________________
સમયસાર : આત્મખ્યાતિ
यथेह बहिरर्थो घटपटादिः
तथा बहिरर्थः शब्दो रूपं गंधो रसः स्पर्शो गुणद्रव्ये च देवदत्तो यज्ञदत्तमिव हस्ते गृहीत्वा
देवदत्तो यज्ञदत्तमिव हस्ते गृहीत्वा 'मां प्रकाशय'
मां श्रृणु मां पश्य मां जिघ्र मांरसय मांस्पर्श मांबुध्यस्वेइति स्वप्रकाशने न प्रदीपं प्रयोजयति । ति स्वज्ञाने नात्मानं प्रयोजयति । न च प्रदीपोप्य -
न च आत्माप्य - यःकांतोपलकृष्टायःसूचीवत्
यःकांतोपलकृष्टायःसूचीवत् स्वस्थानात्प्रच्युत्य तं प्रकाशयितुमायाति ।
स्वस्थानात्प्रच्युत्य तान् ज्ञातुमायाति । किंतु वस्तुस्वभावस्य परेणोत्पादयितुमशक्यत्वात् किंतु वस्तुस्वभावस्य परेणोत्पादयितुमशक्यत्वात् परमुत्पादयितुमशक्तत्वाच्च
परमुत्पादयितुमशक्यत्वाच्च यथा तदसन्निधाने तथा तत्संनिधानेऽपि यथा तदसन्निधाने तथा तत्संनिधानेऽपि स्वरूपेणैव प्रकाशते ।
स्वरूपेणैव जानीते । स्वरूपेणैव प्रकाशमानस्य चास्य
स्वरूपेण जानतश्चास्य वस्तुस्वभावादेव विचित्रां परिणतिमासादयन् वस्तुस्वभावादेव विचित्रां परिणतिमासायदयंतः कमनीयोऽकमनीयो वा घटपटादि -
कमनीया अकमनीया वा शब्दादयो बहिरा न मनागपि विक्रियायै कल्प्यते ।
મના વિવિયા રજૂ I एवमात्मा प्रदीपवत् परं प्रति उदासीनो नित्यमेवेति वस्तुस्थितिः तथापि यद्रागद्वेषौ तदज्ञानं ॥३७३-३८२।।
આત્મખ્યાતિ ટીકાર્થ જેમ અહીં બહિરુ અર્થ ઘટપટાદિ,
તેમબહિરૂઅર્થ-શબ્દરૂપગંધરસસ્પર્શઅને ગુણ-દ્રવ્ય, યજ્ઞદત્તને દેવદત્તની જેમ હાથે ગૃહીને, યજ્ઞદત્તને દેવદત્તની જેમ હાથે ગૃહીને, મને પ્રકાશ !
મને સાંભળ! મને દેખ! મને સુંઘ ! મને ચાખ!
અને સ્પર્શ ! મને બૂઝ! એમ સ્વપ્રકાશનમાં પ્રદીપને નથી પ્રયોજતો એમ સ્વજ્ઞાનમાં આત્માને નથી પ્રયોજતો અને પ્રદીપ પણ,
અને આત્મા પણ, અયકાંત ઉપલથી કૃષ્ટ અયસૂચી જેમ, અયકાંત ઉપલથી કૃષ્ટ અયસૂચી જેમ, સ્વસ્થાનથી પ્રય્યત થઈને,
સ્વસ્થાનથી પ્રય્યત થઈને તેને પ્રકાશવાને નથી આવતો,
તેઓને જાણવાને નથી આવતો, કિંતું વસ્તુસ્વભાવના
કિંતું વસ્તુસ્વભાવના પરથી ઉપજવાવાના અશક્યપણાને લીધે પરથી ઉપજવાવાના અશક્યપણાને લીધે અને પરને ઉપજાવવાના અશક્તપણાને લીધે અને પરને ઉપજાવવાના અશક્તપણાને લીધે જેમ તેના અસન્નિધાનમાં
જેમ તેના અસન્નિધાનમાં તેમ તેના સન્નિધાનમાં પણ
તેમ તેના સન્નિધાનમાં પણ સ્વરૂપથી જ પ્રકાશે છે
સ્વરૂપથી જ જાણે છે. અને સ્વરૂપથી જ પ્રકાશતા આને -
અને સ્વરૂપથી જ જાણતા આને વસ્તુસ્વભાવથી જ વિચિત્ર પરિણતિ પામતો વસ્તુસ્વભાવથી જ વિચિત્ર પરિણતિ પામતા કમનીય વા અકમનીય ઘટપટાદિ -
કમનીય વા અકમનીય શબ્દાદિ બહિરુઅર્થો જરા પણ વિઢિયાર્થે કલ્પાતો નથી (સમર્થ થતો નથી) જરા પણ વિક્રિયાથે કલ્પાતા નથી (સમર્થ થતો નથી).
૬૯૬
