________________
ઉલ્લાઘરાઘવઃ એક અધ્યયન સંપૂર્ણ ઉત્કૃષ્ટ ભાવનાને પરિચય થાય છે. મંથરાએ આપેલે પત્ર વાંચ્યા પછી રામને પિતાને દુઃખકર અને વિરોધી આજ્ઞાથી દુઃખ થતું નથી, પરંતુ માતા “કેયીએ મને પિતાને બોલાવીને સીધું પ્રત્યક્ષ કહેવાને બદલે પિતા મુખે, તે પણ પત્ર દ્વારા પોતાની બે આજ્ઞાઓ કેમ જણાવી ?” તે બાબતનું રામને દુઃખ છે." - રામ દૂરથી દશરથ રાજાને માતા કૈકેયીને પગે પડતા અને કંઈક દીન મુખે સમજાવતા હોય એવું વર્તન જેવાથી સરળ ભાવે રામ એવું જ સમજે છે કે રાજ્યને, અને પત્નીને ભાર પુત્રને સંપીને રાજા વનગમનની ઈચ્છા દર્શાવતા હશે અને માતા તેમાં સંમતિ નહિ આપતાં હોય! (પૃ.૪૬).
ભરત મેસાળે ગયો હોવાથી સૂનાં પડેલાં દુઃખી કેકેયી માતાનો બરાબર ખ્યાલ રામને છે. તેથી તેઓ રેજ સવારે કેકેયી માતા પાસે મોવિનોદ માટે જાય છે. વનપ્રયાણ વખતે પણ રામ પોતાની બને માતાઓને તથા પિતાને “મધ્યમાખા” કૈકેયી પ્રત્યે જરાય વૈમનસ્ય ન રાખવાની યાચના કરે છે, અયોધ્યાનું રાજ્ય સ્વીકારતી વખતે પણ કૌટુમ્બિક વૈમનસ્ય વિલીન કરવા માટે જ રામ ભરતને પિતાની માતા કેકેયીને બોલાવવાને અનુરોધ કરે છે (૮). લક્ષ્મણ જ્યારે પિતા, કૈકેયી માતા તથા મંથરા પ્રત્યે રોષ પ્રગટ કરે છે ત્યારે મોટાભાઈ તરીકે રામ લક્ષ્મણને તેવી અગ્ય વાતે મનમાં ન રાખવા ટકેર કરે છે.
ભરત પ્રત્યેન રામને સ્નેહ અનન્ય છે. મોસાળે જતી વખતે ભારતે રામને કહેલી ઉકિત યાદ કરીને રામ ગદ્ગદ્ બની જાય છે. (પૃ. ૧૨ અને ૨૨). ભાઈઓ અને માતા પ્રત્યે પ્રેમભાવ વાલ્મીકિ રામાયણમાં ભારોભાર આવે છે. એ જ વસ્તુ સોમેશ્વરે આ નાટકમાં જેવી નિરૂપી છે તેવા અન્ય નાટકોમાં ખાસ મળતી નથી. એ ચારેય ભાઈઓને પરસ્પર પ્રેમ–ભાવ અને એકચિત્તતાનાં વખાણ રાજાના માળાથી પણ કર્યા વિના રહેવાયું નથી (પૃ. ૨૩) અને રામથી પણ તેમની પરસ્પરની ભ્રાતૃભાવના સુગ્રીવ-વિભીષણ સમક્ષ વ્યક્ત કર્યા વિના રહી શકાયું નથી (પૃ. ૧૨૭).
રામ-ભરત વચ્ચેની ભ્રાતૃભાવના, રામની ભારતમાતા કૈકેયી પ્રત્યેની માનભક્તિ આખા નાટમાં સારું ધ્યાન ખેંચે છે. વા. રા.માં તે રામ ભરતને પરસ્પરને ભ્રાતૃપ્રેમ દર્શાવ્યો છે જ. પરંતુ સેમેશ્વરે આ નાટકમાં એમની ભ્રાતૃભાવના નિરૂપી છે તેવી અન્ય નાટકોમાં ખાસ મળતી નથી. વનગમન વખતે રામને ભરતને ન મળવાને મનમાં વસવસે રહે છે. વનમાં ભારતની મનોદશા વર્ણવતે ભરદ્વાજ
