________________
રસાત્મકતા અને ભાવાત્મકતા
૮૭.
માલાધર વષાઋતુના વર્ણન પ્રસંગે “કેમનું મન નાચી ન ઉઠે?” એ સાંભળીને, ખુશ થઈને વિદૂષક “રેલુલુક” તાલ દઈને ગાવા અને નાચવા માંડે છે. તેથી રંગમંચ પર તથા પ્રેક્ષક વર્ગમાં પણ હળવા હારયની લહેર આવી જાય ખરી. તેમાં “હલ્લીસક નૃત્ય ને પણ ઉલ્લેખ નોંધપાત્ર છે (પૃ. ૩૦).
મધ્યાહૂની ભોજન વેળાને લીધે વિદૂષકને ભૂખને લીધે અશક્તિ આવી જાય છે. તેથી તે એકલે જવા કે ચાલવા માટે શક્તિમાન નથી, તે બીકને લીધે કે ધૂદરતાને લીધે કે પરશુરામની બૂમને લીધે-ગમે તે કારણે એકલે નથી જઈ શકતા, તેથી તીહારીના હાથના ટેકાથી પ્રતેને જવું પડે છે. વિદૂષકની સાથે હાસ્યરસ પણ તે પ્રસંગથી વિદાય થાય છે.
એકંદરે અં. ૨ ઉપરાંત કયાંય હાસ્યજનક ભાવનું નિરૂપણ થયું નથી. આ નાટકમાં આટલા અલ્પ પ્રમાણમાં પણ હાસ્યરસને સમાવેશને લઈને રામનાટકની પરંપરામાં રોચકતા થોડા વધુ પ્રમાણમાં પ્રવેશી છે. અદ્ભુત રસ :
ભક્તિભાવની કવિએ રામનાં ગુણગાન ગાવા માટે સ્તુતિના ભાવવાળી લેકની રચના કરવાની ઘણી તક કવિએ લીધી છે. ભલે તેણે રામની સ્તુતિ માટે સ્વતંત્ર “રામશતક”ની રચના કરી છે તે પણ તેના નાટકમાં તેની ધાર્મિક ભકિતભાવના સારી રીતે નિરૂપાઈ છે. તેના અનુસંધાનમાં અદ્ભુત રસનું આયોજન થાય તે સ્વાભાવિક છે. રામના ગુણ–પરાક્રમના સ્તવન માટે પ્રથમ અંકમાં તેમજ પ્રસંગોપાત્ત વચ્ચે વચ્ચે આખી નાટયકૃતિ દરમ્યાન સ્તુતિગ્લૅકે મૂક્યા છે. પ્રથમ અંકમાં રામસ્વરૂપ વિષ્ણુની અર્થાત વિષ્ણુરૂપ તથા બ્રહ્મના અંશ રૂપ રામની સ્તુતિ કરવામાં આવી છે તેમાં ભક્તિપૂર્ણ અભાવ વ્યક્ત થયો છે. તેથી વાસ્તવિકતા ન રહેતાં, નાયક નહિ પણ ભગવાન રામની ઉદાત્તતાને લીધે અભુતત્વને ભાવ ઉપસ્થિત થવા પામે છે. ૨૬ દશરથ રાજા સ્વર્ગમાંના ઇન્દ્રને યુદ્ધમાં મદદ કરીને પ્રસન્નતા મેળવે છે તેમાં તથા તેઓ શનિને રોહિણી—શકટ ભેદ કરતાં અટકાવે છે તે બે અલૌકિક પરાક્રમના વર્ણનમાં વિસ્મયમૂલક અદ્ભુતરસની અસર સર્જાય છે.૨૭ વનમાં દશરથ રાજાના શિબિરપ્રદેશમાં એકાએક ખળભળાટ કરી મૂકે તેવા દિવ્ય તેજેરાશિરૂપ મનુષ્યરૂપે જામદગ્યના આગમનના વર્ણનમાં અલૌકિકત્વ રજૂ થયું છે. ૨૮
ગંધર્વોની બાબત રજૂ કરવામાં ઇન્કસભામાં કનકચૂડને મળેલા શાપના ઉલલેખથી અલૌકિક વાતાવરણમાં અંકને આરંભ થાય છે. શાપ અને શાપમાંથી
