________________
'૮૦
ઉલ્લાઘરાઘવ : એક અધ્યયન
નિરૂપણ કરીને ના. દ. ના સિદ્ધાંતનું યથાર્થ અનુસરણ કર્યું છે. આમ વીરરસના નિરૂપણવાળા આ નાટકમાં કયાંક ગૌણ રૂપે અદ્ભુત રસ થોડ–ઘણો છંટાયેલે જોઈ શકાય છે.
કરુણરસ :
કરુણરસ શક” સ્થાથી ભાવમાંથી ઉદ્ભવે છે. કાવ્યશાસ્ત્રમાં એના વિભાવમાં ઈષ્ટજનવિયોગ ઉપરાંત બંધન, ધનનાશ, અથવા શાપ, વ્યસન ઈત્યાદિ પણ ગણાવ્યા છે. સામાન્ય રીતે કરુણ રસના ઉદાહરણમાં મૃત પત્ની પાછળના પતિના વિલાપને તથા મૃત પતિની પાછળને પત્નીના વિલાપમાં ગણવામાં આવે છે, પરંતુ “ઇષ્ટજન”માં પતિ-પત્ની ઉપરાંત માતા-પિતા, ભાઈ, પુત્ર ઈત્યાદિ સ્વજનોને પણ સમાવેશ થઈ શકે; અને એવી રીતે વિયેગમાં મૃત્યુથી થતા કાયમી વિગ ઉપરાંત મૃત્યુના ખોટા સમાચારથી થતા વિગભાસને તથા મૃતવત અવ
સ્થાથી કદાચ કાયમ માટેના લાગે તેવા કે દીર્ધકાલના વિરહથી થતા વિયોગને પણ સમાવેશ થઈ શકે, જે એના નિરૂપણમાં શેકની ઉત્કટતા રજૂ થઈ હોય તે જ
અહીં કયારેક ઈંગારરસભાસની જેમ કરુણરસાભાસ પણ દેખા દે છે.
અં. ૧માં પુત્રી સીતા વિદાય કર્યા પછી ભિન્ન અને શૂન્ય મનવાળા થયેલા જનક રાજાના વર્ણનમાં પિતા પુત્રીના થનાર સુદીધ વિયોગની વેદના રજૂ થઈ છે( એ. ૧ . ૨૮).
વૃદ્ધ દશરથ રાજા પ્રિય પુત્રના વનવાસને કારણે અત્યંત દુઃખી છે. પ્રિયા કંઈકેયી આગળ કાલાવાલા (દૈન્યભાવ) પ્રગટ કરીને રામ વનવાસને અટકાવવાનો પ્રયત્ન નિષ્ફળ જવાથી દશરથ રાજાને વધુ નિરાશા સાંપડે છે. તે વખતે ઇષ્ટજન પ્રિયપુત્રના વિયોગથી કરૂણરસના ભાવે રાજા પ્રગટ કરે છે. તેમાં વ્યાકુલતા, વિષાદ, ખેદ અને રુદન અથુપાત, મૂછ વગેરે કરૂણરસને પિષક અનુભવે અને વિભા રજૂ થયા છે.૩૨ સુમંત્રના મુખે દશરથ રાજાની બેબાકળી, વિવશ અને કરુણ હાલત નીચેના શબ્દોમાં સાચે જ વરતાય છે : हा धिक कष्टं सुचरितरतिनिर्मिमितेत्र सोऽयं । तोये तुच्छे तिमिरिव मुहुर्वर्तनोद्वर्तनानि ॥ ३. १६ અહીં પાણી વિના તરફડતી માછલી જેવી દશરથ રાજાની મને દશા ખરેખર કરુણ રસને પિષક બને છે.
