________________
પાત્રસૃષ્ટિ
હાવભાવાદિ વતનથી પ્રેક્ષકોને હાસ્યરસ પીરસનાર અને નાયકના પ્રણય પ્રસંગોના મુખ્ય મદનીશ તરીકે નાટકનાં કાય કરતે હોય છે. વિદૂષકનાં લક્ષ તેમજ એના વિશેના ચોક્કસ ખ્યાલ નાટયશાસ્ત્ર વિષયક ગ્રંથમાંથી ઉપલબ્ધ થાય છે.૩૪
૧૦૭
કવિએ આ નાટકમાં વિદૂષકને માત્ર ખીજા અંકમાં જ સ્થન આપ્યુ` છે. આ નાટકમાં આ પાત્રને અન્યત્ર કથાય ગાવવા માટે અનુરૂપ પ્રસંગ કે વાતવરણુ ભાગ્યે જ સાપડે છે. વિદૂષક અને નાલાધરનાં પાત્રા કથાનકમાં અને ચાલુ પ્રસગમાં હળવાશ લાવવા માટે યેાજામાં છે તે સ્પષ્ટ છે આ પાત્ર કથાનકના વિકાસમાં કોઇપ રીત ઉપયોગી થઈ પડે તે રીતે નથી મુકાયું, પણ જાણે કે અન્ય રૂપકોની પરંપરાને અનુસરવા માટે અને હાસ્યરસ નિરૂપવા માટે યોજવામા આવ્યુ,
સામાન્ય રીતે વિદૂષકનું પાત્ર શૃંગારરસપ્રધાન રૂપકામાં આવે છે, ગંભીર કે વીરરસપ્રધાન રૂપામાં આવતુ' નથી. આ અનુસાર ભાસ, ભવભૂતિ વગેરે કવિઓએ રચેલાં રામવિષયક રૂપકામાં વિદૂષકનું પાત્ર દેખા દેતુ' નથી.૩૫ આથી કીથ રામ નાટકોમાં વિદૂષકનું પાત્ર ન હોવાને નિયમ તારવવા પ્રેરાયા લાગે છે.૩૬ પરંતુ રામના ચરિત્રમાં યુદ્ધ અને દુઃખના પ્રસંગે ધણું સ્થાન ધરાવતા હોવા છતાં એમનાં દાંપત્ય જીવનમાં, ખાસ કરીને વન—ગમન પહેલાંના દાંપત્થજીવનમાં શૃંગારપ્રધાન સુખાનુભૂતિના પ્રસંગો સદંતર અભાવ હૈય તે કેમ ચાલે ? એને માટે તો તેવા સુખદ પ્રસંગો,એ વિદૂષકનુ પાત્ર એ વાતાવરણમાં સારી રીતે સહાયક નીવડે
આથી અગાઉના રામવિષયક રૂપકોની પર પરાથી જુદા પડી સેમેશ્વરદેવે આ નાટકમાં એના અ. ૨ માં વિદૂષકનું પાત્ર રજૂ કર્યું છે તે આ કવિની આગવી સૂઝ ધરાવે છે. અગાઉ કવિ અશ્વત્રૈષે પેતાનાં બૌદ્ધ નાટકોમાં એક નાટકમાં આવે અપવાદ કરલા અને પછીના કેટલાક ઉત્તરકાલીન રામવિષયક નાટકામાં આ અપવાદ નજરે પડે છે ૩૭ આમ રામ નાટકોમાં વિદૂષકના પાત્રનું નિરૂપણ કરવાની પર ંપરાના પગરણ સેમેશ્વરદેવે આ નાટકમાં કર્યાં જણાય છે. આ નાટકમાં રૂઢગત નામ ધરાવતા માંડવ્ય નામના વિદૂષકે પીળા રંગથી ર'ગાઈ તે વાનર જેવી વિચિત્ર વેશભૂષા કરી છે. તેથી હ`સિકા વિદૂષકને વાનર સમજીને ગભરાઈ જાય છે. વાનર જેવી આકૃતિ અનાવેલા વિદૂષકની બીકથી હંસિકાએ તે પોતાના ખભે લટકાવેલી પાનની પેટી પણ બગીચામાં ફેંકી દીધેલી ! અને વળી વિદૂષકના મદાગ્નિની દવા માટે સીતા પાનની પેટી લઈ આવવાનુ` હંસિકાને કહે છે! આમ તેને વાનરવેશ, ખાઉધરાપણું અને તેની મિથ્યા અડાઈના શબ્દોની તેની ઉક્તિઓમાં સારી રીતે વ્યક્ત થયાં છે.
