________________
૭૭
રસાત્મકતા અને ભાવાત્મકતા
देव ! सोऽयमृषभेण महापार्थः, गजेन प्रतपनः, जाम्बुवता विरुपाक्षः, मैन्देन वज्रमुष्टिरिति परस्परमपरपरेऽप्यायो धनविधित्सया पुरतः
મને (g. ૨૦)
અહીં ભાવને વેગ આપે તેવા ૫, ક્ષ ત, ધ વગેરે અક્ષર અનુપ્રાસ પ્રસન્ન કરે તેવા ગોઠવાયા છે. વળી ભાલા, ફરસી તલવાર, શક્તિ, ધનુષ્ય-બાણ વગેરે અસ્ત્ર-શસ્ત્ર લઈને યુદ્ધ માટે ધસી આવતા હસ્તિદળ, અશ્વદળ, પાયદળ અને વળી કેટલાક રથારૂઢ દળ વગેરે વિશાળ રાક્ષસ સૈન્યના સુભટોને યુયુત્સુભાવ સારી રીતે રજૂ થયો છે. देव! न केवलं विपुलतैव सङ्गामैकाग्रताऽप्यस्य परिभाब्याताम् तथाचकेऽपि कौन्तिकाः, केऽपि पारश्वधिकाः, केऽपि नैस्त्रि शिकाः केऽपि शातीकाः, केऽपि धानुष्काः, केडपि हस्त्यश्वरथारूढाः, केऽपि पत्तायो यातुधानाः पुरतः समुहत्सहन्ते ॥ (पृ. ११७)
આમાં વિભીષણે રામ સમક્ષ રાક્ષસ સુભટોને યુદ્ધને ઉત્સાહ સારી રીતે ચિત્રિત કર્યો છે. અને રાક્ષસેન સૈન્યની વિશાળતા, એકાગ્રતા, અસ્ત્ર-શસ્ત્રોની વિપુલતા પર ખાસ ધ્યાન ખેચી બતાવ્યું છે. આમ અં. ૬માં પ્રબળ પ્રમાણમાં અને સરસ રીતે યુવીરના વિભાવોનું આયોજન થયું છે.'
અં. ૭માં કુંભકર્ણ–રામની વચ્ચે થયેલા યુદ્ધ પ્રસંગે તથા ઈન્દ્રજિત વિભીષણકાકાને પૌરુષવાણીથી પડકારે છે ત્યારે લક્ષ્મણે વચ્ચેથી જ તેને વીંધી નાખે (ક૬) તે પ્રસંગે વીરરસને ઉપકારક પડેલા કેપ અને પછી યુયુત્સુભાવ એક સાથે નિરૂપાયા છે.
આ અં. ૮ માં કાપેટિકના-કારસ્તાનને લીધે ભરત યુદ્ધ માટે તૈયારી કરવાનું શત્રુનને કહેવડાવે છે તથા તે ધનુષ્યબાણ ધારણ કરે છે. તેમાં ભારતને પ્રસન્નતા તથા શૈર્યપૂર્વકને યુદ્ધને ઉત્સાહ તરી આવે છે. ઉપર વિમાનમાં રહેલા રાક્ષસ રાજ તથા તપસ્વી વેષવાળા અને ધનુષ્ય ખેંચનારા ભરત વચ્ચેનો સંવાદ આરભરી વૃત્તિમાં એવી રીતે જાય છે કે તે વીરરસને સરસ રીતે ઘડીક જમાવે છે.”
