Book Title: Tattvarthadhigam Sutra Pancham Adhyaya Vivechan
Author(s): Vikramsuri, Naypadmashreeji
Publisher: Shrutnidhi
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022527/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAcakamukhya umAsvAtijI viracita tatvArthAdhigama sUtra paMcama adhyAya vivecana (mahAtArkika siddhasenagaNi viracita TIkAno gurjara bhAvAnuvAda) riyam (hAra bADArA biyANadhAra ICla a ravivAra vivaraNakAra AcArya devazrI vikramasUrIzvarajI ma.sA. zratanidhi, amadAvAda. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAcaka mukhya umAsvAtijI viracita tattvArthAdhigama sUtra paMcama adhyAya vivecana (mahAtArkika siddhasenagazi viracita TIkAno gurjara bhAvAnuvAda) vivaraNakAra tIrthaprabhAvaka pU. gurudeva AcArya bhagavaMta zrImad vijaya vikramasUrIzvarajI preraNA AzIrvAdadAtA pU. AcArya bhagavaMta zrImad vijaya rAjayazasUrijI saMkalanakarNI sAdhvIvaryA sarvodayAzrIjInA ziSyA sAdhvIvaryA nayapaghAzrIjI saMpAdaka jitendra bI. zAha prakAzaka zratanidhi zAradAbena cimanabhAI ejyukezanala risarca senTara 'darzana' zAhIbAga, amadAvAda-380 004. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAcaka mukhya umAsvAti viracita tattvArthAdhigama sUtra paMcama adhyAya vivecana (mahAtArkika siddhasenagaNi viracita TIkAno gurjara bhAvAnuvAda) saMpAdaka jitendra bI. zAha prakAzaka zrutanidhi zAradAbena cimanabhAI ejyukezanala risarca senTara darzana' zAhIbAga, amadAvAda-380 004. PHONE : 079-2868739. FAX : 079-2862026 e-mail : sambodhi@sify.com Website : www.scerc.org prathama prakAzana vi. saM. 2059 I. sa. 2003 vIra saMvata 2pa29 prata : 500 kiMmata : rU. 350/ mudraka navaprabhAta prinTiMga presa amadAvAda-380001. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA bhAratIya paraMparAmAM vaidika dhArA ane zramaNadhArAno udbhava ane vikAsa thayo. vaidika paraMparAmAM vedo ane upaniSada mukhya graMtho tarIke prasiddha che. A graMthonI bhASA saMskRti che tethI paMDitonuM tenA upara Adhipatya hatuM. A Adhipatyano vistAra thatAM temAM vikRtio pravezI ane sAmAnya ane bhoLA jano teno bhoga banavA lAgyA tethI paramAtmA mahAvIra svAmIe lokabhASAmAM upadeza ApavAno prAraMbha karyo. teno prabhAva eTalo badho paDyo ke sAmAnya jana paNa dharma samajavA ane AcaravA lAgyA. ane temano upadeza temanA ja gaNadharoe sUtrabaddha karyo. paNa vakhata jatAM punaH saMskRtinuM prAdhAnya vadhyuM ane saMskRta bhASAmAM graMthanI khoTa sAlavA lAgI. A khoTane pUrI karavA pUrvadhara vAcaka umAsvAtijIe samagra Agama sAhityanA dohanasvarUpe tattvArthAdhigama sUtranI racanA karI. Ama jaina dharmamAM saMskRta bhASAmAM racAyelo A prathama mahattvapUrNa graMtha che. samagra AgamazAstronA sArarUpe ane Agama sAhityanA apAra samudramAM UtaravA ane pAra pAmavA mATe nAva samAna hovAthI temaja samagra jaina dharmanA pramukha tamAma siddhAntono saMgraha A graMthamAM thayo hovAthI gAgaramAM sAgara samAna A graMtha che. A graMthanI racanA thaI te samaye darzanazAstranA graMthone sUtrAtmaka zailImAM racavAnI paraMparA hatI. vibhinna dArzanika graMtho sUtrazailImAM racAvA lAgyA hatA. AvA graMtho smaraNamAM rAkhavA saraLa hovA uparAMta samagra siddhAntonA mULamAM pahoMcADavA sakSama hoya che tethI sUtra graMtho racAyA. jaina darzanamAM paNa Avo graMtha eTale tattvArthAdhigama sUtra. A sUtrAtmaka zailImAM racAyelo sarvaprathama graMtha paNa jaina dharma-darzananA saghaLAya padArthono saMgraha A graMthamAM thayo hovAthI jaina dharmanA badhA ja saMpradAyoe sabahumAna svIkAryo. A graMthane samajavA ane sUtronA rahasyane pAmavA mATe svayaM umAsvAtijIe svopajJa bhASyanI racanA karI che. khUba ja saraLa bhASAmAM ane suMdara zailImAM racAyela A bhASya tattvArthAdhigama sUtrane samajavA mATenuM uttama mAdhyama che. paraMtu keTalAka loko tene svopallabhASya tarIke kartAnI ja kRti nathI svIkAratA. tema chatAM tenuM mahattva ochuM nathI thatuM. A bhASya upara samaya jatAM TIkAo racAI che. digaMbara paraMparAmAM paNa tattvArthAdhigama sUtra upara TIkAo racAI che. banne paraMparAmAM pharaka eTalo ja che ke zvetAmbara paraMparA mAnya bhASya AgamAnusArI che. A paraMparAmAM racAyelI TIkAo bhASya upara racAyelI che ane te tamAma Agama paraMparAne sarvoparI rUpe svIkAre che. jyAre digaMbara paraMparA Agama graMthone viccheda thayelA mAnatA hovAthI teno asvIkAra kare che. AthI temaNe racela TIkAo siddhAntane bAdha na Ave tevI rIte paraMtu dArzanika zailImAM racAyelI che. e vAta satya che ke kyAMka kyAMka digaMbara mAnyatA pramANe parivartana jarUra karyA che. paNa te parivartano nagaNya che. digaMbara paraMparAmAM racAyela TIkAo dArzanika zailInI hovAthI dhIre dhIre atyaMta kliSTa paNa banI che. temAM ya khAsa karIne to zlokavArtika atyaMta durUha TIkA banI che.zvetAmbara paraMparAmAM bhASya upara sarva prathama TIkA Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A.haribhadrasUrijIe racI che. paNa te apUrNa rahI ane tene A. yazobhadrejIe pUrNa karI che. A pachI siddharSigaNinI TIkA atyaMta mahattvapUrNa TIkA che. A TIkAmAM aneka mahattvapUrNa viSayonI carcA thaI che. TIkA svayaM ghaNI ja vistRta ane aneka viSayonA saMkalanavALI che tethI abhyAsa karanAra mATe aneka viSayonuM jJAna karAve tathA aneka rIte jaina dharmanA rahasyane pAmavAmAM sakSama che. A vistRta TIkAnA pAMcamA adhyAyamAM padArthonI dArzanika zailImAM carcA I che. A TIkAmAM vartamAna kALamAM aneka lupta vicAradhArAonuM saMkalana thayeluM che. tenI mULabhUta vicAraNA pUrvapakSa rUpe A graMthamAM maLatI hovAthI A eka adhyAye paNa darzanazAsranA abhyAsu mATe eka graMthanI garaja sAre tevo che. vaizeSika tathA nyAya darzanamAM jema padArtho ane tarkanuM ciMtana thayeluM jovA maLe che. tevI ja rIte jaina dharmanA paMcAstikAya, Sadravya, anekAntavAda Adi padArthonI mULabhUta vicAraNA A adhyAyamAM thayelI che. te dRSTie A adhyAya tattvArthasUtranA hArda samAna adhyAya che. pU. siddharSigaNinI TIkA to temanI agAdha buddhipratibhAnI ghotaka che. jijJAsuo ane abhyAsuo mATe mahattvapUrNa hovA uparAMta ghaNA ja upayogI che. A TIkA graMthanI vizALatA ane bhASA tathA zailInI kaThinatAne kAraNe adhyayanaadhyApana kArya maMda thayuM che. tethI pU. vikramasUri ma.sA.e A graMthanA paMcama adhyAyanA siddharSi gaNinI TIkAnA tamAma padArthonuM vistRta vivecana varSo pUrva karyuM hatuM. tenA 11 sUtronI vivecanA pUrve prakAzita paNa thaI hatI. ghaNA varSothI AgaLanuM vivecana prakAzananI rAha joI rahyuM hatuM. ekAda varSa pUrve pU. AcAryazrI rAjayazasUrijIne vaMdanArthe maLavAnuM thayuM tyAre temane A graMthanA AgaLanA prakAzana aMge carcA karI tyAre temaNe A mahattvapUrNa graMthanuM prakAzana karavAnI tarata ja saMmati darzAvI. pU. AcAryadevazrI rAjayazasUrijI svayaM bhAratIya darzana, jaina dharma ane AgamazAstronA adhyetA hovA uparAMta eka UMDA tattvaciMtaka paNa che. AvA graMthonA prakAzana mATe temaNe paNa ghaNI ja tatparatA darzAvI. kAma atyaMta kaThina ane vikaTa hatuM. viSaya atyaMta durgama hato tethI A kArya atyaMta cIvaTa mAMgI le tevuM hatuM. paraMtu pU. AcAryazrI rAjayazasUrijI ma. sA.nI satata preraNAthI A kArya atyaMta saraLatApUrvaka pAra paDyuM che. A graMthamAM mAtra pAMcamA adhyAyanI TIkAnuM ja vivecana che. tenA vistArane AdhAre viSayanI gahanatAno khyAla paNa Avaze. aneka TippaNo dvArA graMthane vadhu grAhya banAvAyo che. abhyAsu mATe A eka atyaMta upayogI graMtha che. A vivecana pUrve pU. sAdhvIzrI e saMkalana karyuM hatuM tenuM bhASAkIya ane viSayanI dRSTie zuddhIkaraNa karI atre pragaTa karavAmAM AvyuM che. pU. sAdhvIzrIno A prasaMge AdarapUrvaka AbhAra mAnavAmAM Ave che. graMthanA prakAzanamAM saMsthAnA prUpharIDara zrI nAraNabhAI paTela akhileza mizrAjI tathA cirAgabhAI ane anilano vizeSa AbhAra mAnavAmAM Ave che. jitendra bI. zAha Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AzIrvacana tattvArthasUtranI vAta Ave che ane romAMca thavA mAMDe che. e sUtre eka mohinI jagAvI che. mArI dIkSA pUrve huM eka vAra ghATakopara pU. gurudevane vaMdana karavA gayelo. koI sthaLe pUjayazrIe vAMcyuM, eka evo vidvAna hato ke je jagatanA koI paNa praznanA javAba bAibalanA AdhAre ja Apato hato. pUjayazrInA zAstra prema ane zAsanapreme pUjyazrIne vicAra karatA karI dIdhA. AvI vicAradhArAmAM pUjyazrI haze te ja vakhate mAre javAnuM thayuM hatuM. pUjayazrIe kahyuM"tuM tattvArthano abhyAsa evI rIte kara ke jagatanA koIpaNa mULabhUta praznonuM samAdhAna tattvArthasUtranA AdhAre karI zake." ane eka bIja vavAI gayuM. Aje svAdhyAyano samaya ocho maLe che paNa tattvArthasUtra e mAro prANa banelo che. tattvArthasUtranI racanAo maMtramugdha karI de tevI che. A tattvArthanI lokapriyatA vidvadUbhogyatA sAra grAhata mATe zuM kahevuM. kalikAla sarvajJanuM biruda dharAvanAra hemacaMdrAcArya ma. TUMkI paNa marmabharI stuti karI. "upAmAsvAti saMgRhItAraH" temanI A uktithI vadhu koI stuti zakya nathI. paNa hajI ema lAge che. saMskRta vADamayanI prakhyAta sUtra racanAo dA. ta. nyAyasUtra, brahmasUtra vi.nI sAthe eka saMgraha kuzaLatAnI dRSTie koIe abhyAsa karyo hoya tevuM mArA khyAlamAM nathI. jo A prayatna thAya to hemacaMdrAcArya ma.nI vAta para jANe bhASya racAI jAya. prastuta pustakamAM to huM mAtra AziSavacana ja lakhI rahyo chuM. paNa tattvArtha aMgenI mArAmAM UchaLatI vAtone rokI zakato nathI. sthAnakavAsI AtmArAmajI ma. nAmanA vidvAna sAdhue tattvArthasUtranA mATe saMvAdaka Agama pramANo(32)ne AdhAra ApyA che. paNa koI digaMbara vidvAne tattvArthanI racanA pUrvanA ke pachInA paNa digaMbara zAstrono Avo saMvAda racelo dhyAnamAM nathI. tattvArtha gAgaramAM sAgara to che ja paNa A gAgaranA paNa sAgaro jeTalA graMtho racAyA che. duniyAnI vividha bhASAomAM A graMtho upalabdha thayA che. chatAMya vizvanI tamAma bhASAmAM A tattvArthanuM bhASAMtara thavuM anivArya che-kArya virATa che paNa azakya nathI. kArya zIghra phaLadAyI na paNa dekhAya chatAMya enA dvArA alaukika zAsana garimA bhaviSyamAM vadhe te niHzaMka che. A tattvArthasUtranI sAthe bhaktAmara stotra ane navakAra maMtra paNa AvI ja rIte vyApaka pracAra pAmavo joIe tevo manoratha thayA ja kare che. A traNa mahAna graMthonuM tattvajJAna to dareka jijJAsu vAMce ane vicAre tevuM thavuM ja joIe. A mATenI mArI eka parikalpanA tattvArtha maMdiranI paNa hatI; hajI paNa te kalpanAne dUra karI nathI. pahelA A tattvArtha maMdira paTaNAmAM thAya tevuM dhAryuM hatuM. kAraNa AjanuM paTaNA Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ e ja bhUtakALanuM kusumapura che. ane A kusumapuranuM kamanIya kAvya eTale ja "tattvArthasUtra.' hajI paNa koI puNyazALI te kare to AnaMda thAya. A kalpanA meM kalpAkajanA AgevAnone paNa sUcavelI che. joIe teo kevI rIte AyojanAne AgaLa vadhAre che. AzIrvAdanA vaktavyamAM mAre A paMcama adhyAyanA saMpAdaka paMDitavarya jitendrabhAIne vizeSa AziSa ApavAnA che. paNa A tattvArtha para je paNa kArya karaze tenA para mArA aMtaranA AziSa che ja. mArA pUjya gurudevano tattvArthasUtra aMgeno abhigama tame AgaLa vAMcyo che. A ja kAraNe pUjyazrIe vidvAna sAdhu ane viduSI sAdhvIone roja tattvArthanI vAMcanAno niyatakrama rAkhyo hato. pUjyazrInI vAMcanA eka tattvabodha ane rahasya uddaghATana samI hatI. emAM upadezanI ke bIjI bahAranI vAta aprastuta hatI. kaoNlejano eka klAsa cAlato hoya tevI pUjyazrInI paddhati hatI. A vAMcanAomAM niyamita mArAthI upasthita rahevAya tevA saMyogo na hatA. chatAMya rAtanA pAdavizrAmaNanA samayamAM dinabhara thayela zAsavAMcana ane vicAraNAnuM jJAna mane pUjayazrI ApatA. tattvArthanI siddhasena gaNinI pAMcamA adhyAyanI TIkAnI durahatA samajI zakAya tevI vAta hatI. ane tethI ja pUjyazrIe pAMcamA adhyAyane ghUMTI ghUMTIne samajAvavAno prayatna karyo. pUjyazrInA A ananya upakArane huM nahIM AvatI peDhI paNa kyAreya nahIM bhUlI zake. A vAMcanAo TIkAsparza bhAvonuM eka saraLatApUrvakanuM vivecana banI rahetI hatI. viduSI sAdhvIvaryA ratnacUlAzrInI sAthe mArgadarzana meLavatAM meLavatAM sAdhvIvaryA nayapadhAzrIe A vivecana taiyAra karyuM che. A vivecananuM mudraNa varSothI rAha jotuM hatuM. thoDAM sUtronuM vivecana prakAzita paNa thaI gayuM hatuM. chatAMya Ane koI eka adhikRta vidvAna eka vAra joI le athavA huM samaya kADhI eka vAra joI lauM tevI mArI bhAvanA hatI. paNa koI bhAgyazALI para ja Ano suvarNa kaLaza DhoLAto hoya che. jitendrabhAI zAhanuM nAma meM ghaNI vakhata sAMbhaLyuM hatuM. paNa amArA vidvAna ane sAhityarasika ziSya vikRtayazavijaye emano cheDo pakaDI lIdho. emane A vivecananuM saMpAdana karavuM tevuM nakkI karAvyuM. ane satata ane sakhata yAda karAvatA ja rahyA. na jANe A dAkSiNyamUrti zrI jitendrabhAIe kevI rIte samaya kADhyo ane kevI rIte A durlabhagraMthane mudraNapaMthe caDhAvyo. A saMpAdana ane prakAzanakArya mATe huM kahuM to cAle ke zrI jitendrabhAIne mArA lAkhalAkha AzIrvAda che. emanAmAM prAcIna mUlyonI paripakva zraddhA che, to Adhunika pramANono nirAgraha svIkAra paNa che. A ja kAraNe teo sAdhu jagata ane vidvAna jagatanI vacce kaDI samA che. AvA paMDito pAsethI ApaNe jaina zAsananI paraMparAnA parimArjana sAthe jaina zAsananI adbhuta pracAra ane prasAranI apekSA rAkhIe e suyogya ja che. zrI madhusUdanabhAI DhAMkI jevA vidvAnonI sAthe teo nigraMthanuM prakAzana zarU karI rahyA che. teo A sAhityapravRtti dvArA ghaNuM maulika ane alaukika kArya karI zake tevI zakyatA che. temanAM A kAryo nirvine pUrNa thAya te ja eka vAra punaH AziSa. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Akhare je saMsthAo AvA prakAzanamAM rasa dharAve che te sahu AzIrvAdanA pAtra che. Akhare tattvArtha saMbaMdha kArikAnI eka prathama kArikA lakhI A AziSa lekhane pUrNa karIza. "ste ca mokSamArgAddhitopadezo'sti jagati kRtsne'smin / tasmAtparamidameveti mokSamArga pravakSyAmi // " zloka 31. "A samasta jagatamAM mokSa mArganA upadeza sivAya koI ja upadeza hitopadeza nathI. AthI mokSamArgano upadeza e ja parama upadeza che ema mAnI huM A (tattvArthAdhigamasUtrane) mokSamArgane kahIza." A mokSamArganA prakAzaka graMthanA parizIlanathI pratyeka mAnava potAnuM A mahAmUluM mAnava jIvana AtmAthI paramAtmA thavA mATe che te samaje ane tene saphaLa kare e ja AziSa. vijaya rAjayazasUri kA. suda 14, solAroDa, amadAvAda. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 171 209 prastAvanA 3 / parasparopagraho jIvAnAm // 5-21 // 141 AzIrvacana | vartanA pariNAmaH kriyAajIvakAyA dharmA'dharmA paratvAparatve ca kAlasya // 5-22 // 145 ''kAzapudgalAH // 5-1 // sparzarasagandhavarNavantaH dravyANi jIvAzca // 5-2 // pudgalAH // 5-23 // 166 nityAvasthitAnyarUpANi // 5-3 // | zabda-bandha-saukSya-sthaulyarUpiNaH pudgalAH // 5-4 // saMsthAna-bheda-tamazchAyAAkAzAdekadravyANi // 5-5 // 'tapodyotavantazca // 5-24 // niSkriyANi ca // 5-6 // aNavaH skandhAzca // 5-25 // asaGkhyeyAH pradezA saGghAtabhedebhya utpadyante // 5-26 // 217 dharmAdharmayoH // 5-7 // bhedAdaNuH // 5-27 // 237 jIvasya // 5-8 // bhedasaGghAtAbhyAM cAkSuSAH // 5-28 // 240 AkAzasyAnantAH // 5-9 // utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat // 5-29 // 249 saGkhayeyA'saGkhyeyAzca tadbhAvAvyayaM nityam // 5-30 // 350 arpitA'narpitAsiddheH // 5-31 / / . pudgalAnAm // 5-10 // 361 nANoH // 5-11 // snigdharUkSatvAd bandhaH // 5-32 // 526 lokAkAze'vagAhaH // 5-12 // na jaghanyaguNAnAm // 5-33 / / 531 dharmAdharmayoH kRtsne // 5-13 // guNasAmye sadRzAnAm // 5-34 // ekapradezAdiSu bhAjya: vyadhikAdiguNAnAM tu // 5-35 // bandhe samAdhiko pudgalAnAm // 5-14 // asaGkhyeyabhAgAdiSu pAriNAmikau // 5-36 / / jIvAnAm // 5-15 // guNaparyAyavad dravyam // 5-37 // pradezasaMhAravisargAbhyAM kAlazcetyeke // 5-38 // 553 pradIpavat // 5-16 // so'nantasamayaH // 5-39 // 567 gatisthityupagraho dravyAzrayA nirguNA guNAH // 5-40 // dharmAdharmayorupakAraH // 5-17 // 575 tadbhAvaH pariNAmaH // 5-41 // AkAzasyAvagAhaH // 5-18 // 579 116 anAdirAdimAMzca // 5-42 // zarIra-vAG-mana:-prANApAnAH rUpiSvAdimAn // 5-43 // pudgalAnAm // 5-19 // yogopayogau jIveSu // 5-44 // 583 sukhaduHkhajIvitamaraNopagrahAzca // 5-20 // 132 | pariziSTa-1 587 535 539 546 549 571 106 580 124 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 upakrama... daza pUrvadhara vAcakavarya pU. umAsvAtijI ma. tattvArtha sUtranI aMtima saMbaMdha kArikAmAM jaNAve che ke-mokSanA upadeza sivAya bIjo koI paNa upadeza hitopadeza nathI. narte ca mokSamArgAd hitopadezo'sti jagati kRtsne'smin / tasmAt paramidameve-ti, mokSamArga pravakSyAmi ||rUzA ane tethI ja teo mokSamArgano upadeza A tattvArtha sUtra dvArA karI rahyA che. mahAna mokSamArga sUtra. keTalAka loko tattvArtha sUtrane mokSamArga sUtra tarIke Alekhe che. tattvArthanA "sI-TarzanajJAna-vAritrANa-pokSama: A pahelA sUtrane mahAna graMthakAro sakaLa AgamanuM upaniSad "rahasya' kahe che. tattvArtha sUtranI A mahAnatA ane vizeSatAnA darzanathI mokSamArganA rasiyAjIvo A graMthanuM adhyayana karatAM sthAna sthAna para vadhatA jAya che. AgaLanA cAra adhyAyomAM jIvanuM nirUpaNa A prathama sUtra eka mahAna udeza sUtra che. samasta tattvArtha sUtranI racanAne A sUtra sAthe zRMkhalAbaddhatA che. pahelA sUtramAM uccArela "samyagu darzana jJAna cAritrANi...'nI vyAkhyA bIjA sUtramAM Ave che. "tatvArtha-zraddhAne sI-Inam' tattvonI artha vaDe zraddhA...paNa ziSyane prazna thAya che ke tattvo kayAM..? eTale gIva-anIva-gaDhava-vaMdha-saMvara-nirjarA mokSAtattvam' kahI pU. umAsvAti ma. ziSyanI zaMkAnuM nivAraNa karatAM eka bIjA uddeza sUtranI racanA kare che. A sUtramAM batAvela jIva tattvano paricaya bIjA, trIjA ane cothA adhyAyamAM paripUrNarUpe apAya che. jIvanA pAMca bhAvo. jIvanuM lakSaNa upayoga, upayoganA bhedo, jIvanI nava prakAranI yonio, jIvanA pAMca zarIro. jIvanI pAMca indriyo ane tenA viSayo A badhuM varNana bIjA Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra adhyAyamAM karavAmAM AvyuM che. trIjA adhyAyamAM nArakanA jIvonuM varNana che. sAthe tiryaMca ane manuSyonuM paNa varNana karI levAmAM Ave che. cothA adhyAyamAM to mAtra devanuM ja varNana karavAmAM AvyuM che. Ama jIvanI vAta suMdara vistArathI vicAratA jIvatattvano adhikAra cothA adhyAyamAM pUrNa thAya che. ane tarata ja ziSyane have bIjA tattva ajIvanI jijJAsA thAya te svAbhAvika che. A ajIva tattvanuM nirUpaNa sUtrakAre A pAMcamA adhyAya sivAya bIje kyAMya karyuM nathI. tethI A paMcama adhyAyane ajIva adhyAya kahI zakAya che. jIvatattvanuM sArvazIya anupama varNana... jIvatattvanA pratipAdanamAM jaina darzananI ajoDa maulikatA che. koI paNa darzanakAroe je vAta vicArI nathI tevI suMdara vAtothI kevalajJAnanA prakAzathI prApta thatI paraMparA ApaNane spaSTa thatI dekhAya che. anAdithI jIvane lAgelA taijasa ane kArmaNa be zarIro tenA yoge tathA saMbhava prApta thatA pAMceya audArika, vaikriya, AhAraka, tejasa ane kArmaNazarIranI prarUpaNA jaina darzanamAM ja prApta thAya che. jIvanuM zarIra parimANapaNuM, eka gatithI bIjI gatimAM bahu ja alpa samayamAM pahoMcI javuM, jIvane navA zarIramAM ekathI mAMDIne pAMca indriya sudhInI prApti thavI AvA keTalAya viSayo evA che ke je jANavAmAM na Ave to jIvavijJAna adhUruM to zuM rahe paNa jIvavijJAnano prAraMbha ja na thaI zake. A jIvavijJAnanA varNanamAM jaina darzananI sArvazIyatA vicArakane turata samajAya che..pU. tArkika ziromaNi siddhasena divAkara sUri mahArAjA potAnI lAtrizikAmAM kahe che ke ya eSa SaDjIvanikAyavistara: parairanAlIDhaH pathastvayaivoditaH / anena sarvajJaparIkSaNa-kSamAstvayi, prasAdodayotsavAH sthitAH // ajIva tattvanA nirUpaNamAM jaina darzananI maulikatA. AvI rIte ajIva vijJAnamAM paNa je sarvajJanuM jJAna pratibiMbita thaI rahyuM che te sahune vismaya pamADe che. dharmAstikAya ane adharmAstikAyanuM to nAma jaina darzana sivAya anyatra sAMbhaLavA nahIM maLe. AkAzane to ghaNA darzanakAro mAne che. paNa anaMta AkAzanI vyavasthA tArkika rIte magajamAM besADe tevI lokAkAza ane alokAkAzanI vyavasthitatA anya darzanamAM nathI. rUpa, rasa, gaMdha ane sparzavALA padArthone to sahu mAne che paNa rUpa, rasa, gaMdha ane sparzanA AdhAravALuM dravya pudgala dravya che, ane te aneka rIte juduM hovA chatAM paramANurUpe eka ja che. Avo mahAna paramANu tattvavAda AjanA vaijJAnikone paNa camakAvI de tevo che. temAMya te paramANuonI paraspara baddha ane bhinna thavAnI prakriyA to jaina darzananI alaukika kahevAya tevI satya nirUpaNatA che. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 upasaMhAra Aje tattvArthanA abhyAsIo divase divase vadhatA jAya che ane enA adhyayanamAM rasa paNa letA thAya che tethI tattvArthanA pratyeka adhyAyo para sArAmAM sAruM ciMtana AlekhAvuM joIe; joke ghaNAoe AlekhyuM paNa che chatAMya tattvArtha bhASya upara siddhasena gaNi ma.nI AlekhAyelI je TIkA che tenAM rahasyone khole tevuM ciMtana hoya tevuM eka paNa pustaka mane maLyuM nathI. prathama adhyAyamAM je nayonI vyAkhyA ane ciMtana vahAvyuM che te AjanA alpa abhyAsIo mATe ghaNuM kaThina lAge tevuM hovA chatAM utkaMThA ane khaMtapUrvakano enA upara abhyAsIo abhyAsa karavA lAge to vizvanA tamAma padArthonA gUDha guNa dharmono ukela ANI zake tema che. Ama to tattvArthanA dazekaza adhyAyo vizvatattvanA aNamola prakhara-prakAza che. chatAMya sAdhu-sAdhvIone tattvArthanA pAMcamA adhyAyanI vAcanA ApatAM mane thayuM ke A adhyAya to jainadharmanA dravyavijJAnano addabhuta khajAno che. bIjA adhyAyo bhaNe ke na bhaNe paNa A pAMcamo adhyAya to avazyameva bhaNavo ja joIe. enA upara to khUba UMDANathI ciMtana karavuM joIe. A pAMcamA adhyAyano abhyAsa mAtra jJAna ja Ape che ema nathI paNa adhyAtmabhAvane kholI nAMkhe che. duniyAnA tamAma viruddha lAgatA vicArone paNa saraLa ane upayogI banAvavAnI ajaba cAvI maLI jAya che. jaina darzananA moTA moTA dArzanika AkaragraMthothI paNa je bodha meLavavo koI vakhata kaThina lAge te bodha A pAMcamA adhyAya dvArA sahelAIthI prApta thaI jAya che. jainadarzananA dravya, guNa ane paryAyanuM sArAmAM sAruM nirUpaNa kare che. ane te paNa anekAMtadaSTithI kare che. tethI syAdvAdanA abhyAsIone khUba ja AnaMda upajAve che. nayonuM lakSaNa ane artha to prathama adhyAyanA bhASyamAM sUtrakAre batAvyAM che. paNa A pAMcamA adhyAyamAM to nayone laIne saptabhaMgI batAvavAmAM AvI che. je ghaNo ja gurugama mAMge che. matalaba pAMcamo adhyAya e tattvArthanA dasa adhyAyanuM hArda che. hAranA madhya maNi jevo che. Ama mahAna ane gaMbhIra A sUtra che. AvAM sUtronA tathA bhASyanA artho TIkAkAranI sahAya vinA samajavA jarAya zakya nathI. TIkAkAra siddhasena gaNi ma.no mahAna upakAra che ke teoe ApaNane Avo gahana arthano prakAza karyo che. vaLI A TIkAkAra ma.nI khUbI to e che ke temaNe koI graMthakAronuM anukaraNa karyuM hoya tevuM lAgatuM nathI. chatAMya svataMtra vicAradhArA nathI paNa atiprAcIna pUrvaparaMparAnuM bhavya anusaraNa avazya lAge che. ethI ja anyatra maLatAM sUtranA mAtra bhASya ane bhASAMtaro karatAM vizeSa gahana bodha sugama rIte thAya che te hetuthI ja svAbhAvika rIte A bhASAMtara lakhAI gayuM che. to have ApaNe tattvArtha zraddhAnA mATe anivArya banela ajIva tattvanuM vivaraNa vAMcIe... Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra tattvArthadhigama sUtra paMcama adhyAyanuM TIkA-sparzI-bhASAMtara have graMthakAra ke-sUtrakAra pAMcamo adhyAya AraMbhe che te pahelAM TIkAkAra avataraNikA nirdeza-svAmitva vagere vyAkhyAnA dvAro vaDe lakSaNa ane bhedane bhajanArA jIvone kahIne have uddeza sUtramAM batAvelA krama pramANe te jIvanA nirUpaNa pachI tarata ja upadezelA ajIvone kahevAnI icchAvALA bhASyakAra pAMcamA adhyAyanI zarUAta kayA saMbaMdhathI che te saMbaMdha batAvavA mATe bhASya race che. bhASya-jIvo kahyA ane ajIvone kahIzuM... sUtra prAraMbhano upakrama TIkA-dravya prANa" ane bhAva prANanA samudAyamAM rahelA arthAt dravya ane bhAva prANavALA deva, manuSya tiryaMca ane narakanA bhedathI tathA avicchinna caitanyazakti vaDe sAkAra (vizeSa) ane anAkAra (sAmAnya) upayoga rUpalakSaNavALA jIvo bheda ane lakSaNathI kahevAya. Ama jIvanuM nirUpaNa thayeluM samajavuM. have lakSaNa ane bhedathI dharmAdi cAra ajIvone kALa sahita kahIzuM. AvI vAcaka mukhya pratijJA karI che tethI prakRti pratijJAnA svarUpane pragaTa karavAnI icchAthI sUtrakAra sUtra race che, arthAt te pratijJAno AkAra sUtrakAra batAve che... ajIvakAyA dharmA'dharmA''kAzapudgalAH // 5-1 // sUtrArtha-dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya ane pulAstikAya ajIvakAyo che. ajIvano paricaya TIkA-upayoga lakSaNavALA jIvo che. A upayogane laIne ja "ajIva' zabdano "na jIvAH" Avo vigraha che. eTale upayoga vagaranA je hoya te ajIvo che. dravya prANa ane bhAvaprANanI sAthe jeno saMbaMdha nathI. arthAt daza prANa che ane jJAnAdi bhAva prANa che. A baMne prANothI rahita hoya te ajIva che. 1. adhyAya. 1 | sU. 7.2 adhyA. 2 | sU. 8.3 adhyA. 2 | sU. 10.4. adhyA. 1 | sU. 4 dravyAprANAH paJcendriyamanovAkkAyabalocchvAsAyU~Sidaza / anantajJAnadarzanacAritravIryAtmakAzcatvAro bhAvaprANAH // tatvacAvAkAre 5. paM. 1 6. adhyAya 2 | sU. 24 | bhASyamAM.7 adhyA 2 | sU. 9 bhASyamAM. Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-1 5 A baMne prakAranA prANono saMbaMdha na hovAthI caitanyazakti jene prApta nathI thaI te ajIva che. ajIvamAM jIvanA vizeSa lakSaNano niSedha jIvanuM je vizeSa lakSaNa che tene laIne ahIM 'ajIvAH"thI niSedha karAya che. arthAt jIvamAM rahelA upayogarUpa vizeSa lakSaNano niSedha karavAmAM Ave che. paNa sattva, jJeyatva, prameyatva Adi je sAmAnya dharmo che teno niSedha karAto nathI. kAraNa ke sattvAdi dharmo padArthamAtramAM che. jeTalA padArtho che te badhAmAM sattvAdi dharmo che. mATe sattvAdi dharmanI apekSAe to 'na jIvAH' 'ajIvAH' A pramANe niSedha thaI zake nahi. ajIva zabdamAM rahelA 'a' che te 'na jIvAH' A vAkyamAM rahela 'na' no thayela che. A rIte ajIva zabda sAmAsika che. je 'na' no artha che te ja A 'a' no artha che eTale jyAre A 'na' je padanI sAthe lAgelo hoya che te padathI judA padArthano niSedha kare che. tene mATe nyAya batAve che-- 'na'thI yukta je pada hoya ane 'Dva'thI yukta je pada hoya che te anya sardeza adhikaraNane batAvanAra che--adhikaraNamAM varte che. A nyAyathI ahIM 'ajIva' A je samAsa banyo che temAM 'jIva' pada 'nam' yukta che. tethI jIvanA sadaMza je anya hoya tenuM grahaNa karAya. jIvamAM je dravyattva, sattva, prameyatva Adi dharmo che te dharmo dharmAdi ajIvomAM paNa che tethI jIvathI sadeza dharmAdi che. mATe 'ajIva' padathI dharmAstikAyAdi levAze. jo Ama na manAya to arthAt 'na jIvAH"mAM 'na'thI upayogarUpa vizeSa lakSaNano niSedha na manAya ane sattvAdi dharmono niSedha manAya to ajIvo sattvAdi dharmavALA na thAya ane sattvAdi dharmavALA na hovAthI AkAzakamala jevA thaze. mATe 'ajIva' zabdathI 'jIva' dravyathI je viparIta dravya che arthAt upayoga lakSaNavALuM je dravya nathI te ajIva che. dravyatvanI ke vastutvanI viparItatA iSTa nathI. 'na jIvAH ajIvAH' A vigrahathI evI zaMkA karavI nahIM ke dravyatva ane vastutvano viparyAsa=viparItatA iSTa che. kema ke sUtrakAra ahIM dravyanuM nirUpaNa karI rahyA che. mATe dravyattvanI viparItatA iSTa nathI tevI rIte vastutvanI viparItatA paNa iSTa nathI. kema ke vastutvanI viparItatA iSTa karAya te to dharmAdi gaganendIvaranA samAna thaI jAya ! 1. nakhyu Mmivayu vA, yadriAya vidhIyate 1 tulyAdhikaraNe'nyasmin loke'pyarthagatistathA // 1 // koTyAcAryakRta- vizeSAvazyakabhASyaTIkA bhA. 2 pR. 566 ..... iti nyAyena bhAvAntara evAjIvazabdo nAbhAvamAtre vartate, yathA'nazvazabdo gardabhe vartate / bhAvAntarAnAtmakasyAbhAvamAtrasyAprasiddhatvAt'ca / tattvanyAyavibhAkare pR, 13 paM. 7 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra matalaba 'na jIvAH' Avo ajIvano vigraha na karAya kema ke eno artha to jIvano abhAva Avo thaze paNa jIva bhinna koI vastu che AvuM sAbita thaze nahi. (jIvano niSedha thaze paNa jIva bhinna koI vastu che Avo artha maLaze nahIM.) chatAM paNa jo ajIva padano 'jIvano abhAva' Avo artha karazo to dharmAdi ajIva dravyo abhAva kahevAze tethI dharmAdi dravya vastuomAM gaganendIvaranI samAnatAno prasaMga prApta thAya ! arthAt dharmAdi ajIva asat siddha thaze. caitanya guNanI ja viparItatA iSTa che. tethI pArizeSya anumAnathI caitanya guNano niSedha mAnavo joIe. arthAt caitanya guNavALo jIva che ane tenAthI viparIta ajIva che. matalaba e che ke dravyanI viparItatA paNa levAya tema nathI, sattvAdinI viparItatA paNa levAya tema nathI to have bAkI rahe che caitanya. tethI ahIM caitanyanI viparItatA siddha thAya che. AvI rIte je siddha thAya te pArizeSya' anumAna kahevAya che. 1. pArizeSyanI vyAkhyA : tatiravizeSAmAvatye sati sAmAnyavattvarUpo hetuH pArizeSAnumAnam dA. ta. maMta (pakSa) saphala (sAdhya) samApti anya aphalakatve sati saphalattvAt A anumAnamAM maMgaLanI saphaLatA siddha karI rahyA che. to maMgaLanuM kayuM phaLa hoI zake ene mATe hetu je ApavAmAM Avyo che te hetu ja evI rIte karavAmAM Avyo ke maMgaLamAM bIjAM phaLono niSedha thAya che. eTale samAptirUpa phaLa ja maMgaLanuM thAya che. ahIM sAdhya tarIke 'samApti phaLavALuM che' ema na bolatAM 'sAmAnyathI phaLavALuM che' A pramANe sAdhya karavAmAM AvyuM. paNa A anumAna ja evuM che ke e samApti sivAyanA bIjA phaLane dUra karIne eka samAptirUpa phaLa ja je bAkI rahyuM che tene batAve che. tethI maMgaLanuM phaLa samApti che. Ama je samAptiphaLanI A anumAnasiddhi thaI te pArizeSya anumAna che. ahIM pArizeSya anumAna AvI rIte samajI zakAya che. pavAntamaMtanag 'a' zab--pakSa nivedyArtha--sAdhya caitanyAnyAniSedhakatve sati niSedhArthavAcitvAt hetu ajIvamAM rahela nakhzabda caitanyano niSedha karanAra che. kAraNa ke te zabda ajIvamAM rahela dravyatva sattvAdi sAmAnya guNano niSedhaka na banato chato niSedhavAcI to che ja. Ama niSedhanA badhA sAmAnya arthonI vivakSA karatAM je parizeSarUpa caitanyaguNa rahe che te ja ahIM vivakSita karavo paDaze. parizeSa arthanI vivakSA paNa ahIM na karIe to nas pada artharahita thaI jAya mATe najh padano artha "caitanyano niSedha" ema karavo ja paDaze... apradhAnyaM vidheryatra, pratiSedhe pradhAnatA prasajyapratiSedho'sau kriyayA saha yatra naJ / pradhAnatvaM vidheryatra pratiSedhe'pradhAnatA paryudAsaH sa vijJeyo yatrottarapadena naJ / je vAkyamAM vidhinuM aprAdhAnya hoya ane pratiSedhanuM prAdhAnya hoya te prasajya pratiSedha che. A prasajya pratiSedha kriyAnI sAthe 'na' hoya tyAM thAya che. anna na thaye mati A vAkyamAM 'na'no saMbaMdha kriyApada sAthe che. eTale 'ahIM ghaDo nathI.' Ama ahIM ghaDAno niSedha thAya che. ahIM vidhi eTale 'che.' A apradhAna che ane 'na'nI eTale pratiSedhanI pradhAnatA che. mATe A 'na' prasajja pratiSadharUpa che. Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-1 paryudAsa ane prasajyanuM lakSaNa A viparyAsarUpa pratiSedha be prakAre che. (ahIM viparyAya eTale pratiSedha artha karavo. eTale "viparyAsa' zabdanA prayogathI pratiSedhane ja viparyAsa kahyo che. eTale viparyAsa ane pratiSedha baMne eka che.) viparyAsarUpa pratiSedhanA be prakAra : (1) pathudAsa (2) prasajya. paryadAsa : arthathI nirdiSTa ane vidhinA eka vAkyamAM tatpara evo je pratiSedha arthAta samAsamAM rahelo evo je nagu, Ama pratiSedha (na) ane svapada eTale ja padanI sAthe "na' lagADavAmAM Avyo che te padathI ukta na hoya te pathudAsa che. arthAt "na' je padanI sAthe lagADavAmAM Avyo hoya te padanA arthathI bhinna arthane kahenAra e pratiSedha (na) che. tethI vidhino vAcaka bane che. mATe je padanI sAthe "na' lagADyo hoya te baMne samAsa hovAthI eka vAkya che. A rIte rahelo pratiSedha (na) vidhirUpa arthano ja vAcaka che. te pathudAsa che. prasajayaH AnAthI bIjA prakAre che te prasaryo che. ajIva zabdano vigraha paryadAsathI ja karavo ahIM ajIva zabdamAM A be prakAranA pratiSedhamAMthI pathudAsa ja grahaNa karavAno che. eTale ajIva zabdano vigraha "jIvAtu anya" paryadAsathI ja karavo. paryadAsa sano-vastuno ja ISTa che. kAraNa ke te vidhipradhAna che. vidhi eTale astitva. ahIM astitvanI pradhAnatA che eTale ke "ajIva' zabdathI asti-sata padArtha levo paDaze. A rIte paryadAsa pratiSedha vidhirUpa arthano ja vAcaka che tethI jIva jema sat che tema enAthI "anya-bIjo padArtha paNa sat ja hoya Avo artha thAya. eTale "ajIva' zabdathI paNa jIvathI anya sat padArtha ja Ave.' A astitvAdi bhAvo badhA satu padArthomAM che ja eTale astitvAdi dharmothI koI paNa padArthano bheda nathI. to jIva ane ajIvamAM bheda pADanAra caitanya che. A caitanya jIva sivAyanA bIjA ajIva padArthomAM nathI. caitanya to jIvamAM ja che. eTale ahIM "jIvAtu anyaH" jIva sivAyanAM bIjAM dravyomAM caitanyano niSedha kahevAthI dharmAdi dravyo ajIva che. A anuzAsana che. A sUtrakArano abhiprAya che mATe caitanyarUpa vizeSa dharmovALA jIva sivAyanAM bIjAM dravyo te ajIva che AvI vyAkhyA ja karavI joIe. AnAthI viparIta paryadAsa che. tethI "na ghaTaH aghaTaH' AmAM "na'no saMbaMdha uttarapadamAM je "ghaTa' tenI sAthe che eTale ghaTathI judo sat padArtha Avaze. 1. kI nagau tau to, paryulAsapralathI . paryudAsaH sahakgrAhI, prasajyastu niSedhakRt // parhadAsa niSedha, sadazane grahaNa kare che tethI ahIM jIvathI anya dharmAdi satarUpa padArtha ja Ave. Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra anya mate ajIva zabdanuM nirUpaNa bIjAo jIva zabdathI jIvanAma karmanI vivakSA kare che. eTale "ajIva kAyA'mAM ajIva zabdathI jIvanAma karmano niSedha vivakSita che evuM teo kahe che. te jIvanAma karma jIvanathI thAya che. A vivakSAthI acetanuM ane akarma vastuomAM astitva tulya hovA chatAM dharmAdi dravyomAM ajIvapaNuM che. anyamatanuM nirUpaNa dUSita che. jIvanAmakarmathI jIvamAM jIvana che. AthI acetana ane akarma vastuo ajIva che. A pramANe bIjAoe je nirUpaNa karyuM te dUSita thAya che. temanI A vyAkhyAmAM arthAtu "acetana" ane "akarma vastumAM ajIvatvanuM nirUpaNa karyuM te baMnemAM nIce pramANe doSa Ave che. AgamamAM koI ThekANe "jIva' nAma karma prasiddha nathI. eTale pahelAM to je jIvanAma karma kahyuM te ja ayukta che. kAraNa ke jIvanAtu jIvaH' A je vyutpatti che temAM jIvana eTale AyuSya karmano udaya kahevAya che. AyuSya e nAmakarma nathI paNa tenAthI jUThuM svataMtra ja AyuSya nAmanuM karma che. Ama jeno niSedha karAya che te jIvanAmakarma ja nathI to niSedha kono karavAno? eTale jIvanAmakarmathI jIvana nathI tethI acetana ane akarma vastumAM jIvatvano niSedha thAya che A je tame nirUpaNa karyuM te barAbara nathI. kema ke jIvanAmakarmathI jIvatva siddha ja nathI. jIvana e to AyuSyakarma che eTale tamAro hetu ja dUSita che. A rIte acetana akarma baMnemAM doSa Ave che e siddha karyuM. have jo anya matavAlA pharI paNa kahe ke-akarma vastumAM ajIvatvano vidhi che arthAt ame akarmamAM jIvatvano niSedha karIe chIe. to temanuM A kathana paNa barAbara nathI. temAM paNa nIce pramANe doSa Ave che. jIvyA, jIve che ane jIvaze A pramANe jIva zabdanI je vyutpatti thAya che te vyutpattithI dravyaprANa ane bhAvaprANavALo jIva kahevAya che. A bemAMthI eke prANa jemAM na hoya te ajIva che paNa jIva nAmakarma to che ja nahIM ke jethI jIvanAmakarmano niSedha ajIvamAM che ema kahI zakAya... chatAM jo kevala dravya prANanI apekSAe jIva zabda potAnuM vAcya pAriNAmika jIvatattvane kahe che ema kaho to go' zabdanI mAphaka arthanuM niyamana thaze. tethI jIvatva pAriNAmika bhAvanuM siddha thaze. A pAriNAmika bhAvanuM jIvatva to siddhomAM paNa che tethI pAriNAmika bhAvanA jIvatvane laIne niSedha karAya che. AvuM koI kahe to tevuM pAriNAmika bhAvanuM jIvatva siddhomAM paNa che ane siddho ajIva nathI. to evaMbhUtanayanI apekSAe siddhomAM ajIvatva che. naigama Adi nayanI apekSAe to siddhomAM jIvatva che ja mATe jIva nAmakarmane laIne "na jIva:' ajIvamAM jIvano niSedha nathI. mudrita TippaNamAM pR. 315. juo adhyA. 1/sU. 35 nA bhASyamAM... Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 adhyAya-5 H sUtra-1 siddha bhagavaMto akarma che paNa teomAM ajIvatva nathI tyAM paNa ajIvatvano prasaMga Avaze eTale 'ajIvakAyA dharmadharmAkAzapudgalA'ne badale 'ajIvakAyA dharmadharmAkAzapudgalasiddhAH' A pAMca ajIvakAya-astikAya ane chaThTho jIvAstikAya Ama cha astikAya mAnavA paDaze ! A rIte 'akarma vastumAM ajIvatvano vidhi che.' A nirUpaNa duSTa che ema siddha thayuM. A doSane haTAvavA mATe paNa anya matavALA kahe ke ame to akarma evA acetanomAM jIvatvano niSedha karIe chIe. to A mAnyatA paNa barAbara nathI. akarma evAM acetanomAM jIvatvano niSedha karavo enA karatAM to caitanyano niSedha kahevo e ja zreSTha che. jIvanano pratiSedha zA mATe karavo ? A rIte anya mata pramANe ajIva zabdanuM nirUpaNa ane tenuM nirasana samApta thayuM. have ApaNe prastuta vicArI rahela be prakAranA niSedhamAMthI ''ajIva" zabdano vigraha paryudAsathI ja karavo A vAta samajI lIdhI tyAra bAda prasajja pratiSedha 'ajIva' zabdamAM bane ke kema tenI vicAraNA zarU karIe chIe... ajIvanA vigrahamAM prasajya pratiSedhano niSedha 'najIva:' 'ajIvaH'arthAt jIvathI anya ajIva che. A rIte vidhirUpa paryudAsa pratiSedha che tene choDIne 'jIvo na bhavati' A pramANe prasajya pratiSadharUpa artha grahaNa karAya to te barAbara nathI. kema ke prAyaH karIne prasajja pratiSedha to prasaktano thAya. prasakta eTale prasaMga Ane dUra karavA prAyaH karIne pratiSedha 'na'no upayoga thAya che. 1. 2. ahIM ema samajAya che ke jeo 'jIvana'ne laIne jIvatvano niSedha kare che temAM temano eka paNa pakSa TakI zakato nathI tethI akarma evAM acetanomAM 'jIvana'ne laIne niSedha karavA taiyAra thAya che paNa acetana vastumAM je akarma vizeSaNa lagAve che te nirarthaka che. kema ke vizeSaNa to vyAvartaka hoya che. acetana koI evo nathI jeno akarma vizeSaNathI vyavaccheda thAya. tethI akarma e vizeSaNa nirarthaka che. arthAt akarma evI acetana vastu ja aprasiddha che. AthI Ama doSa Ave che. tethI caitanyano pratiSedha karavo e ja zreSTha che. jIvananA pratiSedhathI zuM ? AnuM tAtparya Ama samajAya che. prasaya pratiSedha, prasaktano thAya. ajIvamAM koI paNa rIte caitanya dharmano prasaMga Avato ja nathI mATe ahIM ajIvamAM rahelo 'a' (na) prasajja pratiSedha mAnI zakAya nahIM. AthI ahIM to 'jIvathI anya' A rIte paryudAsa ja grahaNa karavo joIe. prasajya pratiSedha prasaktano ja prAyaH thAya che eno artha e che ke koI paNa kAle ke koI paNa kSetramAM jIva zabdathI vivakSita caitanya guNa dharmAstikAyamAM rahyo hoya to 'dharmAdharmAkAzAH pudgalAH jIvAH na bhavanti' tevI rItano prasajaya pratiSadharUpa artha nIkaLe. jema 'bhUtale ghaTo na bhavati' A pratiSedha batAve che koI paNa ghaTa koI paNa kAlamAM bhUtalAdi adhikaraNamAM prasiddha hato paNa atyAre bhUtalamAM ghaTa nathI arthAt pahelAM te prasakta hato atyAre teno prasaMga nathI. Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra ahIM to caitanya dharmano koI paNa rIte dharmAdimAM prasaMga Avato ja nathI mATe prasajaya pratiSedhanI upekSA karavAmAM AvI che ane paryadAsa grahaNa karyo che. A rIte "ajIva'nA vigrahamAM prasajya pratiSedhano niSedha karyo. sUtramAM rahela "ajIva' zabdanA nirNaya bAda tene lAgela kAya zabdanI sAthe vigraha karatAM kahe che - bhedamAM SaSThI che ke abhedamAM che tenI vicAraNA 'ajIvakAyA eTale ajIvono kAya. ahIM "ajIvAnAM kAyAmAM je SaSThI vibhakti che te abhedamAM SaSThI che paNa bhedamAM SaSThI vibhakti nathI. dA. ta. sonAnI vIMTI, zilAputranuM zarIra, telanI dhArA, rAhunuM mAthuM. A badhAmAM chaThThI vibhakti che teno artha sonuM ane vIMTIno abheda che. sonuM ane vIMTI judAM nathI. tevI rIte ahIM "ajIvono kAya' eTale ajIva ane kAya Ama be judA judA nathI paNa eno abheda che. arthAt eka che. Ama ahIM abhedamAM SaSThI vibhakti che. ajIvakAyAno karmadhAraya samAsa karavo ja zreSTha che. A rIte abhedamAM SaSThI vibhakti che chatAM koIne bhedanI zaMkA thAya kema ke pachI vibhakti bhedamAM paNa thAya che, abhedamAM paNa thAya che to ahIM bhedamAM hoya to ? AvI zaMkA thavAnuM kAraNa SaSThI vibhakti che mATe to kahe che ke A eka rIte ja samAsa thAya che evuM nathI bIjI rIte paNa samAsa thAya che. ApaNe ahIM SaSThI tapuruSane badale karmadhAraya samAsa ja karavo eTale ajIva ane kAyAnA bhedanI zaMkA dUra thaI jaze. Ama "ajIvAzca te kAyAzca' ajIvakAyAH "ajIva evA kAya' Avo artha thavAthI ajIva ane kAyano abheda che emAM jarAya zaMkA raheze nahi. kema ke karmadhAraya samAsa abheda batAve che. mATe abhedane batAvanAra karmadhAraya samAsa ja zreSTha che. kAya zabdano pAribhASika artha ajIvakAyAmAM rahela "kAya' zabdano upasamAdhAna artha thAya che. upasamAdhAna eTale pradezo ane avayavonuM najIkatAthI ekabIjAnI sAthe anuvRttithI-maLavAthI-samyagu-sArI rIte maryAdAthI dhAraNa karavuM-avasthAna karavuM, rahevuM. matalaba pradezo ane avayavonuM ekabIjA sAthe maLIne sArI rIte maryAdApUrvaka rahevuM. A kAya zabdano pAribhASika artha che. athavA kAya zabda upamA che athavA "kAyA iva ete kAyA A pramANe upamA samajavI. eTale ahIM kAya zabdano 1. vyAkaraNamAM '3ya vyAdhrA: sANAnI' rU/2/102mAM vyAkhraH va vyApraH puSa: puruSazrANI vyAkhraza puruSavyAH batAvyuM che. tenI jema ahIM paNa vAyA rUva AyA:, manIvA:, manIvAza te vAyAza 'navAyA' samajavuM..... Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 adhyAya-5 sUtra-1 zarIra e artha nathI paNa kAyAnA jevI kAyA A artha che. eTale "kAyanI upamA che. Ama upamAthI dharmAdi dravyone kAya kahyA che. mATe ahIM 'kAya" zabda upamAmAM che. jema zarIra e pradezono avayavI che. AthI "kAya' zabdathI zarIra kahevAya che tevI rIte pradezonA avayavI hovAthI A ajIvo paNa kAya' zabdathI kahevAya che. A rIte sUtramAM rahela "ajIvakAyAH' A padanuM vivecana pUrNa thayuM. A sAmAsika padano samAsa ane artha nirNaya karyo. have "dharmAdharmAkAzapudgalAH' A bIjA padano vicAra AraMbhAya che. ajIvonAM nAma ane teno samAsa : dhaDadhaDaDAputA: A paNa sAmAsika pada che. teno dvanda samAsa che. dharmazca adharmazca AkAzazca pudgalazca "dharmAdharmAkAzapugalA eTale dharma, adharma, AkAza ane pudgala Avo artha thAya. A rIte dvanda samAsa dvArA ajIvonAM nAma batAvyAM. dharma, adharma, AkAza ane pudgala e ajIvakAyo che. dharmAdino sAmAnya paricaya sUtrakAra svayaM A ajIvono svataMtra paricaya ApavAnA che mATe pratyeka ajIvono sAmAnyathI paricaya Ape che. dharmaH jIva ane pudgalanI gatimAM madadagAra eTale ke gatimAM je sahAyaka bane che evuM je dravya te dharmAstikAya che gatirUpa kAryathI anumeya che. (Agama gamya to che ja) adharma H jIva ane pudgalane sthitimAM je upakAra kare te adharma-adharmAstikAya dravya che. te sthitirUpa kAryathI anumeya che. A baMne atIndriya dravyo che. anya mata prasiddha aSTathI dharmAdharmanI bhinnatA ahIM dharma zabdathI dharmAstikAya ane adharma zabdathI adharmAstikAyanuM grahaNa karavAmAM AvyuM che to sAmAnyathI lokaprasiddha dharma eTale puNya ke je zubha phaLa ApanAra che. ane adharma eTale pApa ke je azubha phaLa ApanAra che. te adRSTa-dharma-adharmanuM grahaNa kema na karyuM? A praznanuM samAdhAna karatAM TI. ma. kahe che ke khuda sUtrakAre A sUtranA bhAgamAM dharma eTale dharmAstikAya ane adharma eTale adharmAstikAya A artha karyo che ane e dravyo che. AvuM vidhAna "vyALi nIvAza" A sUtrathI AgaLa kare che. eTale ahIM dharma ane adharmathI dharmAstikAya ane adharmAstikAya A dravyo ja grahaNa karavAnA che, ane jo dharmAdharma adaSTarUpa guNa ...abhyantarIkRtevArtho hi kAyazabdaH, kAyA iva kAyA iti, yathaudArikAdizarIranAmakarmodayavazAt pudgalaizcIyante iti kAyAH tathA dharmAdInAmanAdipAriNAmikapradezacayanAt kAyatvam.. tattvanyAyavibhAkare pR. 15 paM. 23 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 tattvArtha sUtra che ema kaho to te ahIM AvI zake ja nahIM kema ke ahIM to dravyano prastAva che, dravyanuM prakaraNa cAle che temAM guNanI vAta kyAMthI Ave? dravyanA prakaraNamAM teno prasaMga ja Avato nathI. A rItanA javAbathI adaSTa (puNya-pApa) e guNa nathI paNa dravya che tema samajAvyuM. have dharmAdharmane dravya kahyuM eTale eka navo prazna upasthita thAya che kedharmAdharma je puNya-pAparUpa dravya che teno samAveza zemAM karazo ? jainone tyAM zubhAzubha phaLane pedA karanAra dharmAdharma mUrta ja che. kema ke te pugalarUpa che. AthI pudgala dravyanA grahaNathI te zubhAzubha phaLa ApanAra dharmAdharmanuM grahaNa thaI ja jAya che. Ama lokaprasiddha je dharma-adharma eTale puNya ane pApa e paudgalika che eTale eno samAveza pudgala dravyamAM ja thaI jAya che. A rIte puNya-pAparUpa dharmA-dharma paudgalika hovAthI pudgala dravyamAM AvI jaze e siddha thayuM eTale ahIM dharmathI dharmAstikAya ane adharmathI adharmAstikAya dravya ja Ave emAM jarA paNa zaMkAne sthAna nathI. ahIM je dharmAdharmanuM nirUpaNa thaI rahyuM che te gatimAM upakAraka dharmAstikAya ane sthitimAM upakAraka adharmAstikAya dravya che paNa taiyAyika vagere je dharmAdharmane adaSTa guNa mAne che te nathI. Ama anya mata prasiddha aSTathI dharmAdharmanI bhinnatA che e siddha thayuM. A rIte dharma-adharmano sAmAnya paricaya ApyA bAda kramathI AvatA AkAzano sAmAnya paricaya Ape che. AkAza-avagAhamAM upakArakapaNe AkAza anumeya che. arthAt je dravya jIvAdi dravyonA avagAhamAM upakAra kare che te AkAza dravya che te avagAha ApavA rUpa kAryathI anumeya che. alokAkAza avagAhamAM upakAraka che ke nahi evI zaMkA ne tenuM samAdhAna avagAha ApavA rUpa kAryathI je anumeya che te AkAza che. Avo AkAzano sAmAnya paricaya thayo eTale jijJAsune sahasA zaMkA thAya che ke AkAzanA be vibhAga che : (1) lokAkAza (2) alokAkAza. avagAhaka avagAhanA lenAra padArtho lokAkAzamAM ja che. alokAkAzamAM to koI avagAhaka nathI. AthI alokAkAza to koIne avagAhanA ApatuM nathI. Ama alokAkAza avagAhamAM upakAraka nathI eTale alokAkAzamAM avagAha dAyakatva hetu ghaTI zakato nathI. to tyAM alokAkAzamAM kevI rIte anumAna karavuM? alokAkAza avagAhamAM upakArakapaNe anumeya 1. dhamavizeSAt prAktanapApakarmApakarSasya, prAcInapuNyotkarSasya. saMkramajanitavailakSaNyasya ca adRSTaguNatve asaMbhavAt sUkSmakarmapudgalarUpa adRSTapakSe eva sarvasyAsyArthasya ghaTamAnatvAt iti vAdamAlAyAM adRSTasiddhivAde pU. mahopAdhyAya zrI yazovijayAH nyAyAcAryAH / dharmAdharma e adaSTa guNa vizeSa nathI. kema ke adaSTa pudgala dravya che. AnI siddhi pU. upAdhyAyajI ma. batAve che ke jo dharma karavAthI pApano apakarSa thAya che ne puNyano utkarSa thAya te jo adaSTa-dharmAdharma guNa manAya to A apakarSa ane utkarSa banI zake nahi. mATe adaSTa pugalarUpa che. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5: sUtra-1 13 kevI rIte che ? A zaMkAnuM samAdhAna karatAM kahe che ke alokAkAzamAM paNa avagAha ApavArUpa upakAratva to che ja paNa tyAM dharmAdharma nathI. jo AlokAkAzamAM gati ane sthitinA hetu dharmAdharma hota to jarUra avakAza ApavAno vyApAra thAta. paNa gati-sthitimAM sahAyaka evA dharmAdharma tyAM nathI eTale alokAkAzamAM avagAha ApavAno guNa hovA chatAM te abhivyakta thato nathI-dekhAto nathI. Ama alokAkAzamAM paNa avagAha dAyakatva guNa to che ja mATe te paNa avagAhanA ApavArUpa kAryathI anumeya che A vAta siddha thAya che. dharma, adharma ane AkAzano sAmAnya paricaya ApyA pachI have pula dravyano paricaya Ape che. pudgala zabdano vyutpatti dvArA paricaya | 'pUraNa ane galana thatuM hovAthI pudgala che." A 'pUru ane "ratna dhAtunA saMyogathI banela pudgala zabdanI vyutpatyartha che. A pugala zabdamAM rahela 'pUra dhAtuno artha 'pUraNa karavuM', maLavuM" ane "' dhAtunA artha "gaLavuM" kharI paDavuM thAya che. mATe pudgalo pUraNa ane galana svabhAvavALA che Avo artha thAya che. AvA svabhAvavALA hovAthI pugalo saMhanyamAna ane visaMhatimAna eTale bhegA ane judA thAya che. Ama je bhegA thAya ane chUTA paDI zake, je ekaThA thAya ane vikharAI jAya te pudgalo che. bhegA thavuM, chUTA paDavuM, ekaThA thavuM, vikharAI javuM A pudgalono pariNAma che. A rIte pUraNa ane galana svabhAvavALAM pugalo che. A artha pudgalanA potAnA pariNAmane laIne batAvyo che. have bIjI rIte vyutpatti dvArA pudgalano AtmAnI sAthe kevo pariNAma che te artha batAve che. puruSa (AtmA)ne je gaLI jAya 1. ahIM je "gati-sthitinA hetu dharmAdharma' kahyuM che temAM gati-sthiti hetu e dharmAdharmanuM svarUpa vizeSaNa che paNa vyavacchedaka vizeSaNa nathI. tethI gati ane sthiti hetu viziSTa dharmAdharma alokAkAzamAM nathI evo niSedha nathI paNa kharekhara tyAM dharma ane adharma nathI eTale ke alokAzamAM dharmAstikAya, adharmAstikAya, jIvAstikAya ane pagalAstikAya nathI. A bhAva manamAM rAkhIne ja dharma ane adharma nathI tethI alokAzamAM avagAha guNa hovA chatAM paNa abhivyakta thato nathI Ama kahyuM che. mudrita TippaNImAM-pR. 316 2. na cAlokAkAze lakSaNamidamavyAptamiti vAcyam, tatrApyavagAhAnukUlAvakAzadAtRtva-svabhAvasya sattvAt, ... avagAhakAbhAvAdevanAvagAhaH, nahi haMsasyAvagAhakasyAbhAve'vagAhyatvaM jalasya hIyata iti / tattvanyAyavibhAkare tRtIyakiraNe pR. 41 3. pR-pAnapUrapayo: pA. pA. 1086 pAtaryAta suvahu svalivipakSAMtAMtAna putinAtmabhAveneti pAnyate taistathAvidhopayogagatyeti vA puruSaH, pUrayati tAMstaiH pumAMsaM gilati puMsA vA gilyata iti pudgalaH, pUryata, iti vA puruSaH / pUraNAd galanAd vA pudgala iti // dvAdasAranayacakram, prathamo vibhAgaH patram 351 ....abhidhAna ciMtAmaNikoza-TIkAmAM pate ta putiH A rIte uNAdithI siddha karyo che. pUrAtajananAr A vyutpatti karIne pRSodarAdimAM laIne nipAtathI siddha karyuM che. Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 tattvArtha sUtra athavA puruSa vaDe je gaLAya te pudgala kahevAya che. ahIM pudgala 'zabdamAM 'gR' dhAtu samajavo. eTale A vyutpattino artha evo samajavo ke je mithyAtvAdi hetuvALA AtmAne bAMdhe-vIMTI le te pudgala kahevAya che. matalaba e che ke AtmAne pudgalamaya banAvI de te pudgala che. joke badhAM ja pudgalo AtmAne tanmaya nathI banAvatAM paNa AtmAne pudgalamaya banAvanAra koI hoya to te pudgala ja che. mithyAtvAdi karmabaMdhanAM kAraNone laIne jIva karma bAMdhe che te AtmA aMge kahI zakAya che ke te AtmAne pudgalo gaLI gayAM. athavA te AtmA vaDe pudgalo gaLAyAM. Ama AtmAne pudgalamaya banAvanAra pudgala che. have arthAntarane laIne vyutpatti batAve che. athavA A ja dhAtune 'grahaNa karavuM evo paNa artha bIje sthaLe thAya che. to te artha laIe to 'puruSa vaDe--kaSAya ane yogavALA AtmA vaDe karma paNa je grahaNa karAya te pudgala' AvI rIte vyutpatti thAya che. A rIte pudgala zabdano vyutpatti dvArA paricaya thayo. Ama dharma-adharma, AkAza ane pudgala e cAra ajIvakAyono sAmAnya paricaya thaI gayo. ajIvano adhikAra cAlato hovA chatAM kAlane grahaNa nahIM karavAno hetu A sUtramAM ajIvakAya batAvI rahyA che. temAM dharma, adharma, AkAza ane pudgala batAvyA. to ahIM eka prazna thAya che ke-- prazna :-- kALa paNa ajIva padArtha che to A sUtramAM tenuM grahaNa kema na karyuM ? uttara : 'kALa e koI eka matathI dravya che' A vAta AgaLa dravyanA lakSaNanA adhikAramAM ja kahevAze. vaLI bhASyakArane astikAyanI vyAkhyA karavI iSTa che. to A dharmAdi dravyo' astikAya che paNa kALa e astikAya nathI kema ke te eka samayarUpa che. arthAt samUharUpa nathI. 1. 'ajIvakAya', A pramANe ahIM prayoga karavo joIto hato. chatAM ahIM 'astikAyA' Avo vAkya prayoga kema karyo ? tenA sAmAdhAnamAM kahe che--ahIM asti e avyayarUpa AkhyAta che. tethI 'asti' ane 'kAya' baMne pado judAM che. eTale 'kAyo che' Avo artha thAya mATe vAMdho Avaze nahIM.......athavA 'kAya' zabdathI astikAyanuM grahaNa thaI zake che. kema ke padamAM padanA samudAyano upacAra thaI zake che. tethI astikAyano 'kAya' eka deza che mATe 'kAya' e padathI astikAya paNa laI zakAya. A rIte karavAthI bhASyakAra have je 'dharmAstikAya....' Adi bhASya dvArA vyAkhyA karI rahyA che te paNa aviruddha thaze... mudrita TippaNImAM rR. 316... Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 sUtra-1 15 tathA kALane svataMtra dravya mAnavAno badhA AcAryono mata nathI, Ama ahIM astikAya hoya tevA ajIva dravyonuM ja varNana karavAnuM che. AthI kAla ajIva hovA chatAM prastuta adhikAramAM tenuM varNana karyuM nathI. bhASya - dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pudgalAstikAya A pramANe avakAyo che. teone ame lakSaNathI AgaLa kahIzuM. kAyanuM grahaNa pradeza ane avayavonA bahutva mATe ane adhyA samayanA niSedha mATe che. TIkA-sUtramAM "dharmAdi ane "kAyanuM to sAkSAt grahaNa karyuM che ane te paNa "ajIva' padanI sAthe saMbaMdha che. matalaba sUtramAM sAkSAt prahaNa karelA dharmAdi ane kAya A baMneno saMbaMdha ajIva' pada sAthe che te batAvatA bhASyakAra dharmAdinI sAthe samAna vibhakti mUkIne eka ekano saMbaMdha dharAve che. te A rIte "dharmAstikAya..' ityAdi sUtramAM nahIM kahela "asti' zabda bhASyakAre kevI rIte lIdho? sUtramAM to "dharma" ane "kAya" A zabdo lakhelA che to bhASyakAre "dharmakAya' AvI rIte prayoga karavo joIe paNa "dharmAstikAya' Ama kema prayoga karyo ? asti zabda to sUtramAM nathI eTale koIne tarka thAya che ke sUtramAM nahIM kahela "asti' zabdane bhASyakAre kevI rIte lIdho ? dharma ane kAya A benI vacamAM atarkita-aNaciMtavyo "asti" zabda kyAMthI TapakI paDyo? arthanA jANakAro jJAna ane zabdano viSaya svabhAvarUpa ane ApattirUpa ubhaya kahe che. keTaloka bodha sAkSAt zabdathI thAya che, jyAre keTaloka bodha zabdanA prayoga vinA paNa thAya che. ahIM sUtramAM "asti' zabdano prayoga nathI karyo mAtra "kAya" zabdano ja prayoga karyo che. A kAya zabdano artha utpAda ane vyaya thAya che tema AgaLa kahevAze. AthI ahIM sUtramAM prayoga karAyela "kAya' zabdathI utpAda-vyayanuM jJAna thAya che. mATe A utpAda-vyayanuM jJAna zabdathI thatuM jJAna che. vaLI padArtha mAtra utpAda-vyaya-dhrauvyarUpa che AvuM AgaLa nirUpaNa thaze. tethI jyAre kAya' zabdathI utpAda-vyayanuM jJAna karyuM to tenI sAthe dhrauvya hovuM ja joIe AvuM avazya samajAya che. to te dhrauvyanuM jJAna zenAthI thAya ? tene batAvanAra koI zabda mUkavo ja joIe. tethI bhASyakAre grahaNa karela "asti" zabda dhrauvyane batAvanAra che. Ama "kAyazabdanA saMsargathI samajAya che-ke "asti" zabda grahaNa karavo joIe. sUtramAM prayoga karAyela "kAyazabdathI thatuM utpAdavyayanuM jJAna zabdathI thatuM jJAna che. 1. 2. sU. 22, 38. sUtreDaslizabdAnupavAna parve 212. palako nItyA, sUvanAt sUtrati kRtvA ti... | zrI tattvA. dara 5. Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra 16 jyAre 'kAya' zabdanA saMsargathI dhrauvyano bodha karAvanAra 'asti' zabda hovo joIe AvuM jJAna thAya che. Ama asti zabdathI je dhrauvyano bodha thAya che. te jJAnathI thato bodha che ane utpAdavyayano bodha thAya che te sAkSAt grahaNa karela 'kAya' zabdathI thato bodha che. Ama keTaloka bodha zabdathI thAya che ane keTaloka saMsarga-AdithI thAya che tethI bhASyakAre dharmakAya, adharmakAya ityAdi na kahetAM 'dharmAstikAya' 'adharmAstatikAya' vageremAM 'asti' zabda mUkIne vyAkhyA karI che. have ApaNe je tarkanA samAdhAnanI zarUAtamAM vAMcI gayA ke jJAna ane zabdano viSaya svabhAvarUpa ane ApattirUpa che. eTale te zuM che te samajI laIe. svabhAva :- koI paNa prakAranA vizeSaNathI rahita hoya arthAt jeno koI bheda pADI zakAya nahIM, vaLI je haMmezA avikArya hoya. arthAt badalAto nathI te svabhAva kahevAya che. A aMza vaDe dhrauvya Avo vyavahAra thAya che. dA. ta. jema AtmAnuM caitanya akRtrima-svAbhAvika che, pudgala dravyanuM mUrtatva, dharmAdinuM amUrtatva sakaLa loka vyApIpaNuM ane gatyAdimAM upagraha Adi lakSaNo svabhAvarUpa che ane A badhA dhruva che. Apatti :-- 'ApAdanaM ApattiH' Apatti eTale prApti A teno vyutpatyartha che. A prApti AvirbhAva ane tirobhAvarUpa che. arthAt vastumAM je utpAda thAya che ane vinAza thAya che te ja AvirbhAva ane tirobhAva che. eTale Apattino artha thAya che utpAda, vinAza. Apatti dvArA utpAda-vinAza kahevAya che. A ApattirUpa pariNAmamAM mATIrUpa vastu mUrti-AkAra svabhAva ane rUpAdi svabhAvane choDyA vagara ghaTa, kapAla, zakala vagere AkArane dhAraNa karatI pedA thAya che arthAt utpAdayukta thAya che, matalaba te vastu utpanna thAya che eTale 'utpAda' Avo vyavahAra thAya che. jema moTA sarovaramAM caMcala pavananA vegathI taraMgonI zreNIo pragaTa thAya che. te taraMgo jaLadravyarUpa ja che. arthAt sarovaramAM je pANI che te ja taraMga bane che. Ama taraMgarUpe pANIno ja utpAda che tevI rIte ghaTAdi mATI dravyarUpa ja che. arthAt ghaTAkAre mATIno ja utpAda che. A rIte vastu potAnA mUrti ane rUpAdi svabhAvane choDyA vagara judA judA AkArane dhAraNa kare che tene utpAda kahevAya che. A rIte utpanna thayela ghaTAdi AkAra koI kAraNa maLatAM vinAza pAme che arthAt te 1. Japti zabdanuM arthathI thatuM zAna ane kAya zabdanuM zabdathI thatuM jJAna te baMneno viSaya anukrame svabhAva ane Apatti che. jethI sarvatra mATeno A niyama nathI mAtra ahIM zuM vivakSA karavI te ja khyAla Ave te mATe che. Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-1 17 ghaTAdi mATImAM ja vilaya pAme che. Ama ghaTAdi AkArano vilaya thavo te vinAza kahevAya che ane te vinAza kAraNanI apekSAvALo che, arthAt kAraNathI thAya che. jema pahelAM pavananA vegathI jaLa dravya moTAM moTAM mojAMrUpe pedA thayuM paNa jyAre pavananA prabala vegano saMparka temAMthI cAlI jAya che tyAre te ja pANI timita vAripaNe-sthira pANIrUpe bhinna kAryarUpe utpanna thAya che ane pahelAM je moTAM mojAMrUpe utpanna thayuM hatuM teno vinAza thAya che. Ama taraMgarUpa je pANI hatuM te sthira thaI gayuM eTale taraMgarUpa jaLano vinAza kahevAya che. Ama taraMgarUpe utpanna thayuM tyAre ane taraMgarUpe vilIna thayuM tyAre baMnemAM jaLa dravya kAyama rahe che. Ama pratyeka padArtha utpAda, pralaya ane dhrauvyarUpa che. A vAta jaina zAstramAM sArI rIte siddha karAyelI che. bhASyamAM upayukta "asti' zabdanuM prayojana A rIte padArthamAtra utpAda, vyaya, dhrauvyayukta che te pravacanamAM siddha ja che. tethI dharmAdi dravyomAM A traNane batAvavAnI icchAthI pU. AcArya bhagavaMta umAsvAti ma. svopajJa bhASyamAM dharmAdi badhAM dravyomAM dhrauvyanA pratipAdana mATe "asti' avyayano prayoga karyo che. eTale "asti'no artha dhrauvya thAya che ane Apatti arthaka eTale ke utpAda ane vinAzanA arthavALo kAyazabda to sUtramAM grahaNa karelo ja che. sArAMza e che ke-pratyeka dravyamAM rahela utpAda-vyaya ane dhrauvyane darzAvavAnI pU. AcArya bhagavaMta umAsvAti ma.nI icchA che. A vAta batAvavA temaNe bhASyamAM "asti' zabda joDyo che jeno artha svabhAva che arthAt brauvyAMza che, jyAre sUtramAM "kAya' zabdanuM sAkSAt grahaNa karyuM che jeno artha utpatti ane vyaya che. arthAt Apatti arthavALo A "kAya' zabda che. A sUtramAM batAvela 'kAya" zabda ane bhASyamAM vyAkhyArUpe joDela "asti' zabdathI "dharmAstikAya'rUpa pUrNa zabda niSpanna thayela che. jeno artha thayo che ke dharmadravya, dhrauvya, utpatti tema ja vyayathI yukta che. nirupacArika "kAya' zabda kAyAdino vAcaka che. astikAyano vAcaka to upacArathI che. kema ke ahIM dhamadinI sAthe saMsarga dvArA "kAya' zabda astikAyano vAcaka bane che. athavA dharmAdi zabdo ja dharmAstikAya vagere arthanA vAcaka che. kema ke bhagavatIjImAM dharma zabdanA aneka paryAyo batAvyA che. tyAM dharmano paryAya dharmAstikAya paNa kahyo che. to pachI "ajIvakAyAH' kahevAnI jarUra zI ? to samajavuM ke dharmAdi dravyomAM ajIvapaNuM che ane kAyapaNuM che tenI spaSTatA mATe che. temAM "ajIva' zabdathI jIvano vyavacheda che ane "kAya' zabdathI kALano vyavaccheda che. arthAtu jIvamAM ajIvatA nathI. paNa dharmAdimAM che, ane "kAya' eTale pradeza ane avayavono samudAya. A kAyatA kALamAM nathI. Ama ajIva ane "kAya' zabdathI "jIva' ane "kALa'no vyavaccheda thayo. tethI ajIva dravyo dharmAdi cAra che ane "kALa' sivAyanA badhA "kAya' che....mudrita TippaNImAM pR. 317 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra sUtramAM "asti' zabdanA agrahaNamAM doSApatti tathA vAraNa jo "asti" ane "kAya' baMne zabdo dharma, adharma Adi sAthe joDavA ISTa hatA to to kAya' zabdanI jema sUtramAM ja "asti' zabdanuM grahaNa karavuM nyAyayukta hatuM. kema ke te paNa dhrauvyarUpa vizeSa arthane batAvanAra che. tamAre utpAda-vyaya ane dhrauvya viziSTa arthanI pratipatti karAvavI che to jema utpatti ane vyaya mATe "kAya' zabdanuM grahaNa karyuM che tema "dhrauvya' arthanI prApti mATe asti zabdanuM grahaNa paNa jarUrI che. athavA to jema "asti' zabda sUtramAM grahaNa nathI karyo tema "kAya' zabda paNa sUtramAM grahaNa na karavo joIe. A rIte "asti' zabdanuM sUtramAM grahaNa nathI karyuM temAM koIe doSanI Apatti to ApI paNa tenuM vAraNa karatAM TIkAkAra ma. kahe che ke sUtrakAra mahArAjAno e abhiprAya che ke ekanA grahaNamAM bIjAnuM jJAna thaI jAya che. kAya' kahevAthI "asti" athavA "asti' kahevAthI kAyanuM grahaNa thaI jAya che. kAraNa ke zabdanA artha karavAmAM saMsargAdi paNa kAraNo che. anya zabdanA saMnidhAnamAM ane arthanA nizcayamAM saMsargAdi kAraNa bane che. bhedapakSe'pi sArUpyAdbhinnArthAH pratipattRSu / niyatA yAntyabhivyakti zabdAH prakaraNAdibhiH // 317 // nAmAkhyAtasarUpA ye kAryAntaranibandhanAH / zabdA vAkyasya teSvartho na rUpAdadhigamyate // 318 // zlokArtha- saMsargAdi - saMsarga, viprayoga, sAhacarya, virodhitA, artha, prakaraNa, zabdanuM liMga, ane anyanI saMnidhi, sAmarthya, auciti, deza, kALa, vyakti, svara vagere zabdanA arthanA nirNayamAM vizeSa smRtinA hetuo che. A badhAM kAraNomAMthI ahIM saMsarganuM grahaNa karavuM. saMsargano svIkAra karIne prauvya arthano bodha thAya mATe bhASyamAM "asti' zabdane grahaNa karavAmAM Avyo che. kAraNa ke utpAda ane vinAza dhrauvyanI sAthe vyApta che. arthAt brauvyanI sAthe utpAda ane vinAzano saMbaMdha che. eTale ke "asti' zabdano artha dhrauvya che ane dhrauvya sivAya utpAda-vinAza hoI zakatA nathI. mATe "asti' zabdanA je 1. A zloka 2-317-318 vAkyapadIyAmAM Ave che, ane eno artha puNyarAje TIkAmAM samajAvyo che. temAM eka ekanAM udAharaNa ApyAM che. kAya zabdano artha utpAda ane vinAza che eTale "asti' zabdanA aneka artha hovA chatAM ahIM utpAda-vinAzazALI arthavALA "kAya' zabdanI sAthe "asti' zabda hovAthI teno artha dhrauvya ja thAya. kema ke "kAya'no artha utpAda-vinAza che ane utpAda-vinAzano prauvya sAthe saMbaMdha che. mATe ahIM asti' zabdano artha dhrauvya ja karAya. dA. ta. "sAMgvo 'no zaMkha ane cakravALo hari che Avo artha thAya che. to zaMkha ane cakrano saMbaMdha viSNu sAthe che tethI "hari' zabdanA IndraAdi aneka artho hovA chatAM ahIM te nahIM levAya paNa "hari' eTale 'viSNu" A ja artha thAya. tema utpAdavinAzanI sAthe dhrauvyano saMbaMdha che tethI "asti' zabdano artha ahIM prauvya ja levAya. A mATe ja pA. naM. 26mAM saMsargo, viprayogaH Adi zloka mUkavAmAM Avyo che. Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5: sUtra-1 grahaNathI tenI sAthe "kAya-utpAda-vinAzano saMbaMdha che eTale tenuM jJAna thaI ja jaze. astinA saMbaMdha vinA kAyanuM nirAdhArapaNuM jo padArtha dhrauvyarUpa na manAya to anvayi-dravyano abhAva thaze, ane dravyano abhAva thAya to utpAda-vinAza saMnidhi vagaranA thaze. eTale utpAda-vinAza nirbhuja-nirAdhAra thaze. nirbeja thatA hovAthI utpAda-vinAza siddha nahIM thAya ! arthAt utpAda-vinAza banaze nahIM, ane jayAre utpAda (AvirbhAva) ane vinAza (tirobhAva) siddha nahIM thAya to dhruvatA paNa siddha nahi thAya kema ke utpAda ane vinAzarahita dhruvatA paNa hotI nathI. AthI jinendranA anuyAyIo utpAda-vyaya-dhrauvyarUpa vastu svIkAre che. utpAda-vyaya ane dhrauvya A pramANe je vibhAga batAvAya che te narasiMhanI mAphaka buddhithI vyavasthApita vibhAga che. vastu to utpAda-vyaya tyAtmaka ja che paNa utpannarUpe, vyayarUpe ane prauvyarUpe je vibhinna vibhinna prarUpAya che te buddhithI karela vibhAga che. jema "narasiMha" eka akhaMDa padArtha che chatAM nararUpe ane siMharUpe tenI bhinna prarUpaNA thAya che tevI rIte ahIM paNa trAtmaka vastunI utpAdarUpe, vyayarUpe, prauvyarUpe, bhinna prarUpaNA thAya che. kema ke buddhithI vyavasthApita pravibhAga e prarUpaNAno upAya che. arthAt sAmAne bodha karAvavA mATeno upAya buddhithI vyavasthApita vibhAga che mATe "kAya' zabdathI "Apatti' kahevAne icchatA bhASyakAre "asti' zabdathI dhrauvya kahyuM che. dharmAdimAM "kAya' zabdano Apatti artha kevI rIte ghaTe ? zaMkA : bhASyakAra mAne "kAya' zabdano artha Apatti iSTa hato tethI "asti' zabdathI dhrauvya kahyuM paNa "kAya' zabdanA grahaNathI utpAda-vinAzarUpa ApattinI pratIti thAya kevI rIte kema ke dharmAstikAya AdinA pradezonA samudAyano vibhAga nathI ane dharmAstikAyamAM paNa kAya zabda to che ja to dharmAdimAM A "kAya" zabdano Apatti artha ghaTe kevI rIte ? dharmAdimAM utpAda-vinAzanI saMgatatA. samAdhAna :- samudAyarUpa je AkAra che te ja kAya che. kAraNa ke kAya eTale samudAya, ane A samudAya vibhAga hoya to ja thAya. matalaba samudAyarUpa AkAre thavuM e utpAda che. ane utpAda thayo to pUrvanA AkArano vibhAga eTale ke nAza thayo. AthI kAya' zabdathI utpAda ane vinAzano bodha thAya che. dharmAdi dravyonA pradezo vibhakta eTale judA judA che paNa bhegA maLelA nathI. je 1. narasiMhamAM narano bhAga siMhanA bhAgathI judo nathI tema siMhano bhAga paNa naranA bhAgathI judo nathI paNa akhaMDa narasiMhamAM A bhAga narano ane A bhAga siMhano e vibhAga buddhithI che. ema to pugala paramANuomAM paNa vibhAga to che ja kema ke pugalo pUraNa-galana dharmavALA che. ahIM je kahevAyuM ke je AkAzapradezamAM dharmAstikAyano pradeza che te AkAzamAM bIjo dharmAstikAyano pradeza nathI te viziSTa vibhAga batAvavA mATe che. arthAtu dharmAstikAyanA pradezono vibhAga eka viziSTa vibhAga che. Avo vibhAga pudgala dravyamAM nathI. mudrita TippaNa. pR. 317 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra AkAzamAM dharmAstikAyano eka pradeza che te ja AkAzapradezamAM bIjo dharmAstikAyano pradeza nathI. te vibhakta pradezono paraspara aMtara vagarano je samudAya' che te samudAya zabdathI kahevAya che. tethI avazya che tevA prakAre utpanna thayelo che. tarka :- jo A rIte dharmAdinA pradezono samudAya mAnavAmAM Ave to taMtu AdinA samudAyanI jema zarUAta che tema tenI dharmAdinI paNa zarUAta mAnavI paDaze. pratividhAna - te taMtu AdinA samudAyo paNa AdivALA nathI. kAraNa ke pudgala dravyanI aneka zaktio che. eTale taMtusamudAyarUpe pariNamavAnI zakti pudgala dravyamAM anAdithI che. te zakti ane zaktivALo arthAtu pudgala dravyanI taMdu samudAyarUpa pariNamavAnI zakti bhedabhedathI trisUtromAM kahevAze. taMtuo pudgalarUpe anAdinA che paNa taMturUpe teno utpAda dekhAya ke tethI AdivALA che. A rIte pratividhAna dvArA tamArA tarkanuM samAdhAna thaI jAya che ane ApaNI mULa vAta samudAya avazya tevA prakAre utpanna thayelo che. kema ke samudAya zabdathI kahevAya che. ane jyAM utpAda che tyAM vinAza avazyameva samajI ja levo joIe. kema ke utpAda ane vinAza sahacArI che. arthAt utpAvinAza sAthe rahenArA che. ekabIjAne choDIne rahetA nathI. vaLI te utpAdanI sAthe rahenAra vinAza pUrvanI avasthAnI pratirUpa-vinAzarUpa che te samudAyathI ja jaNAya che. Ama dharmAstikAyAdimAM pradezono samudAya hovAthI tyAM utpAda ane vinAzanI saMgatatA che. A rIte dharmAstikAyAdimAM grahaNa karela "kAya' zabdathI "utpAda-vinAzarUpa ApattinI pratIti thAya che. bIjI rIte paNa dharmAdimAM utpAda-vinAzanI saMgatatA eka rIte dharmAdimAM utpAda-vinAza siddha karI temAM "kAya' zabdano Apatti artha ghaTAvyo. have bIjI rIte paNa tene ghaTAvavAmAM Ave che. hamaNA caitra gati pariNAmavALo thayo che. to tene dharmAstikAya madada kare che. paNa tenI pahelAM eTale pUrvanA samayomAM dharmAstikAyamAM caitramAM rahela gati pariNAmanuM asahAyakapaNuM hatuM kema ke te vakhate caitranI gamana karavAnI icchA na hatI. te pachInA kALamAM koI atizayavizeSatA pedA thaI ke jethI dharmAstikAya gatimAM sahAya thayo. tethI koI bIjI avasthA mAnavI 1. jema motInI mALAmAM eka motIne bIjuM motI, bIjA motIne trIjuM motI lAgIne rahyuM che tema dharmAstikAyanA eka pradezane bIjo pradeza, bIjA pradezane trIjo pradeza A pramANe asaMkhyAtapradezovALo dharmAstikAya rahelo che. 2. pudgala dravyamAM oghazakti, samucitazakti Adi aneka zaktio che. temAM (1) oghazakti = paraMparAkAraNamAM rahelI zakti dA. ta. ghAsamAM ghI (2) samucitazakti = anaMtarakAraNamAM rahelI zakti dAta. dUdha, dahImAM ghI. 3. adhyAya 5 | sUtra-29, 30, 31. Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-1 ja rahI ke jenAthI A AkAre dharmAstikAyano utpAda thayo, ane jyAre caitrano gati vyApAra baMdha thayo tyAre dharmAstikAyanI gatimAM sahAyarUpa je avasthA hatI te dUra thaI eTale vinAza thayo. A rIte paNa dharmAstikAya utpAda ane vinAza siddha che. tethI "kAya' zabdano Apatti artha ghaTI jAya che. A rIte adharmAstikAya ane AkAzAstikAya paNa samajI levuM. pharaka mAtra ATalo ja karavAno ke dharmAstikAyama gatine laIne vicAra karyo to adharmAstikAyama gatine badale sthitine laIne ane AkAzAstikAyamAM gatine badale avagAhanAne laIne vicAra karavo. Ama temAM paNa utpAda-vinAza ghaTAvI levA. AthI kAya zabdanA grahaNathI "Apatti artha sArI rIte jANI zakAya che. mATe tizAsI yaza "tikSAya:' Avo samAsa thAya ane teno artha dhRvAsI DAvinAzavAna thAya. dharmazAnI gatiyaza 'dhatiwAyaH' eTale dharma dravya dhrauvya, utpAda ane vinAzavALuM che. A ja rIte adharmAstikAya ane AkAzAstikAyamAM paNa samajI levuM. pudagalAstikAyamAM to utpAdavyaya ane dhrauvya prAyaH spaSTa ja che. A rIte sUtramAM cAre ajIvonI gaNanA karI che. have "A cArenAM lakSaNa ame AgaLa kahIzuM" A je bhASyakAre kahyuM che tene jarA samajI laIe. A dharmAdi ajIvone AgaLa upara gati, sthiti avagAha ane zarIrAdimAM upakAra karavApaNAnA lakSaNathI ame kahIzuM. A sUtramAM to mAtra teonAM nAma ja kahyAM che. teonAM caitra cAlato hato tyAre adharmAstikAya madada karato na hato, paNa pachI caitra Ubho rahyo tyAre adharmAstikAye tenA upara upakAra karyo. AthI pachInA kALamAM adharmAstikAyamAM koI atizaya arthAta sahAyakatA pedA thaI jeNe caitrane UbhA rahevAmAM-sthitimAM madada karI. A atizayarUpa avasthAvALo adharmAstikAya utpanna thayo, ane jayAre caitra cAlavA lAgyo tyAre A adharmAstikAya naSTa thayo. Ama adharmAstikAyamAM utpAda-vinAza ghaTI gayA. je AkAzapradezomAM ghaTa nahoto tyAre teomAM ghaTAvagAhanA pariNAma pedA thayo nahoto. jayAre e AkAzapradezomAM ghaTa sthAna lIdhuM tyAre te AkAzapradezomAM ghaTane jagA ApavAno pariNAma pedA thayo ane jyAre te pradezomAMthI ghaTa laI levAmAM Ave tyAre temAM ghaTane avagAhanA ApavAno pariNAma nAza pAmyo. A rIte AkAzAstikAyamAM paNa utpAda-vinAza ghaTI gayA. juo syAdvAdamaMjarI zloka-5 nI TIkA dharmAstikAya, adharmAstikAya ane AkAzAstikAya anAdi kALathI che, anaMtakALa sudhI raheze. tethI dhrauvyAMza sahelAIthI ghaTe che. 2. sonuM e pudgala che. sonAnI banelI vIMTI e sonAno utpAda che, vIMTInuM erIMga banAvavuM e vIMTI AkAre sonAno nAza thayo. sonuM kAyamanuM kAyama rahyuM. Ama vIMTIrUpe nAza ane erIMgarUpe utpAda ane sonArUpe dhrauvya traNe pugalamAM spaSTa che. Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 tattvArtha sUtra pratyekanAM judAM judAM lakSaNa AgaLa kahIzuM. jeo padArthanA bheda svIkAre che. arthAta padArthane judA judA mAne che teoe pratyeka padArthanuM juduM juduM lakSaNa karavuM ja joIe, nahIM to te dravyono bheda pADI zakAya ja nahIM. AthI te pratyeka dravyonAM judAM judAM lakSaNanuM AgaLa pratipAdana karIzuM. bhASyakAre batAvela "kAya' zabdanA grahaNanuM prayojana be prayojanathI sUtramAM "kAya' zabda grahaNa karyo che te (1) pradezo ane avayavo ghaNA che te batAvavA mATe (2) adhdhA samaya eTale samayarUpa kALanA pradezo nathI te batAvavA mATe arthAta kALa avayavI nathI. astikAya nathI e batAvavA mATe. TIkAkAranI sAme tarka ane tenuM samAdhAna. tame eka vAra to batAvI dIdhuM ke "kAya' zabdano artha Apatti che eTale utpAda, vyaya kAya zabdathI grahaNa thaI jaze. have pharI kAyazabdanuM prayojana kema kaho cho ? tamArI vAta sAcI che. atre "kAya' zabdanuM je prayojana utpAda ane vyaya batAvyuM hatuM te bhASyanA akSarothI nirapekSa hatuM paNa bhAvArtha saMgata hatuM. have jo te ja vAta bhASyanA akSaro sAthe paNa saMgata che. te batAvIe chIe. jo "kAya" zabda grahaNa na karAya to paNa dharmAdi dravyo ajIva che e to samajAI jAya tevuM ja che. mATe "kAya' zabdanuM je grahaNa thayuM che tenuM prayojana pradezo ghaNA che e batAvavuM granthakArane ISTa che. pradeza eTale prakRSTa- nAnAmAM nAno deza, jeno vibhAga thaI zake nahIM, jeno khaMDa kalpI zakAya nahIM evo je deza te pradeza kahevAya che. dharmAstikAyAdi arUpI dravyonA pradezo evA che ke e je AkAzapradezamAM rahelA che tyAM anAdikALanA pariNAmathI prApta sthitivALA che. eTale ke dharmAstikAyanA pradezo anAdikALathI enA e ja AkAzapradezamAM anAdi pariNAmathI rahelA che. A dharmAdharmanA pradezo potAnuM sthAna-parivartana karatA nathI. AvA prakAranA te dharmAdi dravyonA pradezanuM bahatva che eTale ke dharmAstikAyanA asaMkhyAta pradezo che, adharmAstikAyanA paNa asaMkhyAta pradezo che te ja pradezonuM bahupaNuM che. AkAzanA anaMtA pradezo che e tenA pradezanuM bahupaNuM che. A rIte pradezonuM bahupaNuM arthAt ghaNA pradezo che e siddha thAya che. Ama asaMkhyAta pradezono samudAya e ja dharmAstikAya che, tevI ja rIte asaMkhyAta pradezono samudAya e ja adharmAstikAya che ane lokaparimANaAkAza paNa asaMkhyAta pradezono samudAya che. samasta AkAza anaMta pradezano samudAya che arthAt anaMta pradezavALuM che. A rIte samudAyarUpa hovAthI gati AdimAM upagraharUpa vikriyAnI prApti dvArA Apatti phuTa ja che. pUrvekSaNamAM eka ja maitrAdine gati sthiti ane avagAhamAM anukrame dharma, adharma, Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5: sUtra-1 AkAza sahAyaka bane che ane uttarakSaNamAM maitrAdi gati, sthiti, avagAha pariNAmathI aTakI jAya che tyAre te samayamAM te dharmAdi dravyonuM maitrAdine sahAyakapaNuM nathI rahetuM. A rIte dharma, adharma ane AkAzamAM Apatti spaSTa rIte samajAya che. A rIte bhASyakAre "kAya' zabdanA grahaNamAM batAvela prayojanamAM (1) "pradezo ghaNA che te batAvavA mATe temAM amAro batAvela Apatti artha spaSTa samajAya che. kema ke pradezonA samudAyarUpa A dravyo che ane temAM to "Apatti artha ApaNe barAbara ghaTAvI gayA. eTale A artha bhASyanA akSarone anusarIne ja che. have je prayojana(1)mAM batAvyuM ke "pradezo ane avayavo ghaNA che te batAvavA mATe kAya zabdanuM grahaNa che to temAMthI dharmAstikAya, adharmAstikAya ane AkAzAstikAyamAM pradezabahutva che paNa avayavabahutva nathI. avayavabahuta pudgala dravyamAM kahevAya paNa dharmAdharmAkAzamAM' na kahevAya. kema ke "navayyane ti avayavI: "je judA karAya te avayavo". A vyutpatyarthathI paramANu, caNaka Adi avayava kahevAya che. kAraNa ke paramANuo samudAyarUpa pariNAmano anubhava karIne bhedane paNa prApta kare che. eTale ke skaMdha banIne paNa pAchA paramANurUpe thAya che. tethI te paramANuo kya chUTA paNa hoya che. AthI te avayavo kahevAya che. jayAre dharmAstikAya AdinA pradezo tevA nathI. AthI ja te avayavo nathI kahevAtA. mATe ja bhASyakAre pradeza ane avayavonuM juduM grahaNa karIne kahyuM ke (1) pradeza ane avayavo ghaNA che te batAvavA mATe kAya' zabda grahaNa karyo che. pudgala dravya ghaNA avayavovALuM hoya che. saMkhyAta pradezavALo paNa pudgala skaMdha hoya che. asaMkhyAta pradezavALo, anaMta pradezavALo ane anaMtAnaMta pradezavALo paNa pudgala skaMdha heya che. zaMkA :- pudgala dravya ghaNA avayavovALuM hoya che ema tame kahyuM to eka paramANu paNa pudgala dravya che to te eka paramANu bahu avayavavALo kevI rIte bane ? paramANu to niravayava che emAM ghaNA avayavo kevI rIte samajAya ? samAdhAna :- A prasiddhi ja che ke paramANu eka rasa, eka gaMdha, eka varNa ane be sparzavALo hoya che. A badhA bhAva avayavo che. eTale paramANu bhAva avayavavALo che ane dravya avayava eTale potAnA sivAyanA bIjA koI paramANurUpa pudgala dravyathI saMyukta na hovAthI dravya avayavanI apekSAe paramANu niravayava che. AgamamAM paNa kahyuM che ke vide jaM te AvaparApU puNatte ? joyaHI ! vadhyade bhAvaparamANU paNNatte, taM jahA-vaNNamaMte rasamaMte gaMdhamante phAsamante iti // bhagavatIjI sUtra 670 A sUtramAM mAryuM pratyaya lagAvyo che teno artha saMsarga-saMbaMdha che. athavA dravya paramANunI apekSA rAkhanAro che. tethI varNa, rasa, gaMdha ane sparzanA saMbaMdhathI dravya paramANumAM avayava bahuva che. Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra A rIte paramANu sAvayava paNa che ane niravayava paNa che. paramANu sAvayava nathI e dravyarUpa avayavanI apekSAe che. ane avayava che te varNAdi bhAvonI apekSAe che. paramANu dravyano paricaya 24 jo te te rIte prayatate saMyukhyate, vidyute, zveta(te) arthAt tevI rIte-je pravRtti karAve che, joDAya che, chUTA paDAya che ane varNa thAya che. A badhAmAM kAraNa je dravya che te paramANu dravya' che... A rIte paramANu dravyamAM joDAvArUpa utpAda ane chUTA paDavArUpa vinAza spaSTa che. A rIte ghaNA avayavavALA paramANu pudgala dravyamAM paNa 'Apatti' artha spaSTa samajAya che. AthI 'avayava ghaNA che'. A batAvavA mATe 'kAya' zabdanuM grahaNa che A bhASyanA akSarothI 'Apatti' artha spaSTa thAya che mATe amAro artha bhASyane anusarIne ja che. Ama bhASyakAra ma. sUtramAM 'kAya' zabdanA grahaNamAM be prayojana batAvyAM. temAM prayojana (1) pradezo ane avayavo ghaNA che te batAvavA mATe. teno vicAra pUrNa thayo. bhASyakAre batAvela 'kAya' zabdanA grahaNamAM bIjuM prayojana adhdhA samaya e kAyara nathI. arthAt samayarUpa kALanA pradezo nathI. Ama adhdhA samayanA niSedha mATe 'kAya' zabdanuM grahaNa che. aA samaya eTale kALarUpa samaya. A adhyA samaya aDhI dvIpamAM che. te eka parama sUkSma, jeno vibhAga na thaI zake tevo che. eTale tenA pradezo nathI. pradezo nathI eTale samudAyarUpa nathI. samudAyarUpa nahi hovAthI temAM kAyatA nathI. kema ke kAya zabdano artha samudAya thAya che. A adhyA samaya koInA mate dravya che e pramANe dravya prakaraNamAM graMthakAra kaheze, ane dravya to kyAM to pradezono samudAya hoya che. kyAM to avayavono samudAya hoya che. jyAre samayamAM to pradezo nathI. AthI A apekSAe sUtrakAre adhdhA samaya e dravya nathI te jaNAvavA mATe 'kAya' zabdanuM grahaNa karIne astikAya tarIke kALano niSedha karyo che. samayanuM nirUpaNa nirAdhAra thaze ! jo A rIte adhdhA samayane 'kAya' na kahevAya, temAM 'kAya'no niSedha karyo eTale 'kAya' zabdano artha je utpAda ane vinAza teno paNa niSedha thaI jAya che, ane jyAre utpAdavinAzano niSedha karyo eTale samaya utpAda-vinAza vagarano thayo ane utpAda-vinAzano niSedha karyo eTale tenI sAthe rahenAra dhrauvyano paNa niSedha thAya. Ama samaya utpAda-vinAza ane dhrauvya 1. juo nayacakra pR 103 2. sahi samaya eva na kAya ityarthaH, kAyatve tu tatpradezAvayavAnAM sadaiva bhAvAt sadA tat sAcivyajadharmmabhedabhAva iti bhAvanIyam hAri0 TI0 pR0 212. Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5H sUtra-1 25 vinAno thayo. samaya e utpAda-vinAza-dhrauvya yukta na thayo tethI deDakAnI jaTAnA bhAra vaDe karela kezanA alaMkAravALo vaMdhyAputra che. tene mATe khapuSpanI mALA vaDe muMDamALA karelI che. A muMDamALA surabhi che, pAMca varNavALI che. AvuM je AkhyAna-varNana che. AmAM jema deDakAnI jaTA Adi badhA padArtho phakta bolAya che paNa hotA nathI tema samaya e paNa bolavA mAtra ja rahyo paNa vAstavika padArtha nathI. to samayanuM varNana karavAnuM konA AdhAre? eTale A rIte samayanuM AkhuM varNana nirAlaMbana-nirAdhAra thaze. samayanuM nirUpaNa sAdhAra che evo koI niyama nathI ke "kAya' zabda jene joDAya te ja vastu utpAda-vinAzavALI che ane jene "kAya' zabda na lAge te vastu utpAda-vinAzazALI nathI. prazna :- jo kAya zabda na hoya tyAM paNa utpAda-vinAza artha thaI zake ane "kAya' zabda hovAmAM paNa utpAda-vinAza artha karI zakAya to baMne sthAne arthaghaTana kevI rIte karavuM ? uttara:- jayAM "kAya' zabda grahaNa karyo che tyAM "kAya' zabdano artha e che ke utpAda ane vinAza je svabhAvathI ja siddha che te "kAya' zabdathI prakAzita karAya che paNa je hatA nahIM evA utpAda-vinAzanI 'kAya' zabdanA sAmarthyathI saMnidhAna che evI kalpanA karAtI nathI. ane jyAM kAya' zabda grahaNa nathI karyo tyAM svara-svabhAvathI siddha utpAda-vinAza che ja ane tenI sAthe rahenAra hovAthI prauvya paNa che ja. A badho vicAra dravyanA prakaraNamAM vicArIzuM. A rIte samayanuM nirUpaNa sAdhAra che e barAbara samajAya che. bhASyamAM kyAyamAM pravezavayavadutvArthamANamaya vidhArtha AmAM je ra che te kAraNano samuccaya karavA mATe che. AthI A baMne hetuthI "kAya' zabdanuM grahaNa che Avo samuccaya thAya che. sUtramAM batAvela dharmAdi dravyanA kramano hetu sUtramAM batAvela zabda, pada tenA samAsa ane padArthano tema ja bhASyano saMpUrNa vicAra karyA pachI have ApaNe sUtramAM pahelA dharma pachI adharma pachI AkAza ane te pachI pugala A pramANe ajIva kAyano krama zA mATe rAkhyo tene jarA vicArI laIe. (1) dharma, adharma, AkAza ane pugala A cAremAM dharma e prazasta zabda che mATe te dharma pahelA grahaNa karyo che. (2) dharma dravyanI jema adharma paNa lokAkAzanI vyavasthAno hetu che, (2) dharma dravyathI adharmano svabhAva taddana viparIta che arthAt dharma gatimAM upagraha karanAra che jyAre adharma sthitimAM upagraha karanAra che. Ama dharma dravyathI adharma viparIta che. 1. juo dvAdazAra nayacakra bhA. 4, pR 1049. Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra (3) dharma jema eka dravya che tema adharma paNa eka dravya che. A traNa hetuthI dharma pachI bIjA naMbare adharma zabda mUkyo che. (3) (1) dharma ane adharma A baMnethI yukta AkAza loka hovAthI ane (2) dharma ane adharmanI jema AkAza paNa amUrta che. Ama dharma ane adharmanI sAthe tenuM sAdharme che mATe dharma-adharma pachI trIjA naMbare AkAza zabda mUkyo che. . (4) AkAzamAM avagAha karanArA pulo che mATe AkAza pachI cothA naMbare chelle pudgala zabda mUkyo che. A rIte sUtramAM batAvela ajIvakAyanA kramanA hetunI vicAraNAo sAthe A prathama sUtra pUrNa thAya che. dharmAdinA, guNa ane paryAya batAvyA sivAya A dharmAdi ajIvakAya kahyA e dravya che ? guNa che ke paryAya che? Avo saMdeha thAya tethI e saMdehane dUra karavA mATe A navA sUtrano AraMbha karAya che. dravyALi nIvAza -2 sUtrArtha : dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pudgalAstikAya ane jIvo e pAMca dravya che. TIkAH "guNavat dravyam (adhyAya 5, sU. 37) guNa paryAyavALuM dravya che'. AvuM dravyanuM lakSaNa AgaLa kahevAze. dharmAdinI dravya saMjJA temAM "dravya' e sAmAnya nAma che ane dharmAdi e vizeSa nAma che. AthI dharmAdi sAmAnya saMjJAvALA paNa che ane vizeSa saMjJAvALA paNa che, ane A dharmAdinI je dravyasaMjJA che te dravyatvanA nimitte che. A vAta dravyAstika nayanA abhiprAyathI che. A dravya zabdano artha "jAti' thAya che. vAstavika vicAra karIe tyAre te dravyatva vyatirikatA vyatirikta-bhinnabhinna evA pakSanuM avalaMbana karanAra che. A dravyatva dharmAdi dravyothI ekAMtathI bhinna nathI, ekAMtathI T 1. bAhyAbhyantara nimittakotpAdavigamaiH svaparyAyai yante gamyante tAMstAn paryAyAn vA dravanti gacchantIti dravyANi bAhyaM nimittaM dravyakSetrakAlabhAvalakSaNaM, AbhyantaraJca svapariNAmavizeSaH, tAvetau militvotpAdavigamayorhetU bhavataH natvanyatarApAye, tathA caitAni paryAyadravaNAd dravyANi na tu dravyatvasambandhAt, dravyatvasambandhAt pUrvameSAmadravyatvApatteH na hi daNDasambandhAt prAg devadatto daNDayAsIt / kintu yadA daNDasambandhastadaiva / na ca tathA prakRte dravyatA'bhimatA prAgdravyatvasambandhAt, abhimatatve vA tatsambandhA''narthakyameva / yad vA jAtiH zabdArtha ityabhyupagantadravyAstikanayAbhiprAyeNa dravyatvanimittA dravyasaMjJaiteSAM bhavatu, tacca dravyatvaM vastutaH kathaJcidbhinnAbhinnamiti na ko'pi doSaH // iti tattvanyAyavibhAkaraTIkAyAm pR0 13 // Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 sUtra-2 27 abhinna nathI kiMtu kathaMcita bhinnabhinna che. A rIte AgaLa traNa sUtromAM kahevAze. AthI A dharmAdi dravyo moranA IMDAnA rasamAM jema grIvA, zira, caMcu, netra. pIMchAM, paga, peTa Adi aneka avayavo ane temAM rUpa, rasa, gaMdha ane sparzAdi rahelAM che tema jenI aMdaramAM sarva bheda ane prabhedanAM bIjo rahelAM che ke je deza ane kALanA kramathI pragaTa thavA yogya je bheda che tenI sAthe samarasa avasthAmAM ekarUpa che. matalaba dravyAstika nayanA abhiprAyathI dravya sivAya bIjo koI padArtha nathI. je bIjA. guNa ke paryAyo dekhAya che te dravyanI sAthe ekarasa eTale abhinnarUpe rahelI dravyanI ja avasthAo che. A avasthAo deza ane kALanA kramathI vyakta thAya che. jema moranA IMDAnA rasamAM ekarasa-ekameka thaIne rahelA grIvAdi avayavo deza-kALane pAmIne vyakta thAya che. Ama A dravyo guNa ane paryAyanA samudAyarUpa pariNAmanuM kAraNa che. AthI guNa ane paryAyathI dravya padArtha judo nahi hovA chatAM bhedanA vicArathI A badhAM dravyo guNa ane paryAyathI bhinna che Avo bhAsa thAya che. | vyaM madhye(pA. a. 5. 3 sU. 104)thI 'dravya' zabda bhAva ane kartAmAM nipAtathI siddha thAya che, paNa ahIM to bhAvamAM nipAtathI banyo che. eTale dravya kaho, bhavya kaho ke bhavana kaho eka ja che. dravya je judAM judAM pariNAmone prApta kare te ja bhavana che. guNa ane paryAyo bhavananI samavasthArUpa ja che. jema eka puruSa Ubho hoya ke beTho hoya. utkaTuka Asane arthAta ubhaDaka page beTho hoya ke sUtelo hoya paNa A badhI-UThavuM, besavuM, sUvuM AdiavasthAothI puruSa judo nathI.eTale ke puruSa judo ane A badhI avasthAo judI evuM nathI. kiMtu A avasthAo puruSathI abhinna che. eTale puruSa ja beTho che, puruSa ja sUto che. tema dravyanI guNa paryAyarUpa avasthAo bhavananI samAna avasthAo ja che, dravyathI judI nathI. eTale dravya ja guNa-paryAyarUpe pariName che paNa te guNa-paryAyo dravyathI judA nathI. Ama sUvA-besavArUpa avasthAthI puruSa ja kahevAya che tevI rIte bIjI bIjI guNaparyAyarUpa je avasthA pragaTa thAya che tenAthI dravya ja vyakta thAya che. dravya te te rUpe thAya che. mATe dravya e ja bhavana che. kahevAno Azaya e che ke ahIM "bhavana' zabda bhAva-pratyayathI levAno che tethI ja nRtyantara vyaktirUpe arthAta bIjI avasthAo vaDe vyavahAra pAme che. arthAt bIjI bIjI avasthAorUpe Avirbhata thAya che. paNa dravyathI bhinna guNa-paryAya nathI. upalabdha thatA rUpa, 1. nayacake pR0 5.2 prabhedanirbhedaM asti-tatra ca nirbhedazca zane tathAgRhItataraMgAdiprabhedasara: salilavat dRSTAMta ApyuM che. tethI ahIM pAThapharaka hovo joIe. kema ke TIkA. AgaLa pR. 375mAM khevInuM ane nirdeTuM karIne nirbhedane grahaNa karyo che. 2 dhAtuthI bhavya arthamAM 1 pratyaya lagADIne dravyazabda banAvyo che. tethI dravya zabdano artha ahIM banatIti pAva: "je thAya te bhAva che Avo karavo. arthAta je je judAM judAM pariNAmone prApta kare te dravya che. ago jevAM pariNAmone prApta kare Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 tattvArtha sUtra rasAdi dravyanI vRtti mAtra che. AvuM avadhAraNa thAya che paNa dravyathI bhinna jAtirUpe rUpa, rasAdinuM avadhAraNa thatuM nathI. kiMtu cakSu Adi judI judI indriyonA grahaNanA bhedathI te dravyanI vRttiono ja bheda paDe che. jema eka ja puruSanI bApa-kAkA vagere je vRttio che te puruSathI bhinna nathI tema dravyanI rUpa, rasAdi je vRttio che te dravyathI judI judI nathI mATe dravya ja che, guNaparyAya nathI." koNa koNa koNa dravya.. koNa ? Ama dravyArthika naya dravyane padArtha mAne che paNa je vyavahAra thAya che tene nibhAvavA mATe kahe che ke dravya ja guNa-paryAyathI kahevAya che kema ke bhavanathI guNa ane paryAya judA nathI, bhavana e khuda dravya ja che. bhavananA cha vikAro bIjI bIjI avasthArUpe pragaTa thatuM te dravya ja utpanna thAya che, che, badalAya che, vadhe che, ghaTe che, nAza pAme che. A rIte kahevAya che. eTale A dravya-bhavananA cha vikAro che. (2) nAyo..thAya che.... koNa dravya... (2) gati......che dravya.... (3) vipariNamate...badalAya che.... dravya... (4) vadhati..vadhe che..... (5) apakSIyo.... kSINa thAya che... dravya... (6) vinazyati vinAza pAme che.....koNa dravya , () "nAtha' "utpanna thAya che e kyAre kahevAya? mATInA piMDathI judI vartatI je avasthA che, e avasthAno prakAza thato hoya tyAre "utpanna thAya che ema kahevAya che. arthAtu mATIno piDa DaphUla Adi pragaTa avasthAone prApta kare tyAre piNDa, DaphUla yAvatuM ghaTa "thAya che' ema kahevAya che. arthAta vyApAravALI je bhavanavRtti che te "thAya che' kahevAya che. piDanuM zUlarUpe bhavana, sthAsarUpe bhavana, ghaTarUpe bhavana arthAt pive: pa mavati "piDa ghaTa thAya che. A rIte mATIrUpa dravya ja ghaTarUpa bIjI 1. juo tattvArtha, adhyA 5 | sU. 31nA bhASya pAMcanI TIkAmAM (mudrita pR. 404). niraktakAra "yAska' A pramANe artha kare che - 'SaDbhAvavikArA bhavantIti vaarssyaaynni:(1) gAyate (2) pti (3) vipariNamate (4) vakti (5) apakSIya (6) vinatIti | gAyata ti pUrvabhAvasya AdimAcaSTe / astIti utpannasyAvadhAraNam / vipariNamate iti apracyavamAnasya tattvAd vikAraH / vardhate iti svAGgAbhyuccayaM sAMyogikAnAM vA'rthAnAm / apakSIyate iti anenaiva vyAkhyAtaH pratilomam / kinArayati apanAvalimAvo | nayacakra pR. 502 arthAtu vArSAyaNi AcArya padArthonA cha vikArono-pariNAmono nirdeza kare che. (1) nAyare - e pada pUrva bhAvano--utpanna thayelA padArthano prAraMbha sucave che. Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-2 da avasthAne prApta kare che tyAre te dravya ja thAya che ema kahevAya che. (2) "asti' "che' e kyAre kahevAya ? jyAre koI paNa prakAranA vyApArathI rahita je svarUpAvasthA che, arthAt piDanuM koI bhavana thatuM na hoya tyAre te "che" ema kahevAya che. bhavanavRtti udAsIna hoya che temanuM tema rahe tyAre emAM koI paNa jAtano vyApAra thato nathI tethI te dravya "che' ema kahevAya che. ahIM "ati e at dhAtunuM vartamAnakAlInarUpa nathI paNa "ti' zabdano nipAta che. tethI teno "sattA' artha karyo che. (3) "virAmo' badalAya che' e kayAre kahevAya ? anuvRttivALA tirobhUta-sattArUpe rahelA svarUpano nAza thayA vagara bIjA rUpe thavuM te vipariNamana kahevAya che. arthAt anuvRttivALA sattArUpe rahelA svarUpano nAza thayA vagara rUpAntara thAya che tyAre badalAya che... "vikAra thAya che' ema kahevAya che. dA. ta. kSIra dahIM rUpe pariNAma pAme che' "badalAI jAya che" vikArAntaravRttithI rahe che. arthAt dUdha dahIMrUpe rahe che te vipariNAma che. dUdhanuM dahIM thavuM e teno vikAra che. dahIMmAM anuvRttivALuM sattArUpe rahela dUdha teno nAza nathI thayo paNa rUpAMtara thayuM che. Ama (1) vikArAntara vRttithI rahevuM e vipariNAma che. athavA (2) vRtyantara vyaktirUpe rahevuM ke (3) heturUpe thavuM te vipariNAma kahevAya che. Ama traNa prakAre vipariNAma kahevAya che ane traNe vyAkhyAmAM A daSTAMta nIce mujaba ghaTI zake che. (1) vikArAntarathI rahevuM--dUdha dahIMrUpe che. (2) vRtyantara vyaktirUpe rahevuM-dUdha dahIMrUpe thAya che. (3) hetu rUpe. rahevuM-dUdha dahIMno hetu bane che. A rIte rUpAMtara thAya che tyAre te dravya ja "pariNAma pAme che. ema kahevAya che. (4) "vaI "vadhe che' e kyAre kahevAya ? teno te pariNAma upacaya-puSTirUpe thayA kare tyAre "vadhe che" ema kahevAya che. jema ApaNe kahIe chIe ke "aMkura vadhe che tyAre aMkuranuM upacaya-puSTivALA pariNAmarUpe bhavanavRtti-hovApaNuM vyakta thAya che. matalaba aMkuramAM jyAre puSTatA thaI rahI hoya tyAre vardharta' Avo prayoga thAya che. 1. (2) "kti e pada utpanna thayelAnI sthiti darzAve che. (3) vipariNa? e padathI vastumAM anya vikAra utpanna thavA chatAM teno nAza thato nathI e sUcaka karAyuM che. (4) vadhare e padathI aneka padArthonA saMyogathI utpanna thatI vRddhi sUcavAI che. (5) ApaNIse e padathI ethI viparIta hakIkatanuM pratipAdana karAyuM che. (6) vinazyati e padathI apara bhAva-bhAvAMtara-rUpAMtaranI zarUAta darzAvAI che. Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra Ama puSTirUpa pariNAmane prApta kare che tyAre te dravya ja "vadhe che ema kahevAya che. (5) "apakSIyate' "kSINa thAya che e kyAre kahevAya ? te ja pariNAma jyAre apacayavRtti thAya che tyAre tene "kSINa thAya che' ema kahevAya che. jema durbala banato puruSa e "kSINa thAya che. ema kahevAya che tema apacayarUpa je thavuM arthAta upacayarUpa je puSTi tenAthI vRtyantara apacayarUpa kSINa thAya te sAkSI kahevAya che. Ama puSTa dravya ja apacayarUpa bane che tyAre "kSINa thAya che.' ema kahevAya che. (6) "vinati' vinAza pAme che' e kyAre kahevAya ? Avirbhata bhavananuM je tirobhUta thavuM te arthAt pragaTa rUpanuM dabAI javuM te "vinAza pAme che' ema kahevAya che. jema ApaNe kahIe ke "ghaTa nAza pAmyo teno artha e che ke je ghaTarUpe bhavana hatuM te tirobhUta thayuM, paNa tenI asvabhAvarUpatA nathI arthAt te asvabhAvarUpa nathI. mATI ke bIjI avasthArUpa bhAva thayo che. kema ke ghaTano nAza eTale kapAla bhavana. Ama eka pachI eka kramathI bhavananI bIjI vRttio thayA ja kare che. ghaTa vinAza pAmyo eTale ke ghaTanA TukaDA thayA, e TukaDAnA pAchA TukaDA thayA. Ama vRjyantara pAmatA A bhavana AkharamAM pudgalarUpe rahe che. chevaTe, paramANu sudhI vibhAga thaI jAya to paNa tenuM pudgalarUpe bhavana cAlu che tema mAnavuM paDaze. arthAt pugalamAMthI pragaTa thayelo ghaTa pudgalamAM tirobhUta thayo che paNa teno nAza nathI thayo. mAtra A tirobhUta vRttine ja loko nAza kahe che. A pramANe ghaTanA vinAza thavA chatAM teno pudgala svabhAva kAyama rahe che mATe ghaTa vinAza pAmyo te asvabhAvatA nathI arthAt pudgala svabhAva kAyama che. Ama Avirbhata bhavana tirobhUta thAya che tyAre nAza pAme che ema kahevAya che. A rIte te te AkAro vaDe bhavanalakSaNa dravyo ja kahevAya che. A sUtra eka ja che, be nathI tenI carcA bIjAo dravyafkha nIvAza A rIte eka sUtra na kahetAM "vyani ane "pIvAema be sUtra bhaNe che-kahe che. paNa te yukta nathI. kema ke sUtrakArane pratipAdana karavAnI icchA jIvonI astikAyatA ane dravyatA che. arthAta ahIM dravya ane jIvanuM nirUpaNa sUtrakArane ISTa nathI paNa jIvonI astikAyatA ane dravyatA iSTa che. mATe be sUtronI kalpanA karavI ayukta che. jIvomAM astikAyatA ane dravyatAnuM pratipAdana karavuM che te baMne to eka sUtra hoya to paNa "ca" zabdanuM grahaNa karyuM che. tenA sAmarthyathI avyAhata ja che, sArI rIte prApta thaI jAya che to pachI be sUtrano Adara-Agraha zA mATe ? Ama jIvonI astikAyatA ane dravyatA eka ja sUtrathI siddha thaI jAya che mATe A eka ja sUtra che paNa be sUtra nathI. bhASya:- A dharmAdi cAra ane jIvo A pAMca dravyo che. mati ane zrutano viSaya sarva paryAyathI rahita sarva dravyo che. (arthAt asarva paryAyo ane sarva dravyo.) kevaLajJAnano viSaya 1. tathA tathA dravaNAta, te te kAyAzca dravyANi ca, ubhayavyavahAradarzanAt, zrItattvArtha. hari0 pR0 213 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 sUtra-2 31 sarvadravyo ane sarvaparyAyo che. e pramANe pahelA adhyA. 1 | sU. 27. 30mAM kahyuM hatuM. TIkAH A adhyAyanA pahelA sUtramAM kahela dharmAdi cAra ane jIva A pAMca astikAyo che ane dravyo che. sUtramAM rahela "cathI jIvomAM "astikAya' ane dravya baMneno saMbaMdha karAya che. arthAt jIvomAM astikAyatA che ane dravyatA paNa che. Avo vyavahAra thAya che. dravyAstika nayathI dravyanuM nirUpaNa A dravyonI dravyatA be prakAre jaNAya che : (1) svanimitta (2) paranimitta. eTale ke A dravyo che e zenAthI jaNAya? zenA dvArA dravyatAno nizcaya karAya? AvA praznanuM samAdhAna che ke tene oLakhavA mATe sva ane para be nimitta che. (1) svanimitta :- jemAM svadharma kAraNa bane arthAtu potAnA svabhAvathI oLakhAya te svanimitta che. svanimitta e svadharmanI vyApti che. jenA vaDe A vyakti AlaMbanapaNe tathA gRhIta tevI rIte grahaNa karAya che ke matalaba svadharmavyApti vaDe ja dravyano pratiSedha ane pratIti thAya che, athavA jevuM dravya che tevuM jJAna thAya che. A prAptirUpa svadharmanI vyApti e tAdAbhyathI rahe che. A badhI vicAraNAthI eka ja nicoDa Ave che ke dravyanuM lakSaNa eTale dravyanI dravyatA svabhAvamAM avasthAna che. arthAt svabhAvamAM je avasthiti te ja dravyatA che. ane A dravyatAnI oLakhamAM svanimitta bIjuM koI nathI paNa potAnA svabhAvamAM rahevuM e ja che. (2) paranimitta je dravyatAnA jJAnamAM bIjuM nimitta paDe, bIjAthI jaNAya te paranimitta kahevAya che. 1. ahIM evo artha lAge che ke dravyanA jeTalA dharmo prasiddha hoya teTalA badhA dharmo jemAM vyApIne rahe te dravya. dA. ta. AtmAmAM jJAna, darzana, cAritra Adi dharmo che to tenA vaDe vyApta je dravya te ja AtmA che. Ama potAnA badhA dharmonI vyApti eTale vRtti vaDe ja je padArthanuM jJAna karavAnuM che te dravyanuM svanimitta lakSaNa che. ane tethI ja arthAtu potAnA svalakSaNathI eka dravya bIjA dravya karatAM juduM hovAthI teno pratiSedha karI zakAya che. jema ke AtmAmAM jJAnAdi che mATe te ajIva nathI. Ama AtmAnA svanimittarUpa lakSaNathI te apara dravyarUpa nathI tevo pratiSedha thayo ane Ama svadharmanI vyApti vaDe svarUpe oLakhANa ane pararUpe dravyano pratiSedha thaI zakato hovAthI bIjA vyApta AtmAne paNa oLakhAvI zakAya che ke jJAnAdi dharmavALo che te ja AtmA che, paNa pagalAdi nathI. ahIM pATha Avo hovo joIe ke svadharmavyAriza tAjona vyavasthAna' kAraNa ke AgaLa temane svadharmavyAptinI vAta karI che. vyAptimAM vAta karI ja nathI. ahIM e vicAra karavAno che ke dravyAstika naya dravyathI judA dharmone mAnato nathI to te kevI rIte svadharmanI vyAptirUpe dravyanuM lakSaNa mAne ? mATe ja samajAve che ke vastutaH A svadharmanI prApti eTale dravyanuM ja te rUpe rahevuM. arthAt svabhAvamAM ja rahevuM te ja svanimitta dravyanuM lakSaNa che. dravyAstika nayanA mate. 2. 'thAkasAvathathatA gRha' A pATha rAkhIne ane Avo artha karyo che. Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra 'cakSuthI grAhya rUpa che'. AmAM cakSuthI grAhya e parimitta che. AvI rIte rasAdimAM paNa yojanA karI levI. kema ke dravya ja rUpAdipaNe vyapadeza thAya che, vyavahArano viSaya bane che ane gatyAdi upagrahakArIpaNe paNa te dravya ja vyavahArano viSaya bane che. kema ke caturgAhya rUpa che tethI dravyano rUpAdipaNe vyapadeza thAya che temAM cakSurgAhya e vizeSaNanI apekSA che, ane A cakSurgAhya e vizeSaNa dravyathI para bahAranuM che. Ama dravyatAnI oLakhANamAM cakSugrAhya A nimitta para che. hara evI rIte dravya jyAre gatyAdi upagrahakArIpaNe vyapadeza pAme che tyAre paNa vizeSaNanI apekSA rAkhe che. tethI gatiAdimAM upakArIrUpe dravyatAnI oLakhANamAM bIjuM nimitta paDe che. tethI je bIjuM nimitta paDe che te para che. Ama gati AdimAM upakArIpaNe dravyano vyapadeza thAya che te parinamittathI thAya che. dA. ta. eka ja devadattamAM pitRtva, putratva, bhrAtRtva, bhAgineyatva mAtRtva Adino saMbaMdha che tethI te dharmarUpe devadatta pitA, putra, bhAI, bhANeja, mAmA AdirUpe kahevAya che. Ama devadatta pitA che ema kahevAya che te potAnA putranI apekSAe eTale devadattamAM pitApaNuM putranA nimitte che. A putra e devadattathI para che. mATe devadatta pitA kahevAya che te paranimittathI che. A ja rIte devadatta putra kahevAya che. te potAnA pitAnA nimitte, bhAI kahevAya che bhAInA nimitte. mAmA kahevAya che bhANejanA nimitte. Ama eka ja devadattamAM putra, pitAdi paranimittathI pitA, putra Adino vyavahAra thAya che tevI ja rIte dravyamAM paNa rUpAdino saMbaMdha tethI cakSuthI grAhya Adi paranimittathI rUpa, rasAdino vyavahAra thAya che. A rIte vizeSaNanI apekSAvALuM dravya ja gati AdimAM upagrAhI tarIke vyavahAra karAya che. Ama dravyonuM jJAna, dravyatAnI oLakha svanimitta ane panimittathI thAya che. prazna :- bhASyakAra ma. to 'A dharmAdi cAra ane jIva A pAMca dravyo che'. ATalI ja vAta karI che to tame A svanimitta', paranimittathI dravya oLakhAya che. A nirUpaNa kevI rIte karo cho ? uttara H- bhASyakAra ma. 'A pAMca dravyo che'. AnA pachI tarata di....' karIne je paMkti mUkI che te A svanimitta ane paranimittanA upalakSaNane batAvavAnA abhiprAyathI ja mUkI che. 1. rUpAdi vastugatyA to cakSugrAhya che paNa kevaLajJAnIne padArthonuM grahaNa indriyathI hoya nahi tethI temane te dravyanI dravyatA svanimittathI gRhIta che. dharmAstikAya Adi atIndriya hovAthI ApaNe tenuM gatyAdi upakArapaNe anumAna karavuM paDe che. Ama dharmAdi dravya ApaNane anumAnarUpa para nimitta grAhya bane che jyAre kevaLajJAnIne dharmAstikAyamAM rahela gati upakAraka paryAyapaNe te dravya gati upakAramAM pravRtta hoya ke nahi to paNa jaNAya che mATe temanA mATe dravyanI dravyatA svanimittathI grAhya thavAnI. tethI ja kahyuM ke dravyanuM dravyapaNuM eTale dravya jevuM che tevuM hovApaNuM temane svanimittathI lakSita thatuM ja grahaNa thaI jAya che. Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-2 33 pahelA je matijJAna ane zrutajJAnano viSaya dharmAdi dravyo ane asakala paryAyo che ema (adhyA. 1/sU. 27mAM) kahyuM che. arthAt mati ane zrutathI badhAM dravyonuM jJAna thAya che paNa badhA paryAyonuM grahaNa thatuM nathI. te dravyonuM grahaNa cakSu Adi indriyothI ane zrutathI thAya che. kAraNa ke matijJAna ane zrutajJAna indriya-anIndriya dvArA thAya che. AthI cakSu Adi indriyothI thatA matijJAna ane zrutajJAnano viSaya sarva dravyo che paNa sarvaparyAyathI yukta dravyo nathI. AthI matijJAna, zrutajJAna avizuddha kahevAya che. sarva paryAyothI sahita sarva dravyonuM grahaNa kevaLajJAnathI thAya che mATe kevaLajJAna e vizuddha jJAna che. tethI sarva vizeSaNothI rahita evA kevaLajJAna vaDe dravyonuM yathArtha je jJAna thAya che te svanimitta che eTale vizuddha kevaLajJAnathI dravyonuM thatuM jJAna che tene svanimittathI dravyanI oLakhANa thaI kahevAya che ane mati-zrutathI je dravyonuM jJAna thAya che te IndriyAdithI thatuM hovAthI paranimitta kahevAya che. Ama bhASyakAre pahelA adhyAyamAM A svanimitta ane paranimitta dvArA dravyanI oLakhANa thAya che. A batAvavAnA abhiprAyathI ja A paMkti mUkI che. AthI amAruM nirUpaNa barAbara che, sAdhAra che. bhAgyakAranA abhiprAyane anusaranAruM che. A rIte dharmAdi dravyo svanimitta ane paranimittathI oLakhAya che. A pratipAdana dravyAstikAyanayanA abhiprAyathI samajavuM. avataraNikA :- dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pudgalAstikAya ane jIvAstikAya A pAMca dravyo che. AvuM jJAna bIjA sUtra dvArA thayuM. have enA vize traNa prazno thAya che. (1) zuM dharmAdi pAMce dravyo kyAre paNa potAnA svabhAvathI mukta thAya che? arthAt dharmAdi dravyono svabhAva badalAya ke nahi ? (2) koI paNa kAle A pAMca ja dravya rahe ke e dravyo pAMca saMkhyAmAM pheraphAra thAya ? arthAt pAMcanI saMkhyA rahe paNa kharI ane na paNa rahe. AvuM saMbhave ? (3) A dravyo mUrta-rUpAdivALAM che ke amUrta-rUpAdi vagaranAM che? jijJAsunA A saMzayone dUra karavA ja joIe. AthI (1) dharmAdi dravyo svabhAvathI ata thatAM nathI. (2) dharmAdi dravyo pAMcanA pAMca ja rahe che. (3) dharmAdi cAra dravyo amUrta che ane pudgala dravya mUrti che. Avo dravyo vizeno nizcaya rahe mATe ja sUtrakAra sUtrano prAraMbha kare che Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra nityavasthitA pALi' che -rU sUtrArtha : dharmAstikAya Adi pAMca dravyo nitya che ane avasthita-sthira che, tathA pudgala sivAyanAM cAra dravyo arUpI che. TIkA : upara karelA traNe praznono anukrame A sUtra dvArA javAba apAya che. prazna(1)no uttara "nitya' zabda dvArA prazna(2)no uttara "avasthita' zabda dvArA prazna(3)no uttara "arUpa' zabda dvArA prApta thAya che. have ApaNe A zabdonA artha ane tenA dvArA te te praznonA uttaro kevI rIte prApta thAya che te barAbara samajI laIe. dravyonuM svarUpa ane saMkhyA nitya' zabda sUtramAM grahaNa karyo che tenAthI prazna(1)no uttara apAya che ke dharmAdi dravyo svabhAvathI zruta-chUTA thatA nathI. avasthita zabdanA grahaNathI prazna(2)no uttara apAya che ke e dravyonI pAMcanI saMkhyAmAM nyUnAdhikatA thatI nathI. Ama A dravyo svarUpathI jevA che tevA che eTale anAdi anaMta che ane pAMca saMkhyA iyattAvALA che arthAtu pAMca ja che. AthI potAnA svatattva eTale svarUpa-svabhAvane kadI choDatA nathI. prazna :- tame to dharmAdi pAMca ja dravyo kaho cho paNa taiyAyika ane vaizeSike to pRthvI, apa, tela, vAu, AkAza, digu, kALa, AtmA ane mana. Ama nava dravyo kahyAM che to tamArI kahela pAMcanI saMkhyAmAM vyabhicAra to Avyo ja ne ? anyoe mAnelAM dravyono pAMcamAM samAveza uttara :-pRthvI, pANI, teja, vAyu ane mana A badhAM pudgaladravya ja che kema ke e badhAM mUrta che ane kriyAvALAM che. athavA jIve pariNAvelAM pRthvI Adi pudgalo jIva che. jemAM AtmAe manuSyarUpe pariNAvelAM pudgalo e manuSya jIve che. arthAta jema manuSyAdi jIvo che tema pRthvIra Adi paNa jIvo che. AthI pRthvIkAyAdi jIvo che, mATe temano AtmadravyamAM samAveza thAya che. Ama be rIte pRthvI AdinI vicAraNA karI ane pudgala dravya athavA to AtmadravyamAM teno samAveza thAya che. 1. A dravyo koI paNa kALe na hatA ema nahi, ane bIjAM dravyo te dravyapaNe pariNamatAM nathI. mudrita TippaNImAM pR. 32 1. sAsnAviSANAdisaMghAtA hi chedyabhedyotkSepyabhogyapreyarasanIyaspRzyadRzyadravyatve sati jIvazarIratayA prasiddhAH...... pANipAdasaMghAtA-nAmivapRthvyAdinAmapi kadAcit caitanyaM na cAtyantamacittateti, kadAcit kiJcidacetanamapi zopadatatvana pALyaviveti. tattvA. adhyA. 