________________
૩૧.
નાટક તરીકે ઉલ્લાઘરાઘવ જતાં, પ્રથમ અંકમાં “મુખ” સંધિમાં પ્રસ્તાવના (તથા પ્રથમ અંકનો) જે લેક ૧૦ નેપથ્યમાંથી સંભળાય છે અને તે શ્લોથી શતાનંદની ઉક્તિ તથા પ્રથમ અંકની શરૂઆત થાય છે. આથી તે શ્લોક દ્વારા “બીજ’ નિક્ષેપનું સૂચન થયું એમ કહી શકાય. આ તે માત્ર પ્રસ્તાવના તથા પ્રથમ અંક પૂરતું મર્યાદિત બની રહે છે, પરંતુ નાટકના સમગ્ર ફલની દષ્ટિએ જોતાં-નાટકનું બીજ પ્રથમ અંકમાં ગણી શકાય. રામને સીતા સાથે વિવાહ થાય છે તથા શ્વસુર જનક પુરોહિત શતાનન્દ પાસેથી રામને લં કેન્દ્રવિજયી બનાવવાના આશીર્વાદ પ્રાપ્ત થાય છે. તેમાં નાયકાલ્યુદયને “આરંભ” થયેલ છે.
(શીર્ષકની દ્રષ્ટિએ જોતાં) નાયક પર આવનારી આ આપત્તિઓનું નિવારણ જ મુખ્ય ફળ હોય છે એ રીતે “બીજ"માં ઘણીવાર વ્યાપાર બતાવવામાં આવતું હોય છે. તે દષ્ટિએ કવિએ લં કેન્દ્રનાં બલ–પરાક્રમનું વર્ણન તથા સંપત્તિવિપત્તિ વિશેના લેક (૧/૨૬)માં “વિપત્તિ”નું સૂચન કરીને “બીજ” ને વ્યાપારયુક્ત પ્રયળ્યું છે. બીજ"માં ફલના લાભ-અલાભનું ધૂંધળું દર્શન થતું હેાય છે. એ અનુસાર આ નાટકમાં દશરથ રાજાને થયેલાં અપશુકને અને શુકનની રજૂઆતમાં નાયકના અભ્યદયમાં આવતી વિપત્તિ અને પાછળથી અભ્યદય બનાવવા માટેનું સૂચન છે, અને વશિષ્ઠના કથન અનુસાર નાયકના અસ્પૃદયની આગાહીનું નિરૂપણ પ્રથમ અંકમાં થાય છે.
આમ “આરંભ” અવસ્થાને નાટકની સમગ્ર દષ્ટિએ વિચાર કરીએ તે બીજા અંકમાં વિનયંધરની વાતચીતમાં (૧) પુત્ર રામને રાજ્ય સોંપવાની દશરથ રાજાની ઇચ્છા અને (૨) રામને બેલાવવા જવા વિનયંધરને મેકલવું તે અને (૩) જાનકર્ણને રાજ્યાભિષેકની તૈયારી માટે જલદીથી બેલાવી લાવવા માટે દૂત મેકલવે, તેમાં “બીજ” અથવા “મુખ” સંધિ ગૂંથાયેલા છે.
“
બિ૨૮ અને યત્નનું અનુસંધાન પ્રતિમુખ૩૦ સંધિથી કરવામાં આવે છે. ભુલાયેલા કે નષ્ટપ્રાય થઈ ગયેલા ફલનું અનુસંધાન કે અનુસ્મરણ બિન્દુથી કરવામાં આવતું હોય છે. આ “બિન્દુને લીધે ફલનું સ્પષ્ટ સ્વરૂપ આખા નાટકના સમગ્ર સ્વરૂપ પર (જલમાં તૈલબિન્દુની જેમ) વિસ્તરીને રહેતું હોય છે. ફલ તરફ સ્પષ્ટ ગતિ કરતું નાટકનું કથાનક “પ્રતિમુખ” સંધિમાં અને ફળપ્રાપ્તિને સક્રિય ઉદ્યમ કે પ્રયત્ન “યત્ન”માં જણાતો હોય છે. • અં. ર થી અં. ૩ ની શરૂઆત સુધી “પ્રતિમુખ” સંધિને વિસ્તાર જણાય છે અને તેમાં “બિન્દુ” અને “યત્ન” પણ નિરૂપાયાં છે. અં. ર ને : અંતે જ્યારે વિનયંધર રામને રાજા પાસે બોલાવીને લઈ જાય છે. રાજા રામને
