________________
રસાત્મકતા અને ભાવાત્મકતા
૭૯
ધર્મનું પ્રાધાન્ય રામને અને ભરત-શત્રનને સમજાવે છે અને તેઓના સ્વકર્તવ્યના પાલનની વ્યવસ્થા કરે છે.
બંને ગધ વિમાન ભાગે યાત્રાળુની પરમ ધાર્મિક ભાવના પૂર્વક સરયૂ, ગંગા, તમસા વગેરે પવિત્ર તીર્થ સ્થળાનું દર્શન કરે છે. પ્રયાગની પવિત્ર યજ્ઞભૂમિનાં દર્શન કરીને છેવટે રામના દર્શનથી કૃતકૃત્ય થઈ જાય છે. આમ બે ગંધ દ્વારા સંવાદ તથા તેમના વર્તનમાં સંપૂર્ણ ધાર્મિકતાનું વાતાવરણ સર્જાયું છે. વિરાધ-વધ પછી ઋષિઓના ય નિષ્કટક રીતે ચાલી શકવાને આનંદ ફેલાય છે તેમાં અને રામના સંધ્યાવંદનના સૂચનથી એ અંક ધાર્મિકતાપૂર્ણ વાતાવરણમાં પૂરો થયેલ છે.
અં. પમાં મારીચ પિતાની ફરજ-ધર્મને ખાતર જ પિતાના સ્વામી રાવણની ઈચ્છાને માન આપીને કાર્ય–તત્પર થતે બતાવ્યો છે. તેમાં મારીચની રામને હાથે થનારી મુક્તિની ભાવનામાં ધાર્મિક શ્રદ્ધા-ભાવના પ્રગટ થઈ છે; અને જટાયુ રામના દર્શન પામીને મુક્તિ પામે છે તે બતાવીને ધાર્મિક ભાવનાની અસર આખા અંકમાં જાળવી રખાઈ છે. સીતાના અપહરણ પછી પણ રામ અયોધ્યા પાછા ન જતાં, લક્ષ્મણને પાછા અમે ખ્યા મોકલવા તૈયાર થાય છે તે ચર્ચામાં પવિત્ર ફરજની ભાવના વ્યક્ત થઈ છે. લક્ષ્મણ પિતાના નામની બૂમ સાંભળવાં છતાં રામની વહારે દોડી જવાને આનાકાની કરે છે તેમાં એની સીતાના રક્ષણની કર્તવ્યભાવના મૂર્ત થાય છે.
હનુમાનનાં રામ પ્રત્યેનાં ભક્તિપૂર્ણ પરાક્રમ, વિભીષણે રાવણને આપેલી ધર્મેસલાહ અને તેની રામના ધર્મપક્ષે શરણાગતિ, રામે પોતાની પવિત્ર ફરજ તથા વ્રતરૂપે વિભીષણને આપેલે આશ્રય-આ બધા ઉલ્લેખમાં પવિત્ર ધાર્મિક ભક્તિ તથા કર્તવ્યની છાપ સારી રીતે ઊઠે છે. વળી અંગદની રાવણ પ્રત્યેની રોષપૂર્ણ ઉકિતમાં રાવણની શિવભક્તિનો નિર્દેશ થયો છે. ૧૧
અંગ૭માં પણ ધાર્મિક ભાવનાનો ઉત્સાહ ઠીક પ્રમાણમાં જળવાય છે. લક્ષ્મણ મૂછિત થયા પછી રામ અગ્નિ-પ્રવેશ કરવાની તૈયારી કરે છે, તે વખતે રામ વિભીષણને રાજ્ય અપાવવાનું કર્તવ્ય અધૂરું રહ્યાની લાચારી વ્યકત કરે છે. તે વખતે સુગ્રીવ અને વિભીષણ રામ પ્રત્યે મૈત્રી, ધર્મ અને પ્રેમની ભાવના વ્યકત કરે છે અને પિતાનાં જીવન પણ સમપી દેવાની તૈયારી દર્શાવે છે.૧૨ રાવણના મૃત્યુ બાદ એની અંત્યેષ્ટિ સારી રીતે કરવાને અર્થાત બંધુધર્મ અદા કરવાને રામ વિભીષણને અનુરોધ કરે છે (પૃ. ૧૩૦). સીતા પિતાના પ્રત્યે આશંકાની
