________________
श्रीमद्राजचन्द्रजैनशास्त्रमालायां
[ अन्य. यो. व्य. श्लोक ६
वैशेषिकाणां द्रव्यगुणकर्मसामान्यविशेपसमवायाख्याः पट्पदार्थास्तत्त्वतयाभिप्रेताः । तत्र “पृथीव्यापस्तेजो वायुराकाशः कालो दिगात्मा मन"" इति नव द्रव्याणि । गुणाश्चतुर्विंशतिः । तद्यथा “रूपरसगन्धस्पर्शसंख्यापरिमाणानि पृथकत्वं संयोगविभागों परत्वापरत्वे बुद्धिः सुखदुःखे इच्छाद्वेपी प्रयत्नश्च" " इति सूत्रोक्ताः सप्तदश । चशब्दसमुच्चिताश्च सप्त द्रवत्वं गुरुत्वं संस्कारः स्नेो धर्माधर्मौ शब्दश्च इत्येवं चतुर्विंशतिगुणाः । संस्कारस्य वेगभावनास्थितिस्थापकभेदाद् त्रैविध्येऽपि संस्कारत्वजात्यपेक्षया एकत्वात्, शौयौदार्यादीनां चात्रैवान्तर्भावाद् नाधिक्यम् | कर्माणि पञ्च । तद्यथा - उत्क्षेपणमवक्षेपणसाकुञ्चनं प्रसारणं गमनमिति । गमनग्रहणाद् भ्रमणरेचनस्यन्दनाद्यविरोधः ॥
४८
अत्यन्तव्यावृत्तानां पिण्डानां यतः कारणाद् अन्योऽन्यस्वरूपानुगमः प्रतीयते, तदनुवृत्तिप्रत्यहेतुः सामान्यम् । तच्च द्विविधं परमपरं च । तत्र परं सत्ता भावो महासामान्यमिति चोच्यते । द्रव्यत्वाद्यवान्तरसामान्यापेक्षया महाविपयत्वात् । अपरसामान्यं च द्रव्यत्वादि । एतच्च सामान्य विशेष इत्यपि व्यपदिश्यते । तथाहि । द्रव्यत्वं नवसु द्रव्येषु वर्तमानत्वात् सामान्यम्, गुणकर्मभ्यो व्यावृत्तत्वाद् विशेपः । ततः कर्मधारये सामान्यविशेप इति । एवं द्रव्यत्वाद्यपेक्षया पृथिवीत्वादिकमपरं तदपेक्षया घटत्वादिकम् । एवं चतुर्विंशतौ गुणेपु वृत्तेर्गुणत्वं सामान्यम्, द्रव्यकर्मभ्यो व्यावृत्तेश्च विशेषः । एवं गुणत्वापेक्षया रूपत्वादिकं, तदपेक्षया नीलत्वादिकम् । एवं पञ्च कर्मसु वर्तनात् कर्मत्वं सामान्यम्, द्रव्यगुणेभ्यो व्यावृत्तत्वाद् विशेपः । एवं कर्मत्वापेक्षया उत्क्षेपणत्वादिकं ज्ञेयम् ॥
आत्मासे भिन्न है; मोक्ष ज्ञान और आनन्दरूप नहीं है - इस प्रकारकी मान्यताओंको प्रतिपादन करनेवाले शास्त्र, हे भगवन्, आपकी आज्ञासे वाह्य वैशेषिक लोगोंके रचे हुए है ।
व्याख्यार्थ—वैशेपिकोंने द्रव्य, गुण, कर्म, सामान्य, विशेष और समवाय- इन छह पदार्थोको तत्त्वरूपसे स्वीकार किया है । “पृथ्वी, जल, तेज, वायु, आकाश, काल, दिक्, आत्मा और मन" - ये नौ द्रव्य हैं । "रूप, रस, गन्ध, स्पर्श, संख्या, परिमाण, पृथक्त्व, संयोग, विभाग, परत्व, अपरत्व, बुद्धि, सुख, दु:ख, इच्छा, द्वेप, प्रयत्न,” तथा (च शब्दसे) द्रवत्व, गुरुत्व, संस्कार, स्नेह, धर्म, अवर्म, और शब्द- ये चौबीस गुण हैं । इन गुणोंमें वेग, भावना, और स्थितिस्थापकसे भेदसे संस्कार तीन प्रकारका है, परन्तु वह संस्कारत्व जातिकी अपेक्षाने एक ही है; शौर्य, औदार्य आदिका इसीमें अन्तर्भाव हो जाता है । कर्म उत्क्षेपण, अवक्षेपण, आकुंचन, प्रसारण और गमनके भेदसे पाँच प्रकारका है । गमनके साथ भ्रमण, रेचन, स्यन्दन आदिका विरोध नहीं है । जिस कारण एक-दूसरेसे अत्यन्त व्यावृत्त पदार्थोंमें से अन्य पदार्थके स्वरूपका उससे भिन्न पदार्थ में अन्वय प्रतीत होता है, उस कारण जो अनुवृत्तिके अन्वयके ज्ञानका कारण होता है, वह सामान्य है । यह सामान्य दो प्रकारका है पर सामान्य और अपर सामान्य । पर सामान्यको सत्ता, भाव अथवा महासामान्य भी कहते हैं: क्योंकि यह पर सामान्य द्रव्यत्व आदि अपर सामान्यकी अपेक्षा महद् विपयवाला है; परन्तु पर सामान्य द्रव्य, गुण और कर्म तीनोंमें रहता है । द्रव्यत्व आदि अपर सामान्य है, इसे सामान्य विशेष भी कहते है । जैसे; द्रव्यत्व नो द्रव्योंमें रहनेसे सामान्य; तथा गुण और कर्ममें न रहनेसे विशेष कहा जाता है । इससे ‘सामान्यं च तद्विशेपश्च' इस प्रकार कर्मधारय समासमें 'जो सामान्य होता है वही विशेष होता है' ऐसा 'सामान्य विशेष:' इस सामासिक पदका अर्थ है । इस प्रकार द्रव्यत्व आदिकी अपेक्षा पृथिवीत्व आदि, और पृथिवीत्व आदिकी अपेक्षा घटत्व आदि जो अपर सामान्य है, वह सामान्य
१. वैशेषिकदर्शने १-१-५ । २. वैशेषिकदर्शने १-१-६ । ३. प्रशस्तपादभाष्ये उद्देशप्रकरणे । ९-१० । ४. ऊर्ध्वदेशसंयोगकारणं कर्मोत्क्षेपणम् । अवोदेशसंयोगकारणं कर्मापक्षेपणम् । वक्रत्वापादकं कर्माकुञ्चनम् । ऋजुत्वापादकं कर्म प्रसारणम् । अनियतदेशसंयोगकारणं कर्म गमनम् । प्रशस्तपादभाये उद्देशप्रकरणे । ५. ‘द्रव्यादित्रिकवृत्तिस्तु सत्ता परतयोच्यते । कारिकावली प्रत्यक्षखण्डे का. ८ ।