________________
કુર
ઉલ્લાધરાધવ : એક અધ્યયન
રાજ્યના ભાર સ્વીકારવાને અનુરોધ (અને આજ્ઞા) કરે- છે ત્યારે તથા અ. ૩ની શરૂઆતમાં કૌશલ્યા માતા તથા સુમત્ર રામને રાજ્યના ભાર સ્વીકારવાની તથા પિતાની આજ્ઞાનું પાલન કરવાનો અનુરોધ કરે છે ત્યારે “બિન્દુ”. રામને રાજ્ય મળવાની સ્પષ્ટતા થયેલી હાવાથી પ્રતિમુખ' સધિ સ્પષ્ટ જણાય છે. અને તે અનુસાર પાત્રતા ઉદ્યમ-યત્ન થતા પણ જાય છે અને રામના રાજ્યાભિષેકના આનદેત્સવ ઊજવતી અયાયાનગરીના વષઁન (લે. ૩ થી ૫) પરથી તે। રામના રાજ્યાભિષેકની નિશ્ચિતતા અને ફલપ્રાપ્તિનો પણ ચક્કસ ખાતરી થતી જણાય છે. આમ તેમાં “મુખ” સધિનુ અને કથાનકનું સ્પષ્ટ સ્વરૂપ દેખા દે છે.
પ્રાપ્ત્યાશા” અને “પતાકા”ના સબધ ગર્ભ સંધિ સાથે ઔાય છે. “પતાકા’ અને “પ્રકરી” એનુ સ્થાન સાધે તથા અવસ્થાએની સાથે ચેસ નિશ્ચિત નથી. આથી-નાટયશાસ્ત્રીઓએ પતાકા-પ્રકરીનું જુદું સ્વતંત્ર નિરૂપણુ કરીને તે બંનેના ગમે તે અવસ્થા કે સધિ સાથે સ્થાન અને સંબધ હાઈ શકે છે એવુ... સૂચવ્યુ` છે. એક`દરે જોતાં બીજ, બિન્દુ અને કાર્યં પ્રત્યેક નાટ્યકૃતિમાં નિશ્ચિત સ્થાને તથા અનુક્રમે આવતી હેાય છે. પ્રતાકા-પ્રકરી કથાનકના પ્રસ`ગ' રસ તથા નાટકના અભ્યુદયરૂપ ફલપ્રાપ્તિમાં ઉપકારક થાય તે રીતે આર ંભ અને નિવહણુની વચ્ચે ગમે ત્યાં ગમે ત્યારે અને ગમે તેટલીવાર યોજી શકાય.૩૩
નાટકમાં પતાકા સ્થાનકા ઃ
અ –પ્રયાજનનું ચિ ંતન કરતાં, બીજા ભાવનું સૂચન અચાનક થઈ જાય ત્યારે પતાકા સ્થાનક થાય છે.
શુદ્ધક કવિએ ‘મૃચ્છકટિક'માં સુંદર રીતે તેની રચના કરી છે. તેના કરતાં ઓછા પ્રમાણમાં સામેશ્વરદેવે આ નાટકમાં કુશળતાપૂર્વક પતાક્રાસ્થાનકાની રચના કરી છે.
ઉ. રા. ના અં−૧ માં જનક વૈશ્વાનરને સીતાના રક્ષણ માટે પ્રાર્થના કરે છે, (શ્લોક ૧૯.) તેમાં અગ્નિને પિતા અને રક્ષણ કરનાર થવાનુ કહે છે. તે વાત સીતાની અગ્નિ પરીક્ષા વખતે સાર્થક થતી લાગે છે, સીતાને દામ્પત્યનું રહસ્ય કહે છે તેમાં (શ્લાક ૨૧) માતા, પિતા અને પવિતા” તેમાં પાછળથી અગ્નિ ખરેખર “પવિતા” (રક્ષક) બને છે તેથી તે શબ્દ સાક થાય છે,
અં. ૨ માં સેાવણુ નામનેા વાનર માલાધરની પાસે આવીને બેસી જાય છે ત્યારે રામ-માલાધર વચ્ચેના હળવા સંવાદ (પૃ. ૨૪) તથા વાનરને ફળ આપતા જોઈને ગભરાયેલો સિકા તથા સીતા વચ્ચેના સંવાદ (પૃ. ૨૬) પરથી
