________________
નાટકમાં કાવ્યતત્વ અને ગેયતત્વ
અં.પ, લે. ૧૪માં ચંદ્ર, કમળ, કકિલક્તિ વગેરે તનું સૌંદર્ય સીતામાં એક સાથે છે. ચંદ્ર વગેરે ઉપમાનનું સૌંદર્ય સીતા-ઉપમેયમાં સદાય શેભતું હેવાથી વ્યતિરેક, ઉપમાનના સૌંદર્ય કરતાં સીતાનું સૌદર્ય નિત્ય બતાવ્યું હોવાથી વ્યતિરેક અલંકાર છે. (૪) વિષમ
પ/૩૫માં દશરથ રાજા પિતાની પરિસ્થિતિની વિષમતાને વિચાર કરે છે. જે પ્રિયાને હદયમાં ધારણ કરી તે (હો) કટારીરૂપ (ભલ્લી) બની, ચંદન પ્રવાહરૂપ જે પુત્ર હતે તે જ અત્યારે વનમાં જતાં મને પિતાને બાળે છે–આમ હદયમાં ધારણ કરવા યોગ્ય વસ્તુ વિપરીત-કટારીરૂપ બને અને ચંદનરસ રૂ૫, સુખ શાતા આપનાર પુત્ર વિષમ અગ્નિરૂપ બનીને હૃદયને બાળનાર બની જાય છે એમ કહ્યું હોવાથી, એક જ વસ્તુમાં વિષમતાનાં દર્શન થવાથી વિષમ અલંકાર છે (૩/૩૫). (૫) વિભાવના
પ/૧૪માં સીતા કુમ કુમ વિના પણ લાલાશનું અનુકરણ કરતી, અંજન વિના પણ નયનને પ્રિય પાંપણવાળી, અળતા વિના પણ લાલ અધરોષ્ઠવાળી... એમ વસ્તુનો અનુપસ્થિતિમાં પણ પરિણામ અનુભવાતું હોવાથી વિભાવના કારણ વિના ફલના પરિણામનું દર્શન થાય છે માટે “અલંકારમહેદધિર્મ પ્રમાણે અહીં
નૈસર્ગિક સૌદર્યનું વિભાવન થયું ગણાય” (પૃ. ર૯૭). (૬) વ્યાક્તિ - ૧/૩માં અહીં કુપિત વિશાખાની આગળ રાધાવલ્લભ શ્રીકૃષ્ણ રાધાને સ્પર્ધાભિલાષને સંતાડીને રાધાના વક્ષસ્થલ પર રહેલા હારની શોભાનાં વખાણ પ્રગટ કર્યા તેથી વ્યાક્તિ સ્પર્ધાભિલાષને સંતાડીને બીજું બહાનું આગળ કહ્યું છે. () અર્થાન્તરન્યાસ
शीतल यदनिल' जनस्स्यजन् प्रज्वलमनल निषेवते ।
तद ध्रुव समय एव गौरवे कारण न गुणसम्पद. पुनः २/३१ મનુષ્ય ઠંડા પાણીને છેડીને (શ્ર પ્રમાણે) બળતા અગ્નિનું સેવન કરે છે. તેથી જ સમયનું જ ગૌરવ છે, ભલેને ગુણ-સંપત્તિનું કારણ ગૌરવ માટે હેય તે પણ, આમ અહીં ઋતુની વિશિષ્ટતા અનુસાર ઠંડક અને ગરમીની વિશેષ બાબતનું સમયના ગૌરવની મહત્તા એ સામાન્ય બાબતથી સમર્થન કરવામાં આવ્યું છે.
