________________
ઉલાઘરાઘવઃ એક અધ્યયન વિમાનમાં આરૂઢ થઈને અયોધ્યા તરફ આવી રહ્યો છે અને સીતાના અગ્નિપ્રવેશના મિથ્યા સમાચાર ભરતને જણાવે છે. આથી સુમંત્ર ખૂબ દુખ અને આઘાત અનુભવે છે. ભારત તરત સ્વસ્થતા અને ધીરજ ધારણ કરે છે, અને સુમંત્રને દિલાસો આપે છે અને ભરત સુમંત્રને સૈન્ય સજજ કરવાનું કહેવા માટે શગુન પાસે મોકલે છે. તેવામાં એક પુરુષ પ્રવેશીને “કૌશલ્યા અને સુમિત્રા સરયુ નદીને કાંઠે અગ્નિ–પ્રવેશ કરવાની તૈયારી કરે છે તેવા સમાચાર ભરતને જણાવે છે. ભારત દૌર્ય અને પ્રાપથી યુદ્ધ માટે ઉત્સાહ વ્યક્ત કરે છે તે જોઈને કાપટિક પોતાનું કારે પાકું થયું લાગવાથી અને રામના આગમનને સમય થ. જાણીને કૃત્રિમ ખેદ વ્યક્ત કરતે કરતે ચાલ્યો જાય છે(પૃ. ૧૪૭–૧૪૯).
હવે ગમતને પ્રસંગ શરૂ થાય છે. રામ-લક્ષ્મણ-સીતા ઇત્યાદિકવાળું પુષ્પક વિમાન અધ્યા તરફ આવી રહ્યું છે. ભારત દૂરથી વિમાનમાં બેઠેલા રાક્ષસેન્દ્ર વિભીષણને રાક્ષસરાજ રાવણ સમજીને વેરભાવ પ્રગટ કરે છે. તપસ્વીવેશના ભરતને ધનુષ્ય ધારણ કરેલે જોઈને તથા તેની યુહ માટેની આવી ચેષ્ટા વિમાનમાંથી વિભીષણને વિચિત્ર લાગે છે. રાક્ષસપતિના આગમનને જાણીને મૈત્રાવરુણે ભરતને લંકા પ્રયાણ કરતે અટકાવ્યું હોવાનું કારણ હવે સુમંત્રને સમજાય છે. “રામ-દમણ જ યુદ્ધમાંના પિતાના પરાક્રમ અને બિલના સાક્ષી છે” એવું વિભીષણનું વાકય સાંભળીને ભરત વધુ દેશમાં આવી જઈને બાણ છોડવાની તૈયારી કરે છે, તેવામાં ઋષિ આવી પહેચે છે ને ભરતને યુદ્ધ કરતે અટકાવી દે છે. વસિષ્ઠ ઋષિ ભરતને પુષ્પકમાં બેઠેલા રામ-લક્ષમણ વિભીષણ, સુગ્રીવ ઈત્યાદિ બતાવીને તેમને ઓળખાવે છે. વિમાનમાંથી દૂરથી જ લક્ષમણની નજર અયોધ્યાની ચારે બાજુએ ગોઠવાયેલા સૈન્ય ઉપર તથા નદી તટે એક બાજુએ બને માતાઓને અગ્નિની નજીકમાં હેય તેવા વિચિત્ર દશ્ય પર પડે છે. લક્ષમણ તે દૃશ્ય પ્રત્યે રામનું ધ્યાન દેરે છે, પરંતુ રામ પિતા વિનાના અયોધ્યા નગરી માટે દુઃખી થાય છે. સહુ વિમાનમાંથી નીચે ઊતરે છે. ભરત રામને પ્રણામ કરે છે. રામ ભરતને ભેટે છે.
પછી રાજયાભિષેકનું મુહૂર્ત પસાર થતું હોવાથી પુરહિત વસિષ્ઠ રામને રાજ્યગાદીને સ્વીકાર કરવાની આજ્ઞા આપે છે. પછી રાજા રામ વચેટ માતાને બેલાવવાને ભરતને અનુરોધ કરે છે. વસિષ્ઠ પણ રાજાની આજ્ઞા માનવી જોઈએ એમ કહીને તેને સમર્થન આપે છે. વસિષ્ઠના ભરત વાક્યથી નાટકની સમાપ્તિ થાય છે.
