________________
રસાત્મકતા અને ભાવાત્મકતા
૮૧
દશરથ રાજાના મૃત્યુ બાદ અયોધ્યાની કરુણ-દીન-દશા માટે ખેદ વ્યક્ત કરતા ગંધર્વરાજની ઉક્તિથી કરુણ રસની જમાવટ થાય છે. દશરથ રાજાના સ્નેહપાશથી બંધાયેલા કીડા શુકરૂપે શાપિત ગધર્વ કનકચૂડને દશરથ રાજાના મૃત્યુને અયોધ્યાથી વિખૂટા પડવાનું બહુ દુઃખ થાય છે. ઉદ્વેગયુક્ત વાણીથી કનકચૂડ પિતાના હર્ષાશ્રુવાળા પિતા કુમુદાંગ સાથે સંવાદ કરે છે તે કરુણતા જમાવવામાં ઉપકારક થઈ પડે છે. રાજાના વિયોગથી શિષ્ટ નગરજનો ભારે કલ્પાંત કરીને ખેદ વ્યક્ત કરે છે. ૩૩
ભરત અને રામને સંવેદનાઓ પૂર્ણ મેળાપ જોઈને પાસે ઊભેલે લક્ષ્મણ પણ આંસુ સારે છે. એવું ભાઈઓનું સરસ ભાવનિરૂપણ સુંદર થયું છે. (અં. ૪. લે. ૪૧).
અં. પમાં ગુમ થયેલાં સીતાને મૃત્યુ પામેલાં સમજીને રામે કરુણ કલ્પાંત કર્યું છે. તેમાં તથા માતા તુલ્ય સીતાને શેધવામાં અત્યંત દુઃખી થઈને લક્ષ્મણ મૂછિત થઈ જાય છે. મૂછિત લમણને મૃતવત માનીને રામે કરેલા કરુણાજનક વાણી-વર્તન ભાઈ પ્રત્યેના વિયોગને શક સૂચવ હોવાથી જ તે પ્રસંગ પૂરત કરુણરસને ભાસ કરાવે છે (અં. ૭).
રામ-લક્ષ્મણ સીતા એ અત્યંત પ્રિય ઈષ્ટજનના અનિષ્ટ સમાચારથી માતાઓ અગ્નિ-પ્રવેશ કરવાની તૈયારી કરતાં બતાવ્યાં છે, તેટલી રજુઆતમાં પણ કરુણરસ લગભગ પરાકાષ્ટાએ પહોંચતું હોવાનું કહી શકાય. આમ અનેક જુદી જુદી રીતે કરુણરસના ભાવો કે ભાવાભાસેનું આજન સારી રીતે થયું છે.
આમ બધા રસનું આ નાટકમાં છે વત્તે અંશે આયોજન થયું છે ખરું, પરંતુ કાવ્યની દૃષ્ટિએ વિચારીએ તો આ નાટકમાં મુખ્ય એવા વીરરસમાં યુદ્ધવીર રસનું નિરૂપણ પ્રથમ કેટિના રૂપકમાં જામે તેવું જામતું નથી. ધર્મવીર રસની નિષ્પત્તિ આ નાટકમાં સારી રીતે થાય છે એમ કહી શકાય, પરંતુ વીરરસને એ - 'પ્રકાર યુદ્ધવીરના જેટલી ઉત્કટતા ભાગ્યે જ સાધી શકે છે. અહીં અન્ય . રસેને ગૌણ રસ તરીકે સ્થાન મળ્યું છે ખરું. પરંતુ ગૌણ રસ તરીકે પણ એ રસોની નિષ્પત્તિ ઉક્ટ બનતી નથી. કાલિદાસાદિ અન્ય રસસિધ્ધ કવીશ્વરની કૃતિઓ આગળ આ કવિની કૃતિમાં પ્રકૃષ્ટતા અને રમણીયતા ફિકકી લેખી શકાય. તેમ છતાં અલંકૃત શૈલીની નાટયકૃતિઓમાંના રસ નિરૂપણું ને નજરમાં રાખીએ તે આ કૃતિ પર કંઈક આશા કે આશ્વાસન મળી શકે ખરું કે સાવ કાઢી નાખવા જેવી નહિ, પણ થોડું ઘણું રસદર્શન રસનુભૂતિ કરાવે તેવી કંઈક નવીનતા અને આનંદની અનુભૂતિ કરાવે તેવી આ નાટયકૃતિ છે. રસ નિરૂપણ ઝાંખુ કે ફિકકુ પડી
