________________
૧૧૦
ઉલાઘરાઘવ : એક અધ્યયન.
સ્ત્રીને ચોરીછુપીથી હરી લાવવાનું કાર્ય તથા વિના વિચારે રામ જેવા સમર્થ પક્ષ સામે વૈર બાંધવાનું કાર્ય જરા પણ પસંદ નથી. સીતાના અપહરણ પ્રસંગે તે ઉધ્ધત અને લંપટ વર્તન કરે છે. સીતાને ત્રાસ આપતા, બલાત અપહરણ કરવા માટે ખેંચત, પરાણે પ્રેમ કરે અને એના સ્પર્શ સુખના આભાસથી આનંદ માણુ બતાવ્યું છે. આ નાટકમાં રામ-લક્ષ્મણની સાથે રાવણને પ્રત્યક્ષ પ્રસંગ પડેલે બતાવ્યો નથી. રાવણ પ્રત્યે તેના અનુચર વગે કરતાં વધારે સદ્ભાવ તેના મિત્ર મથુરાને રાજા લવણાસુર રાખે છે; અને તેનાથી પણ વધારે લવણાસુરને ગુપ્તચર કાદિક રાખો જણાય છે.પર
રાવણને વિભીષણ પ્રત્યે નાનાભાઈ તરીકે ભાવ રાખતો હોવાનું “અભિષેકની જેમપ૩ આ નાટકમાં નથી બતાવ્યું, કારણ કે અહીં તો તેને ગર્વાધ અને મહાધ જ મુખ્યત્વે બતાવ્યો છે. તે સીતાને સુકોમળ સૌંદર્યનાં કલાત્મક વખાણ તેની આગળ કરી શકે છે (૫-૧૪,૧૬ અને ૧૭). સીતાનું નામ સાંભળતાં જ તે ભાન ભૂલી જાય છે. તેથી એકવાર તે તે પિતાને નિશ્ચય જણાવતી વખતે અજાણતાં જ વિચિત્ર વાણી ઉચ્ચારે છે, તેથી–પિતાની જ ઉકિત પિતાને માટે કેવી સન્યમાં પરિણમતી જણાય છે ૫૪
“ીવન વહી સમદ થા”
અને ખરેખર તે જીવતાં તે વૈદેહીને નથી જ સખતે ! શત્રુ રામના મુખે પણ રાવણના શૌર્યના મુક્ત કઠે વખાણ થાય તે તેની મહાનતા જ સૂચવે છે, તેમાં શંકા નથી પપ
देशे देशे ककुभि ककुभि । क्ष्माधरे क्ष्माधरे च ।
ग्रामे ग्रामे पुरि पुरि चिरं यस्य जागन्ति कीर्तिः ॥ ભરત
આખા નાટક દરમ્યાન ભરતને રામ પ્રત્યેના અત્યંત પ્રેમ-ભકિતભાવ, અત્યંત આદર અને વફાદારી એટલાં બધાં પ્રબળ બતાવ્યાં છે કે જેનાથી વા. રા. તથા અન્ય રામ નાટકથી અહીં તેની અનોખી વિશિષ્ટતા જણાય છે.
ભાસે ભરતને લક્ષ્મણને નાનો ભાઈ કહ્યો છે જ્યારે સોમેશ્વરે વા. ર, ની જેમ ભરતને લક્ષ્મણને મોટો ભાઈ હોવાનું જણાવ્યું છે (અં. ૪). ભરતનું પાત્ર વા. . તેમજ પ્રસિદ્ધ રામનાટક કરતાં થોડુંક વિશિષ્ટ રીતે આ નાટકમાં નિરૂપાયું છે. અં. ર થી અં.૮ સુધી આને લીધે યા આડકતરે ઉલ્લેખ આવે છે ભરત-કેયી પ્રત્યેના રામના પ્રેમ ભાવને કેટલાક નિર્દેશ રામ-લક્ષ્મણના પાત્રાલેખનમાં ઉપર આવી ગયું છે.
