________________
૧૧૬
ઉલ્લાઘરાઘવ : એક અધ્યયન
અવિશ્વાસ હોય એમ લાગવાથી લક્ષ્મણ પ્રત્યે કુપિત થાય છે, પણ રામને લક્ષમણ માટે એટલો બધો ને છે કે સીતાએ આ પવિત્ર સજજન લક્ષ્મણ માટે અધાર્મિક આશંકા કરી એથી એનું પરિણામ ( શિક્ષા) તેને ભોગવવું પડશે એમ કહીને રામને સીતાના ફળ વિશેની અનિષ્ટ આશંકા કરતા બતાવ્યા છે ૭૪ લક્ષ્મણ પિતાને તેમને સેવક કહે છે તે પણ રામને ગમતું નથી. આમ સીતાના અપહરણ પછી રામ-લક્ષ્મણને પરિચય વા. ર. કરતાં જરા વિશિષ્ટ લાગે છે. ભદિ કવિએ તે૫ સીતાના અયોગ્ય વાણી-વર્તનથી કુપિત થયેલે લમણ સીતાને શાપ આપે છે, એવું નિરૂપ્યું છે.
વારા.માં સીતાને શોધવા જતી વખતે દુઃખી અને નિરાશ બનેલે લક્ષ્મણ મૂર્ણિત થઈ જાય છે. લક્ષ્મણનું તેવું સંવેદનશીલ વર્તન અન્યત્ર કયાંય ખાસ નેધાયેલું નથી. ઉ. રા.માં રામ સીતા વિના પિતે સંન્યાસી થઈ જવાનું લક્ષ્મણને સૂવે છે તેવું વા રા.માં કે અન્યત્ર જોવા મળતું નથી. સીતા વિના મૃતપ્રાય બનેલા રામ અત્યંત નિરાશ બનીને જ આવું વર્તન લમણે આગળ કરે છે ત્યારે પણ લક્ષ્મણ રામના અનુયાયી રહેવાને મક્કમ નિર્ધાર દર્શાવે છે,
મોટાભાઈ રામ જ્યારે નિરાશ બનીને મનમાં વૈરાગ્ય અંગીકાર કરવાનો વિચાર કરીને લક્ષ્મણને પાછા અયોધ્યા જવાનું કહે છે ત્યારે એ અત્યંત શેક અને નિરાશામાં આવી જઈને પિતાના માતા-પિતાને યાદ કરીને આકંદ કરીને અશ્રુ સારે છે અને કેવી પ્રત્યે કટાક્ષ કરીને મૂર્શિત થઈ જાય છે ત્યારે તેને રામ સાંત્વન આપે છે, રામને વૈરાગ્યમાંથી પાછા વાળવામાં લક્ષ્મણને સૌથી પ્રબળ પ્રેમ જ રોકી શકે છે. સીતાની શોધમાં નિરાશ થતાં મેટાભાઈ રામને દિલાસો આપીને, મક્કમ મન કરવાનું અને શેધ કરવાના ઉદ્યમમાં પ્રેરવાનું અગત્યનું કાર્ય લક્ષ્મણ કરે છે.
વૃદ્ધ-ઘાયલ પક્ષીરાજ જટાયુને સીતાને ભક્ષક ધારે છે ત્યારે તે તેના સ્વભાવ પ્રમાણે ઉગ્ર બનીને તેનો વધ કરવા માટે બાણ તૈયાર કરે છે અને કપાવિષ્ટ વાણીયા તેને સંબંધે છે. તેને આ ક્રોધ અને બીજી ચેષ્ટા તેના રામ પ્રત્યેના અતિશય પ્રેમને કારણે છે. વિભીષણ-ઇન્દ્રજિતની બોલાચાલીમાં વચ્ચે પડીને લમણ ઈન્દ્રજિત સાથે યુદ્ધ કરે છે અને રાવણના શક્તિ પ્રહારથી મૂર્ષિત થાય છે. તે પ્રસંગે રામે અત્યંત દુઃખ હેયે લમણ પિતાની પ્રત્યે ભાવના વ્યક્ત કરી છે (અં. ૭). લક્ષ્મણ પ્રત્યેના અતિશય અનુરાગને લીધે રામ નિરાશ
