________________
નાટક તરીકે “ઉલાઘર ઘવ
અંકમાં “ચરિત” એટલે કે કથાનકના વિવિધ પ્રસંગે તથા નાયક અને અન્ય પાનાં ગુણ -પરાક્રમનું નિરૂપણ થતું હોય છે. ઘટનાના નિરૂપણને જરૂર રિયાત પ્રમાણે અંકે ચેડા નાના-મોટા હોય છે.૯૧
આ નાટકમાં એક માંની ઘટનાનું અનુસંધાન જાળવીને થયેલું છે, પ્રત્યેક અંકમાં નાયકના ચરિત્રને અને પાત્રોના ગુણપરાક્રમનું નિરૂપણ થયેલું છે, પ્રત્યેક અંકમાં રામની રંગમંચ પર ઉપસ્થિતિ છે. અંકે માંની સંધિઅવસ્થાનું નિરૂપણ અગાઉ સંધિ-સંધ્યોની ચર્ચામાં થોડું ઘણું આવી ગયું છે.
અંક મુહૂર્ત (૪૮ મિનિટ)થી માંડી વધુમાં વધુ ચાર પ્રહર (૧૨ કલાક) સુધી ચાલે તેવડે હોવો જોઈએ. ૯૨ સમયની દૃષ્ટિએ જોતાં આ નાટકના અકે નિયત સમયને જાળવીને લખાયા હેવાનું (સામાન્ય રીતે) માલૂમ પડે છે. અભિનયની દૃષ્ટિએ જોતાં આ નાટકના અંકમાંના સમયને વિચાર કરવો મુશ્કેલી છે. સુદીર્ઘ સમયપર્યતનું કથાનક નાટક સ્વરૂપે અને અભિનયની દૃષ્ટિએ વિચારતાં કે રજૂ કરતાં ઘણું પરિવર્તન પામી જતું હોય તે સ્વાભાવિક છે. કવિએ નાટકના અંકમાં સમ્યનું સ્પષ્ટ નિરૂપણ કઈક કઈક જગ્યાએ કર્યું છે ખરું. જેમ કે પ્રસ્તાવના તથા પ્રથમ અંકમાં શરદઋતુનું અને પ્રબોધિની એકાદશીના પુણ્યપર્વનું સૂચન થાય છે, તે સમય દરમ્યાન જનક રાજા સીતાને વિદાય આપે છે. અં. ૧ અને અં. ૨ વરચે અચોક્કસ વર્ષોનું અંતર પડી જાય છે, કેમકે પ્રથમ અંકમાં રામ-વિવાહ પછીની વાત અને ત્યારબાદ અનેક વર્ષો પછીની વાત બીજા અ કમાં ગૂંથાઈ છે. અં. ૨ ના વિખંભકમાં શરદ ઋતુની સવારના પ્રથમ પ્રહરને સમય હેવાનું માલુમ પડે છે. તેમાં દરબારી કર્મચારી વિનયંધર અયોધ્યાના પ્રાતઃકાળની શેભાનું અને પ્રવૃત્તિઓનું વર્ણન કરે છે તે પરથી એ અંકના બગીચાના દશ્યમાં વિદૂષકની ભેજન વેળાની ઉક્તિ પરથી એ આખે પ્રસંગ મધ્યાહ્ન સુધી ચાલ્યો હોવાનું માલુમ પડે છે(પૃ. ૩૩). એ અંકને છેડે આવેલે દશરથ રાજા અને રામ વચ્ચેને બનાવ સંધ્યાકાળે બન્યું હોવાનું માલૂમ પડે છે (વૈતાલિકની ઉક્તિ પૃ. ૩૮). આમ આ આખો અંક આ દિવસ ચાલ્યા લાગે છે. આ અંક ૨ પછી અં, ૩ માંની ઘટના નજીકના ડાક દિવસમાં જ બની હેવાનું માલુમ પડે છે. બીજા અંકમાં રાજા રામને રાજ્ય સોંપવાનું વિચારે છે અને ત્રીજા અંકમાં રાજા રાણી કેકેયીના બે વરદાનેને લીધે દુઃખી થાય છે તેનું વર્ણન છે.
