________________
૧૧૮
ઉલ્લાઘરાઘવ : એક અધ્યયન
સ્વમુખે જણાવવાની હિંમત ચાલતી નથી, પણ તે એ પ્રસંગે ઉપસ્થિત પણ રહી - શકતી નથી (અ. ૩). રામને તે તેને માટે પહેલેથી જ માન–પ્રેમ છે તે કેવી
ભરત પ્રત્યેન રામના ભાવમાં જણાવ્યું છે. વા. ર. માં કૈકેયીને ભરતે અત્યંત કઠેર શબ્દોથી ગાળો આપી છે વનમાં રામને મળવા જતી વખતે તે પણ બધાની સાથે જાય છે, પરંતુ એક અક્ષર પણ ક્યાંય બેલતાં નથી. રામના રાજ્યાભિષેક પ્રસંગે પણ તેને કેઈએ યાદ પણ કર્યા નથી. વા. રાની જેમ અન્ય રામચરિત વિષયક નાટકોમાં પણ કૈકેયીને વનમાં કે રાજ્યાભિષેક પ્રસંગે નિરૂપી હોય તેમ જણાતું નથી. આ નાટકમાં તે સેમેશ્વદેવે તેને વનગમન પ્રસંગે કે વનમાં ભારતની સાથે તે હોવાનું સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ નથી આપે, પણ રામના રાજ્યાભિષેક પ્રસંગે રામે જ તેને યાદ કરીને; તેને બોલાવવા ભરતને આજ્ઞા કરી છે. (પછી ભલે ને તે હાજર રહી હોય કે ન હોય!)
રામના વનવાસ દરમ્યાન ભરત તેનું મેં પણ નથી જેતે. તેથી તે અ. ધ્યામાં રહી હોવાનું બતાવ્યું છે. રામ-લક્ષમણનાં ચિંતાજનક સમાચારથી કેકેવી સિવાયની બંને માતાઓ ચિંતાતુર થઈને ભારત પાસે નંદિગ્રામ ડી આવે છે. કાપેટિકે આપેલા માઠા સમાચારથી તે તે બંને માતાઓ અગ્નિ-પ્રવેશ કરવાની તૈયારી કરતાં બતાવ્યાં છે. તે બાબતમાં કૈકયીને તે જાણે કે કંઈ લેવો કે દેવા તેનું આવું વિચિત્ર વતન હોવા છતાં રામ તેના પ્રત્યે કોઈ પણ વ્યક્તિ શૈમનસ્ય ન રાખે તેનું ખાસ ધ્યાન રાખે છે. કૌશલ્યા-સુમિત્રા રામ પ્રત્યેના કેમીના આવા આઘાતજનક સમાચાર-વર્તનથી પણ તેને વિશે એક પણ કટુ શબ્દ ઉચ્ચારતાં નથી. આમ સેમેશ્વરદેવે રામનું અન્યાય કરી બેઠેલી કૈકયીના પાત્ર તરફ પણ કંઈક સહાનુભૂતિ દર્શાવીને રઘુકુળતી તે રાણીનું ગૌરવ જાળવ્યું છે.
૯. વિભીષણ :
વા. રા. તેમજ અન્ય રામના નાટક કરતાં આ નાટકમાં આનું પાત્રાલેખન વિશિષ્ટ રીતે કર્યું વા રા. તથા રા. પં. પ્રમાણે તેણે રાવણને પગે પડીને, સભામાં અને તેના મહેલમાં એમ અનેક રીતે ધમ્ય સલાહ આપીને સીતાને પાછાં સોંપવાને આગ્રહ કરી છે, પરંતુ ગર્વાધ મેટાભાઈથી અપમાનિત થઈને તેને ત્યાંથી ચાર રાક્ષસ સાથીદારો સહિત ચાલ્યા જવું પડયું.
આ નાટકમાં સેમેશ્વરે વિભીષણ તથા તેના સાથીદારોને આકાશ માર્ગે અવરજવરની દિવ્ય (અદ્ભુત) બાબતને ન મૂકીને વાસ્તવિક ભૂમિકા પર (આખી
