________________
अन्य. यो. व्य. श्लोक १५ ]
स्याद्वादमञ्जरीं
१३५
चित्— चैतन्यशक्तिः, आत्मस्वरूपभूता । अर्थशून्या - विषयपरिच्छेदविरहिता । अर्थाध्यवसायस्य बुद्धिव्यापारत्वाद् इत्येका कल्पना । बुद्धिश्च महत्तत्त्वाख्या । जडा अनवबोधस्वरूपा इति द्वितीया । अम्वरादि - व्योमप्रभृतिभूतपञ्चकं शब्दादितन्मात्रजम् - शब्दादीनि यानि पञ्चतन्मात्राणि सूक्ष्मसंज्ञानि तेभ्यो जातमुत्पन्नं, शब्दादितन्मात्रजम् इति तृतीया । अत्र च शब्दो गम्यः । पुरुषस्य च प्रकृतिविकृत्यनात्मकस्यात्मनो न बन्धमोक्षौ, किन्तु प्रकृतेरेव । तथा च कापिलाः
"तस्मान्न बध्यते नापि मुच्यते नापि संसरति कश्चित् । संसरति वध्यते मुच्यते च नानाश्रया प्रकृतिः ॥” "
तन्त्र बन्धः—प्राकृतिकादिः । मोक्षः - पञ्चविंशतितत्त्वज्ञानपूर्वकोऽपवर्गः इति चतुर्थी । इतिशब्दस्य प्रकारार्थत्वाद् — एवं प्रकारमन्यदपि विरोधीति विरुद्धं, पूर्वापरविरोधादिदोषाघ्रातम् । जडैः—मूखैः, तत्त्वावबोधविधुरधीभिः कापिलैः । कियन्न ग्रथितं - कियद् न स्वशास्त्रषूपनिबद्धम्। कियदित्यसूयागर्भम् । तत्प्ररूपितविरुद्धार्थानामानन्त्येनेयत्तानवधारणात् । इत संक्षेपार्थः ॥
व्यासार्थस्त्वयम् । साङ्ख्यमते किल दुःखत्रयाभिहतस्य पुरुषस्य तदपघात हेतु तत्त्व जिज्ञासा उत्पद्यते । आध्यात्मिकमाधिदैविकमाधिभौतिकं चेति दुःखत्रयम् । तत्राध्यात्मिकं द्विविधम् - शारीरं मानसं च । शारीरं वातपित्तश्लेष्मणां वैषम्यनिमित्तम् । मानसं कामक्रोध लोभमोहेर्ष्याविषयादर्शननिबन्धनम् । सर्वं चैतदान्तरोपायसाध्यत्वादाभ्यात्मिकं दुःखम् । बाह्योपायसाध्यं दुःखं द्वेधा आधिभौतिकमाधिदैविकं चेति । तत्राधिभौतिकं मानुषपशुपक्षिमृगसरीसृप - स्थावरनिमित्तम् । आधिदैविकं यक्षराक्षसग्रहाद्या वेशहेतुकम् । अनेन दुःखत्रयेण रजःपरिणामबुद्धिवर्तिना चेतनाशक्तेः प्रतिकूलतया अभिसंबन्धो अभिघातः ॥
तन्त्वानि पञ्चविंशतिः। तद्यथा अव्यक्तम् एकम् । महदहङ्कारपञ्चचतन्मात्रैकादशेन्द्रियपञ्च
व्याख्यार्थ - पूर्वपक्ष ( १ ) चेतनशक्ति पदार्थों का ज्ञान नहीं करती, बुद्धिसे ही पदार्थोंका ज्ञान होता है । (२) बुद्धि ( महत्त्व ) अज्ञान रूप है । ( ३ ) आकाश आदि शब्द आदि पाँच तन्मात्राओंसे उत्पन्न होते हैं। ( ४ ) प्रकृति और विकृतिसे भिन्न पुरुषके बन्ध और मोक्ष नहीं होता, प्रकृतिके ही बन्ध और मोक्ष होता है । कहा भी है
" न कोई बँधता है, न मुक्त होता है, ओर न कोई संसारमें परिभ्रमण करता है; बन्ध, मोक्ष और परिभ्रमण नाना आश्रयवाली प्रकृतिके ही होते हैं ।"
( ५ ) बन्ध प्रकृति में होता है, और पच्चीस तत्त्वोंके ज्ञानसे मोक्ष मिलता है ।
आध्यात्मिक, आधिदैविक और आधिभौतिक दुखोंसे पीडित पुरुष दुखोंके नष्ट करनेके कारणोंको जानना चाहता है । आध्यात्मिक दुख शारीर और मानसके भेदसे दो प्रकारका है । वात, पित्त और कफकी विषमतासे उत्पन्न होनेवाले दुखोंको शारीर, तथा काम, क्रोध, लोभ, मोह, ईर्ष्या और विषयोंके प्राप्त न होनेसे उत्पन्न होनेवाले दुखोंको मानस दुख कहते हैं । शारीर और मानस दुख, दुखके अन्तरंग कारण मनसे उत्पन्न होते हैं, इसलिये इन्हें आध्यात्मिक दुख कहा है । आधिभौतिक और आधिदैविक दुख बाह्य कारणोंसे उत्पन्न होते हैं । मनुष्य, पशु, पक्षी, सर्प और स्थावर आदिसे उत्पन्न होनेवाले दुखको आधिभौतिक तथा यक्ष, राक्षस, ग्रह आदिसे पैदा होनेवाले दुखको आधिदैविक दुख कहते हैं। तीनों प्रकारके दुख रजोधर्मसे बुद्धिमें उत्पन्न होते हैं । जब इन दुखोंका चेतनाशक्ति के साथ विपरीत सम्बन्ध होता है, उस समय चेतनाशक्तिका अभिघात होता है।
तत्त्व पच्चीस होते हैं— १ अव्यक्त, २ महत् ( बुद्धि ), ३ अहंकार, ४-८ शब्द, स्पर्श, रूप, रस और १. ईश्वरकृष्ण विरचितसांख्यकारिका ६२ ।