________________
૧૪૪
ઉલ્લાઘરાધવ : એક અધ્યયન સમગ્ર દષ્ટિએ જોતાં ઉ.રા.માં સેમેશ્વરના જમાનાના કાવ્યસ્વરૂપનાં લક્ષણનું પ્રાધાન્ય રહેલું છે. તે છતાં એની અંદર વસ્તુ, પાત્ર અને રસ વચ્ચેનું. પ્રમાણ જાળવવામાં કવિએ ઘણે અંશે કાળજી રાખી છે. એ જમાનાની કાવ્યકૃતિઓમાં (જેમાં રૂપને પણ સમાવેશ થાય) રસ નિષ્પત્તિ તથા ભાવાભિવ્યક્તિ તેમ જ પદસુબોધતાની સરખામણીએ શબ્દચમકૃતિ તથા પદલાલિત્યને અધિક મહત્વ આપવામાં આવતું હતું. એમાં અનુપ્રાસ તથા યમક જેવા શબ્દાલંકારે. તેમ જ દીર્ધ સમારોનું પ્રાચુર્ય પ્રવર્તતું. એ જમાનામાં રૂઢ નાટકોને આ પ્રઘાત જોતાં સેમેશ્વરની આ નાટયતિમાં એ કૃત્રિમતા અને પ્રચુર આલંકારિકતા, શબ્દરમત વગેરે લક્ષણના પ્રમાણમાં ઠીક ઠીક સંયમ નજરે પડે છે, આથી એમાં ઘણી જગ્યાએ માઘ, મુરારિ અને રાજશેખર જેવા કવિઓની શૈલીને અનુસર તે. હોવા છતા એ કેટલીય વાર ભાસ તથા કાલિદાસ જેવા કવિની પ્રાસાદિકતા પણ સફળતાપૂર્વક દર્શાવી શકે છે.
કથાવસ્તુના પ્રસંગેની પસંદગીમાં પણ નાટયકલાને દીપાવે તેવા અને નાટયાત્મક પરિસ્થિતિ જમાવે તેવા પ્રસંગે જવા તેમ જ કથાવસ્તુના પ્રસંગોની ગૂંથણીમાં એ જમાનાના પુરોગામી કવિઓની સરખામણીએ આ કવિએ એકંદરે વધુ કુશળતા દાખવી છે. પ્રાકૃતિક તત્ત્વ અને માનવભાવના નિરૂપણમાં અને ખાસ કરીને ભકિતભાવ રજૂ કરવામાં તેની કલમ વિશેષે ખીલી ઊઠે છે. તેમ છતાં પિતાના વિકસભા અને સાહિત્યજગતની માગને સંતોષવા માટે તે સમયના સાહિત્યિક ધરણને તે અનુસર્યો છે.
આમ ભકિતભાવ અને વર્ણાભિમાનના ગૌરવ સાથે સેમેશ્વરે નાટકકાર તરીકે પિતાના સભ્યમાં ગણનાપાત્ર અત્રિમ સ્થાન પ્રાપ્ત કર્યું છે અને સંસ્કૃત નાટયકતિઓમાં અગત્યનું નેધપાત્ર પ્રદાન કર્યું છે તે નિર્વિવાદ હકીક્ત છે.
આ રીતે લેખિકાની સેમેશ્વરને વરતુપાલ મંત્રીએ અજલિ આપી છે તેના ભાવમાં જ કવિની યોગ્યતાને અને તેની શ્રેષ્ઠ વિદ્વત્તાનો પરિચય થાય છે. જેના મુખ કમળમાં વેદની ઋચાઓ નિવાસ કરે છે તે, સ્મૃતિઓ જ્ઞાતા છે, જેના ભવનમાં વેતનલ નિવાસ કરે છે, જેની વાણી સૂકત મૃત સજે છે, ગુર્જર રાજાઓ જેના ચરણકમલને પૂજીને સમૃદ્ધિ મેળવે છે, તેવા સેમેશ્વરદેવની ગુણને સ્તુતિ જગતમાં કેણ કરવા સમર્થ છે? (ઉ. રા. પ્રસ્તાવના, . ૮.)
