Dharmanubandhi Vishva Darshan Pustak 02 Anubandh Vichardhara

Author(s): Santbal
Publisher: Mahavir Saitya Prakashan Mandir

Page 20

નજરે પડે છે. ત્યારે એનું તત્વ રાખીને, રક્ષણ નિમિત્તે બાકીનો સડે કાઢી નાખવું જોઈએ.
બૌદ્ધ ધર્મગ્રંથોમાં ચાર આર્ય સમાં એક સત્યરૂપે વિજ્ઞાનને બતાવવામાં આવ્યું છે. આ વિજ્ઞાનના બે પ્રકારો છે –(૧) આલય વિજ્ઞાન, (૨) પ્રવૃત્તિ વિજ્ઞાન. આલય-વિજ્ઞાન એટલે જે સતત ચાલ્યું આવે છે તે અને પ્રવૃત્તિ વિજ્ઞાન એટલે કે એક ક્ષણે ટકે અને બીજી ક્ષણે નાશ પામે તે આ બન્ને શબ્દ વડે બૌદ્ધ ધર્મો અનુબંધની વાત કરી છે. ધર્મ-સાતત્યની રક્ષા સાથે આજે જે વસ્તુ ગોઠતી હોય અને કાલે એ ન ગોઠતાં તેડવી પડે તો તેને તેડવી. આવી પરિવર્તનશીલતા અનુબંધ વિચારધારાના પાયામાં છે.
અનુબંધની જરૂર છે ખરી?
આ બધી ચર્ચા-વિચારણા પહેલાં ઘણા એમ પણ પૂછી શકે કે શું અનુબંધ”ની જરૂર છે ખરી? તેના ઉત્તરમાં એટલું જ કહેવાનું છે કે તેની જરૂર છે; એટલું જ નહીં પણ તે આવશ્યક છે. “વિશ્વ રીતઃ પ્રતિ ” એ વેદ વાક્ય અને “સત્યેન ધાર્યતે પૃથ્વી” આ
સ્મૃતિ વાક્ય પ્રમાણે ધર્મ કે સત્ય એ વિશ્વની આધાર શિલા છે; પણ જો તેને અનુબંધ તેના પાળનારા સાથે વ્યવસ્થિત ન હોય કે તેને અનુબંધ બગડતો હોય તે એકલા ધર્મથી વિશ્વ વ્યવસ્થિત થઈ શકતું નથી. એક રીતે એમ કહી શકાય કે સમસ્ત વિશ્વની સમતુલામાં ચેતનાને સંચાર કરનાર સમગ્ર વિશ્વને વાત્સલ્યની શૃંખલાથી સાંધી રાખનાર, વિશ્વસમાજના ધારણ-પોષણ-રક્ષણ-સત્યસંશોધન કરનાર ધર્મને ગતિ આપનાર એ જીવન-તાર (Living wire) છે.
એટલે અનુબંધ વિચારધારા દરેક ક્રિયાની પાછળનો ઉપયોગ જોઈને તેને યથાયોગ્ય સંબંધ ધર્મ સાથે સાંધે છે અને જે જે સંયધા નહીં તેને છોડવાનું કહે છે. બીજા શબ્દોમાં જે પ્રક્રિયા