________________
ઉલ્લાઘરધવ : એક અધ્યયન
उचैः पश्यति चेत् तदाऽन्वयगुरुर्देवोऽस्ति तत्रार्यमा, नीचर्यद्यवलोकते तदवनिः, सीता सवित्री पुरः। चक्षुर्न प्रददाति दिक्षु यदिमाः सत्पूरुषैः पूरिता,
हीतो राम ! भवन्तमेव भरतश्चित्तस्थमन्विष्यति ॥३६॥ રામ વિના દુઃખી ભરતની શોકાવિષ્ટ અને મૂહવત દશાનું ચિત્ર નીચેના લેકમાં જણાવ્યું છે કે તે કઈ ખાતે-પીતે નથી, મૂઢની જેમ બેસી રહે છે, કંઈ જ નથી, બેલ નથી વગેરે.
नाश्नाति किञ्चन न केन सह ब्रवीति, निद्राति न वचन किञ्चन वीक्षते न । कार्यान्तरादुपरतो भरतो मुहुस्त्वा
मध्येति निःश्वसति मुञ्चति चाश्रुपूरम् ॥३७॥ તેને મળવા રામ સ્વયં સામે દોડી આવે છે ત્યારે ભરત પોતાના નાના ભાઈ લક્ષ્મણ પ્રત્યે જે રીતે પિતાને ભાવ પ્રગટ કરે છે તે વિશિષ્ટ છે ? ભરત લક્ષ્મણને જણાવે છે કે હું “પાપી” છું. મારી પણ સામે ન જશે જેથી તમારે પાપી ન બનવું પડે !” આય રામની સેવા કરનાર લક્ષ્મણનું દર્શન કરીને પિતે પાવન થવાની ભાવના સેવે છે. આમ પોતાને પાપી કહીને નીચા ઉતારી નાખવાની બાબત ક્યાંય જોવા મળતી નથી. અહીં દુઃખાતિરેકમાં તથા પિતાની માતાના પાપી આચરણને પિતાનું ગણીને ભરતે એમ કહ્યું હશે. તેથી લક્ષ્મણ તેને “સૂર્યવંશમાં જન્મેલા તમારા વિશે આ અનાર્ય કર્મ સંભવતું નથી” એમ કહે છે
રામને અયોધ્યા પાછા આવીને રાજ્ય સંભાળવા માટે ભરત ખૂબ જ વિનંતી કરે છે. એ પ્રસંગનો ભાવ આ નાટકમાં સેમેશ્વરે થોડે ઘણો ઉતાર્યો છે ખરો, તે પણ કલાત્મક રીતે; છતાં વા. ર. માં વાલ્મીકિએ જેટલું મહત્વ આપીને લંબાણથી ભરતનો ભાવ રજૂ કર્યો છે, તેટલી તેના ભાવની પ્રબળતા અહીં ટૂંકમાં રજૂ કરવાનો પ્રયાસ થયો છે. વા. ર. માં તે ભરત ત્યાં રહીને ઉપવાસ (અત્યારની ભાષામાં કહીએ તે સત્યાગ્રહ) કરીને પણ રામને સમજાવામાં બાકી રાખતું નથી તે ઉપરાંત તેની માતાઓ, પુરોહિત, ભરદ્વાજ સુમંત્ર વગેરે પણ રામને બહુ સમજાવી જુએ છે, વગેરે વગેરે.
