________________
રસાત્મકતા અને ભાવાત્મકતા
રાવણુના હુંકારથી ભ્રભંગ અનુક્રમે યમ, યમનું વાહન અને વાતમૃગ પણ એના તથા સિંહ જેવા ધ્વનિથી પલાયન કરી જાય એવી ભયાનકતા ઊભી કરવા માટે તેના મુખે જ આવી બડાઈ રજૂ થઈ છે.
૮૩
રાવણ સીતાનું અપહરણ કરે છે તે પ્રસંગે સીતાની હાલતનું વર્ણન થયુ છે. તેમાં ભયાનકતાનો ભાવ સૂચવાયા છે, બાકી રામ-રાવણનો પ્રત્યક્ષ સંવાદ ન થયા હૈાવાથી, ભયાનક રસને બહુ અવકાશ રહેતો નથી.
બીભત્સ રસઃ
રાવણુ જટાયુની ઝપાઝપીના પ્રસંગે, “ જટાયુના નખ-નહારથી વીધાયેલા અને ધવાયેલા રાવણ હણાઈ જશે. છતાઈ જશે.' એવું કહીને રાવણને હણવા માટેનું નેપથ્યાક્તિથી સૂચન કરવામાં આવ્યું છે. તેમાં શિયાળવા અને ગીધડાં એકદમ રાવણુ પર ત્રાટકે તેવું જુગુસાકારક વર્ગુન નીચેના શ્લોકમાં કરવામાં આવ્યું છેઃ
. मस्तिष्कयामिषगर्धिगृध्रपटलबाटीकरोटीषु ते ।
त्राकारं कुरुतां भवन्तु च तथाऽसृकूपानपीनाः शिवाः ।।५-३१ ચીકણા રૂધિરથી રંગાયેલો અને નીલપર્વતરૂપ રાક્ષસેશ્વર બની ગયા. વળી રાવણ સીતાની આગળ રામને માટે ગ્રામ્ય ભાષાનો પ્રયોગ કરે છે. તેમાં “ ઉકરડારૂપ” “ કાદવના તળાવરૂપ,” “ત્રપુ” વગેરે શબ્દોં યાને તેના પાત્રને અનુરૂપ જુગુપ્સા વ્યક્ત થઈ છે.
6:
(6
સુગ્રીવે કુ ંભકના નાક કાન કરડી ખાધા હાવાથી ધવાયેલા કુ ંભકર્ણને કુપિત થયેલા, તેના જ રુધિરાસવથી મત્ત બનેલા બતાવ્યો છે. તેમાં બીભત્સ રસનો સાધારણ સ્પર થયેલા છે. ૨૧
कथं गृध्रराजतीक्ष्णनखकुलिशविदारितसर्वाङ्ग निस्सरद्रुधिरप्रवाहनिपतद्धातुरसपिच्छिलः नीलशैल एव सञ्जातः राक्षसेश्वरः २२ ।
ધારાક્ષની ઉક્તિમાં અને નેપથ્યની ઉક્તિમાં રાવણના શબ્દ ઉપર ગીધડાંના સમૂહ, શિયાળવા તથા સમડીએ ત્રાડ પાડીને તૂટી પડે તેવી ઇચ્છા કરવામાં આવી છે. અં. ૮માં યુદ્ધભૂમિ રુધિરથી ભરેલા આઠમા સમુદ્ર કહ્યો છે. તેમાં કંપારીજનક ભાવનુ` સૂચન થયું છે. આમ યથાયેાગ્ય પ્રસંગે ખીભત્સ રસના ભાવાનુ
