________________
નાટકમાં વ્યતત્ત્વ અને ગેયતત્ત્વ
ખ્યાલ સીતાને આપે છે, તેમાં લગભગ ૧૩૩ શ્લોકેાનુ` વિસ્તૃત અને કૃત્રિમ, આડંબરપૂ` આયેાજન થયું છે, તેમાં વચ્ચે વચ્ચે ક્રાઇક વાર સીતાએ પ્રાકૃતમાં ઉચ્ચારેલા શ્લૉકા તથા ત્રિજટાની ઉક્તિ પણ આવે છે, જ્યારે ઉ. રા.માં ઘણું કરીને રામ અને પછી લક્ષમણુ-વિભીષણુ કાર્ષીક વાર સીતા સમક્ષ સ્થળ વન કરે છે. તેમાં લગભગ ૨૫ શ્લોકાનુ" આયેાજન થયુ' છે. તેમના સંવાદમાં સેમેશ્વરે વચ્ચે નીતિ, ચારિત્ર્ય તથા ધાર્મિક વિચારોનો સમાવેશ કર્યો છે, તે સામેશ્વરની વિશેષતા છે.
૩
ઉપર પ્રમાણે જોતાં મુરારિ, રાજશેખર અને જયદેવ જેવા કવિની કૃતિઓની આગળ આ કવિની કૃતિને શ્વેતાં અને એક જ પ્રસંગની રજૂઆતની દૃષ્ટિએ જોતાં આ નાટકમાં કવિએ અયાય્યાપ્રત્યાગમનના પ્રસ`ગ અં. ૮માં માત્ર ૩૦ શ્લોકેામાં રજૂ કર્યો છે. એમાં પ્રાતઃકાલાદિ વિષયાના સમાવેશ થયા નથી. તેમાં કાઈ વિષયનું વર્ણન ખે મ્લેકાથી વધારે થયુ' નથી અને એકંદરે જોતાં શ્લોકાનું પ્રમાણુ તથા અંકના વિસ્તારની દૃષ્ટિએ વિષયેનું વૈવિધ્ય ઠીય જળવાયું છે. આથી આ બાબતમાં આ નાટકમાં માત્ર ક્ષમ્ય જ નહિ, પણ સપ્રમાણ નિરૂપણ પણ થયુ' ગણાય,
.
આ નાટકમાં પ્રથમ અંકમાં કચુકી હરિદત્ત સીતાને વળાવવા ગયા છે તે પાછા આવે ત્યાં સુધી જનક અને શતાનંદ પરસ્પર સંવાદમાં ઠીક ઠીક સમય ગાળે છે. એ સ`વાદમાં લગભગ બાર (૨૭–૩૮) શ્લકા આવે છે, પરંતુ એમાં કવિએ વિષયાનુ વૈવિધ્ય લાવીને દરેક વનમાં એકરૂપતા કે નીરસતાથી બચી જવા માટે તદ્દન એક સરખી નીરસતા ન લાવીને નાટયોચિત કાર્યાં કર્યું છે. તેમાં દરેક વર્ણન પૈકી જનક રાજાની મનેદશાનું વ"ન(લે. ૨૭), સીતાના લગ્નમંડપનુ વર્ણન (બ્લે. ૨૮), વિશ્વામિત્ર (શ્લો. ૨૯-૩૦), વશિષ્ઠ (શ્લા. ૩૧–૩૨), દશરથ રાજાનું વર્ણન (શ્લેા. ૩૩–૩૫), જમાઈ રામને વિવેક *(શ્લા. ૩૬), દીકરીના શ્વસુર પક્ષના પ્રેમની મહત્તા (લેા. ૩૬-૩૭)—આમ વિષયાનું વૈવિધ્ય સ્પષ્ટ છે;
અ. ૨માં વિષ્ણુ ંભકના આરંભમાં અયાખ્યાના પ્રાતઃકાળની પ્રવૃત્તિઓનુ વર્ણન આવે છે. આ વર્ષોંન એક સળંગ એકમ તરીકે જોઈએ તેા આ સમગ્ર વન છ શ્લોકા(૧-૬)ના વિસ્તાર ધરાવતુ હાઈ નાટયશાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ અતિ દીધ ગણાય, પરંતુ આ વનમાં વિવિધ પ્રવૃત્તિઓને અલગ અલગ નિરૂપી હાઈ એમાં પ્રાત:કાળનુ એક સળંગ એકમ ગણવાને બદલે એને લગતી પ્રવૃત્તિએનાં જુદાં જુદાં એકમ ગણવા વધારે ઉચિત છે. આ દૃષ્ટિએ જોતાં આમાંની
