________________
૬૪ .
ઉલ્લાઘરાઘવ : એક અધ્યયન તે તે બાબતનું વર્ણન એક કે બે બ્લેક જ રોકે છે. જેમકે સીધું પ્રભાતનું (શ્લે, ૧) અને ચંદ્રનું (બ્લે. ૨) એકેક કમાં, સૂર્યનું વર્ણન બે (શ્લે. ૩-૪) શ્લેકમાં, તપવનનું વર્ણન એક લેક (૫)માં અને રાજકુળનું વર્ણન (લે. ૬) એક બ્લેકમાં છે. વળી એ વર્ણને પરથી તેમાંનું સાંસ્કૃતિક વાતાવરણ ઉપરાંત બ્રાહ્મણ પુરોહિત કવિ તેને કર્તા છે એ ખ્યાલ પણ આવે છે.
આમ જોકે તથા વિષયોનું સંખ્યા પ્રમાણ જોતાં અને અન્યકૃતિઓની સરખામણીએ જોતાં આ નાટકમાં એક જ વસ્તુના નિરૂપણ માટે ત્રણેક લેકથી વધારે બ્લેકે રોકાયા નથી. આ પરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે સોમેશ્વરે ના. દાની સૂચનાને અનુસરીને નાટયકલાની દૃષ્ટિએ રસભંગ થવા દીધું નથી, તેના માટે તે સભાન છે.
પ્ર. રા, કે અન, રાની જેમ કેટલા યલેકે સુધી માત્ર પદ્યમય સંવાદ જ કરતાં હોય તેવાં પાત્રોને સંવાદ આ નાટકમાં બહુ દેખા દેતા નથી. આ કવિ નાટયાત્મક કૃતિ સાવ ભૂલી નથી ગયે! આમ તેણે નાટયોચિત વાતાવરણ જમાવી રાખ્યું છે. નાટકના છે :
ચિત્રમાં જેમ રંગની આજના, સંગીતમાં જેમ સૂર અને લયની આજના તેમ નાટકમાં ઈદની વિવિધતાપૂર્ણ આયેજના રસ, ભાવ અને પ્રસંગને વધુ અસરકારક, ઉપકારક અને વિદુર્ભાગ્ય થવા માટે આવશ્યક હોય છે. નાટયમાં છ દે વિશેનું કોઈ ચોક્કસ લક્ષણ નાટયશાસ્ત્રીઓએ આપ્યું નથી, પરંતુ ભરતે (સમસ્ત વાડમયને ધ્યાનમાં રાખીને) કાવ્યમાં પ્રજાતા છ દે વિશેની ઠીક ઠીક ચર્ચા આપી છે. નાટકમાં આવતા લેકની રચનામાં નાટયકાર પતે કવિ તરીકેની પ્રતિભા ઉપરાંત છંદશાસ્ત્રમાં રહેલું તેનું કૌશલ પણ દાખવતે હેય છે.
આ નાટકમાં એકંદરે કરર લેકમાં ૨૩ પ્રકારના છંદોનું આયોજન થયેલું છે. તેમાં શાર્દૂલવિક્રીડિત (૧૦૭ શ્વેકે) અને વસંતતિલકા છંદમાં (૭૪
કા) સૌથી વધારે લેકે પ્રયોજયા હેવાથી સોમેશ્વરને આવા સુદીર્ઘ છે વધારે પ્રિય અને સારી પકડવાળા હશે એમ લાગે છે. આ ઉપરાંત રોહતા, પૃથ્વી, માલિની, શાલિની, હરિણી, કુતવિલંબિત, વંશસ્થ અને મૃદંગ જેવા અલ્પ પ્રસિહ ઈદે પણ સારી રીતે યોજાયા છે. અહીં સોમેશ્વરે રસને, ભાવને અને પ્રસંગને અનુરૂપ છેદે પ્રયોજેલા છે તે વાત ધ્યાન ખેંચે તેવી છે. જેમકે વનમાં સીતાજીને શોધતા રામ-લક્ષમણનો ઉક્તિઓમાં ભાવને અનુરૂપ શબ્દની ગઠનું અને છંદનું આયોજન, જેમકે અંક પમાં મંદાક્રાંતા(લે. ૨૭, ૪૧
