________________
નાટક તરીકે, ઉલ્લાઘરાઘવ
૨૯
રાખ્યું. લાગે છે. આ રીતે કૃતિના મુખ્ય હેતુ ધર્મની અને આનુષ`ગિક હેતુ અર્થની પ્રાપ્તિના હાવાનું માલૂમ પડે છે. મેાક્ષની સિદ્ધિ માટેના પુરુષાર્થીમાં ધર્માં અગ્રિમ સ્થાન ધરાવે છે.
સધિ ઃ
અ`કે એ નાટકમાં નાટ્યપ્રયાગની દૃષ્ટિએ ચેાજેલા એક પ્રકારનાં પ્રકરણા કહી શકાય. નાટયરસ કે કથાનકની દૃષ્ટિએ નાટકના જે સૂક્ષ્મ અંશ કે વિભાગ પડે છે. તેને સધિ તરીકે ઓળખાવવામાં આવે છે. આ સધિઓના પાંચ પ્રકાર પાડવામાં આવ્યા છે :૯ (૧) મુખ (૨) પ્રતિર્મુખ (૩) ગર્ભ (૪) અવમ અને (૫) નિહષ્ણુ, આ સંધિપચકને નૈયાયિકાની દૃષ્ટિએ અનુમાન વાકયનાં પાંચ અંગે તરીકે નિરૂપાયાં છે.૧ ૧૦ આ પાંચ સધિએ દરેક રૂપક પ્રકારમાં આા-વત્તી સ ંખ્યામાં આવતી હેાય છે. પરંતુ આરંભ અને નિđણુ સંધિ વિનાની કાઈપણ નાટ્યકૃતિ થઈ શકતી નથી. નાટકમાં બધી જ સધિ, અવસ્થાએ અને પ્રકૃતિએ આવવી જોઈએ ૧૧ પણ દરેક રૂપકમાં નહિ !
પાંચ અવસ્થાઓ નાયકને અનુલક્ષીને૧૨ પાંચ અર્થ પ્રકૃતિએ કથાનકને અનુલક્ષીને ૩ તથા સધિ રસ ઉપરાંત નાટકના સર્વાંગી વિકાસ૧૪ માટે આવશ્યક ગણાઈ જણાય છે. નાકારા તેમને અવસ્થાને અનુસરનારી ગણે છે. સંધિ પાંચ અર્થ પ્રકૃતિઓ તથા પાંચ અવસ્થાને સાંકળી લે છે. ૧૫ અવસ્થા તથા અર્થ પ્રકૃતિએ થાવસ્તુને એના ધ્યેય તરફ લઈ જવામાં ઉપકારક નીવડે છે. ટૂંકમાં આ ત્રણેય પ ́ચા કથાનકની એકસૂત્રતા જાળવી નાટકના રસનું નિહણુ કરાવવા માટેની એક પ્રકારની ચાવીએ ગણાય.
સંધિ પ ́ચક, અવસ્થા `ચક તથા પ્રકૃતિપ’ચક્રનુ શાસ્રીય વિવેચન સ ́સ્કૃત નાટયશાસ્ત્રીય ગ્રંથે!માં ઉપલબ્ધ છે. તે ભારતીય નાટયપર પર!ની એક વિશેષતા ગણાય, નાટક પાંચેય સ`ધિ, અવસ્થા તથા પ્રકૃતિથી સુગ્રથિત હાવુ જોઈએ, આ નિયમ માત્ર નાટકને જ નહિ, પરંતુ સમગ્ર સાહિત્યને લાગુ પડી શકે છે.
કથાનકને લપ્રાપ્તિ તરફના વ્યાપાર કરાવનાર કાર્યાં શીલ તત્ત્વ એ અવસ્થા એટલે કે થાનકને પાંચ પ્રકારની અવસ્થામાંથી પસાર થવાનુ હાય છે, નાટયકારે એ પાંચ પ્રકારની અવસ્થાની આયેાજના કરવાની હૅાય છે.૧૬ તે અવસ્થાએ આરભ, યત્ન (પ્રાપ્ત્યાશા), પ્રાપ્તિસ’ભવ, નિયતાપ્તિ અને લાગમ છે,૧૭
આ અવસ્થાએ નાટકામાં અનુક્રમે આવવી જોઈએ (ના, શા. ૧૯–૧૪–૧૫) નાટયજગતની પાંચ તન્માત્રાએરૂપ પાંચ અવસ્થાએની સાથે સાથે ખીન્ન પાંચ
