________________
૯૪
ઉલ્લાઘરાઘવ : એક અધ્યયન
રામને રાજ્ય સોંપી દીધાને રાજા દશરથના વિચારને સુમિત્રા તરત વધાવી લે છે એ યુક્તિ સોમેશ્વરે કૌશલ્યાને બદલે સુપિત્રાની ઉદારવૃત્તિ દર્શાવવા જ લાગે છે. અને બીજી બાજુ કૌશલ્યા સુમિત્રાને મીઠે ઠપકે આપે છે કે દેવે મને એક પુત્રથી તે વિખૂટી પાડી અને હવે તું બીજા મારા પ્રિય પુત્રને વિખૂટો પાડવા તૈયાર થઈ છે ?” બંને માતાઓની આટલી એકાત્મકતા અને વાત્સલ્ય અન્યત્ર ભાગ્યે જ જોવા મળે એમ છે. રામને વનવાસ મળવાથી કૌશલ્યા પિતાને દોષ દે છે, બીજાને નહિ. રામ-સીતા અધ્યા પ્રત્યે પુનર્ગમન કરતી વખતે પરસ્પરને દુઃખી કરવામાં પિોત-પોતાને દોષ જુએ છે-એકબીજાનો દોષ નહિ, દશરથ રાજા પોતાના ભાગ્યનો દોષ-પિતાને દોષ જુએ છે. આમ કઈ પાત્ર કોઈને પણ કોઈ જાતને દોષ દેતું નથી, આપ કે આશંકા કરતું નથી, બધાને પિતાનાં ભાગ્યનો દોષ કાઢતા બતાવ્યા છે( માત્ર લક્ષ્મણ અને ભરતને બાદ કરતાં !).
રામને ભરત વિનાનાં સૂનાં પડેલાં માતા કૈકેયી પાસે મોવિદ માટે જતા બતાવ્યા છે. નાટકને અંતે પણ રામ માતા કૈકેયીને બોલાવવા જવાનો ભરતને અનુરોધ કરે છે. લક્ષ્મણને પહેલા માતા કૌશલ્યાને અને પછી સુમિત્રાને પ્રણામ કરતા બતાવ્યા છે. રામ પ્રત્યે પ્રેમ, શ્રદ્ધા અને ભક્તિ દાખવવામાં ભારતને લક્ષ્મણની કક્ષામાં મૂકી દાકીએ તેવું ભારતનું પાત્ર રજૂ થયું છે. વનમાં આત્મજ્ઞાન કરવા તૈયાર થયેલા ભરતને રામ વિના કેટલે આઘાત લાગ્યું હશે, લક્ષ્મણને પણ ભરત પ્રત્યે કેટલું બધું વૈમનસ્ય પ્રગટ કરતે બતાવ્યું છે, જાણે કે તેણે પિતાનું રાજ્ય ઝૂંટવી લીધું હોય !
આમ ભાઈઓના, માતાઓના પરસ્પર પ્રેમના નિરૂપણમાં અભિપ્રેત થતા કુટુંબ-ભાવનાનો આદર્શ સોમેશ્વરદેવે કદાચ વાલ્મીકિ કરતાં વધુ ઉચ્ચ અને સારી રીતે રજૂ કર્યો છે. તેમાં દશરથ-જનક રાજાના તથા રાવણનાં રાજકુટુંબના વાતાવરણમાં ઉત્તમ, મધ્યમ અને કનિષ્ઠ પ્રકારનાં સ્ત્રી-પુરુષ પાત્રોમાં કંઈ ને કંઈ આગવી વિશેષતા અને વિવિધતા સજી આપી છે. અહીં ના પક રામ, નાયિકા સીતા અને ખલનાયક રાવણનાં પાત્ર ઉપરાંત તેમને આનુષગિક પાત્રોની વિશાળ સૃષ્ટિ ગોઠવાઈ છે.
નાટકને નાયક : ભરત મુનિ અને વિધિ પુરાણકાર જણાવે છે કે નાયક પ્રખ્યાત, ઉદાત્ત રાજર્ષિ કે દિવ્ય હોઈ શકે. ૧ ધનજયે તેમ જ હેમચ કે નાયકના ગુણોની સામાન્ય યાદી આપીને ભરત મુનિના મતને સંમતિ આપી છે. રામચંદ્રગુણચંદ્ર નાયક દિવ્ય કે અદિવ્ય હોય તે ચાલે એમ ઉમેરે છે. એકંદરે જોતાં તે
