________________
૧૩.
ઉલ્લાધરાઘવ : એક અધ્યયન
- વા. રા. પરથી તે સેમેશ્વરે કથાવસ્તુની પસંદગી કરી છે તેથી તેની છાયા કોઈક જગ્યાએ જાણ્યે-અજાણ્યે પણ ઉ. રા માં આવે એ સહજ છે. તેમાંની થોડીક વાત અહીં કરીએ. (૧) વા. રા માં તેમજ ઉ. રા.માં દશરથ રાજાએ દુ:ખાવેશમાં પિતાની ભ ય કિકેયીને સાપણ સાથે સરખાવી છે. (૨) વા. રા.માં તેમ જ રામચરિતમાનસમાં વિભિષણની રાવણ પ્રત્યેની ઉક્તિને ભાવ ઉ. રા.માં પણ દેખા છે." (૩) વિભીષણને આશ્રય આપવા માટેની રામની ઉક્તિ વા. રામાં તેમ જ ઉ. રા. માં સામ્ય ધરાવે છે. (૪) અંગ વિનાને કુંભકર્ણ કુપિત થઈને રામસૈન્ય તરફ ધસે છે તે ભાવ વા. રા.માં. આવે છે, જ્યારે ઉ. રા.માં ‘વ્યંગસ્વ” પામેલે કુંભકર્ણ રામને ગળી જવા માટે મુખ પહોળું કરીને ધસે છે તેવું ચિત્ર નિરૂપાયું છે. તેમાં “વ્યંગ”ને વિશિષ્ટ પ્રયોગ અને ની પુનરાવૃત્તિ ધ્યાન ખેંચે છે. (૫) રાવણ સીતાને કોઈ પણ સંજોગોમાં પાછી નથી સોપવાને એ તેનો મક્કમ નિર્ધાર શુક સમક્ષ જણાવે છે. એ બાબત વા. રા.માં તેમ જ આ નાટકમાં સરખા પ્રસંગે યોજાઈ છે.’ આમ વા. રા. પરથી આ નાટકમાં છૂટુ –છવાયું સામ્ય અથવા છાયા જણાય છે. • | ભાગવતમાં આવતા અંગ-કવચના ઉલ્લેખનું સ્મરણ ઉ. રા. બીજે નાન્દી કલેક વાંચતી વખતે થાય તેમ છે. ભર્તૃહરિના “તાનિન્દ્રિયાણિ સકલાનિ સમસ્તદેવ.” શ્લેકનું બરાબર પ્રતિબિંબ ઉ. રા.ને ૧/૨૭માં પડતું જણાય છે 10
વિભીષણ રાવણ આગળ પિતાને સેવક તરીકે ગણાવે છે, એ રાવણને ગમતું નથી એનું સ્મરણ ઉં, રા. (પૃ. ૯)માં લક્ષ્મણ રામની સમક્ષ પોતાને ભૂજ્ય તરીકે રજૂ કરે છે તે રામને ગમતું નથી. આમ એણે ભાવની સમાનતા જુદા સંદર્ભમાં હોવા છતાં સ્પષ્ટ તરી આવે છે. ભાસ કવિએ સૂર્ય અને દિવસ જે રામ-લક્ષ્મણને અવિનાભાવ સંબંધ વર્ણવ્યું છે તેવી જાતની ઉપમાં રામ-લક્ષ્મણ માટે સોમેશ્વરે નાટકમાં પ્રયોજી છે.૧૧
કાલિદાસે “અભિજ્ઞાન શાકુન્તલ'માં સીતા-વિદાયને પ્રસંગ રજૂ કર્યો છે તેને સેમેશ્વરે પિતાની આ નાત્યકૃતિમાં સીતા વિદાયના પ્રસંગની રજૂઆત કરતી વખતે બરાબર ખ્યાલમાં રાખે છે. આ અંગે ડે. સાંડેસરાએ થોડી ચર્ચા કરી છે. ૧૨ અશાને ૪/૫ ને ભાવ ઉ. રા. ૧/૧ભાં જોવા મળે છે તે વાત ડો. સાંડેસરાની સાચી. પરંતુ અ.શા. ૪/૧૭ને ભાવ ઉ. રા.ને ૧/૨૫માં નહિ, પરંતુ અ. શાની કણ્વ ઋષિને ઉક્તિમાંના કલેકે ૪૧૮-૨૨ શુશ્રષ0..વગેરેના ભાવનું ઉ. રા.ના જનક—શતનન્દની લેકે (સં. 1) વાંચતાં ચક્કસ સ્મરણ થાય તેમ છે. અ. શા.માં શકુન્તલાના દુર્ભાગ્યની આગાહી કવ ઋષિને થાય છે.
