________________
પ્રકરણ ૩
નાટક તરીકે ઉલ્લાઘરાઘવ
ભારતવર્ષમાં નાટયપરંપરા વેદના સમયથી શરૂ થયેલી છે. નાટયકૃતિઓ તથા નાટ્યશાસ્ત્રને લગતા લક્ષણ-ગ્રંથને પ્રવાહ સમાંતર રીતે ચાલ્યો આવે છે. ભારતમાં ભાસ, કાલિદાસ, ભવભૂતિ ઇત્યાદિ સંસ્કૃત નાટ્યકારે સુપ્રસિદ્ધ છે; ગુજરાતમાં સંસ્કૃત નાટકની રચના ચૌલુક્ય કાલથી ચાલી આવતી જણાય છે.
ગુજરાતમાં સેમેશ્વરના સમયે બાલચંદ્રસૂરિકૃત “કરુણવયુધ એકાંકી નાટક (ઈ. સ. ૧૨૨૧), જયસિંહસૂરિકૃત પાંચ અંકનું “હમ્મીરમદમર્દન” નામનું એતિહાસિક નાટક (ઈ. સ. ૧૨૨૩-૧૨૩૦), સુભટનું “દૂતાંગદ” નામે છાયાનાટક (ઈ. સ. ૧૨૪૨-૧૨૪૪) વગેરે રૂ૫ક પ્રકારો વિશેષ જાણીતાં છે. ભારતમાં નાટકનાં લક્ષણે પણ ભરતકૃત “નાટ્યશાસ્ત્રમાં અને તેના પરથી અભિનવગુપ્ત કરેલી “અભિનવભારતી” નામે ટીકામાં, “વિષ્ણુધર્મોત્તર પુરાણમાં, ધનંજય અધનિકત “દશરૂપક જેવા પ્રસિદ્ધ લક્ષણ-ગ્રંથમાંથી ઉપલબ્ધ થાય છે. ગુજરાતમાં આચાર્ય હેમચંદ્રની “કાવ્યાનુશાસન”ના “નાયક વર્ણન” નામના અં. ૭માં તથા સાહિત્યનાં વિવિધ સ્વરૂપોના વિવેચનના અં. ૮માં તથા તેમના શિષ્ય રામચંદ્ર–ગુણચંદ્રકૃત “નાટયદર્પણ” એ બે ગ્રંથોમાંથી ઉપલબ્ધ થાય છે.
આ રૂપકેનાં લક્ષણે તથા નાટયશાસ્ત્રના સિદ્ધાંતો વિશેની ચર્ચાઓ આપીને ડે. રાઘવન (તેમના છૂટાછવાયા લેખે, પુસ્તકે અને પુતિકાઓમાં, શ્રી માંકડ, છે. નરેન્દ્ર જેવા સમર્થ વિદ્વાનોએ નાટ્યસાહિત્ય તથા નાટકનું સ્વરૂપ સમજાવવા પ્રયત્ન કર્યો છે.
નાટકનાં લક્ષણોની દૃષ્ટિએ, ખાસ કરીને ભરત, ધનંજય તથા સોમેશ્વરની નજીકના સમયમાં થઈ ગયેલા રામચંદ્ર–ગુણચંદ્રની દૃષ્ટિએ સેમેશ્વરના આ નાટયકૃતિને વિચાર કરી શકાય. સેમેશ્વરના સમયમાં નાટકનું અમુક ચેકસ પ્રકારનું શાસ્ત્રીય સ્વરૂપ સ્થિર અને પ્રચલિત થયેલું હશે, એ ચક્કસ છે. કથાવસ્તુઃ
કથાવસ્તુ અર્થાત ઈતિવૃત્ત એ નાટકનું શરીર છે, અને તે પ્રસિદ્ધ વસ્તુ હેવું જોઈએ. તેને મુખ્ય અથવા આધિકારિક કથાનક કહી શકાય. આધિકારિક કથાનકને મદદરૂપ ગૌણ અથવા પ્રાસંગિક કથાનકની ગૂંથણી પણ થતી હેવ છે.
