________________
ઉલ્લાઘરાઘવઃ એક અધ્યયન સોમેશ્વરદેવે પ્રસ્તુત નાટકમાં પ્રસિદ્ધ રામાયણનું કથાનક પસંદ કર્યું છે. મુખ્ય કથાનક (નાટ્ય શરીર)ને અનુરૂપ ગૌણ કથાનકે પણ ગૂંચ્યાં છે.
નાટકના કથાવસ્તુ અર્થાત ઈતિવૃત્તને બે પ્રકારનું માનવામાં આવ્યું છે. આધિકારિક અને પ્રાસંગિક.' આ નાટકમાં આધિકારિક કથાનક નાટકની ફલપ્રાપ્તિ સુધી અર્થાત્ નાટકના અંત સુધી ચાલે તેવું રામભદ્ર (રામચન્દ્ર)ના અભ્યદયનું વૃત્તાંત ગણી શકાય, અને તેને ઉપકારક પ્રાસંગિક અર્થાત ગૌણ કથાનક તરીકે સુગ્રીવ-વિભીષણ, બે ગધ અને કાપટિક વિશેનાં વૃત્તાતાની આજના થઈ છે.
આ ન ટકમાં વિભીષણ વિશેના અને બે ગંધ વિશેના કથાનક તથા કાપટિક વિશેના પતાકા કથાનકની આજના થઈ છે અને તે નાયકને, મુખ્ય કથાનકને તથા પ્રસંગ-રસને સહાયક થાય તે રીતે ગોઠવાઈ છે. પ્રજન:
નાટકનું પ્રયોજન સમગ્ર સાહિત્યની પ્રવૃત્તિના પ્રજન જેવું જ હોય છે. મમ્મટે કાવ્યનાં વિવિધ પ્રજનો પૈકી “સ: પરનિવૃત્ત” તરત જ પરમ આનંદ પ્રાપ્ત કરવાનું પ્રયોજન ગણાવ્યું છે. આ પ્રોજનને ભરતથી માંડીને બધા જ કાવ્ય–નાટયશાસ્ત્રીઓએ એક યા બીજા શબ્દોમાં પિતતાની રીતે સમજાવ્યા છે. ભરતે લેકેને દુઃખમાંથી મુક્તિ પ્રાપ્ત કરાવીને આનંદ આપવાને નાટયને મુખ્ય હેતુ ગણે છે. આમ તે રામચંદ્ર-ગુણચંદ્રની જેમ સ્પષ્ટ શબ્દોમાં આ પ્રયજન પહેલાંના નાટયશાસ્ત્રીઓએ જણાવ્યું નથી. પ્રજને અંગેનો અભિપ્રાય પણ સમય પ્રમાણે, સામાજિક પરિસ્થિતિ પ્રમાણે બદલાતા રહે તેથી પ્રજાને સમજાવવાની પ્રવૃત્તિમાં પણ નાટયશાસ્ત્રીઓની એ સંદર્ભની વિવેચનામાં ફેરફાર પડતે માલૂમ પડે છે. છેવટે ના. દ. કારોએ આપેલા પ્રજનને સર્વ રીતે
સ્વીકારી શકાય. એ રીતે નાટકમાં ધર્મ, કામ કે અર્થના સત્કલને પ્રાપ્ત કરવાનું પ્રયોજન હેય છે.
સેમેશ્વર કવિ પ્રસ્તુત નાટકની પ્રસ્તાવનામાં સુત્રધારના મુખે જણાવે છે તે પ્રમાણે રામચરિતને લગતું નાટક ભજવવાને (અને તેની રચના કરવાનો મુખ્ય હે રામચરિતથી પવિત્ર થવાને છે. અલબત્ત, આ રૂપક વિદ્વાન બ્રાહ્મની પરિષદ (તાવગ)ના પરિતોષણને અનુરૂપ હેવાની સ્પષ્ટતા પણ એમાં કરેલી છે. એવી રીતે દરેક અંકને છેડે વસ્તુપાલને લગતો એકાદ કલાક મૂકીને કવિએ સહદના અગ્રણી એવા વસ્તુપાલની પ્રસન્નતા પણ પ્રાપ્ત કરવાનું લક્ષમાં
