________________
ઉલ્લાઘરાઘવ : એક અધ્યયન
અહીં રાવણના અહંકારને “ના વર્ણાનુપ્રાસ ના લાટાનુપ્રાસમાં રજૂ કરાયે છે અને શરીરને તુમિશ્ર ફિરાવ: શીદ કુવી નથી (૪/૩૨). અહીં કવિએ સમયેજન “ને વર્ણાનુપ્રાસ જવાને સફળ પ્રયાસ કર્યો છે. અહીં પૃથ્વી માટેને #ારથી શબ્દ એક પુરોહિત કવિ તત્કાલીન સાંસ્કૃતિક ચિત્ર રજૂ કરવા માટે પ્રયોગ કરે છે એવું સ્પષ્ટ જણાય છે. આ સુવિમુઠ્ઠીમવાયત્ત (પૂ.૧૦૩)માં સુગ્રીવની આતુરતા યમથી રજૂ થઈ છે. સમુદ્રજિસ્ટાધિપ....(પૃ. ૧૦૩)માં માલ્યવાનના વાકયમાં “'. તથા “જીને વર્ણાનુપ્રાસ રાવણનું સમુદ્ર પરથી લંકાનું આધિપત્ય-નહિ કે ત્રિલેકનું) એમ સૂચવવા જાણે કે જાયે લાગે છે. સરી મહીં વં યુવેર
નકટનિવેજિતફર.(પૃ. ૧૦૪) અહીં , “જ', “નિરને છેકાનુપ્રાસ અને ને વર્ણાનુપ્રાસ અને પટમાં યમક છે, જે પ્રસંગને અનુરૂપ પ્રાસાદિક્તાની સાથે ભાવને પ્રોત્સાહન આપે તે રીતે થાય છે. ઉપરનાં દૃષ્ટાંત ગદ્ય અને પદ્ય બંનેમાંથી આપણે જોયાં, તેમાં ખૂબીપૂર્વકની ગઠવણી કરીને પ્રાસાદિકતા જાળવવાનો પ્રયાસ થયો છે, છતાં તે કૃત્રિમતા કે નીરસતા તરફ જતાં જતાં બચી જતું લાગે છે. સુભટને પરિચય આપતી વખતે અનુપ્રાસ-ચમકને સહજ પ્રયોગ થયેલું છે, જેમ કે રેવાતી હામરતકામાપમાન..(૬-૪૮). અહીં સત્તાની પુનરાવૃત્તિ યમક દ્વારા યુદ્ધના વાતાવરણને ઉપકારક અને સાર્થક થાય છે. વળી તદુર્ત...પ્રાન્ત, વાસના...મન, (પૃ. ૧૧૧) સર્ષ પ્રમ્પના:(પૃ. ૧૨૦) રાવણ માટેની વૃકમુખની ઉક્તિ (પૃ. ૧૨૫). વગેરેમાં યમકાનુપ્રાસની પ્રાસાદિક પ્રજના થઈ છે. સંબોધનમાં કેટલીકવાર યમકાનુપ્રાસથી પ્રસન્નતા થાય છે તે કેટલીકવાર કૃત્રિમતાને ખટકે અનુભવાય છે, જેમ કે શાકૃતિ 1 (પૃ. ૧૩૩)માં “” અને “ઢ” અને “નિશીથિનીચરનાથ'માં ‘વિ, વારા શશીટ ઇવ ત્રિા નાગરિ . (પૃ. ૧૬)માં જ ની પુનરાવૃત્તિ તિરસ્કારને ભાવ સૂચવવામાં ઉપકારક થાય છે. આમ ડગલેને પગલે શબ્દની રમત કે અક્ષરોની કલાત્મક ગઠવણ કર્યા વિના આ કવિને જરા ય ચાલતું નથી.
ગદ્યમાં પણ અર્થાલંકારો તેણે સારી રીતે જયા છે. જેમ કે (૧) દશરથ રાજાના મૃત્યુ બાદ રાજા વિનાની અનાથ વિધવા બનેલી અયોધ્યા નગરીના વર્ણનમાં (પૃ. ૨૨) ઉલ્લેખ અલંકાર કરુણરસને પોષક બને છે. (૨) સાક્ષાત. તપની સિદ્ધિ જેવાં અરુન્ધતી (પૃ. ૬૩)માં ઉઠેક્ષા, રઘુવંશના અનિષ્ટની આગાહી કરતી સુબુદ્ધિાની ઉક્ત (રૂ. ૪૨)માં ક્યા આ રીતે રજૂ થયે છે:
