________________
૧૦૮
ઉલ્લાઘરાધવ : એક અધ્યયન સેમેશ્વરની પહેલાં કાલિદાસાદિ નાટકકારોએ પેતાની નાટયકૃતિઓમાં વિદૂષકના વાનરેષને ઉલ્લેખ કર્યો છે તે પરંપરાનું સોમેશ્વરદેવે અહીં અનુસરણ કર્યું છે. ૩૮
સીતા સમક્ષ જનક રાજાને અતિથિ સકર તથા પોતાની બ્રાહ્મણીના પુણ્ય પ્રભાવની વાતમાં તેનું બ્રાહ્મણનું ગૌરવ તથા બ્રહ્માણી પ્રત્યેનું માન સૂચવે છે. અને “રામ બાણની વર્ષા વરસાવવામાં પાછી પાની કરે તે પોતે પણ મેદક ભક્ષણમાં પાછી પાની કરે” તે ઉક્તિમાં તે તેની મિથ્થા વીરત્વની બડાઈ મારે છે. પતે રોગ કે રોગીને જલદી વિનાશ કરનાર છે એવી બડાઈ વિકે મારનાર માલાધરને “બ્રહ્મકંટક” તરીકે સંબોધીને સારી રમૂજ કરી છે. વળી તે પરશુરામને કે પાગ્નિ આ મહા બ્રાહ્મણના શાપદકથી શાંત થયું હોવાનું જણાવે છે. તેમાં પોતાની મિથા બડાઈ તથા પિતાના બ્રાહ્મણત્વનું ગૌરવ પ્રગટ કરે છે. રાવણ :
તેના અપૂર્વ બળ-પરાક્રમને જનકના પુરોહિત શતાનંદની ઉકિતઓથી નવાજવામાં આવ્યો છે ૩૮
ખલનાયક તરીકેના ગુણે જોતાં રાવણનું પાત્ર અહીં વિશેષતા ધરાવે છે. આ નાટકમાં પ્રત્યક્ષ રીતે બે જ અંકે (૫-૬) માં આ પાત્ર ભાગ ભજવે છે.
ખલનાયક તરીકે તેના બાહ્ય બિહામણા દેખાવનું વર્ણન તેની પોતાની જ ઉક્તિઓ પરથી પ્રાપ્ત થાય છે કે પિતાના પરાક્રમ અને વીરત્વની બડાઈ પતે સ્વમુખે સીતા આગળ, જટાયુ આગળ, શત્રુપક્ષના સુભટ અંગદ આગળ ૩, અને પછીથી ઉક્તિઓમાં તથા શત્રુઓના સુભટોને પરિચય મેળવતી વખતે પિતાની પત્ની મંદોદરી, મંત્રી શુક તથા પ્રતીહારી કાદંબરી૪૪, આગળ કરે છે. તે પરથી તેનું અભિમાન અને શત્રુ પ્રત્યેના કોપનું સૂચન પિતે જ કરી દે છે. નીતિજ્ઞતાનું સૂચન રાવણ પિતે જ કરી દે છે.૪૫ પિતાના શત્ર રામને બને તેટલો હલો પાડવાનો પ્રયત્ન તેનાં વાણીવર્તનમાં જણાયા વિના રહેતા નથી. શત્રુ પ્રત્યે કેપ પ્રગટ કરવાની, તેનું વેર લેવાની પિતાની મિથ્યા પ્રતિજ્ઞાને દઢતાપૂર્વક વળગી રહેવામાં આડે આવે તેને મોતને ઘાટ ઉતારવાના મક્કમ વિચારને પ્રકટ કરવાની એકેય તક તેણે જતી કરી નથી.
तत्र क्षत्रबटौ च सङ्घटयितुं निस्त्रिंशदण्डानि । सज्जाः सम्प्रति बाहवो भवत हे ! लब्धक्षणो रावणः॥पृ.८१
