________________
૧૧૪
ઉલ્લાધરાઘવ : એક અધ્યયમ
કેટલીક વાર અયોગ્ય લાગે તેવી ગાળ દે છે કે એવું કડક આચરણ ભરતે આ નાટકમાં નથી કર્યું. વા. ર. માં ના ભરતના માતા પ્રત્યેના આટલા દુ:ખપૂર્ણ કોધપૂર્ણ વર્તનની બાબતમાં સેમેશ્વરે મૌન સેવ્યું છે.
આ નાટકને ભરત અતિ નમ્ર સદાચારી, દૌર્યશાલી, પરાકમી અને નીતિવાન હોવાનું જણાય છે, રામને રાજ્યભિષેક થાય છે ત્યાં સુધી ભારતે ઉકેયી માટે આદર પ્રેમ ભાવ નથી રાખે તેવું છેવટ સુધી રહેત, રામના અનુરોધથી તે વૈમનસ્ય દૂર થાય છે.
(૭) લમણ :
વા. રા.ને અને આ નાટકને લક્ષ્મણ સ્વભાવે અમુક રીતે સરખા લાગે છે, પરંતુ સેમેશ્વરદેવે આલેખેલું એનું પાત્ર કેટલીક બાબતમાં અલગ પડે છે. (આ પાત્ર ખાસ કરીને અં૩-૮માં આવે છે). ઉ. રા.માં રામ વનવાસના સમાચાર જાણ્યા પછી લક્ષ્મણ કુપિત થઈને પિતાના માતા-પિતા તથા ભરત પ્રત્યેના જે ભાવ પ્રગટ કરે છે અને તેને વિશદ્ધ મનની આશંકા સેવે છે અને વિધાતાની અચિન્ય ગતિ માટે તટસ્થ ભાવ રજૂ કરે છે વા. રા માં તે પ્રસંગે રામના દેવની પ્રબળતા તથા પિતૃઆજ્ઞાપાલન પર લક્ષ્મણ સંપૂર્ણ અસંમતિ દર્શાવે છે; અને તે રામને માતા-પિતાની ઉપરવટ થઈને પણ રાજ્ય પિતાને હસ્તગત કરી લેવાનું સૂચવે છે, લક્ષ્મણ માને છે કે સ્ત્રીની અયોગ્ય સલાહને પંથે આદર્શ રાજા એવા, પિતાજીની પણ ધર્મબુદ્ધિ નષ્ટ થઈ ગઈ છે તેથી જ તેઓ અ વું અગ્ય વર્તન કરી રહ્યા છે. આગળ જતાં લક્ષ્મણ પ્રારબ્ધ અને પુરુષાર્થની ચર્ચા કરતા કે પાવિષ્ટ થઈને રામને કહે છે કે દેવવશ ભાગ્યમાં રહેલું રાજ્ય છીનવાઈ જાય છે તેને પુરુષાર્થ–પરાક્રમથી રામના હાથમાંથી જતું અટકાવશે. કાયર લેક જ દેવને પૂજે છે...વગેરે ઉ. રા માં લક્ષ્મણ માતા-પિતા તથા ભારત માટે જે રોષ ઠાલવે છે તેમાં રામ તરફને તેને અનુરાગ જ કારણ છે. લક્ષમણ રામ ની સાથે વનમાં જવાનો પિતાનો મક્કમ નિર્ણય જણાવે છે લક્ષ્મણ રામની સાથે પ્રારબ્ધપુરુષાર્થની ચર્ચામાં પડતા નથી. જ્યારે વા. રા.માં રામ તે સમયે લક્ષ્મણને બહુ સમજાવે છે, છતાં લમણે તેમની સેવાથી કૃતાર્થ થઈ જવાની ભાવના વ્યક્ત કરીને રામને વિનવે છે અને રામની સંમતિ મેળવે. આ ઉ. મા લક્ષ્મના રામની સાથે વનમાં જવાના મકકમ નિર્ણય માતા સુમિત્રા પણ પિતાને કૃતાર્થ
