________________
ઉલ્લાધદાધવ : એક અધ્યયન
વચ્ચેના અલ્પકાલ સુધીના દાંપત્ય જીવનને કેન્દ્રિત કરીને નાટકમાં શૃંગાર તથા હાસ્યરસને અવકાશ આપીને પોતાની કલા-કુશળતા વ્યક્ત કરી છે. ઉ. રા. પહેલાં રચાયેલાં રામવિષયક રૂપમાં વિદૂષકના પાત્રને અને હાસ્ય રસને ખાસ અવકાશ આપવામાં આવ્યો નથી. એ લક્ષ્યમાં લેતાં સોમેશ્વરે ઉ. રા.માં રસનેઆપેલે આમા અવકાશ નોંધપાત્ર ગણાય.
રામ-વિષયક ગંભીર નાટકમાં વિદૂષક અને માલાધરનાં પાત્રો ઉમેરીને સેમેશ્વરે હાસ્યરસને સમાવેશ કરવાની લગભગ પહેલ કરી છે એમ કહીએ તો ચાલે. તેનાથી રામ-રાજ્યાભિષેકના ગંભીર વાતાવરણમાં હળવાશ આવે છે. શૃંગારમાંથી હાસ્યની નિષ્પત્તિના રસ સિદ્ધાંતને આ નાટકમાં થતે અમલ આની અગાઉ જે (આગલે પાને) એ દષ્ટિએ જોતાં રામ-સીતાના લીલેદ્યાનવિહારમાં ઋતુઓ તથા કીડાવાવડી, ભ્રમરનું તેફાન તથા અન્ય પુષ્પવૃક્ષાદિનાં વર્ણનને લીધે એક પ્રકારની પ્રસન્નતા તથા હળવાશનું વાતાવરણ સર્જાય છે ખરું, પણ વિદૂષક, માલાધર જેવાં નાનાં પાનાં અને તેમને આનુષંગિક રામ-સીતાનાં વાણી વર્તનમાંથી સૂક્ષમ હાસ્ય નિષ્પન્ન થાય છે.
વિદૂષકને વાનર સમજીને હંસિકા ભયને લીધે પિતાના ખભા પરની પાનની પેટી બગીચામાં જ ફેંકી દે છે! ત્યારથી હાસ્યની શરૂઆત થઈ જાય છે. માલાધરની પાસે વાનર આવે છે ત્યારે રામ નર-વાનર વચ્ચેના વિશ્વાસ તથા મૈત્રીની મશ્કરી કરે છે. (જેમ દુષ્યન્ત મૃગ અને શકુન્તલાને સાથે જોયા ત્યારે કરેલું વર્ણન, અશો.)
માલાધરના મંદાગ્નિની દવા કરનાર વિદૂષક પોતે રોગ કે રેગીને જલદી નાશ કરનારી વિદ્યામાં પારંગત હોવાની બડાઈ હાંકે છે, ત્યારે વિદુષક તેને “બ્રહ્મકંટક સંબોધીને જ્યાંથી આવ્યો ત્યાંજ ચાલ્યા જવાનું કહે છે. તે પ્રસંગે રમૂજમાં ઓર વધારો થાય છે. વિદૂષક સીતાને કહે છે, “રામ બાણ છોડવામાં પાછી પાની કરે તે હું લાડુ ખાવામાં પાછી પાની કરું.'
વાનરને લીધે ગભરાતી હંસિકાની આગળ વાનરવેષ ધારી વિદૂષક પિતાના મિથ્યા વિરત્વની બડાઈ હાંકે છે “આ વીરપુરુષ હોય ત્યાં સુધી એને બિલકુલ ગભરાવવાની જરૂર નથી” વગેરે વગેરે. એથી પ્રતિહારી તેની બડાઈને માટે સુંદર કટાક્ષ કરે છે કે, “પરશુરામને જોઈને જ તમારા પરુષની પરીક્ષા થઈ ગઈ હતી!” પ્રતિહારીના જવાબમાં વિદૂષકની મિથ્યા ગવિશ્વ ઉતિ–કે “પરશુરામને કપાગ્નિ આ મહાબ્રાહ્મણના શાપદકથી શાંત થયેલે ”–થી ગમ્મતમાં વધારો થાય છે. આ ઉપરાંત વિદૂષકની સાથેના હાસ્ય બધા જ વાર્તાલાપમાંથી હાસ્યરસની નિષિત્તિ થાય છે. લીલેદાનમાંથી બધી ઋતુઓના વર્ણન દા. ત. જ્યારે
