________________
૧૩૨
ઉલ્લાધરાધવ: એક અધ્યયન
જ રાજા-રાણીના વતનમાં કંઈક વિચિત્રતા લાગવાથી સુમંત્ર સહેજ અટકે છે. ત્યાંથી પાછી નાટયાત્મક રજૂઆત થાય છે. અહીંથી કવિએ બે વાર, એક સાથે બે સમાંતર દશ્યનું સુંદર ચમત્કૃતિપૂર્ણ નિરૂપણ કર્યું છે. (૧) એક બાજુએ દૂરથી રાજા-રાણીને જોઈને અટકળ કરે છે અને તેમના હાવ-ભાનું વાચન કરીને રામ-સુમંત્ર સંવાદ કરે છે અને બીજી બાજુએ માનિતી અને કુપિત કેકેવી રાણીને પગે પડીને મનાવતા રાજા દશરથ અને તેમની બાજુએ ઊભેલી કાર આચરણ કરનારી મંથરા ઊભી છે એવું દશ્ય આજાયું છે. રામચંદ્રના આગમન નનો સભ્ય થયે જાણીને કેકેવી મંથરાને પિતાનું કાર્ય સંપીને ચાલી જાય છે. (૨) ત્યારબાદ ફરી બે દશે એક સાથે સમાંતર રીતે ભજવાતાં બતાવ્યાં છે. એક બાજુએ દુઃખવિગ્ન, બેહાલ મૂછિત થતા દશરથ રાજાની “પ્રાણપહરણ પ્રકરણ પ્રસ્તાવના” રૂપ પ્રસંગની શરૂઆત થાય છે. તેમાં દુઃખી દશરથ, સુમંત્ર તથા રામનો સંવાદ અને મંથરાએ રામને આપેલા પત્રનું વાયત થાય છે તે સંવાદ ચાલે છે. અને બીજી બાજુએ રાજ્યાભિષેકના આનંદમાં મંગલ પ્રસંગે વધાવવા પુત્રવધૂ સીતાને લઈને બંને રાણીઓ પ્રવેશ કરતી વખતે આનંદયે સંવાદ કરે છે. આમ દુઃખ-સુખની સાથે અનુભૂતિ થતી બતાવી છે. આમ પ્રસિદ્ધ પ્રસંગને બને તેટલે રોચક અને નાટયાત્મક સ્વરૂપ આપીને રજૂ થયો છે. દશરથ રાજાની બે આજ્ઞાઓ અથવા રાણીની બે ઇચ્છાઓની બાબત બતાવવામાં કૌતુહલ સારી રીતે જણાવ્યું છે. જે નાટ્યાત્મકતામાં સહજ સ્વાભાવિક જણાવાય તે માટે અત્યંત ઉપકારક અને આવકદાયક ગણાય. એ અંકને અંતે સુમંત્ર પાંજરો. માંના પક્ષીઓને છોડી મૂકવાનો આદેશ કરે છે. કીડા પક્ષીઓને છોડી મૂકવાના આ આદેશથી આગામી ચતુર્થ અંકની શરૂઆતમાં પક્ષીઓ રૂપે રહેલા ગંધર્વ કનકચૂડની શાપમુક્તિનું સુચન થઈ જાય છે અને પરોક્ષ રીતે રાજાનું “પ્રાણ પંખેરું” ઊડી જવાનો પણ એમાં આ છે નિર્દેશ થઈ જ લાગે છે. કવિએ આમ આગામી બાબતનું સુચન સુંદર ભાવાત્મક અને કલાત્મક રીતે કર્યું છે. રામવનવ સના પ્રસંગ પછી દશરણ રાજાને રંગભૂમિ પર રજૂ કરવામાં આવતા નથી, મેશ્વરે વાલ્મિીકિ કવિના કથાનકને અનુસરીને દશરથ રાજાના પાત્રને સીતાની અગ્નિ પરીક્ષાના પ્રસંગે અલૌકિક રીતે રંગભૂમિ પર રજૂ કર્યું છે.
બની ગયેલા પ્રસંગોનું નિરૂપણ વિખંભક તથા પ્રવેશક ઉપરાંત સેમેશ્વરની વિશિષ્ટતા નજરે પડે છે, જેમકે અં. ૪માં કનકચૂડ અને કુમુદાંગદ પરસ્પર શ્રોતા
