________________
પ્રકરણ ૮
પૂર્વ કાલીન કવિઓની અસર
સંસ્કૃત સાહિત્યમાં રામકથાને લગતું વિપુલ સાહિત્ય-સ્તત્ર, મહાકાવ્ય, નાટક, શતકકાવ્ય ત્યાદિ વિવિધ સાહિત્ય સ્વરૂપોમાં ખેડાયેલુ છે. અને ધણા બધા સાહિત્યનું પ્રેરણાસ્રોત વાલ્મીકિ રામાયણ છે. તે સુપ્રસિદ્ધ અને લોકપ્રિય મહાકાવ્ય અથવા મહાપુરાણ જેવા બૃહદ્ઘ થતે સ ંસ્કૃત પરથી લાભોગ્ય-લેઃકપ્રિય ભાષામાં રામચરિતમાનસ, તુલસીદાસે રચી આપ્યું છે. સંસ્કૃત સાહિત્યમાં રામાયણુ પછી, સદીઓ, પછીના કાલક્રમે, સાલકી કાલમાં કોઈ કવિ રામકથા વિશેની પોતાની કૃતિ રચે ત્યારે એના સ ંવેદનશીલ મનેવ્યાપારમાં જાણ્યે-અજાણ્યે ‘વાલ્મીકિ રામાયણ ઉપરાંત એ પછીના પ્રાચીન કવિઓની તદ્વિષયક કૃતિઓ તેમ જ કેટલીક વાર સમાંતર પ્રસ ંગાવાળી અન્ય કૃતિઓની પણ અસર થતી હાય છે. એવું સામેશ્વરદેવને માટે પણ બન્યુ છે, સામેશ્વરદેવે પૂર્વકાલીન કવિએની ( રામાયણ ઉપરાંત ) કેટલીક બીજી અસર ઝીલીને સીધી તથા કાંઇક નવા પરિવતન સાથે ( ક્રમિકતા વગેરેમાં ફેરફાર કરીને અથવા ખીજાં પરિવતન કરીને) પોતાની મૌલિક શૈલીમાં રામકથા રજૂ કરી છે. તેવું તેનું આ નાટક જોતાં જણાઈ આવે છે.
તેણે વાલ્મીકિ રામાયણ ઉપરાંત રામચરિત વિષયક અન્ય સંસ્કૃત કૃતિઓની કથા પોતાની નાટ્યકૃતિમાં કેવી રીતે ગૂથી છે તેના પ્રેરણાસ્રોતની વિશદ ચર્ચા આ લેખિકાએ અન્યત્ર કરેલી છે. રામક્થાના સ્થાનક પાત્રા, પ્રસંગોની ગૂથણીની લાત્મકતા અને તેમના પ્રસગેાની રજૂઆતની મૌલિકતની વિવેચના ઉપર આપણે જોઈ. અહી ખાસ કરીને જે પાત્રો તથા પ્રસ ંગે મૂળ કથા પ્રમાણે હાય અને એના આલેખનમાં તેણે ઘણે અંશે પોતાની અનોખી શૈલી પ્રયાજી છે, તેનું આપણે કેટલુંક અવલોકન કરીશું; તો જણાશે કે સાશ્વરદેવે કેટલાક આ વિચારો કેઅને પ્રસ ગેાનુ` છાયાનુકરણ તેની નાટ્યકૃતિમાં કયુ' છે.
તેમાં ‘ પ્રતિબિંબ કલ્પ 'તું અતિ પ્રમાણ વરતાતું નથી. એણે એ બાબતાને પોતાની રીતે પેષતાના શબ્દોમાં રજૂ કરી છે. આથી એમાં કયારેક આલેખ્ય પ્રખ્ય ' અને ક્યારેક ‘તુલ્યદેહિતુલ્ય ' પ્રકારનુ છાયાનુણ દેખા દે છે. રાજ શેખર તથા હેમચંદ્રાચાય આ પ્રકારના છાયાનુકરણને અવકારે છે.
',