2, sU0 26, pR. 260. Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5: sUtra-3 35 kALa koInA mate dravya che ema kahevAze paNa vAcakamukhya pU. umAsvAtijI ma.to pAMca ja dravya mAne che. dizA e AkAzathI judI nathI. kema ke viziSTa racanAvALA AkAzapradezo ja dizA kahevAya che. AkAzapradezo sivAya dizAnA svarUpanI upalabdhi nathI. arthAt dizAnuM svarUpa AkAzapradezo ja che. eTale digU dravyano samAveza 'AkAza'mAM thaI jAya che A rIte anyoe mAnelA nava dravyono A pAMca dravyomAM ja samAveza thaI jAya che. ane tethI ja pAMcanI saMkhyAmAM vyabhicAra Avato nathI. arUpI dravyonI saMkhyA arUpa' zabda sUtramAM grahaNa karyo che tenAthI prazna(3)no uttara apAya che ke dharma, adharma, AkAza ane jIva, dravya amUrta che. kema ke A dravyo rUpa, rasa, gaMdha, ane sparzanA pariNAmaparyAyathI bahAra-rahita che. arthAt A dharmAdi cAra dravyomAM rUpAdi paryAya nathI eTale A dravyo rUpAdithI rahita che. mATe dharma, adharma, AkAza ane jIva A cAra dravyo arUpI che. sUtranA vibhAjanamAM doSa pradarzana bIjAo A sUtranA "nityavasthitani' tad: 'mana' Ama be vibhAga kare che. dharmAdi pAMca nitya ane avasthita che mATe "arUpI che. A rIte vibhAga karIne kahe che ke A ja dharmAdi cAra rUpa, rasAdithI rahita hoya che. arthAt dharmAdi cAramAM rUpAdi vidyamAna hotA nathI. Ama sUtrano vibhAga karavAthI, pRthapha yoga karavAthI pAMca dravyo nitya ane avasthita che ane dharmAdi cAra dravyo arUpI che Avo artha prApta thAya che. bIjAoe A rIte sUtranA be vibhAga karI artha karyo te karavAnI jarUra nathI. kAraNa ke sUtrano vibhAga na karIe to paNa A pramANeno lAbha thaI zake che. sUtramAM "garUpa'nuM grahaNa karyuM che tenAthI jeno saMbhava che evA dharmAdinI sAthe ja saMbaMdha thAya che paNa jyAM asaMbhava che evA pudgalanI sAthe "arUpano saMbaMdha thaI zakato nathI. athavA bIjI rIte vicArIe ke "apanA grahaNathI pAMce dravyomAM arUpIpaNAno prasaMga Avaze. to te prasaMgane AnA pachInA "rUpiNa: putiH ' A sUtrathI dUra karAze. eTale sUtrano vibhAga na karavAmAM Ave to paNa barAbara artha prApta thaI zake che. kAraNa ke jo tame pRthaka yoga karo to paNa pAMce dravyomAM arUpIpaNAno prasaMga Avaze ja ane dUra karavA tamAre pim:-putA:' A sUtrano ja Azaro levo paDaze. paraMtu dharmAdi cAra arUpI che. Avo artha prApta karavA iccho cho te to prApta thaI zakaze nahi mATe sUtrano vibhAga karavAnI icchA ja vyartha che. A rIte bIjAoe sUtranA je be vibhAga karyA nityavasthitana to "' AmAM doSa Ave che. Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 tattvArtha sUtra pharI paNa sUtrapATha mATe anyonA vicAra ane sUtrabhaMgadoSa koIe sUtranA be vibhAga karavAnuM kahyuM temAM doSa Ave che e ApaNe joI gayA. to have enI sAme bIjA paNa keTalAka paraspara carcA-vicAraNA karI rahyA che te joI laIe pachI tene javAba ApIzuM. nityavasthatAcaNi' A pramANe eka ja sUtra che. AmAM "nityAvasthatAni' A be padono samAsavALo pATha che, ane "mA padano A benI sAthe samAsa nathI karyo. AthI 'nityavasthitani ane "karUNAni Ama be vibhakti saMbhaLAya che. AnAthI ema nizcaya thAya che ke "nitya" ane "avasthita' e badhAM dravyonuM vizeSaNa che ane ekalA "arUpanuM grahaNa che te pudgala dravyane choDIne dharmAdi cAre dravyanuM vizeSaNa che. A rIte pAMca dravyo nitya ane avasthita che tathA pudgala sivAyanAM cAra dravyo arUpI che. Avo artha prApta thaI jAya che. A rIte bIjAoe eka ja yoga che nityAnaMsthitAnyarUpaNa' AvI sUtrapATha mATe vicAraNA karI to tenI sAme anya koI javAba karatAM kahe che ke tame je sUtrapATha mATe vicAraNA karI, pRthaka yogavALAnI sAme eka yoganI vAta karI te bahu joradAra nathI. kema ke nityavasthitApani' Avo pATha paNa maLe che. Avo pATha hoya to paNa uttara sUtra rUpa: putinA grahaNathI ApaNo icchita artha "pAMca dravyo nitya ane avasthita che ane pudagala sivAyanAM cAra dravyo arUpI che' te prApta thaI jAya che mATe traNe pado samAsavALAM ja vAMcavAM joIe paNa tame je pahelAM be padono samAsa karyo ane trIjuM pada alaga rAkhyuM. Ama be vibhakti dvArA artha prApta karyo te karavAnI jarUra nathI. traNe padono samAsa karavo e ja barAbara che. A rIte paraspara bIjAoe sUtrapATha mATe vicAraNA karI paraMtu aMte temAM traNeya padono samAsa rAkhavAmAM paNa sUtrabhaMgano doSa Ave che ke kema ke pU. umAsvAti sUrima. racela sUtramAM vinyAsa-racanAno bhaMga thAya che. kema ke sUtrakAre be pado samAsavALAM rAkhyAM che, traNa nahIM. mATe A vAta barAbara nathI. prakriyAmAM koI dUSaNa AvatuM nathI paNa sUtrane badalI nAMkhavuM e doSa che eTale A rIte sUtrabhaMgano doSa Ave che. 'nitya pada "avasthita'nuM vizeSaNa mAnavAmAM bhASyano virodha sUtramAM nitya pada che te "avasthita' padanuM vizeSaNa che. "nitya mathatAni' nityavasthitAna' "nityapragatimAM jevo samAsa che tevo A samAsa che. A rIte samAsa karavo te barAbara nathI. kema ke AnAthI bhASya saMgata thatuM nathI. bhASyakAre Avo artha karyo nathI. A rIte samAsa karavAthI to bhASyakArathI viruddha artha thAya che. bhASyakAre to traNe padono artha svataMtra batAvyo che to pachI " nitya' pada "avasthita' padanuM 1. vikSa4 paTuH vispaSTapaH rAza18 siddhahena cAvaLe ! enI jema nityaM pragandhita 'nityaM kanvitam' bane. A nityapranalpittanI jema nitya atini' "nityavasthitani' samAsa samajavo. Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-3 vizeSaNa kevI rIte kalpI zakAya? vizeSaNa mAnIe to bhASyanI vyAkhyAnI sAthe bheda paDI jAya che. mATe "nitya' pada e "avasthita' padanuM vizeSaNa nathI e mAnavuM ja barAbara che. "arUpINi' zabdanA batAvelA vigrahamAM zaMkAne tenuM samAdhAna vaLI bIjAo kahe che ke sUtrakAre "nityavasthitA paf' AvuM sUtra kareluM che. temAM 'apa' zabdathI rUnuM pratyaya lagADyo che te barAbara nathI. kema ke ahIM nApti rUpa yaya arthAt je rUpavALuM na hoya te arUpa che. A rIte bahuvati samAsa thAya che. A bahuvrIhi samAsathI ja "rUpavALuM na hoya te arUpI che' Avo artha prApta thaI jAya che to phar pratyaya zA mATe lagADavAno? vaLI bahuvrIhi samAsathI kaheluM hoya to satvargIya pratyaya lAgI zake nahi. arthAt bahuvati samAsathI jo artha prApta thaI jato hoya to satvargIya pratyaya lagADAya nahIM. Avo jAya che. AthI ahIM rUpaM nAti ceSAM tAni paNa A rIte prayoga karavo joIe. mATe nityAvasthatA rUpALa' A rIte sUtraracanA joIe. tatparuSathI mavargIya pratyayanuM pramANa bIjAoe A je zaMkA karI che tenuM samAdhAna A pramANe che ke--koI koI sthaLe bahuvrIhino bAdha karIne tapuruSa samAsamAM mavargIya pratyaya thAya che. dA. ta. pANinIya vyAkaraNakAre "pha dhAryo. zatraNa (adhyA. 3. thI 2. sU. 130) sUtramAM "aDDIna'no prayoga karyo che temAM bahuvidhi samAsane choDIne pahelA tapuruSa samAsa karyo che. ane pachI nuM pratyaya lagADyo che. te vRccham gaccham A tapuruSa samAsa karyo tyAra pachI a rUti vIra, taman pratyaya lagADyo che. AthI tapuruSa samAsa karyA pachI mavargIya pratyaya lAgI zake che. mATe "apaLI'mAM je mavargIya na pratyayano prayoga karyo che te barAbara che. hajI paNa eka, be dRSTAMta dvArA zaMkAnuM barAbara samAdhAna karI laIe. na karI: 1:, nara: nita paNAM tAni 'naravatti' vani ahIM paNa tapuruSa samAsa karyA pachI mavargIya pratyaya lagADyo che. sarva 6 dhanaM sarvadhanama, sarvadhanaM pti karyuM tti "sarvadhanI'. ahIM pahelAM karmadhAraya samAsa karyo che, tyAra pachI mavargIya pratyaya lagADyo che. A rIte maffmAM samajI levuM. ahIM aparo bIjAo kahe che ke je matvargIya pratyaya yogya hoya te thAya, ane yogya to ahIM mAtu pratyaya ja che. kema ke "kSa'i sUtrathI 5 zabdane matanuM pratyaya Ave paNa pha pratyaya AvI zake nahIM. matalaba e che ke ApanI pATha nahIM rAkhatAM "nityavasthitAnya 1. jI-jUra "tI che' smAt ra pratyayaH, pravRtteirancaya tavArA jIlezaH A pramANe che zabdanI siddhi che. 2. "yujhi ' A sUtrathI tru pratyaya Avyo che. Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 - tattvArtha sUtra rUpaNa' Avo pATha ja rAkhavo. pANinIya vyAkaraNamAM ja "banyatarasyAM prahaLa" kahyuM che tethI phana pratyaya paNa AvI zake che. tyAM ja kahyuM che ke anyatarasyAnugrahaNa mA5nA samuccaya mATe che. mATe ame rUne badale malun thAya ema kahyuM che temAM koI doSa nathI. A rIte ApaNe sUtrano saMkSepamAM vicAra karyo. have bhASyakAra ma. svayaM vistArathI vicAre che. bhASya - A dravyo nitya che. nityanuM lakSaNa AgaLa "tabhAvAvyaya' (adhyA. 5 sU. 30) A sUtrathI batAvAze. vaLI A dravyo avasthita che. kAraNa ke kyAre paNa e pAMcanI saMkhyAne ane bhUtArthatAne choDatA nathI. vaLI A dravyo arUpI che eTale ke teone rUpa nathI. rUpa eTale mUrti ane mUrtinA AzrayavALA sparzAdi che. dravyAstikanA AdhAre dhrauvya nirUpAya TIkA : hamaNAM je dharmAdi pAMce dravyo kahyAM te dravyAstika nayanA abhiprAyathI che. paryAyAstika nayanA abhiprAyathI nathI, kAraNa ke dravyAstikanaya prauvyAMzane ja mAne che, utpAda ane vinAzane mAnato nathI. AthI dravyAstikanayanA abhiprAyathI pU. AcArya ma. dhrauvyAMzane laIne ja dravyonI nityatAne kahe che. arthAt brauvyAMzane laIne ja dravyo nitya che ema kahe che. apekSA vagaranA nirUpaNamAM ekAMtavAdamAM praveza jo Ama na manAya to eTale ke dravyAstika nayathI dravyo nitya che. AvI rIte dravAstika nayanI apekSA rAkhyA vagara nirUpaNa karavAmAM Ave to ekAMtavAda thaI jAya, ane ekAMtavAda ghaNA doSothI yukta hovAthI sAmIphikanA abhiprAyanI jema asuMdara thaze. prazna :- jo A rIte dravyAstika nirapekSa nirUpaNa karavAthI ekAMtavAda thaI jAya che. to to A rIte eka nayathI nirUpaNa karavuM e paNa jaina darzananI pUrNatA mATe samartha nathI. nirUpaNa karavAnI zailI uttara :- tamArI A vAta ThIka che paraMtu vIra paramAtmAnA anuyAyIo vastutattvanuM jJAna dravyAstika naya ane paryAyAstika nayanI pradhAnatA ane gauNa bhAvanI vivakSAthI kare che. jo A rIte ekanI pradhAnatA ane bIjAnI gauNatA arthAt pradhAna ane gauNa bhAva na rakhAya to to iSTa vastunuM nirUpaNa atyaMta muzkela thaI jAya. AthI pradhAna ane gauNa bhAva rAkhavApUrvaka ja nirUpaNa thaI zake. vastutattvanuM jJAna karavAnI, nirUpaNa karavAnI zailI ja A che. ahIM ApaNe je kahI rahyA chIe ke dravyo nitya che te vastunA abhinna aMzane laIne kAraNa ke nityatA e vastu-padArthano abhinna aMza che. jema narakesarI zabdathI narasiMhanI nirUpaNA karavAmAM Ave che temAM narakesarI ane narasiMha zabda judA che paNa padArtha judA nathI. padArtha to eka ja che paNa narasiMha kone kahevAya te samajAvavA mATe zabdAttara narakesarI zabdano 1. mulI TAvAn - 'avataraNAM praha mA5 samunnayArtha" kahuM che atyaMta sthApatyaNAvyatvat anekArthavavAta A pramANe "bAla manoramA'mAM kahyuM che. 2. sakSa-sAMdhyazAstra, tat nAnAti ti sAmIla: sAMkhya zAstrano jANakAra. Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 adhyAya-5 : sUtra-3 prayoga karyo che. AvI ja rIte vastumAM nityatA che tenI prarUpaNA karavI che mATe to tenA mATe zabdAntaranI sahAya levI paDe che. tethI 'dravya nitya che' AvI prarUpaNA karAya che. temAM dravya ane nitya be zabda judA che paNa padArtha judA nathI. padArtha to eka ja che. Ama bhinna zabdathI nirUpaNa karavAmAM Ave to be judA padArtha che evuM siddha thatuM nathI. tethI padArthane dravya kaho ke nitya kaho baMne eka ja che. Ama dravyamAM nityatAnuM nirUpaNa abhinna aMzane laIne karAya che. A nirUpaNa dravyAstika nayane laIne karAya che. dravyAstika nayanI pradhAnatA ane paryAyAstika nayanI gauNatAthI nityatAnuM prajJApana karAya che--jJAna karAvAya che. matalaba dravyArthikanaya dhrauvyAMzane svIkAre che, ane A aMzane laIne ja nityatA kahevAya che. AthI syAdvAdIne tyAM vastu dhrauvya paNa che, utpadyamAna paNa che ane nAzavAna paNa che. A vAta baMne nayathI che. eTale jyAre dravyArthika nayane pradhAna banAvIe ane paryAyArthika nayane gauNa banAvIe tyAre vastu nitya kahevAya che. evI rIte paryAyArthika nayanI pradhAnatAthI te ja vastu anitya kahevAya arthAt utpAda-vyayavALI bane che. Ama A utpAdAdi baMne nayathI saMgRhIta che te vAta pahelA sUtramAM kahevAI gaI che ane AgaLa trisUtrImAM kahevAze ahIM A utpAdAdimAMthI je dravyAstika nayathI jaNAvavA yogya che te ja dhrauvyAMzane batAvavA mATe bhASyakAra ma. 'e dravyo nitya che' ema kahyuM che. nitya zabdanI siddhi ne dhruve (siddha. a. 6. pA.3, sU. 17) A sUtrathI nai dhAtune dhruva arthamAM tyaj pratyaya lAgavAthI 'nitya' zabda banyo che. A rIte vyAkaraNathI dhruva arthamAM nitya zabda siddha thAya che. mATe nitya eTale dhruva artha thAya che. A dravyo nitya che arthAt dhruva che. dhrauvyAMzane laIne A dravyo dhruva che paNa utpAda-vinAzavALA nathI AvuM tenuM tAtparya che. nitya zabdanA prayoganuM rahasya vaLI bhASyakAre 'nityAni'kahIne sAthe 'bhavanti'no paNa prayoga karyo che. tenAthI sakala kALamAM vikArarahita, badalAya nahIM evI dharmAdinI sattA kahevAya che. arthAt 'matti'zabdanA prayogamAM bhASyakAra ma.no evo abhiprAya che ke 'sarva kALamAM A dharmAdi dravyonI vikArarahita sattA hoya che, astitva hoya che. AgaLa A nityanuM je lakSaNa sUtra-30 taddhAvAvyayaM nityaM kahevAnuM che tene bhASyakAra ma. ahIM batAvI rahyA che. sat bhAvathI arthAt sattva-sattAthI jeno vyaya thato nathI. jeno vyaya (thayo nathI) ane jeno vyaya thaze nahi te nitya che. arthAt je hoya che, je che che ne che te nitya kahevAya che. ane je A 'che' te kartA che, ahIM kartA dravya che. ane te dravya svarUpathI nAzathI yukta thatuM nathI ane thaze paNa nahIM. AthI dravya nitya kahevAya che. je koI paNa kALe sadrupatA sattvane choDaze nahi haMmezA svarUpathI rahe ja te nitya kahevAya che. Ama nitya zabdanA prayoganuM rahasya ja A che ke je haMmezA svarUpathI che che ne che. Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 - tattvArtha sUtra nitya ane avasthita padamAM "saMkara'nI zaMkA ane tenuM samAdhAna nitya zabdano artha joI gayA ke "haMmezA svarUpathI rahevuM. have tenA pachI sUtramAM avasthita' zabda mUkyo che teno ApaNane sAmAnyathI artha "rahela" evo ja prApta thAya che eTale manamAM zaMkA thAya che ke zuM nitya ane avasthita beno abheda che? jo emaja che to to baMneno saMkara thaI jAya ! AthI ApaNI AvI samAna arthanI bhrAMtine dUra karatA, baMneno saMkara na thAya mATe bhASyakAra ma. nityanuM lakSaNa juduM che ane avasthitanuM lakSaNa juduM che e batAvI rahyA che. avasthitanuM lakSaNa : "koI paNa kALe pAMcanI saMkhyAne ane bhUtArthapaNAne choDe nahIM te avasthita kahevAya bhASyamAM mUkelA "ca" zabdanI sArthakatA bhASyamAM "avasthita ira A paMktimAM je ra mUkyo che te nityatAnI anujJAnI apekSAe che. arthAt nityatAnI paNa 'hA' che. eTale dharmAdi dravyo nitya che ane avasthita che Avo artha thAya. avasthitanuM vyAkhyAna ane teno dharmAdimAM samanvaya A dravyonuM avasthAna che te vAta ja bIjA vAkya vaDe batAvatA bhASyakAra ma. kahe che na kadAcit paJcatvaM vyabhicaranti bhUtArthatvaM ca vyabhicaranti' (1) koI paNa kALe pAMcanI saMkhyAne choDatA nathI. (2) koI paNa kALe svatasvarUpa bhUtArthapaNAne choDatA nathI. mATe ja A dravyo avasthita che. A baMne vyAkhyAne barAbara samajI laIe. (1) vit pazcarva pati tad svarUpathI avyayatA che arthAt nityatA che to ja A dharmAdi dravyo ATalA ja che. AvuM "avasthita' zabdathI nakkI karI zakAya che. athavA haMmezA jagata paMcAstikAyamaya che koI kALa paMcAstikAyathI rahita hoto nathI. AthI A dharmAdi dravyo pAMca ja che paNa enAthI ochA ke vadhAre nathI. AvI rIte saMkhyAno niyama abhipreta che. kALa to A badhAM dravyono paryAya che. eTale jagata to paMcAstikAyamaya ja che. mATe dravyo pAMca ja che. AthI A dharmAdi dravyo avasthita che. (2) na kadAcit bhUtArthatvaM vyabhicaranti 1. bhUtArthataM sa(3 ?)tavana ..hAribhadrIya tattvA. pR213 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 adhyAya-5 sUtra-3 A dharmAdi dravyo koI paNa kALe bhUtArthapaNAne-svatattvane paNa choDatA nathI. AthI avasthita kahevAya che. A dharmAdi dravyo paraspara baMdhAyelA hovA chatAM svatasvarUpa-bhUtArthavarUpa vizeSa lakSaNane choDatA nathI. dharmAdi dravyonAM vizeSa lakSaNo nIce pramANe che : (1) dharmAstikAyanuM gatimAM sahAyakapaNuM. (2) adharmAstikAyanuM sthitimAM sahAyakapaNuM. (3) AkAzAstikAyanuM avagAhanAmAM sahAyakapaNuM. (4) jIvAstikAyanuM sva ane parano prakAza karanAra caitanya pariNAma. (5) pudgalAstikAyanuM acaitanya; zarIra, vANI, mana, prANApAna, sukha, duHkha, jIvana ane maraNamAM upakArapaNuM, mUrtatva Adi. A dharmAdi dravyo potapotAnAM vizeSa lakSaNone choDatA nathI. AthI avasthita che. athavA A dravyonI asaMkhyAta pradezAdi anAdi pariNAmasvabhAvanA arthAt dravyo je asaMkhyAta pradezavALA che, anaMta pradezavALA che te anAdithI che eTale asaMkhyAta pradeza, anaMta pradeza e anAdino pariNAma che ane A pariNAma svAbhAvika che. AthI dravyomAM je asaMkhyAta pradezAdi anAdi pariNAma svabhAvatA che te tathA mUrtatA ane amUrtatA A bhUtArthatA che. dharmAdi dravyo A bhUtArthatAne arthAt anAdi kALathI prasiddhine prApta thayelI A maryAdAne dharmAdi dravyo oLaMgatA nathI. kAraNa ke padArthonA bhedane pADanAra to potapotAnA lakSaNo che. AthI padArtho potapotAnAM guNane choDIne bIjAnA guNane grahaNa karatA nathI. matalaba badhAM dravyonAM je potapotAnAM lakSaNo hoya che, te lakSaNo bIjAM dravyomAM jatAM nathI. jo bIjAmAM jAya to te lakSaNa ja na kahevAya. vastuno asAdhAraNa dharma eTale e dharma enAmAM ja rahe, ene choDIne bIjAmAM rahe nahIM tyAre to te asAdhAraNa dharma kahevAya. A asAdhAraNa dharma hoya te ja lakSaNa kahevAya che. Ama A dharmAdi dravyo potapotAnAM lakSaNane choDatAM nathI tethI avasthita che. A rIte dharmAdi dravyo (1) koI paNa kALe pAMcanI saMkhyAne ane (2) koI paNa kALe bhUtArthatAne choDatA nathI mATe avasthita che. have pU. bhASyakAra ma. nitya ane avasthita zabda 1. dharmAstikAya AkhA lokamAM vyApta che ane adharmAstikAyAdi paNa AkhA lokamAM vyApta che to dharmAstikAya ane adharmAstikAyanA pradezo paraspara saMbaMdhavALA che paNa dharmAstikAya dharmAstikAya ja rahe che. eTale ke e potAnuM svatattvarUpa vizeSa lakSaNa choDatuM nathI ane adharmAstikAya banI jatuM nathI mATe dharmAstikAya e dharmAstikAya ja rahe che. A pramANe bAkInAM dravyo mATe samajI levuM. Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 tattvArtha sUtra pachI AvatA paNa zabdano vicAra karI rahyA che. narUpaNa zabdano vigraha aSAM nuM pratIti "one rUpa na hoya te arUpa che. A dharmAdi cAra dravyo rUpavALAM nathI. arUpALa' e pudgalanuM vizeSaNa nathI. A "narUpaNa' vizeSaNa samudAyanuM nathI. arthAta pAMce dravyanuM nathI. kema ke e vizeSaNa badhAM dravyanuM saMbhavI zakatuM nathI. dharma, adharma, AkAza ane jIva A cAramAM ja A vizeSaNa saMbhave che paNa pudgala dravyamAM saMbhavI zakatuM nathI. joke pudgala dravyamAM A vizeSaNano prasaMga Ave to teno "fpaNaH puna:' A uttara sUtra dvArA niSedha karAze. arUpInI oLakhANa cakSuthI grahaNa karAya te rUpa che. A rUpa jeone hoya te arUpI che. ane arUpI hovAthI dharmAdi cAra dravyo cakSuthI grahaNa thatA nathI. joke "cakSuthI grahaNa nathI thatA mATe arUpI che' AvuM nathI. A rIte arUpInI oLakhANa na ApI zakAya kAraNa ke paramANu paNa cakSuthI grahaNa thato nathI ane che to rUpI. A rIte rUpI evA paramANu AdimAM vyabhicAra Ave che mATe "cakSuthI grahaNa na karAya te arUpI' ema na kahevAya. paraMtu "rUpa vagarano hoya te arUpI" che. AvI arUpInI oLakhANa barAbara che. "arUpI' padanuM rahasyodghATana A rIte "arUpI"nI oLakhANa karI. arthAta "rUpa vagaranA che te arUpI che. A mATe dharmAdi dravyo arUpI che. Ama "arUpI' kahevAmAM rahasya chupAyela che. te A pramANe che (1) dravyanuM svarUpa batAvavuM che, (2) mUrtimattvano niSedha karavo che. matalaba dharmAdi dravyonuM svarUpa zuM che? A praznano javAba che "arUpI che', dharmAdi dravyo mUrtimAna che? rUpa, rasa, gaMdha, sparzavALA che? 'nA' mUrtimAna nathI, paNa arUpI che. A rIte dharmAdi dravyonuM svarUpa batAvavA mATe tathA mUrtimattvano niSedha karavA mATe "arUpI' padanuM grahaNa karyuM che. 1. arUpINi-apudgaladravyANi....naiSAM rUpaM astIti-viziSTarUpapratiSedho'yaM, tathA na samudAyapratiSedhaH, kiM tarhi ? AdyAnAM vALa vikatsacemUrvamAvefpa mauniSedhavA, tattvA, hAribha, pR. 213 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-3 Ama "arUpI' pada pU. umAsvAti ma. grahaNa karyuM che temAM A rahasya chupAyeluM che. dharmAdi dravyomAM arUpIpaNAnI bhajanA upara ApaNe joI gayA ke dharmAdi cAra dravyo arUpI che paraMtu prAyayika utpAdane laIne A dravyo paNa "rUpI' kahevAya che te ApaNe samajI laIe. pratyaya eTale kAraNa, kAraNathI je utpAda thAya te prAyayika utpAda kahevAya. arthAta koI kAraNane laIne, bIjAne laIne je utpAda thAya te prAyayika utpAda kahevAya che. dA. ta. aMgulIAkAza, ghaTAkAza, paTAkAza vi. je AkAzamAM aMgulI che te aMgulIAkAza kahevAya che. Ama aMgulIAkAza A je pratyaya thAya che temAM aMgulI kAraNa che. A aMgulI rUpavALI che tethI aMgulI AkAza rUpavALuM kahevAya che. Ama aMgulIAkAza A pratyayathI jyAre AkAza utpAdavALuM bane tyAre te mUrtimAna che. A rIte bIjAnA kAraNe arthAt prAtyayika utpAdanA kAraNe AkAzAdi arUpI hovA chatAM rUpI kahevAya che. Ama prAtyayika utpAdathI AkAzAdimAM arUpIpaNAnI bhajanA che. A pramANe prAyayika utpAdarUpa upAdhine laIne AkAzAdimAM arUpIpaNAno vikalpa che, bAkI svataH svAbhAvika to AkAzAdi dravyo rUpI nathI, arUpI che. rUpa e zuM che? pU. bhASyakAra ma. rUpa zabdano artha "mUrti' kahe che. rUpa eTale mUrti. te mUrti rUpAdi saMsthAna-AkArarUpa pariNAma che. mUrtinA paricayamAM vivAda ane tenuM nirAkaraNa ApaNe "rUpAdi AkArarUpa pariNAma mUrti che'. Avo rUpa zabdathI kahevAtI mUrtino paricaya karyo. paraMtu vaizeSiko mUrtino paricaya bIjI rIte ApatAM kahe che ke- je sarvagata dravyano parimANa na hoya arthAt asarvagata dravyanA parimANarUpa hoya te mUrti kahevAya che. temanA A pramANe apAtA paricayamAM vyabhicAra dekhAya che. AtmAmAM doSa Ave che te A rIte loka e cAre taraphathI parimita parimANavALo che. eTale e sarvavyApaka nathI. paraMtu asarvagata dravyanA parimANarUpa che. AtmA A lokamAM ja che tethI te paNa parimita parimANavALo che paNa sarvagata nathI. arthAt AtmA sarvagata dravyanA parimANarUpa nathI paNa asarvagata dravyanA parimANarUpa che, ane amUrta che. sAdhya "mUrta' che, hetu "asarvagata dravyano parimANa che' eTale ke "asarvagata dravyanA parimANarUpa hovAthI mUrti che' AvuM tamAruM kathana che. AtmA to "amUrta che tyAM paNa tamAro "asarvagata dravyanA parimANarUpa' hetu rahI gayo eTale je sAdhya nathI tyAM A hetu rahI gayo. Ama vyabhicAra Ave che. AthI AtmA mUrtimAna nathI tene paNa tamAre mUrtimAna mAnavo paDaze ! Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArtha sUtra A rIte kANabhuja-vaizeSiko "asarvagata dravyanA parimANarUpa mUrti che'. Avo paricaya Ape che. temanA A kathanamAM AtmAmAM vyabhicAra Ave che ane tethI AtmAne mUrta mAnavAno prasaMga Ave che mATe temano A paricaya barAbara nathI. have jo vaizeSiko ema kahe ke "ame lokane parimita arthAt avadhivALo mAnatA nathI mATe AtmAne laIne tame amArA hetumAM je vyabhicAra batAvyo te Avato nathI.' temanuM A rItanuM kathana paNa barAbara nathI. kema ke loka viziSTa saMsthAna AdivALo che tethI parimita-sAvathika che. ema svIkAravuM ja joIe. jema ghaTAdi viziSTa saMsthAnavALA che to te sAvadhika che tema loka paNa viziSTa saMsthAna AdivALo hovAthI sAvadhika ja che. AthI tamAro hetu vyabhicArI che ane AtmAne mUrta mAnavAno prasaMga tamane Avaze ja ! AthI "rUpameva mUrtiH' A pramANe pU. bhASyakAra ma. lakhI rahyA che te ja barAbara che. A pramANe bolavAmAM koI vyabhicAra Avato nathI mATe "rUpAdi saMsthAnanA pariNAmarUpa mUrti che'. A mUrtino paricaya barAbara che. bIjAo taraphathI "rUpe mUrtinI bIjI rIte vyAkhyA bIjAo "rUpa' zabdanA bIjA artha kare che. (1) nIlAdi varNa, (2) dIrdhAdi saMsthAna. teo ApaNane kahI rahyA che ke pU. AcArya ma. A be arthamAMthI bIjo "dIrdhAdi saMsthAna' artha che tene laIne rUi mUrti AvI mUrtino paricaya Apyo che. arthAt je rU5 zabda saMsthAnanI pratipattino AviSkAra kare che eTale ke saMsthAnano vAcaka bane che. A arthane svIkArIne pU. AcArya ma. sUpa pUrti kahyuM che. sarvadA AvA prakAranI mUrtinA AzrayavALA spardhAdi hoya che te koI kALe saMsthAna vagaranA hoI zakatA ja nathI. jo sparzAdi saMsthAna vagaranA manAya to te sparza-rUpAdi vaMdhyAputra. AkAzakusuma ane deDakAnI jaTA jevA thaI jAya. matalaba ApaNe je rUpano artha mUrti eTale rUpAdi AkArano pariNAma kahyo arthAta rUpa, rasa, gaMdha, sparzarUpa je saMsthAnano pariNAma Avo artha kahyo te barAbara nathI paNa rUpano artha dIrgha. hasva Adi AkArarUpa pariNAma Avo artha che. AvuM anyo ApaNane samajAvI rahyA che. jo sparzAdinuM saMsthAna na manAya to to te vaMdhyAputra AdinI jema asat thaI jAya. mATe pU. AcArya ma. "rUpano artha "dIrdhAdi saMsthAnI svIkAryo che ane te artha svIkArIne ja rUpa eTale mUrti kahyuM che. A rIte bIjAoe bIjI rIte vyAkhyA karI. Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-3 45 A vyAkhyAnuM nirAkaraNa teonI A vyAkhyA barAbara nathI. rUpa eTale "dIrdhAdi saMsthAna' Avo artha karavAthI dharma, adharma ane siddha bhagavaMtomAM vyabhicAra Avaze. kAraNa ke dharma, adharma ane siddha bhagavaMtomAM saMsthAna che. paNa teomAM rUpa nathI. arthAt dharmAdi arUpI che, rUpI nathI. AthI rUpano artha dIrdhAdi saMsthAna karavAmAM doSa Ave che mATe Avo artha barAbara nathI, pU. AcArya ma.paNa A artha svIkArIne " mUrtiH' kahyuM che. A tamArI vAta barAbara nathI. mATe "rUpa' zabdano artha mUrti ja yukta che. rUpano artha ghaNe ThekANe varNa karavAmAM Ave che tethI arUpI eTale koI paNa jAtanA varNa vinAno Avo artha thAya che. dharma, adharma, jIvamAM koI paNa jAtano varNa nathI paNa bhASyakArane tethI paNa vistRta artha karavo che eTale teo kahe che ke-rUpa zabdano artha mAtra varNa na karatAM mUrti karavo. AthI rUpa, rasa, gaMdha, ane sparza A cAreya pugala guNo ane saMsthAna ja artha mUrtithI karavo jethI mUrti eTale viziSTa saMsthAna eTale varNAdino pariNAma che, ane AnA AdhAre ja badhA spardhAdi rahyA che. jo mAtra saMsthAnano ja abhAva artha arUpIno karIe to saMsthAna to dharmAdimAM che je mATe varNAdi viziSTa saMsthAna ja mUrti ane tyAM ja varNa, rasa, gaMdha vagere rahyA che. mATe te lakSaNathI dharmAdimAM koI vAMdho nahi Ave. rUpanA arthamAM avAntara zaMkA : jo rUpano artha mUrti karazo to mUrti zabdano viSaya guNa ja thaze tethI tame rUpe pava mUrti rUpa ja mUrti che Avo artha nahi karI zako ? dravyAstika nayathI tenuM samAdhAna A badhuM nirUpaNa dravyAstika nayane avalaMbIne karAya che e vAta ame pahelAM kahI gayela te zuM vAdI tame jaladIthI bhUlI gayA ke? dravyAstika nayanA mate koI paNa rUpAdi mUrtithI judA nathI. kAraNa ke te dravyasvabhAvarUpe mUrti ja cakSuthI grahaNa karAya che tyAre "rUpa' A pramANe vyavahAra thAya che. Ama dravyAstika nayathI ja nirUpaNa che mATe "meva mUtiH' A ja artha barAbara che. rUpAdi dravyathI judA nathI. te dravya ja "rUpAdi rUpe vyavahAra karAya che. AthI ja pU. bhASyakAra ma. pharI paNa sahacAra ane avyabhicAra batAvavAnI icchAthI kahe che ke "mUlyazrayAza sarjAya?" 1. rUpAdi saMsthAna pariNAma mUrti che. Ama kahIne tame dravyanuM grahaNa karI zakazo nahIM, kema ke mUrtine tame rUpa ja kahyuM che ane rUpa to guNa che tethI sAmeva mUrtiH eTale rUpa ja mUrti che. A vyAkhyAthI guNa ja Avaze paNa dravyanuM grahaNa thaI zakaze nahi. Avo praznakartAno abhiprAya che. 2. rUpa, rasa, gaMdha, sparzano tevA prakArano eka viziSTa pariNAma che je cakSu AdithI grAhya bane che, kema ke spardhAdi tevA prakAranA viziSTa eka pariNAmanA Azraya hoya che. Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 tattvArtha sUtra sparzadino rUpAdi sAthe sahacAra sparzadi rUpa sahacArI hovAthI kadI mUrtine choDIne rahetA nathI. jyAM mUrti che tyAM sparzAda che. 'jyAM dhUma hoya tyAM agni hoya che'. A rIte vAkyaprayogathI dhUma ane agnino sahacAra che ema samajAya che. evI rIte jyAM rUpano pariNAma che tyAM avazya sparza, rasa, gaMdha hoya ja che. AthI rUpAdi cArano sahacAra che ane sahacAra hovAthI vyabhicAra nathI. arthAt rUpa, rasa, gaMdha ane sparza sAthe ja rahe che, koI koIne choDIne rahetA nathI. vaizeSikAbhimata bhinna bhinna paramANuno niSedha AthI paramANumAM paNa rUpAdi cAre che. paNa paramANuo judA judA guNone bhajanArA che evuM nathI. arthAt vaizeSiko je cAra guNavALA pRthvIparamANu traNa guNavALA jalIya paramANu, be guNavALA taijas paramANu, eka guNavALA vAthvIya 52mANu Ama guNone laIne cAra prakAranI jAtinA bhedavALA mAne che te barAbara nathI. teo pRthvItva jAtine laIne pArthiva paramANu judA che, jalatva jAtine laIne jalIya paramANu judA che, tejasva jAtine laIne taijasa paramANu judA che, vAyutva jAtine laIne vANvIya paramANu judA che AvuM svIkAre che te barAbara nathI ane te matamAM pRthvInA paramANu anAdithI tevI rIte ja che kadI jaLanA paramANu banatA nathI, jaLanA paramANu jaLa paramANu che. dareka paramANuo anAdithI judA ja che e judA rahe che. kAraNa ke badhA paramANuo rUpa, rasa, gaMdha, sparzavALA hoya che. eTale dareka paramANuo sarakhA che tethI dareka 52mANuo cA2 guNavALA ja che paraMtu cAra guNa AdithI judA judA nathI. Ama vaizeSike mAnela pArthiva paramANu, jalIya paramANu Adi bhinna bhinna paramANuno niSedha thAya che. rUpAdi cArathI paramANuo yukta hovA chatAM utkaTatAthI teno bheda ApaNe joI gayA ke rUpAdi cAreno sahacAra hovAthI dareka paramANuo rUpAdi cArathI yukta che.paNa ATalI vizeSatA che ke koI dravya utkaTa guNa pariNAmane pAmIne te ja pariNAmane choDI de che. jema samudAyanA pariNAmathI lavaNa ane hiMga cakSugrAhya ane sparzagrAhya hoya che arthAt mIThAno gAMgaDo ke hiMgano TukaDo AMkhathI joI zakIe chIe ane sparzendriyathI tenuM jJAna thaI zake che. hAthathI pakaDI zakIe chIe paraMtu tene ja jyAre pANImAM ogALI daIe chIe tyAre te lavaNa ane hiMga baMneno samudAya pariNAma cAlyo jAya che ane zIrNa, vizIrNa banI jAya che jethI samudAyarUpe cakSu ane sparzathI grAhya hatA tenA badale rasanA ane prANathI grAhya bane che. arthAt svAdathI ke gaMdhathI mIThuM ane hiMga jANI zakAya che. pANImAM ogaLI gayA pachI paNa rUpa ane sparza to baMnemAM che ja paraMtu pariNAma badalAI gayo, pariNAmano bheda thayo mATe te rUpa ane sparza grahaNa thaI zakatA nathI paNa svAda ane gaMdha grahaNa thAya che. Ama pANImAM ogaLI gayA pachI lavaNa ane hiMgamAM rasa ane gaMdhanI utkaTatA che tethI rUpa, sparza hovA chatAM te cakSu ane sparzathI grahaNa thatA nathI paNa rasanA ane prANathI grahaNa thAya che. evI ja rIte pArthiva paramANu, Apya paramANu, taijasa paramANu ane vAyavIya paramANu A badhA eka pudgala jAti ja che, eka ja jAtIya che chatAM koI vakhata koI pariNAmane dhAraNa Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-3 kare che tethI sarva indriyathI grahaNa thatA nathI. jayAre rUpAdi je pariNAmanI utkaTatA hoya che tyAre cakSu Adi te indriyothI grahaNa thAya che. - AthI rUpa, rasa, gaMdha ane sparza ja tevA prakAranA viziSTa pariNAmavALA thayelA mUrti zabdathI kahevAya che. AthI pU. bhASyakAra ma. rUpe mUrti ane te mUrti rUpAdi saMsthAna pariNAma che. AvI je vyAkhyA karI che te ja barAbara che. bIjAo A bhASyano je artha kare che te barAbara nathI. mUrtiH mUryAzrayAza vaya: A bhASyano artha bIjAo bIjo kare che te A pramANe "mUrti zabdathI to rUpa ja kahevAya che ane te rUpane AzrayIne sparzAdi rahelA che te paNa mUrti zabdathI kahevAya che." teoe karela bhASyano Avo artha barAbara nathI, kAraNa ke pU. umAsvAti ma. A adhyAyamAM AgaLa "davyAzrayA nirjaLA :' eTale ke guNono Azraya dravya che ane te guNo nirguNa hoya che arthAt guNamAM guNa hotA nathI. AvuM guNanuM lakSaNa sUtra-40mAM kahevAnA che. eTale sparzadino Azraya dravya bane che paNa rUpa e guNa hovAthI spardhAdi guNano Azraya banI zake nahIM. mATe bIjAoe bhASyanI vyAkhyA je karI che te barAbara nathI. temanI vyAkhyA ayukta che. A bhASya paryAya nayathI nathI paNa dravyAstika nayathI che. ApaNe badhuM nirUpaNa dravyAstika nathI karyuM che paNa bIjo paryAya naya che je mAtra paryAyane ja mAne che, dravya che evuM mAnato ja nathI. teno Azraya laIne koI kahe che ke rUpAdinA grahaNamAM dravya buddhino abhAva hovAthI paraspara ekabIjAnA Azraye rahelA rUpAdi ja mUrti zabdathI vAcya che. arthAt rUpanA jJAnamAM rUpa ja che AvuM jJAna thAya che paNa dravya che. AvI buddhi thatI nathI. mATe mUrti zabdathI paraspara samAna AzrayavALA rUpAdi ja kahevAya che. jema pratyeka sainika jyAre paraspara zreNimAM UbhA rahe che tyAre te senA zabdathI kahevAya che. vRkSo jyAre paraspara zreNImAM rahe che tyAre vana zabdathI kahevAya. che tevI rIte paraspara samAna AzrayavALA pratyeka rUpAdi mUrti zabdathI kahevAya che. A rIte paryAya nayanuM AlaMbana laIne koI nirUpaNa kare che paraMtu A rIte vyAkhyA karavAthI bhASya saMgata thatuM nathI. kema ke rUpe mUrti, "mUrvAzrayAza sparzata:' A bhASyamAM to sparzadinA samudAyarUpe pariNAma pAmelAne mUrti kahe che paNa rUpAdi eka ekane mUrti nathI kahetA. jema eka hAthI ke eka sainika senA na kahevAya paraMtu paraspara Azraya karIne rahelA hAthI, ghoDA, ratha ane sainika A badhAno samudAya ja senA kahevAya che ema rUpa ja mUrti che 1. ahIMnA arthamAM rUpa eTale varNa levo. ane ahIM je rItanuM khaMDana kare che tethI samajAya che ke teo mUrti eTale dravya mAne che. Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 tattvArtha sUtra ema nathI paNa rUpAdino samudAya mUrti che. AthI ame je bhASyanuM vyAkhyAna karyuM che te ja raho.' A dharmAdi dravyo nitya, avasthita ane arUpI che. Ama sAmAnyathI pUrva sUtramAM vidhAna karyuM che. emAMthI keTalAMka dravyonA arthAt pudgala dravyonA apavAda mATe lakSaNano AraMbha karAya che... rUpiNaH pudgalAH // 5-4 // A dharmAdi dravyomAM pudgala dravya rUpI che arthAt pudgalo rUpa, rasa, gaMdha ane sparzavALA che. TIkAH arUpIpaNAnA niSedhapUrvaka rUpIpaNAnuM vidhAna sAmAnyathI jenI prApti thatI hoya tenA niSedhapUrvaka vizeSanuM je vidhAna te apavAda kahevAya che. kAraNa ke sAmAnya zrutinA niSedha dvArA vizeSazrutino AtmalAbha thAya che. AthI apavAda e vizeSathI gRhIta hoya che matalaba apavAda e vizeSa viSayaka hoya che. tethI vizeSa zAstra sAmAnya zAstrano apavAda kahe che. eTale apavAda kaho ke vizeSa kaho eka ja che. A cAlu sUtramAM "pugalo rUpI che" AvuM je vidhAna karAya che te pUrva sUtramAM sAmAnyathI dravyo "arUpI' che AvuM vidhAna karavAmAM AvyuM hatuM teno niSedha kare che. pUrva sUtramAM dravyo arUpI che AvuM sAmAnyathI vidhAna karyuM hatuM paraMtu temAMthI pudgala dravya arUpI nathI paNa rUpI che. A vizeSa vidhAna karavAmAM AvyuM che. eTale "sAmAnyanA niSedha pUrvaka vizeSanuM vidhAna kare te apavAda kahevAya'. A vyAkhyAnusAra ahIM arUpIpaNAnA niSedhapUrvaka rUpIpaNAnuM vidhAna che. paryAyAstika nayapUrvapakSano sArAMza e che ke dravya jevI koI cIja nathI. mUrti zabdathI rUpAdi ja kahevAya che. dA. ta. senA jene kahIe chIe te senA eTale ratha, hAthI, ghoDA, pAyadaLa A cAra ja che. enA A cArathI koI judI cIja nathI. "senA' kahevAthI A cArano ja bodha thAya che. AthI ratha e senA che, hAthI e senA che, ghoDA e senA che ane pAyadaLa e paNa senA che. Ama ratha Adi pratyekane senA kahevAya che. evI ja rIte "vana' jene kahIe chIe te vana eTale aneka prakAranAM vRkSo ja che. vana e aneka prakAranAM vRkSothI bhinna nathI. AthI pratyeka vRkSa vana kahevAya che. tevI rIte "mUrti' jene kahIe chIe te mUrti eTale rUpa, rasa, gaMdha, sparza che tenAthI judI koI mUrti nathI. AthI rUpa e mUrti che, rasa e mUrti che. gaMdha e mUrti che ane sparza e paNa mUrti che. A rUpAdithI bhinna mUrti nathI. dravyAstikanaya-uttarapakSano sArAMza :- "rUpa eTale mUrti' ane 'spardhAdi mUrtine AzrayIne arthAt sahacArathI rahelA che' A rIte je bhASya che te bha rASTranI sAthe "pratyeka rUpAdi mUrti che' Avo tame artha karo to te saMgata thato nathI. kAraNa ke 'aaN mUrtiH' "rUpAdi saMsthAna pariNAma mUrti Ane badale tame "rUpAdi pratyeka mUrti' Avo artha karo to pUrvAzrayAza : A bhASya saMgata kevI rIte thAya ? AthI rUpAdi saMsthAna pariNAmarUpa mUrti ane sparzAdi mUrtinI sAthe rahelA che mATe rUpAdino samudAya e ja mUrti che A artha barAbara che. Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5: sUtra-4 49 nityatva ane avasthitvanI anujJApUrvaka arUpIpaNAno niSedha pUrvanA sAmAnya sUtramAM nityatva, avasthitva ane arUpItva traNanuM vidhAna che. arthAt dravyo nitya che. avasthita che ane arUpI che AvuM vidhAna che. temAMthI A sUtra to mAtra arUpIpaNAno ja apavAda kare che. nityatva ane avasthitvano apavAda karatuM nathI. eTale A sUtra, pina: A padathI arUpItvano niSedha kare che. ane nityatva ane avasthitatvanI hA pADe che. matalaba ke A sUtra racanA evA prakAranI che ke arUpIpaNAnA niSedhapUrvaka rUpIpaNAno vidhi kare che. paraMtu nityatva ane avasthitatvanI anujJA che ja eTale nityatva ane avasthitatvanI anujJA pUrvaka arUpIpaNAno niSedha che. Ama pudgalomAM rUpIpaNuM che Avo vizeSa vidhi batAvyo. pudgalo rUpa vagaranAM hotAM ja nathI kiMtu rUpavALAM ja hoya che. pudgalomAM nityatva, ane avasthitatvanuM nirUpaNa pugalo pudgalapaNAnA svabhAvathI rahita thatAM na hovAthI nitya che, ane rUpAdithI chUTA nahIM paDatA hovAthI avasthita che. eTale svabhAvanI avyayatAthI haMmezA nityatA che ja ane rUpAdimAna hovAthI avasthitatva paNa che ja. pudgalomAM nityatvanI zaMkA pudgalomAM utpAda ane vinAza pratyakSa dekhAya che eTale temAM anityatA che to spaSTa ja che to anityatAnI virodhinI nityatA pudgalomAM kevI rIte samajI zakAya? tame pudgalomAM nityatvanuM nirUpaNa to karyuM paNa anityatA ja spaSTa dekhAya che to nityatA kevI rIte samajI zakAya ? tamArI A zaMkA to barAbara che paNa tenuM samAdhAna paNa che. samAdhAna vAMcazo eTale tamArI zaMkA dUra thaI jaze. nityatAnA prakAra ane tenI samajANa pravacananA jANakAro nityatA be prakAranI batAve che. (1) anAdi aparyavasAna nityatA (2) sAvadhi nityatA.- (1) anAdi aparyavasAna nityatA - vastunuM vastupaNe kAyama rahevuM te anAdi aparyavasana nityatA kahevAya che. A pahelI nityatA lokanA saMniveza jevI che. arthAta vizvanI jema Adi nathI ane aMta nathI tevI rIte A nityatAnI paNa zarUAta nathI ane aMta paNa nathI. eTale A nityatA pUrva ane apara AvA vibhAga vagaranI che. matalaba e che ke ahIMthI jenI zarUAta thaI che ane ahIM teno aMta thayo, A kALe jenI zarUAta thaI che ane A kALe aMta thayo che. Avo jemAM vibhAga nathI. eTale A deza ke A kALamAM jenI zarUAta ke jeno aMta nathI AvI (1) pUrva aparanA Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra vibhAga vagaranI, (2) pravAhathI aTakyA vagara svabhAvane nahIM choDanArI, (3) aneka pariNAmone pedA karanArI chupAyelI aneka zaktivALI, mAtra bhavanarUpA A pahelI nityatA prasiddha ja che. (2) sAvadhi nityatA : 50 utpAda-vinAza thavA chatAM je kAyama rahe te sAvadhi nityatA kahevAya che. utpatti ane pralaya hovA chatAM zAstrano' upadeza jema kAyama rahe che tethI te upadeza nitya che tathA parvato, samudro ane valayo A badhAnuM jema avasthAna che tevI rIte pheraphAra thavA chatAM cIjanuM kAyama rahevuM te sAvadhi nityatA che. anityatAnA prakAra ane tenI samajaNa nityatAnI jema anityatA paNa be prakAre che : (1) pariNAma anityatA, (2) upa2ma anityatA. (1) pariNAma anityatA : je vastu potAnI avasthAmAM rahIne arthAt pUrva avasthAne choDyA vinA, prayoga ane visasAthI pratisamaya judI judI avasthAne prApta kare che te pariNAma anityatA kahevAya che. dA. ta. mRt piMDa. visrasA ane prayogathI mATIno piMDa samaye samaye potAnI pUrva avasthAne choDyA sivAya kapAla Adi bIjI avasthAone prApta kare che. matalaba mRt piMDa potAnI avasthAmAM rahIne judI judI avasthAone prApta thAya che. A avasthAo pariNAma che ane A avasthAo badalAtI hovAthI mRt piMDa paNa pariNAmathI anitya che. jyAM saMkhyA AdinA kAraNe vastu nitya lAgatI hoya paNa temAM pheraphAra thato hoya te sAvadhi nityatA ane jemAM pariNAmanA kAraNe anityatA dekhAtI hoya ane dravyapaNe bhale te kAyama hoya chatAMya te pariNAma anityatA che. tethI ema paNa kahI zakAya ke AdimAna paryAyanuM paryAyAntara te pariNAma anityatA ane anAdimAna paryAyanuM paryAyAntara te u52ma anityatA. (2) uparama anityatA : anAdi kALathI cAlI AvatI avasthAnI paraMparAno nAza te uparama anityatA kahevAya che. dA. ta. saMsArano nAza, anAdithI je saMsAranI paraMparA cAlatI hatI te mokSa maLe eTale aTakI gaI. arthAt cAre gatinA paribhramaNanI kriyAno je krama cAlato hato temAM ja chellA kramamAM prApta thayelI je avasthA-vizeSa che te uparama anityatA che. 1. zAstrano upadeza arthAt dvAdazAMgI zabdathI anitya che ane arthathI nitya che. arthathI dvAdazAMgI kAyama hovA chatAM zabdaracanAthI e dvAdazAMgI judI judI bane che eTale dvAdazAMgImAM utpAdavinAza hovA chatAM te kAyama che. AvI nityatA te sAvadhi nityatA che. A ja rIte meru parvatAdi potAnA AkArone choDyA vagara navA navA paryAyonA utpAda-vinAzavALA hovA chatAM te kAyamanA kAyama rahe che. Ama A badhAmAM rahelI nityatA che te sAvadhi nityatA che ema samajavuM. Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-4 51 A rIte uparama avasthA anAdinI paraMparAnA aTakI javArUpa che paraMtu atyaMtAbhAvathI thanArI nathI. vAstavika bodhanuM vidhAna A rIte zAstramAM pravacananA jANakAroe be prakAranI nityatA ane be prakAranI anityatA batAvI che. A pudgala dravya pariNAma anityatAthI anitya che ane bhAvanA avinAzathI nitya che AvuM AgaLa kahevAze. eTale pudgala dravya apekSAe nitya paNa che ane apekSAe anitya paNa che kAraNa ke temAM nityatA ane anityatA baMnenAM darzana thAya che. AmAM koI virodha nathI. kema virodha nathI A vAta AgaLa vistArathI pratipAdana karAze. athavA ubhaya avasthAne laIne ja vastu saMpUrNa vAstavika buddhi pedA kare che. pradhAna ane gauNa bhAvane laIne ja vAstavika buddhi thaI zake che. arthAt pariNAmathI pudgala dravya anitya che ane svabhAvane choDatuM nathI tethI nitya che. eTale svabhAvane pradhAna banAvAya ane pariNAmane gauNa rakhAya tyAre pudgala dravyamAM nityatAnI buddhi thAya che ane pariNAmane mukhya karIe ane svabhAvane gauNa karIe tyAre pudgala dravyamAM anityatAnuM bhAna thAya che. A rIte bodha thato hovAthI anityatA ane nityatAno koI virodha nathI. Ama pudgalomAM utpAda ane vinAza dekhAtA hovAthI anityatA ja spaSTa che to nityatA temAM kevI rIte samajAya ? tamArI A zaMkAnuM samAdhAna thaI jAya che. jo upara mujaba na svIkArAya eTale ke vastu ubhaya avasthAvALI che. A ubhaya avasthA na banAya to nitya ja che ke anitya ja che. Ama nityatAnI pradhAnatA ke anityatAnI pradhAnatA banI zake nahi. aMgArakita ja palAza che. Ama aMgAratinI ja pradhAnatAnI buddhi palAzamAM karAya to te atyaMta adhUrI buddhi che. tema nitya ja che ke anitya ja che. Ama nityanI 1. anyathA[7]gaMraki.....ti pA4i: dAdara nathava.... palAzanI kALane laIne aMkura, kisalaya, patra, kusuma ane phaLAdi judI judI avasthAo che. amuka kALe patravALuM hoya, amuka RtumAM enAM pAMdaDAM aMgArA jevAM thaI jAya. amuka samaye kharI jAya. jene kALanuM jJAna nathI te tenI badhI avasthAoe jANI zakato nathI. AthI je samaye joI rahyo che te samaye jevuM hoya tevuM ja jJAna kare che. dA. ta. enA parathI patrAdi badhuM kharI paDyuM hoya eTale koI kahe palAza tvanuM rUpa ja che, koI samaye aMgAra jevo hoya tyAre kahe palAza agnirUpa ja che. A rIte palAzanuM jJAna karavuM te nyAyayukta nathI. jene tenI sakala avasthAnuM jJAna nathI te ja AvuM jJAna kare che. paNa jene kALane laIne thatI tenI saMpUrNa avasthAonuM jJAna che te to aMkura e paNa tenI eka avasthA che, aMgArakita e paNa eka avasthA che, kisalaya e paNa eka avasthA che, kusuma e paNa eka avasthA che AvuM jJAna karaze ane te ja vAstavika che. A rIte apekSAne nahIM jANanAro nityaniyatvano virodha che ema kahe che....juo nayacakra bhA. 4 pR. 1199 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para tattvArtha sUtra pradhAnatA ke anityanI pradhAnatAne siddha karanArI buddhi thaI zake nahIM. palAzanI aneka avasthAo che. eka aMgArakita ja avasthA nathI tema padArtha nitya ane anitya ubhaya avasthAvALo che. mATe eka nitya ja padArtha che ke anitya ja padArtha che. Avo bodha karI zakAya nahIM, ane Avo bodha karavAmAM Ave to te bodha adhUro che. pradhAnabhAva ane gauNabhAvathI koI vakhata koI dharmanI vivekSA karAya che tethI nityAnitya ubhaya avasthAvALA padArthomAM kyAreka nityanI pradhAnabhAve to kyAreka gauNabhAve vivakSA karAya che tema anityanI paNa pradhAna-gauNabhAve vivakSA karAya che. zibikAvAhaka yAnezvara yAnavat arthAtu zibikAne upADanAra paNa zibikAvALA che ane zibikAno mAlika paNa zibikAvALo che. eka zibikAno mAlika che tyAre bIjA zibikAne uThAvanArA che. kayAreka zibikAvAhaka mukhya bane che. kayAreka mAlika. mATe pratyakSa pramANathI prasiddha evA padArthanA svarUpamAM buddhimAnuM AtmAo buddhine prayatnazIla karatA nathI. mATe pudgalo nityAnityanA eka sthAnavALA che. arthAt yugalo nitya che, anitya che, nityAnitya che emAM kazo ja koIne bAdha nathI ane te pudgalo rUpa mUrtivALA che. bhASya - pugalo ja rUpI hoya che. jeone athavA jeomAM rUpa hoya che te rUpI kahevAya che. pudgalamAM rahelI rUpavattAno paricaya purAtA hovAthI ane khAlI thatA hovAthI arthAt je purAya che ane khAlI thAya che te pudgala che. A pudgalo paramANu, kacaka, caNakathI mAMDIne anaMtAnaMta pradezavALA skandha sudhInA hoya che. te ja paramANu Adi ananya-bIjA koInAmAM na hoya tevI asAdhAraNa rUpavattAne dhAraNa kare che. je rUpavattA anekarUpe pariNamavAnI zaktithI prApta karela sUkSmatA, sthUlatA, vizeSatA, avizeSatA (sAmAnyatA) prakarSa, apakarSa svarUpa che. pudgalonI je anekarUpe pariNamavAnI zakti che tenA kAraNe sUkSma ane skUlarUpe tathA badhAya eka ja sarakhA rUpa, rasAdipaNe athavA judA judA rUpa rasAdipaNe te ja ekadama utkaTa rUpa ane, rasAdipaNe athavA anutkaTa rUpa, rasAdipaNe rahela che jene pudgala dhAraNa kare che. bhASyamAM rahela "va' kAranuM phaLa pU. bhASyakAra ma. putA rUpiLo mavatti'mAM "pad kAra vAparyo che tenAthI ahIM dharmAdi dravya-vizeSo arthAt dharmAdi dravyo rUpI nathI paNa pudagalo ja rUpI che AvuM avadhAraNa thAya che. Ama "eva'kAranuM phaLa pudgalamAM ja prApta thAya che. kema ke rUpavattva aticira paricayavALA paramANu, kacaNuka AdinA kramathI vadhelA dravya samudAyane choDatuM nathI. matalaba paramANu, kacaNukAdi ane chevaTe anaMtAnaMta pradezavALA skaMdha dravyane rUpa choDatuM nathI ane pudgalo paNa rUpIpaNAne choDatA nathI. rUpane choDIne pudgalo koI kALe kyAMya hotAM nathI, kyAreya rahetAM nathI mATe bhASyakAra ma. "pudgalo ja rUpI che' ema je kahyuM che te barAbara ja kahyuM che. Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-4 53 have "rUpa eTale mUrti AvuM pahelAM pratipAdana kareluM che mATe tenI sAthe anusaMdhAna karavAnI icchAthI have pU. bhASyakAra ma. 'fpaLaH'no vigraha batAve che. jeone rUpa hoya athavA "jeomAM rUpa hoya te rUpI kahevAya che. A rIte vigrahavAkyamAM pU. bhASyakAra ma. chaThThI vibhakti sahita etad sarvanAmano prayoga karyo che. tenAthI paramANu, caNaka Adi kramane bhajanArA pudgalo levA. jenuM svarUpa pahelAM kahevAyuM che ke rUpa mUrti arthAtu rUpa eTale mUrti ane te jeone hoya eTale jeo mUrtivALA che, rUpavALA che te pudgalo rUpI kahevAya che. SaSThI ane saptamI be vibhakti dvArA karela vigrahanuM prayojana pU. bhASyakAra mahArAje "paTa'no vigraha karatAM "SAnuM' "pu SaSThI ane saptamI be vibhaktino prayoga karyo che eTale kaMIka prayojana hovuM joIe. ApaNe te prayojana jANI laIe. SaSThI vibhaktinuM prayojana che dravya ane guNano bheda, ane saptamI vibhaktinuM prayojana che dravya ane guNano abheda. Ama dravya ane guNano bhedabheda che te batAvavA mATe be vibhaktino prayoga karyo che. eTale SaSThI vibhaktithI vigraha batAvyo che tenAthI bhedanI vivakSA karIe to dravya ane guNano bheda jaNAya che. ane jyAre abhedanI virakSA karIe tyAre dravya ane paryAyamAM aikya-abhedano abhiprAya thAya che. A batAvavA mATe pU. AcArya ma. vigrahamAM vyApaka adhikaraNavALI saptamI vibhakti vAparI che. athavA bhASyakAre be prakAre vigraha karyo che. chatAM baMne vigrahathI matvargIya rUr pratyaya tulya ja batAvyo che. arthAt vigraha judA judA che paNa pratyaya to eka ja che. tethI baMne vibhaktinA vigrahamAM bheda ane abhedanI yojanA karI levI. prazna :- bheda ane abhedanI vivakSA karavI kevI rIte ? uttara :- baMne vibhaktinA vigrahamAM dravyArthika ane paryAyArthika nayathI abheda ane bhedanI yojanA karavI joIe. te A rIte paryAya nayanI apekSAe dravya ane guNano bheda che ane, dravyArthika nayanI apekSAe dravya ane paryAyano abheda che. - A rIte upara mujaba pahelI rIte bhedanI vivakSAthI SaSThI vibhakti dvArA dravya guNano bheda samajAya che ane abhedanI vivalAthI saptamI vibhakti dvArA dravya-paryAyano abheda samajAya che. athavA bIjI rIte baMne vibhakti dvArA paryAyArthika nayathI baMneno bheda samajAya che ane dravyArthika nayathI baMneno abheda samajAya che. 1. sU. 3, pR. 18. Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra mUrti ane pudgalanA abhedanuM anumAna pudgalo(pakSa)mUrtithI rahita hotAM nathI (sAdhya) kema ke pudgalo bhinna dezasaMbaMdhIpaNe maLatA nathI (hetu) arthAt rUpa ane pudgalo baMne eka ja dezamAM rahe che. bhinna dezamAM rahetAM nathI mATe pudgala ane rUpano anya koI deza saMbaMdhI banato nathI. tethI pudgalo pAdithI bhinnadezanA saMbaMdhIpaNe prApta thatAM nathI. Ama pudgalarUpa pakSamAM bhinnadezasaMbaMdhItvena anupalabdhirUpa hetu che. A hetu vyatireka che. ahIM kadAca koIne prazna thAya ke vyatireka hetu sAdhyano gamaka kevI rIte bane? arthAta vyatireka hetu zuM sAdhyane siddha karI zake ? to tenA praznanuM samAdhAna che ke vyatireka hetu paNa sAdhyano gamaka bane che. jeno koI vipakSa nathI evA vyatirekI hetu paNa gamaka bane che. tethI "rUpAdinI bhinnadezathI anupalabdhi rUpa je A hetu che te hetu "rUpa sivAya pugala hotA nathI. A sAdhyano gamaka bane che. tethI pudgala ane mUrtio abheda che e anumAna dvArA siddha thAya che. pratyakSathI bhedanI siddhi pudgala ane rUpano abheda che te ApaNe anumAna dvArA siddha karI gayA. have pudgala ane rUpano bheda che te pratyakSa pramANathI siddha che te samajI laIe. dA.ta. "A caMdana che" AvI je upalabdhi thAya che. arthAt caMdanano pratyakSa thAya che te caMdananuM zveta rUpa che, kaDavo rasa che, suMdara gaMdha che ane zItala sparza che AvuM je bhAna thAya 1. pudgala pakSa che, mUrti vyatirekeNa na sani (rUpanI sAthe rahevApaNuM arthAta mUrtimantaH) A sAdhya che, bhinnadezasaMbaMdhItvena anupalabdhaH A hetu che te vyatirekI hetu che. hetu be prakAranA hoya che. (1) vidhi-anvaya hetu, (2) niSedha-vyatire kahetu. jema anvaya hetu sAdhyano gamaka bane che tema vyatireka hetu paNa sAdhyano gamaka bane che. dA. ta. parvato vahimAna dhUmAn ahIM dhUmarUpa anvaya hetu "parvata vahimAnuM che'. A sAdhyano gamaka che tevI rIte parvato dhUmAbAvavAnuM vacamAvAtmAM vahunyabhAvarUpa vyatireka hetu parvata dhUmAbhAvavAnuM che. A sAdhyano gamana bane che. yatra yatra dhUmatra tatra vahina: A anvaya vyApti che. je anvaya vyAptivALo hoya te hetu anvaya hetu kahevAya. tevI rIte yatra varcamAva: tatra dhUmAva: A vyatireka vyApti che. je heta vyatireka vyAptivALo hoya te vyatirekI heta kahevAya. A rIte anvaya hetanI jema vyatirekI deta paNa sAdhyano gamaka bane che. tethI ahIM paNa bhinadezasaMbaMdhitvena anupalabdhaH' A hetu vyatirekI hovA chatAM sAdhyano gamaka bane che. vaLI A hetu vipakSamAM raheto nathI. ahIM rUpanI sAthe rahevApaNuM A sAdhya che. tenA abhAvavALA dharmAstikAya. AkAzAdi che. temAM 'bhinnadezasaMbaMdhitvena anupalabdha:' A heta raheto nathI. kema ke dharmAstikAya, AkAzAdi rUpathI judA maLe che. tethI rUpa ane dharmAstikAya, AkAzAdinuM bhinna dezasaMbaMdhIpaNe upalabdhi che paNa anupalabdhi nathI. mATe vipakSa je AkAzAdi che temAM hetu raheto na hovAthI hetu asaMnihita vipakSavALo thayo. Ama asaMnihita vipakSavALo evo vyatirekI hetu paNa mUrtimAnapaNArUpa sAdhyano gamaka che. A rIte A hetuthI rUpa ane pudagalano abheda siddha karyo. Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-4 55 che te caMdananI sAthe rUpAdino bheda che mATe thAya che. je caMdanano pratyakSa thAya che te caMdananA pratyakSathI caMdananA rUpa, rasa, gaMdha ane sparzano pratyakSa thAya che. eTale pratyakSathI pratyakSano vyapadeza thAya che. Ama ekanA pratyakSathI bIjAno pratyakSa thAya che te baMne judA hoya che. A rIte jeno pratyakSa thAya che te pratyakSathI pratyakSano vyapadeza thAya che ane te arthAntara-bhedamAM jovAyelo che. A samajavA mATe AbAlagopAla prasiddha daSTAMta che ke- A brAhmaNanuM A kamaMDalu che'. A daSTAMtamAM brAhmaNanA pratyakSathI kamaMDaluno pratyakSa thAya che. tethI brAhmaNa ane kamaMDalu baMne judA che. eTale ekatra sthaLe jenI najIkamAM kamaMDalu paDyuM che te brAhmaNane joIne pAse paDeluM kamaMDalu paNa A brAhmaNanuM che. A rIte pratyakSathI pratyakSano vyavahAra thAya che. Ama je pratyakSathI pratyakSano vyavahAra thAya che te arthAntaramAM jovAyelo che. eTale bheda to pratyakSathI siddha che. A rIte pudgala ane rUpano bheda siddha ja che. zaMkA - tame brAhmaNa ane kamaMDalunuM daSTAMta ApyuM tenAthI to dravya ja dravyathI arthAntara che paraMtu guNothI dravya arthAntara che evuM sAbita thatuM nathI. arthAt brAhmaNa ane kamaMDalu baMne dravya je che eTale dravyathI dravya bhinna che evuM sAbita thAya che paNa zveta rUpAdi guNothI caMdrana dravya bhinna che tevuM siddha thatuM nathI. arthAt pugala dravyathI rUpAdi guNano bheda sAbita thato nathI. samAdhAna :- prApta karavA yogya padArthano prApta thayela samasta dharmo vaDe je vyapadeza thAya che te arthAntara-bhedane jaNAve che. tethI rUpAdi vaDe caMdananuM jJAna thAya che te caMdana ane rUpAdino bheda batAve che. A rIte samasta prApta thayela [dharmo] vaDe prApta karavA yogyano je vyavahAra che te bheda siddha kare ja che to pachI te dravya hoya, guNa hoya ke kriyA hoya emAM aparitoSa zA mATe ? arthAt dravya dravyano bheda jaNAya, dravya ane guNano paNa bheda jaNAya ane dravyane kriyAno paNa bheda jaNAya emAM asaMtoSa zA mATe ? jenAthI arthAntara siddha karavAmAM Ave che temAM vyabhicAra ApaNe upara mujaba pudgala ane rUpano bheda siddha karI rahyA chIe tyAre abhedavAdI kahe che tame je "samasta prApta thayela vaDe prApta karavA yogya padArthano je vyavahAra che te bheda siddha kare che AvuM nirUpaNa karyuM temAM vyabhicAra Ave che. kAraNa ke dravyathI dravyano bheda ja hoya evuM nathI hotuM. arthAta anarthAntara- abhedamAM paNa "samasta prApta thayela vaDe prApta karavA yogya padArthano vyavahAra jovAyelo che, abhedamAM paNa Avo vyavahAra thAya che. dA.ta. senA, vana Adi. hAthI, ghoDA, ratha, pAyadaLa A senA kahevAya che. A badhAthI senA judI nathI, AmrAdi aneka vRkSono samudAya vana kahevAya che. A badhAM vRkSothI vana juduM nathI. Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 tattvArtha sUtra Ama vRkSo ane vanano, hAthI Adi ane senAno abheda che eTale dravyothI dravyano abheda paNa prasiddha che. AthI tamArA nirUpaNamAM vyabhicAra Ave che. hajI paNa vyabhicArane puSTa karatAM kahe che ke-anarthAntaramAM paNa senAno hAthI, vanano AMbo A vyapadeza thAya che kema ke tenAthI hAthI judo nathI ane AMbo vanathI judo nathI. senAne hAthIno abheda che. vanane AMbAno abheda che mATe pratyakSathI pratyakSano jyAM vyavahAra thAya che tyAM be padArtha judA ja hoya che. A vAta siddha thaI zakatI nathI. A rIte tame je nirUpaNathI arthAntara siddha karyo temAM vyabhicAra Ave che arthAt anarthAntaramAM paNa Avo vyavahAra thAya che. anarthAntarapaNAnI asiddhi dvArA vyabhicAranuM vAraNa tame senA ane vanamAM abheda siddha karI amArA nirUpaNamAM vyabhicAra ApavAno prayatna karyo paraMtu tamAro prayatna vyartha che. kema ke hAthI AdithI senAnuM ane vRkSothI vananuM abhedapaNuM prasiddha nathI arthAt asiddha che abheda ja siddha thato nathI kema ke (1) dizA ane dezanA aniyata-acokkasa saMbaMdhI, (2) paraspara ekabIjAnI sAthenA saMbaMdhathI upakAravALA banelA (3) nizcita saMkhyAvALA hoya ke acokkasa saMkhyAvALA hoya evA hAthI, puruSa, ghoDA ane rathamAM rahelI je bahutva saMkhyA che te ja senA che. matalaba e che ke jene senA kahIe chIe te eka hAthI ke eka ghoDA ke eka rathane nathI kahetA paraMtu ghaNA hAthI, ghoDA, manuSya, ratha hoya tene tenA kahevAya che. vaLI ghaNA che eTale (1) eka ja dizAmAM badhA rahelA nathI hotA. samUhamAM sahunI alaga alaga dizA hoya che tema ja koI amuka ja deza-kSetramAM samUha na saMbhave AthI dizA ane dezanA acokkasa saMbaMdhavALA hAthI AdimAM rahelI bahutva saMkhyA senA kahevAya che. (2) vaLI chUTA chUTA rahelA hAthI, ghoDA paNa senA na kahevAya paraMtu jayAre paraspara ekabIjAnI sAthe saMbaMdhamAM rahelA hoya eTale saMbaMdhathI upakAravALA banelA hoya evA ghaNA hAthI, ghoDA AdimAM rahelI bahutva saMkhyA senA kahevAya che (3) keTalI saMkhyA che e nizcita hoya ke nahi paNa ghaNA hAthI, ghoDA Adi hoya evI bahuta saMkhyAne tenA kahevAya che. Ama hAthI, ghoDA AdimAM rahelI je bahutva saMkhyA che te ja senA kahevAya che. tevI ja rIte AgrAdi vRkSomAM je nizcita ke anizcita bahutva saMkhyA che tene ja vana kahevAya che. Ama hAthI Adi senA nathI ane vRkSAdi vana nathI. paNa hAthI AdimAM rahelI bahutva saMkhyA te senA che, vRkSAdimAM rahelI bahutva saMkhyA vana che, ane A bahutva saMkhyAthI to hAthI Adi tathA AzrAdi bhinna ja che. mATe senA ane vananA udAharaNathI hAthI AdithI senA 1. simetat anantaratve A pramANe "nyAyavArtika' pR. 76mAM pATha hovAthI ame ahIM prasiddha zabdano artha asiddha karyo che. Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5: sUtra-4 57 tathA vRkSAdithI vanano abheda siddha nathI thato, ane anarthAntarapaNuM ja asiddha che tethI vyabhicAra AvI zakato nathI. A rIte ApaNe bhedanI siddhimAM abhedavAdIe Apela vyabhicAranuM vAraNa karyuM paNa abhedavAdIe abhedanI siddhi mATe bIjA paNa yUSa ane paMktinAM udAharaNa ApyAM che te paNa barAbara nathI. kema ke abhedavAdI yUSa ane paMkti zuM che te jANato nathI. yUSa ane paMktinuM spaSTIkaraNa yUSa ane paMkti Adi paNa dravyothI arthAntara che kema ke pAkaja dravyonI utpattimAM kALa vizeSanI madada maLavAthI dravyAntaranA saMbaMdhavALA utpanna evA pAkaja dravyono je saMyoga che tene yUSa kahevAya che. arthAta pAkathI thatI utpattimAM dravyono je saMyoga che te ja yUSa kahevAya che. eTale dravyo ane dravyono je saMyoga che te ja yUSa che ane te saMyoga judo che. arthAt dravyothI saMyoga judo che eTale yUSa e arthAntara che paNa anarthAntara nathI. evI ja rIte bIjuM "paMktinuM' je daSTAMta Ape che te paMkti paNa arthAntara che. kema ke paMkti eTale zreNI. te paNa (1) eka dizA ane dezanA saMbaMdhI, (2) jeonA paraspara saMbaMdha thavAthI upakAravALI (3) nizcita saMkhyA ke anizcita saMkhyAvALI (4) bhinna bhinna jAtivALA AdhAramAM rahelI je bahuta saMkhyA che te ja kahevAya che. arthAt paMkti paNa bahutva saMkhyAne kahevAya che. pAMca mANasa ke daza manuSyanI lAIna hoya paNa e lAInamAM rahela dareka manuSya e paMkti nathI, A badhAmAM rahela je bahurtI saMkhyA che te paMkti kahevAya che. eTale paMkti paNa A badhAthI arthAntara che. A rIte abhedavAdInAM saghaLAMya daSTAMtomAM anarthAntaratA siddha thatI nathI paraMtu darekamAM arthAntarapaNuM ja siddha thAya che. prasiddha bheda ane abheda ekAMtathI nathI. AthI A be naya sApekSapaNe ja vastunA sadbhAvane jaNAve che. ekAMte vastunA svarUpane jaNAvatA nathI. A arthanA prakAza mATe arthAt vastumAtra ekAMtathI lipta nathI, ekAMtathI abhinna nathI paraMtu dravyArthika nayathI abhinna che, paryAyArthika nayathI bhinna che. A vAta jaNAvavA mATe bhASyakAra ma. SaSThI ane saptamI be vibhakti dvArA "fpaNa:'no vigraha karyo che. AthI bhASyakAra ma. nA vigraha vAkyano A pramANe artha thAya che ke- "vivaphAvazathI pudgalomAM mUrtino bheda paNa che ane abheda paNa che." pudgalo ane rUpano bheda paNa che ane abheda paNa che. 1. ...fmannamatranAtIlevu "nyAyavArtika' pR. 76mAM Avo pATha che tenA AdhAre ahIM A artha karyo che. Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra sUtrakAra mahArAje dharmAdi dravyo nitya che, avasthita che, arUpI che, mAtra pudgala dravya rUpI che. A rIte dravyonI oLakhANa ApI hajI paNa te dravyomAM vizeSa kahevAnI icchA che tethI pU. AcArya ma. A sUtraracanA karI rahyA che. AkAzAdekadravyANi // 5-5 // AkAza sudhInAM badhAM dravyo eka eka che. matalaba dharmadravya eka che, adharmadravya eka che ane AkAzadravya eka che. TIkA : AkAza sudhInAM dravyonI saMkhyA pUrva sUtranI sAthe saMbaMdha karatAM dravyomAM vizeSa kahevAnI icchAthI A sUtraracanA che e ApaNe avataraNikAmAM joyuM athavA pudgaladravya paramANuAdinA bhedathI aneka prakAranuM che ane jIvadravya nAraka Adi vizeSathI aneka prakAre che. arthAt paramANu pudgala, caNaka pudgala evI rIte anaMta bheda thAya che ane nArakIno jIva, devano jIva, ekendriya jIva, beIndriya jIva ityAdi jIvanA paNa vizeSane laIne aneka bheda thAya che. to zuM dharmAdi dravyanA paNa aneka bheda che ? zuM dharmAdi dravyo paNa jIva ane pudgala jevA aneka che ? AvI zaMkA thAya che tenA samAdhAnamAM A sUtraracanA che. AthI A sUtra dvArA AkAza sudhInAM badhAM dravyo eka eka che paNa aneka nathI. AvuM samAdhAna thAya che. A vAtane pU. bhASyakAra ma. batAvI rahyA che. bhASya :- AkAza sudhInAM dharmAdi dravyo eka ja hoya che. pudgala ane jIva' to aneka dravya hoya che. 'mAlAzA'mAM rahelA mAnI saMdhi ane teno artha sUtramAM 'mArInuM pada che temAM 'nA' ane 'bAvA' be zabdo che. 'mA' eTale je mApha che te abhividhino vAcaka che arthAt mAno artha abhividhi che tethI tenI saMdhi thaI zake che. mATe nA ma ane mArAnA kAnuM ddhitva arthAtu baMnenI saMdhi thaIne "bAzakti' AvuM sUtrapada che. temAMthI pU. bhASyakAra ma. 'nA'ne chUTo pADIne "mA gAvAzA' bhASyamAM kahe che. teno artha che "AkAza sudhInA'. 1. 2. anenAtmaikatvapratyekatvanirAsaH, tadekatve saMsArAdyabhAva iti bhAvanIyam / zrI hAri0 pR0 214 ahIM bahu abhividhi arthamAM che tethI vALo che. arthAta mahuM mAMthI huM cAlyo jAya che ane 'mA' rahe che. A kArpha svarAdi avyaya hovA chatAM enI saMdhi thAya che kema ke "vAdri roDanA (siddha deH0 zarArU6)mAM madda sivAyanA svarAdi avayavonI saMdhino niSedha che vat arthe, kriyAyone, vidyau 2 : / patamAtaM DitaM vidyAr vAvayamarAyohit II ISad artha, kriyAyoga, maryAdA ane abhividhi A artha sivAyanA vAkya ane smaraNa arthamAM mAruM hita manAto nathI. tethI ahIM A ane AvAzana nI saMdhi thatAM mAvazAta Avo prayoga pU. sUtrakAra ma karyo che. ma Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 59 adhyAya-5 H sUtra-5 A adhyAyanA pahelA sUtramAM grahaNa karelA kramane uddezIne AkAzanI abhividhi eTale AkAzane sAthe laIne arthAt AkAza sudhInA arthAt AkAza sahita traNeya dravyone prakAzita karavAnI icchAthI bhASyakAra ma. Ja JAzAt evuM bolyA che. bhASyamAM A AAzAt pachI 'dharmAvIni'kahyuM che te prasiddha viziSTa krama batAve che. eTale dharma, adharma ane AkAza A traNa dravyo samajavA. sUtramAM 'AkAza sudhInAM' dravyo kahyAM to te kayAM dravyo levAM te bhASyamAM dharmAdi' kahIne prasiddha krama dvArA batAvyAM che. dharmAdi dravyo eka eka ja che tenuM kAraNa A dharmAdi dravyo eka eka che. dharmAstikAya ane AkAzAstikAya A eka eka dravyo ja che. arthAt dharmAdinA samAna jAtivALAM bIjAM dravyo nathI. kema ke dharma, adharma ane AkAza anukrame gati, sthiti ane avagAhamAM upakAra kare che tevo bIjA koI dravya upakAra karatA nathI. eTale dharmAdino gatyAdimAM je upakAra che te avilakSaNa upakAra che. A avilakSaNa upakArane ApaNe jarA spaSTa samajI laIe. dharma, adharma, ane AkAzano upakAra gati, sthiti ane avagAhanI je utpatti che tenAthI prabhAvita che arthAt jIva ane pudgala dravya jyAre gati AdimAM pariNata thAya che tyAre dharma, adharma ane AkAza gati AdimAM upakAra kare che eTale dharmAdi dravyono upakAra jIvAdimAM je gati AdinI utpatti che tenAthI prabhAvita che. dharmAdino Avo gati AdinI utpattithI prabhAvita upakAra che eTale ja avilakSaNa upakAra kahevAya che. A dharmAdi dravyo avilakSaNa upakAravALAM che mATe ja eka che. arthAt gatinI utpattithI prabhAvita upakAravALuM dharmadravya gatimAM upakAra kare che tenuM kAma bIjAM koI dravya karatAM nathI. tethI te eka ja dravya che. evI ja rIte sthitimAM upakArI adharma dravya ja che ane avagAhamAM upakArI AkAza ja che tethI adharma ane AkAza dravya paNa eka eka ja che. Ama avilakSaNa upakAra hovAthI dharmAdi dravyo eka eka ja che paNa tenA samAna bIjA dravyo nathI. dharmAdimAM avilakSaNa upakAranI siddhi A avilakSaNa upakAravALA dharmAdi dravyo gati AdimAM upakAra kare che e tyAre ja banI zake che jyAre te dharmAdi dravyo arthakriyA karavAmAM samartha hoya ane vastu arthakriyA karavAmAM samartha tyAre ja bane ke te sthiti, utpAda ane vyayathI yukta hoya. kAraNa ke anekAMtavAdIono A siddhAMta che ke sthiti-utpAda ane vyaya A traNathI vastu ja arthakriyA karavAmAM samartha bane che. ahIM dharmAdi dravya vastu che eTale arthakriyA karavAmAM samartha che. eTale dharmAdi dravyonuM arthakriyAkArIpaNuM gati AdimAM upakAra karavo te che tethI dharmAdi dravyo avilakSaNa upakAra karavAvALAM che e siddha thAya che. Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra A dharmAdi dravyono je gati Adi upakAra che te Agama potapotAnA sthAnamAM yuktipUrvaka kahevAze. 'ja'zabdano vikSita artha PhO bhASyamAM dravyALimAM rahelo je zabda che te asahAyavAcaka levo. matalaba dharma, adharma ane AkAza A dravyo eka eka ja che paNa tenA vividha prakAra nathI. jema paramANu bIjA paramANunI sAthe maLatA be thAya che. jema AtmA jJAna, sukha, du:kha, jIvana AdinA bhedavALA bIjA AtmAnI sAthe sadvitIya bane che. eTale ke A paramANu jevo bIjo paramANu che. A jIva jevo bIjo jIva sukhI che, duHkhI che. A pramANe badhAne bIjAnI sahAya che. matalaba paramANu judA judA che. AtmA judA judA che te rIte dharmAdi dravyanA prakAra nathI. kema ke A dharmAstikAya gatimAM jevI madada kare che tevI rIte A bIjo dharmAstikAya gatimAM madada kare che tevuM thatuM nathI. Ama dharmAstikAyanA prakAra paDatA ja nathI eTale dharmAstikAya e eka ja dravya che, nAnA dravya nathI. evI ja rIte adharmAstikAya ane AkAzAstikAya mATe paNa samajI levuM. A rIte dharmAstikAya, adharmAstikAya ane AkAzAstikAya e eka eka dravya che arthAt sasahAya dravya che. paNa asahAya dravya nathI. Ama ahIM eka zabdano artha asahAya vivakSita che. bhASyamAM dravya zabdanA prayoganuM prayojana bhASyamAM zabda pachI dravya zabda che te dravyanuM lakSaNa pU. sUtrakAra ma. AgaLa 'muLaparyAyavat dravyam'(pU. rU7)mAM kaheze. ahIM A bhASyamAM dravya zabdano prayoga karyo che te muktAtmAnI jema svamAM rahelA dharmanAM pariNAmanI prApti jaNAvavA mATe che. arthAt muktAtmA dravya che to te guNaparyAyavALuM che. kema ke guNaparyAyavALuM dravya hoya che. Ama kahevAthI dharmAdi dravyomAM rahelA dharmanAM pariNAmonI prAptinuM ApAdana karAya che. arthAt dharmAdi dravyo utpAda AdivALAM che. utpAdAdi pariNAmo dharmAdimAM manAya to ja teo guNaparyAyavALA bane ane temAM dravyanuM lakSaNa ghaTI zake. jo dharmAdimAM guNa-paryAya na manAya to te dravya ja banI zake nahIM. paNa AkAzakusumanI jema asat thaI jaze. 'va' kArathI niyamanI prApti ane tenuM phaLa bhASyamAM dravyALi pachI va lakhelA che. te C kAra -'ja' kAra niyama kare che kedharmathI laIne AkAza sudhInAM dravyo eka ja che. kema ke temanA samAna jAtivALA dravyano abhAva che. 1. asahAya-asamAna. Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 sUtra-6 A rIte "pava'thI dharmAdi dravyo eka ja che Avo niyama thayo eTale tenAthI ISTa arthanI siddhi thAya che. te batAvatAM pU bhASyakAra ma. kahe che ke "pugala ane jIvo aneka dravya hoya che. "putinIvAstu anevyAnIti | Ama "va' kArathI dharmAdi pratyeka traNa dravyo eka ja che Avo niyama thayo ane pudgala ane jIvo aneka che AvA ISTa arthanI siddhi thaI. A tenuM phaLa che. bhASyamAM rahelA tunI sArthakatA puninIvAtu anekavyAji' AmAM je tu lagAvelo che te "tu dharmAdi dravyothI pudgala ane jIvane judA pADe che. eTale ke pudgala ane jIvo aneka dravya che. Ama 'tu' zabda dvArA saMbhAvanA karIne "pudgala ane jIvo aneka che'. Ama "aneka' vizeSaNathI pudgala ane jIvane viziSTa karAya che. A "zabdanI sArthakatA che. bhASyamAM "tti zabda kAraNa ke arthamAM che. tethI Avo artha thAya "kAraNa ke pudgala ane jIvanuM tulya jAtivALuM bahupaNuM che arthAt pudgala ane jIvanA samAna jAtivALAM ghaNAM dravyo che tethI paramANuthI laIne anaMta paramANunA skaMdha sudhInAM pudgala aneka dravyo che. tevI rIte pRthvI, pANI, teja, vAyu, beindriya, teIndriya, caurindriya, paMcendriya Ama jIvo aneka dvivyo che. pUrva sUtramAM dharmAstikAya adharmAstikAya ane AkAzAstikAya A traNa dravyo eka eka che. AvI temAM vizeSatA batAvI. hajI paNa A traNa dravyomAM ja vizeSatA batAvavA mATe A sUtraracanA che. niriyALi 2 | -6 dharmAstikAya, adharmAstikAya ane AkAzAstikAya A traNa dravyo kriyA(gati)thI rahita oya che. bhASyanI avataraNikA TIkA : upara jaNAvyA mujaba hajI paNa dharmAdi traNa dravyomAM vizeSatA batAvatI A sUtraracanA che. athavA pahelA jema arUpItva ane eka dravyatva e baMne vibhAga karIne kahyuM tevI rIte A niSkriyatna paNa vibhAga karIne kahe che. have pU. bhASyakAra ma. ' niyana ra A sUtramAM je "ra che teno artha kahe che. bhASya -dharmathI laIne AkAza sudhInAM ja traNa dravyo niSkriya che. vaLI pudgala ane jIvo kriyAvALA che. ahIM kriyAthI gati kriyA levI. Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 tattvArtha sUtra bhASyakAra '='thI dharmAdi kevI rIte batAvyA ? AvI zaMkA ane tenuM samAdhAna ahIM eka prazna thAya che ke pU. bhASyakAra ma. AvA prakAranuM bhASya lAvyA kyAMthI ? sUtramAM niSkriyanI vAta che tyAM 'AkAza sudhInA ja dharmAdi' A kevI rIte goThavyuM ? tenuM samAdhAna e ja che ke AvI pUrvanA sUtramAM 'AkAza sudhInAM dravyo eka eka che.' A vAta karI tyAM 'AkAza sudhInA' kahevAthI dharma, adharmane AkAza sAmarthyathI prApta thayAM hatAM. te ja dharma, adharma ane AkAza dravyo A sUtramAM je 'va' mUkyo che tenAthI ahIM prApta thAya che. arthAt 'ca'thI AkAza sudhInAM dravyonuM anukarSaNa thAya che. Ama sUtramAM rahela ghano artha dharma, adharma ane AkAza dravyo che tene ja pU. bhASyakAra ma. bhASyamAM jaNAvatAM kahyuM ke 'AkAza sudhInAM ja dharmAdi dravyo niSkriya che.' A rIte 'va'no je artha che te ja pU. bhASyakAra ma. batAvyo che eTale koI prazna raheto nathI. niSkriya eTale zuM ? niSkriya eTale kriyAthI rahita. (ahIM kriyAthI gatikriyA levAnI che.) dharmAdithI AkAza sudhInAM dravyo gatikriyAthI rahita che mATe niSkriya kahevAya che. aparanA mate kriyAnI vyAkhyA 'raLa jiyA'. A vyutpatti dvArA dhAtune bhAvamAM 6 ane vya pratyaya lAgatA 'jiyA' zabda banyo che. eTale 'karAya te kriyA' arthAt kriyA eTale bhAva. te AkArathI dravyano bhAva arthAt paryAya vaDe dravyanuM thavuM te kriyA che. A kriyA dharmAdi dravyomAM nathI, jethI dharmAstikAya, adharmAstikAya ane AkAzAstikAya A dravyo atizaya prApta karyA vagaranAM ja haMmezA pUrva avasthA ane apara avasthAnA bhedane choDatAM ja dekhAya che. matalaba A traNa dravyomAM evo koI atizaya pedA nathI thato ke jethI A dharmAstikAyanI pUrva avasthA ane A dharmAstikAyanI pachInI avasthA Avo bheda paDe. A traNa dravyomAM koI pheraphAra thato nathI mATe ja pUrva-apara avasthAnA bheda vagaranAM ja A dravyo dekhAya che. dA. ta. jema ghaTanI pUrva avasthA mRt piMDa che ane apara avasthA ghaTanA TukaDA che tevuM dharmAdi dravyomAM nathI. AvA dharmAdi traNa dravyo niSkriya che. apare karela vyAkhyA siddhAMta-virodhinI che. karavuM te kriyA eTale ke dravyano te AkAre bhAva arthAt paryAyarUpe dravyanuM thavuM te kriyA, ane AvI kriyAthI rahita te niSkriya. AvI apare kriyAnI vyAkhyA karI tethI to dharmAdi dravyo utpAda ane vyayathI yukta nahIM bane kevala dhrauvyathI yukta banaze. mATe kriyAnI AvI vyAkhyA karavI te to apasiddhAnta che. siddhAMtane nahIM jANanArAo AvI vyAkhyA kare che. kema ke je sat che te sarva badhA ja utpAda-vyaya ane dhrauvya dharmarUpa vyavasthAne oLaMgatA nathI. eTale ke sat te ja kahevAya ke che je utpAda, vyaya ane dhrauvyathI yukta hoya. Avo siddhAMta che. jyAre Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-6 63 aparanI vyAkhyAthI dharmAdi utpAda-vyayathI yukta banatA nathI mATe temanI vyAkhyA siddhAMta virodhInI che. utpAdAdi na manAya to dharmAdi asat thaze. siddhAMta pramANe sarva satu utpAda-vyaya-dhrauvya dharmarUpa vyavasthAne oLaMgatA nathI. A dharmAdi dravyo paNa sattAne oLaMgatAM nathI e siddha thayuM. have jo dharmAdi dravyo paNa sattAne oLaMgatAM nathI to jIvonI jema dharmAdi dravyo paNa utpAda, vigama rUpa kriyAthI yukta hovAM joIe. eTale dharmAdi dravyomAM paNa utpAda ane vyayarUpa kriyA svIkAravI ja paDaze. jo dharmAdi dravyomAM sattva nahIM svIkAro to dharmAdi dravyomAM dravyapaNAnI hAni Avaze ane AkAzakusumanI jema asat thaze. vaLI tripadIrUpa siddhAMtanA vinAzanI Apatti khuda bhagavAne paNa pahelethI ja gaNadhara bhagavaMtone sakala vastuno saMgraha karanArA hovAthI traNa prazna vaDe ja pravacanano artha pUti vA, vikheti vA, dhuti vA' A tripadIrUpa kahyo che. arthAt tripadI sakala vastuno saMgraha karI le che. AthI ja gaNadhara bhagavAne traNa prazna pUkyA tenA javAbamAM bhagavAne pahelA ja tripadIrUpa dvAdazAMga pravacanano A artha kahyo che ke sarva vastu utpanna thAya che, vyaya pAme che ane sthira rahe che. have jo dharmAdi dravyomAM utpAda-vyaya na svIkArAya to khuda bhagavAne kahela A tripadIrUpa badhuM vinAza pAmI jAya. arthAta tripadIrUpa vyavasthA rahe nahIM. mATe dharmAdi dravyomAM sattva svIkAravuM ja paDaze ane sattva tyAre ja banI zake ke temAM utpAdAdi kriyAno svIkAra thAya. dhamadi dravyamAM utpAdAdi kriyAnuM anumAna dharmAdi dravyo dravya che eTale satu che ja. AthI hetuvAdIotArkiko muktAtmAnI jema dharmAdi dravyomAM utpAda-vyaya ane sthitimattvanuM anumAna kare che. arthAt dharmAdi dravyo utpAda, vyaya ane sthitithI yukta che AvuM anumAna kare che. badrivya (paNa), DA-caya-fthatimati (sAdhya) TacatvanuM 0i mujjAtmavat (udAharaNa) jema muktAtmA dravya che to te utpAda, vyaya ane sthitithI yukta che tema dharmAdi paNa dravya che mATe utpAda, vyaya ane sthitithI yukta hovA joIe. A pramANe tArkika anumAna kare che. ukta anumAnamAM vizeSAvazyakanuM pramANa ApaNA A anumAnamAM siddhAMtanuM hArda jemane prApta thayuM che tevA vizeSAvazyakanA kartA pU. jinabhadragaNI kSamAzramaNa ma.nuM pramANa che. jeoe namaskAranI niyuktimAM zabdanuM anityatva pratipAdana karavAnI icchAthI dravyo utpAda-vyaya ane sthitivALAM che enA mATe anumAna karatI gAthAo mUkI che te A pramANe Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra avagAhaNAdao' naNu guNattao ceva pattadhammavva / uppAdAdisabhAvA vaha jIvaguNAni ko doso ? // 2821 // avagADhAraM ca viNA katto'vagAhotti teNa saMjogo / uppattI so'vassaM gaccuvakArAdao cevaM // 2822 // Na ya pajjayato bhiNNaM davvamihegaM tato jato teNa / ' taNNAsaMmi kahaM vA nabhAdao savvahA NiccA // 2823 / / A gAthAono bhAvArtha A pramANe che - avagAhanA vagere guNa che. jema pAMdaDAmAM nIlatA e guNa che, ane guNa hovAthI anitya che tema AkAzano avagAha paNa guNa hovAthI anitya che. AkAzanuM svalakSaNa-potAnuM lakSaNa avagAharUpa upakAra che, ane te avagAharUpa upakAra avagAhaka jIva vagere sivAya pragaTa thato nathI mATe avagAhI jIvAdino AkAza sAthe je saMyoga che te ja avagAha che, ane saMyoga to utpanna thanAra che. jema be AMgaLIno saMyoga joDAtI be AMgaLIthI pedA thAya che tema saMyoga pAmatI vastuothI ja saMyoga pedA thAya che eTale saMyoga utpAdavALo che. vaLI jevI rIte avagAha e AkAzano upakAra che tevI rIte gati e dharmAstikAyano upakAra che ane sthiti e adharmAstikAyano upakAra che, ane avagAha jema avagAhI jIvAdino AkAza sAthe saMyoga che te ja avagAha che tevI rIte gati ane sthiti paNa gativALA ane sthitivALA dravyano dharma ane adharma sAthe je saMyoga che te ja che. eTale avagAhanI jema gati ane sthiti paNa utpAdAdi svabhAvavALA che. kema ke gativALuM dravya hoya ane te dravyano dharmAstikAyanI sAthe saMyoga thAya tyAre dharmAstikAyagatimAM upakAraka bane che evI rIte sthitivALA dravyano adharmAstikAyanI sAthe saMyoga thAya tyAre adharmAstikAya sthitimAM upakAraka avagAhaNAtayo NaNu ityAdi / eSa sAdhyadharmazunyo dRSTAntaH, yasmAnnabho'vagAho'pyanitya eva, guNatvAta, patradharmanIlatAdivat / evaM jIvaguNA api jJAnadarzanAdayaH sarve utpAda-vigama-dhruvasvabhAvA iti // 3351 / / avagADhAraM ca viNA / nabhaso'vagAha: svalakSaNamupakAraH / sa cAvagADhAramantareNa-jIvaM pudgalaM vA-nAbhivyajyata iti / athavA'vagAha(Dha)jIvAdisaMyogamAtramavagAha iti siddham / saMyogazcotpAdI, saMyujyamAnavastujanyatvAt, hyaGgalasaMyogavat / yathA cA'vagAha AkAzasya, evaM gatisthityupakArAdayo'pi dharmAdInAM gatimadAdidravyasaMyogatvAt tadutpAdAdisvabhAvA iti // 3352 // Na ya pajjayato bhiNNaM / na hi paryAyAtmIyAt kiJcid dravyamekAntabhinnamupalabhyate yat sambhAvyeta tasmin paryAye vinirgate'pyavini(na)STamekAntAvikRtaM nityatvamiti / yatasta paryAyAdananyada dravyama tatastatparyAyanAze tenAtmanA tad dravyaM nazyet, nAnyaparyAyAtmanA, anekaparyAyAnanta(nya)rUpatvAd ekenAtmanA nazyati, anyenAtmanotpadyate anyenAtmanA dhruvamiti bahutvAdAtmanAmekasya vastuna iti / tasmAt kathamiva ekAntena AkAzAdayo nityAH pratipanuM savA rUti ? rUrUA . vizeSAvazyakabhASya koTyAryavAdigaNikRta tRtIyo bhAgaH pR0 653 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-6 65 bane che. AthI avagAhanI jema dharma ane adharmanA gati, sthiti, upakAra, gati ane sthitivALA dravyanA saMyogamAtra hovAthI te paNa utpAdAdi svabhAvavALA che. A rIte dharmAdimAM utpAdAdinA anumAnamAM pU. jinabhadragaNIkSamAzramaNa ma.nI gAthAo pramANarUpa che. to dharmAdine niSkriya kema kaho cho? upara mujaba anumAnathI dharmAstikAya, adharmAstikAya ane AkAzastikAyamAM utpAdAdi che evuM siddha thAya che. ahIM eka prazna thAya che ke dharmAdi traNe utpAdAdi svabhAvavALA che ja to pachI dharmAdi dravyone niSkriya zA mATe kaho cho ? utpAdAdi kriyA to che ja pachI niSkriya kevI rIte kahevAya ? gatikriyAthI dharmAdi niSkriya che. A praznanA samAdhAnamAM pU. bhASyakAra ma. bhASyamAM pharamAve che ke pudgala ane jIvo kriyAvALA che. ahIM kriyAthI sAmAnya kriyA levAnI nathI paNa kriyAvizeSa levAnI che ane te vizeSa kriyA gatikriyA levAnI che. matalaba pudgala ane jIvamAM je dezAMtaraprAptirUpa arthAt eka jagA choDI bIjI jagA levArUpa je vizeSa kriyA che teno ahIM niSedha karAya che, paraMtu utpAdAdi sAmAnya kriyAno niSedha karAto nathI. eTale dharmAdine niSkriya kahIe chIe te utpAdAdi sAmAnya kriyAne laIne nahIM paraMtu gati kriyArUpa vizeSa kriyAne laIne kahIe chIe. dharmAdimAM gati-kriyA nathI mATe te niSkriya che. pudgala ane jIva ja gati kriyAvALA che dharmAdi to gati karatA jIvAdine gati AdimAM sahAya kare che paraMtu teomAM gatikriyA nathI. jyAre pudgalo ane jIvo to amuka dezathI bIjA dezane prApta thatA dekhAya che. arthAt daDo ApaNe ahIMthI pheMkyo, sAmAe te jhIlyo to te pugala eka jagAthI bIjA jagAe gayela dekhAya che tevI rIte jIva paNa savAre ghare, bapore skUlamAM evI rIte eka dezathI bIjA dezamAM prApta thayela dekhAya che. mATe pudgala ane jIva A be ja dravya gatikriyAvALA che arthAt A be dravya ja kriyAvALA che, bAkInAM dravyo niSkriya che. "niyi ' zabdamAM to kriyA zabda che to gati karma artha kevI rIte karyo ? sUtramAM to "niSkriya" zabda che ane pU. bhASyakAra ma. to "gatikriyA' kahyuM. "kriyA" zabdane badale "gatikriyA kevI rIte kahyuM. "gatikriyA kevI rIte lAvyA? ahIM ApaNe dezAMtaraprAptirUpa kriyAthI rahita hovAthI niSkriya kahIe chIe. to A dezAMtaraprAptirUpa arthamAM prasiddha m dhAtu che. tethI A ja arthane dezAMtaraprAptirUpa arthamAM prasiddha bIjA ja dhAtu vaDe prakAza karatAM kahe che ke ahIM kriyA zabdathI kahevAne ISTa viziSTa gatikriyA ja che paNa sAmAnya kriyA nathI. Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 tattvArtha sUtra eTale gati viziSTa kriyAno ja dharmAdi dravyomAM niSedha karAya che ane tethI ja niSkriya zabdamAM kriyA' zabda che. chatAM pU. bhASyakAra ma. "ti' arthAta "nativiyA' Avo zabdaprayoga karyo che. dharmAdimAM gatikriyA kema nathI ? dharmAdimAM gatikriyA nathI AthI te niSkriya che. A vAta to barAbara samajAI gaI paNa eka e ja nathI samajAtuM ke te dravyomAM gatikriyA kema nathI. zA mATe te dravyo gati na kare? A na samajAtI vAta mATe eTaluM ja kahevAnuM che ke A dharmAdi dravyo pahelA je pradezomAM rahelAM che tyAMthI bIjA pradezamAM javA mATe utsAha vagaranAM che. arthAta anAdi kALathI dharmAdi dravyonI je AkAzapradezamAM avagAhanA che te AkAzapradezathI chUTA paDI bIjA AkAzapradezamAM te jatAM ja nathI. tyAMne tyAM ja rahe che. temanAmAM evo koI atizaya prApta thato ja nathI ke jethI eka sthaLethI bIje sthaLe jAya. AthI dharmAdi dravyo gatirUpa kriyAnA AdhAra kevI rIte bane ? temanAmAM utsAha-atizaya ja pedA nathI thato to kevI rIte gatikriyA thAya? kevI rIte te dravyo gati kare ? tethI dharmAdi dravyo niSkriya che. A ja darzana niravadya nirdaSTa che. dharmAdi traNa dravyomAM ekadravyatva ane niSkriyatva arthAta A traNa dravyo eka eka che ane niSkriya che. A rIte vizeSatA batAvI. have prastuta dharmAdi samasta arthAt pAMce dravyonA pradeza ane avayavanI saMkhyA batAvavA mATe pU. bhASyakAra ma. bhASya race che. bhASya :- A graMthamAM tame pahelA sUtranA bhAgyamAM "pradeza ane avayavanuM bahutva tenuM nAma kAya' arthAt ghaNA pradezo ane avayavo hoya tene kAya kahevAya ema kahyuM hatuM to te dharmAdi dravyonA pradeza aMge avayavano kayo niyama che? zuM tenI cokkasa saMkhyA che ? A praznano javAba apAya che. TIkA - AgaLanA sUtranI sAthe saMbaMdha karatA pU. bhASyakAra ma. A praznAtmaka bhASyanI racanA karI che. A bhASyamAM 'tame pahelAM kahyuM hatuM.' ityAdi bhASyavAkya vaDe pUrvanI sAthe saMbaMdha karatAM kyuM che ke pradeza ane avayavonI saMkhyAviSayaka prazna A adhyAyanA pahelA sUtramAM "manIvAyA:' kahyuM che tyAM "vAya zabdanA grahaNa prayojanamAM jaNAvyuM hatuM ke "pradeza ane avayavanA bahutva mATe kAya zabdanuM grahaNa che." tethI jijJAsA thAya che ke dharmAstikAyathI laIne jIvAstikAya sudhInAM sarva dravyomAM pradeza ane avayavano kayo niyama che ? A dareka dravyonA keTalA pradezo che? keTalA avayavo che ? teno 1. amUrteSvavayavavyavahAro durghaTaH, mUrteSu cAntyAvayaveSu paramANuSu pradezavyavahAra ityabhiprAyaH / zrI hAribha0 pR0 215 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 H sUtra-6 zuM niyama che ? Ama dravyonA pradeza ane avayavo mATe prazna thAya che. A praznano uttara ApatAM pU. bhASyakAra ma. bhASyamAM 'mote' A paMkti dvArA kahI rahyA che ke 'huM AgamathI A praznano javAba ApuM chuM.' Ama kahIne pU. bhASyakAra ma. praznAtmaka bhASyanI jema have tenA javAbamAM uttarAtmaka bhASya race che. 67 jo ke te pahelAM ApaNe praznakArano abhiprAya zuM. che te jANI laIe. kema ke pU. bhASyakAra ma. to praznakArano prazna bhASyamAM batAvyo paNa teno abhiprAya zuM che te batAvyuM nathI. praznakArano abhiprAya pU. bhASyakAra ma. jaNAvyuM hatuM ke 'pradeza ane avayavanuM bahutva batAvatA mATe 'kAya' zabdanuM grahaNa che to 'kAya' zabdano prayoga to dharma, adharma, AkAza, pudgala ane jIva badhAM dravyanI sAthe che to zuM A dareka dravyonA pradeza ane avayavo che ? joke amUrta evA dharmAdi dravyomAM ane aMtya bheda avasthAvALA arthAt ekalA paramANuo ke je mUrta che temAM paNa avayavano vyavahAra to nathI. kAraNa ke avayavano vyavahAra to mUrta dravyomAM ja pratIta thAya che. AthI prazna thAya che ke amUrta dravya ane paramANuonA kayA avayavo ? kayA dravyanA keTalA pradezo che ? keTalA avayavo che ? A rIte amUrta dharmAdi dravyo ane mUrta evA paramANumAM paNa avayavano vyavahAra nathI to tyAM kevI rIte samajavuM ? A praznakArano abhiprAya che. A praznanA javAbarUpe bhASyakAra ma. bhASyanI racanA karI rahyA che. te A pramANe bhASya H- paramANune choDIne badhAM dravyonA pradezo hoya che. avayavo to skaMdhonA ja hoya che. kAraNa ke AgaLa kahevAze ke pudgalanA be bheda che "aNuo ane skaMdho" ane skaMdho saMghAtathI, bhedathI ane saMghAtabhedathI utpanna thAya che. (adhyAya 5, sU. 25, 26) mUrta ane amUrta dravyonA pradezo hoya che. TIkA :pradeza zabdanI vyutpatti 'saMvyavahAra mATe batAvAya te pradezo che.' sArI rIte vyavahAra mATe batAvAya te pradezo kahevAya che. pradezanuM parimANa A dravyomAM dharma, adharma, AkAza ane jIvonA pradezo dravya paramANunA jevaDA che. 1. dharmAdInAM pradezAH sannikRSTA dezAH pradezA iti kRtvA, paramANorityetat prApte'nyata Aha- anyatra paramANoH paramANuM muktvA, dravyato'zakyabhedasya paramANutvAt samAnajAtIyapradezapratiSedho'yaM... hAribha0 pR0 215. Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 tattvArtha sUtra AmAM pramANa AmAM AkAzapradezanuM pramANa ApatAM jema kahyuM che ke. niravayava evo AkAzano je deza-bhAga che te kSetrapradeza che. A pramANe jovAyeluM che.' A pramANa ApIne samajAve che ke dravya paramANu eka AkAzapradeza-kSetra pradezamAM rahe che eTale dravya paramANunA jevaDA ja AkAzanA eka eka pradeza che. kSetrapradezanA upalakSaNathI dharmAdi dravyonA pradezano paricaya A rIte AkAzapradezano paricaya ApIne tenA upalakSaNathI dharma-adharma-AkAza ane jIvanA pradezono paNa paricaya ApI dIdho. arthAtu AkAzano niravayava deza te kSetrapradeza che tevI ja rIte dharmAstikAyano niravayava deza te pradeza che, adharmAstikAyano niravayava deza te pradeza che, jIvAstikAyano niravayava deza te pradeza che A rIte samajI levuM. A rIte dharma, adharma, AkAza ane jIva A amUrta dravyonA niravayava deza te pradeza che. Ama ApaNe joI gayA ke dharmAdi amUrta dravyonA pradezanA ane paramANurUpa mUrta dravyanA pradeza parimANamAM kazo pharaka nathI. dharmAdi amUrta dravyonA pradeza ane dravya paramANunuM parimANa sarakhuM che. - have badhAM dravyonA pradezano paricaya karIe to dharmAdi cAra amUrta dravyonA to niravayava deza che te pradeza che eTale cAre dravyonA pradezano paricaya samAna che paraMtu mUrta evA pudgala dravyanA pradezanA paricaya kaMIka judo che eTale ApaNe have pudgala dravyanA pradezano paricaya karazuM. pudgala dravyanA pradezano paricaya pudgala dravyano niraMza evo dravyarUpe je deza che te pradeza che. paraMtu te pradezarUpa paramANuno bIjo pradeza bhAga hoto nathI. bhASyamAM paramANune choDIne kahyuM che tenuM spaSTIkaraNa Ama pudgala dravyano pradeza e niraMza evo je dravya paramANu che te ja che ane te paramANune bIjo pradeza hoto nathI. AthI ja pU. bhASyakAra ma. bhASyamAM "paramANune choDIne kahyuM che. matalaba paramANu sivAya dareka dravyonA pradezo hoya che. A spaSTa samajAya che. bhASyakAre paramANune choDIne kema kahyuM? teno khulAso pU. bhASyakAra ma. pradeza zabdathI vAcya dravyAMzane manamAM rAkhIne "paramANu sivAya dravyanA pradezo che ema kahyuM che paNa rUpAdi je paryAyAMza che tene laIne kahyuM nathI. kAraNa ke Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-6 69 granthakAre ja prazamarati prakaraNamAM kahyuM che ke-"pradeza vagarano paramANu varNAdi guNothI bhajanIya che." arthAta dravyanI apekSAe paramANu apradezI che paNa varNAdi guNonI apekSAe sapradeza che. Ama apekSAe paramANune pradezo hoI zake che. ahIM to dravyAMzane laIne paramANune choDIne kahyuM che. e spaSTa samajAI jAya che. apekSAe paramANune pradezo hoI zake paNa avayava na hoI zake paramANumAM rahelA rUpAdi e paramANunA pradeza kahevAya tethI A apekSAe arthAta varNAdi guNothI paramANu saMpradezI kahevAya che eTale apekSAe paramANune pradezo hoI zake che. AthI ja pradeza ane avayavano bheda che. ane eTale ja apekSAe paramANune pradezo hoI zake che paNa avayavo to hotA ja nathI. pradeza ane avayavanI oLakhANa je koI paNa kALe vastuthI bhinna prApta na thAya te pradezo che. ja chUTA paDelA ane niyata AkAravALA buddhimAM AvI zake che te avayavo che. avayavo skaMdhomAM ja hoya che. bhASyamAM "avayavastu'mAM tu zabda vizeSatA batAve che. tethI A pramANe artha thAya che ke vignasA ane prayogathI judA karAya te avayavo che. ane te avayavo caNaka Adi kramavALA tathA rUpAdi bhedane oLaMgyA nathI evA skaMdhonA ja hoya che. arthAt avayavo evA skaMdhonA ja hoya che ke rUpAdi jenAmAM hoya che. tevA skaMdhonA ja avayavo hoya che paNa rUpAdi vihIna je dvayAdipradezavanto yAvadanantapradezakAH skandhAH / paramANurapradezo varNAdiguNeSu bhajanIyaH // 208 / / dvayAdipradezabhAjaH skandhAH-saMghAtAH ekaTyaNukaprabhRtayaH dvayoraNvoH trayANAM vA ityAdi prArabdhAH yAvat anantapradezAH sarve skandhAH paramANustu na skandhazabdAbhidheyo'pradezatvAt nahi tasya dravyapradezAH santi anye, svayamevA'sau pradezaH prakRSTo dezo'vayavaH, pradezaH na tataH paraM anyaH sUkSmatamo'sti pudgalaH dravyapradezaH / zaMkA :- ahIM pradeza ane avayavono vicAra karyo tethI pagalanA ApaNe tyAM cAra bheda kahevAya che te cAra bheda nahIM thAya paNa skaMdha, pradeza ane avayava Ama traNa bheda thaze. samAdhAna :- A zaMkAnA samAdhAnamAM samajavuM ke tattvathI spaSTapaNe prApta thatA snehAdithI thayela je saMyoga ane vibhAgane bhajanArA aMzo che te avayavo che jenA vaDe dravya anya karAya che athavA thAya -- che. A prakriyA skaMdhomAM ja hoya che. eTale ke avayavo kaho ke aMzo kaho. A aMzone avayavo kaho ke deza kahe eka ja che. tethI pugalanA skaMdha, deza, pradeza ane paramANu A cAra bheda prasiddha thaI jaze. ahIM tattvArthakAre avayavanuM grahaNa eTalA mATe karyuM che ke bIjAomAM dezanI prasiddhi nathI, avayava prasiddha che. mATe ahIM skaMdhanA deza A pramANe nahIM kahetAM avayavo kahyA che. tattvArthasUtra, mudrita TippaNImAM pR328 avayavAstu visakalitabhedavRttayaH skandhAnAmevAnantAnantapradezakAntAnAM....hAribha0 pR0 215 rU. Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra dharmAstikAyAdi dho che tenA avayavo kadI hotA nathI. dharmAdi dravyonA avayavo hotA nathI paNa pudgalanA ja hoya che bhASyamAM rahelo "va' zabda niyama karanAra che. tethI evo niyama thAya che ke dharma, adharma, AkAza, jIva ane aNunA avayavo nathI, pudgala skaMdhonA ja avayavo hoya che. sarva dravyomAMthI mAtra pudgala skaMdhonA ja avayavo hoya che, bAkI koI dravyonA avayavo hotA nathI. ahIM jarUra e prazna thAya ke pudgala skaMdhonA ja avayavo hoya ane bIjAM dravyonA nahi. Ama zA mATe hoya che ? dharmAdinA avayavo hotA nathI ane pudgala skaMdhonA ja hoya che tenuM kAraNa tenuM kAraNa e ja che ke AgaLa pU. sUtrakAra ma. sU. ra6mAM batAvaze ke saMghAta, bheda ane saMghAtabhedathI skaMdha thAya che. arthAta chUTA rahelA avayavo samudAyarUpe pariNAma pAme che tyAre skaMdho bane che ane samudAyarUpe pariNamelA skaMdhamAM bheda pariNAma tathA saMghAtathI paNa yaNuka Adi skaMdho bane che. AthI je vignasA ke prayogathI chUTA karAya te avayavo che. uttara : paramANuo to bhedathI ja chUTA paDatA hoya che, saMghAtabhedathI ke saMghAtathI nathI thatA mATe avayavono vyavahAra pudgala skaMdhomAM ja thAya che paNa amUrta dharmAdi dravyomAM thato nathI. A rIte dharmAdi amUrta dravyo ane paramANu sivAyanA pudgala dravyonA pradezo hoya che ane mUrta evA pudgaladravyanA avayavo hoya che. Avo pradeza ane avayavano niyama nizcita thayA pachI have pU. sUtrakAra ma. dharmAdi dravyonA pradezonI iyattA-saMkhyAnI maryAdA batAvatAM kahe che asaGkhyeyAH pradezA dharmAdharmayoH // 5-7 // dharmAdharmanA asaMkhyAta pradezo che. bhA. (pa-1) sUtramAM jeno nirdeza karyo che te dharmAstikAya ane adharmAstikAyanA asaMkhyAta pradezo che. dharmAdharmanA pradezanI saMkhyA TIkA: 'tatra' eTale sUtramAM kahela te dharmAdi dravyo jenI saMkhyA pAMca che temAM dharma ane adharma A pratyekanA asaMkhyAtA pradezo che. A pradezo lokAkAzanA pradezo jeTalA che. matalaba dharmAstikAya ane adharmAstikAyanA pradezo saMkhyAtA nathI ane anaMtA paNa nathI. Ama saMkhyAta ane anaMta A baMne saMkhyAno bhudAsa karavA dvArA asaMkhyAtA pradezo kahevAya che. amUrta evA dharmAstikAya ane adharmAstikAya A be dravyonA pradezonI saMkhyA batAvyA pachI pradezanA svarUpanuM nirdhAraNa karAvavAnI arthAt pradezanA svarUpano nizcaya karAvavAnI Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-7 71 icchAvALA pU. bhASyakAra ma. kahe che ke - bhASya - pradeza kharekhara ApekSika sarvasUkSma ja che te paramANuno avagAha che. bhASyakAre Apela pradezano paricaya pU. bhASyakAra ma. "pradeza' zabdanI vyutpatti batAvatAM kahe che ke "prakRSTa deza te pradeza" arthAt jenAthI bIjo nIco vibhAga thaI zake nahIM, te pradeza che. A pradeza eTale parama niruddha deza ke niravayava deza che. paramaniruddha deza kaho ke niravayava deza kaho eka ja che. arthAta UtaratAM UtaratAM jyAM aTakyA pachI AgaLa UtaravAnuM nathI evo athavA jeno bIjo koI avayava nathI te pradeza che. pradezanI samajaNa mATe daSTAnta jema meruthI nAno, bIjo enAthI nAno, bIjo enAthI nAno Ama vibhAga karatA ja jaIe. chevaTanA paramANu sahuthI nAno Avyo. have paramANuthI nAno koI nathI. kema ke paramANu parama niruddha che. ahIM sArI rIte aTakI javuM paDe che. - jo paramANu sAvayavI hota to tenAthI nAno koI vibhAga prApta thAya paNa paramANu niravayava hoya che. A rIte paramANu e paramaniruddha, niravayava che tenA jevo pradeza che. Ama upara pramANe pradezanA paricayathI pradeza ane paramANu ekasarakhA che te batAvyuM. pradezonI pratyakSatA ane apratyakSatA bhASyamAM je "nAma zabda che te kharekhara arthamAM che. eTale ke kharekhara te pradezo ApaNI indriyothI apratyakSa che paNa sarvajJa bhagavaMtoe pratyakSathI jANIne kahe che. bhASyamAM ApekSika vizeSaNa kaI dRSTie che ? apekSA jenuM prayojana hoya athavA apekSAthI je thayela hoya te ApekSika kahevAya che. 2. 1. jema skaMdhomAM saMbaddha pradeza koI paNa vakhate AvIne lAgelo che tema AkAzAdinA pradezo AvIne lAgelA nathI paNa anAdi kALathI saMbaddha ja che. bhASyamAM je sarva Adino prayoga che te nizcaya paramANunA jJApana mATe che. jo Ama na manAya to eka AkAzapradezamAM paNa paramANuono samUha ane anaMta paramANuonA skaMdhano avagAha hoya che e paNa sukSma hoI zake che. paNa te jema eka AkAzapradezamAM avagAhe che tema be Adi pradezomAM paNa avagAhI zake che jyAre paramANu to eka ja AkAzapradezamAM avagAhe che. be Adi pradezomAM nahIM tethI paramANuno ja sUkSma avagAha kahyo che e suMdara che. tattvA. mu. TI. pR. 329 ...........sarvasUkSaNa paramALoH sarvaparityartha.haripa0 pR. 226 tatra dharmAdharmayoH asaMkhyeyAH pradezAH iti bhASyaM saMbhASyate / 3. nAmazabdaH kila evArthaH sa ca parokSAptAgamavAdasUcakaH, evamAptAH kathayanti, yaduta apekSAprayojanastannirvRttaye vA ApekSikaH, sthirA vibhAgApekSayA sarvalaghurityarthaH tadayaM mUrtetareSu sAdhAraNasattAnibandhanatvAt...hAribha0 pR0 215 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 tattvArtha sUtra te pradeza svasiddha ja che paNa sAme pratyakSa dekhanArA amArA vaDe A upAyathI prajJApana karAto hovAthI arthAt jaNAvAto hovAthI ApekSika kahevAya che. matalaba pradeza koInAthI banelo nathI. svataH siddha che. paNa ApaNane te pradezanuM jJAna prajJApana dvArA thAya che mATe te pradeza ApekSika kahevAya che. matalaba e che ke pradezanuM jJAna ApaNane pratyakSa jJAnIonA vacanathI thAya che mATe ja bhASyamAM pU. bhASyAkAra ma. ApekSika zabda mUkyo che. pradezo sUkSma che paNa skUla nathI A dharma, adharma, AkAza ane jIva sarvenA pradezo ApekSika hovA chatAM sUkSma ja che, sthUla nathI. bhASyamAM rahela tu zabdano artha avadhAraNa che AthI sUkSma ja che, bhUla nathI. Avo artha samajAya che. ApekSikatvanuM nirUpaNa dharmAdi dravyonA pradezo ApekSika che to konI apekSAe? A prazna svAbhAvika thAya che. AthI tenA samAdhAnamAM pU. bhASyakAra ma. jaNAve che ke "paramANuno je avagAha che te avagAhanI apekSAe pradeza kahevAya che." A bhASyamAM je paramANuno avagAha kahyo che te dravya paramANuno ja batAvyo che. ane A dravya paramANunA grahaNathI pradezanA parimANanuM jJAna karAya che. matalaba e che ke paramANuthI rokAyelo je deza che te pradeza che. arthAt paramANu ane pradeza sarakhA che. ahIM "paramANuno avagAha' kahyuM to te avagAha eTale "paramANunI gati' Avo artha nathI samajavAno mATe avagAha' zabdanA paryAyavAcI zabda batAvIe chIe. avagAha' zabdanA paryAyavAcI avagAha, vyavasthAna, AkrAnti, adhyAsana A badhA zabdo eka ja arthavALA che. AthI nakkI samajAya che ke ahIM avagAha eTale gati artha levAno nathI. AkAzapradezanA paricaya dvArA bIjAM dravyonA pradezano paricaya zaMkA :- A bhASyathI to AkAzanA ja pradezanuM nirUpaNa thayuM kahevAze paraMtu dharmAstikAyAdinA pradezanuM nirUpaNa thayuM nahIM kahevAya, kema ke avagAha e AkAzanuM lakSaNa che. samAdhAna :- e pramANe raho, emAM vAMdho zuM che? pradezanuM lakSaNa to jANI lIdhuM ane lokAkAzamAM jyAM AkAzapradeza che ane te pradeza jevaDo che tevaDo ja, te ja AkAzapradezamAM dharmAstikAyano pradeza rahelo che. matalaba jyAM AkAzapradeza che tyAM ja dharmAstikAyano pradeza che ane AkAzapradeza jeTalo che teTalo ja dharmAstikAyano pradeza paNa che. A ja rIte adharmAstikAyano pradeza paNa tyAM ja ane teTalo ja che e samajI levuM. eTale dharmAstikAya ane adharmAstikAyanA pradezo AkAzapradezanA tulya pramANa hovAthI eka ja racanA (kathana, vAkya) dvArA pradezanuM nirUpaNa karyuM che. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-8 73 temAM AkAza avakAza ApavAmAM vyApAravALuM che, gati pariNAmamAM dharmano ane sthiti pariNAmamAM adharma dravyano upakAra che. tethI "sarvasUkSma paramANuno avagAha enuM nAma pradeza" AvuM pradezanuM lakSaNa avyAhata che. mATe dharma, adharma, AkAza ane jIva sarvanA pradeza mATe A lakSaNanI ja apekSA rAkhavI. bhASyamAM rahela 'ti' zabdathI upasaMhAra kare che ke--dharmAdharmanI pradeza saMkhyA asaMkhyAta ja che. have asaMkhyAta pradezanA prakaraNathI(eka)jIvanA paNa te dharmAdinA tulya pradeza hovAthI (eka) jIva dravyanA pradezano niyama kahe che. nIvartha che -8 . pratyeka jIvanA asaMkhyAta pradezo che. bhASya :- eka jIvanA paNa asaMkhyAtA pradezo hoya che. sUtramAM sAmAnyathI jIva zabdano prayoga hovA chatAM eka jIva Avo artha bhASyakAre kevI rIte karyo ? TIkA - jIva jJAnarUpa upayoga ane darzanarUpa upayoganA svabhAvavALo che. te jIvano koI vakhata sAmAnyathI jIva A pramANe nirdeza karAya che, ane tethI jema go' bolavAthI jeTalA gAyonA bheda che nIlI gAya. pILI gAya ityAdi badhA bhedo AvI jAya che tema sAmAnyathI "jIva' zabda kahevAthI sakaLa nArakAdi bhedo aMdara AvI jAya che. koI vakhata amuka jIva Ama kahIne vyakti levAya. tema ahIM bhASyamAM zabdathI eka vyakti levAnI che. matalaba anaMtA jIvomAMthI eka jIva levo. A rIte anaMtA jIvono vyavaccheda karIne eka eka jIvanA asaMkhyAta pradeza che e 1. jo pUrvasUtranI sAthe eka yoga karavAmAM Ave to sUtra navuM racavuM paDe nahIM. to zA mATe be sUtra racyAM ? AnuM samAdhAna e che ke jo eka sUtra banAvavAmAM Ave to jema dharma ane adharmathI dharmAstikAya ane adharmAstikAyanA asaMkhyAta pradezo che e samajAya che tevI rIte jIvAstikAya-jIvasamUhanA asaMkhyAta pradeza che. Avo bodha thAya. pratyeka jIvonA asaMkhyAta pradeza che Avo bodha thaI zake nahIM mATe sUtrakAre "gIvaNa 2' A sUtra juduM racyuM che. jema cothA adhyAyamAM sUtra 44-45-46 Ama traNa sUtro racyAM che tyAM 'zavarSasahastrAranAmAvya-topu' A pramANe sUtra racI zakAya tema hatuM chatAM 'catAnAM (sU. 46) racyuM che tema ahIM 'navastha ra' sUtra juduM racyuM che. athavA A ja adhyAyamAM 4344 be sUtronI racanA karI che tenA badale "rUfpanIvopayoSa samiAna' AvuM sUtra nathI kahyuM. (eTale sUtrakAre "jIvI 2' A sUtranI judI racanA karI che tenAthI ja samajAya che ke pratyeka jIvonA asaMkhyAta pradezo che.) tasvArtha. mudriTippaSNAm pR0 330, Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 tattvArtha sUtra batAvavA mATe bhASyamAM pa nIvarya Ama "jIva' zabdanI sAthe "eka' zabda yojyo che. sUtramAM "gha' zabdathI zuM levuM te batAve che sUtramAM "ra' zabda che tenAthI AtmAmAM asaMkhyAta pradezo che tenuM anusaMdhAna thAya che. matalaba eka jIvanA asaMkhyAta pradezo che. eTale ke pUrvasUtramAM ' dhyeya:' vizeSaNa che tenuM ahIM vathI anukarSaNa thAya che eTale jIvanA paNa asaMkhyAta pradezo che Avo artha prApta thAya che. kramanA ullaMghananuM kAraNa ahIM prasiddha dharmAdinA kramanuM ullaMghana karIne arthAta dharma, adharma pachI AkAza Ave tenA badale jIvanuM kathana karavAmAM AvyuM che te tulya pradezanA kathanamAM lAghava rahe eTalA mATe che. arthAtu dharmAdi eka ekanA pradezo ane eka jIvanA pradezo samAna che. A nirUpaNa sahelAIthI thaI jAya che eTalA mATe ja sUtramAM "gha' zabdathI eka jIvanA ane dharmAstikAyAdinA pradezanI saMkhyA tulya che. A pramANe lAghava mATe kahyuM. Ama ahIM dharmAdinA kramathI prApta thatA AkAzAdinuM ullaMghana karI AtmAnuM grahaNa karyuM ane "gha'thI tenA paNa asaMkhyAta pradeza che ema lAghava thayuM. sUtramAM "gha'thI tenA paNa asaMkhyAta pradeza che ema lAghava thayuM. pUrva sUtramAM jIvane sAthe kema kahyo nahIM tevI zaMkAne tenuM samAdhAna ahIM eka zaMkA thaI zake che ke pUrva sUtramAM ja, dharmAdharmanI sAthe ja "jIva' kema na kahyuM ? jo dharmAdharmanI sAthe ja "jIva' paNa kahyuM hota to A juduM sUtra banAvavuM na paData ne ? zA mATe A juduM sUtra banAvyuM? A zaMkAnA samAdhAnamAM pU. sUtrakAra mahArAjAno e abhiprAya che ke dharmAdinI jema jIvanA pradezo asaMkhyAta hovA chatAM te jIvanA pradezo saMkoca ane vikAsa svabhAvavALA che jayAre dharmAdharmanA asaMkhyAta pradezo haMmezA vistRta ja hoya che, saMkoca pAmatA nathI. A rIte dharmanA, adharmanA ane eka jIvanA pradezo tulya che arthAta asaMkhyAta pradezo sarakhA hovA chatAM ATalo taphAvata che. A batAvavA mATe pU. sUtrakAra mahArAje be sUtro judAM banAvyAM che. A jIvanA asaMkhyAta pradezo saMkucita thavAnA ane vistAravALA thavAnA svabhAvavALA che. saMkucita svabhAvavALA hovAthI koI vakhata nAnAmAM nAnA kuMthu AdinA zarIrane grahaNa karavAvALA hoya che ane vikAsa svabhAvavALA hovAthI kadAcita asaMkhyAta pradezanI saMkhyAne choDyA vagara moTA zarIravALA hAthInA zarIrane paNa grahaNa kare che. have upara kahelA dharma, adharma ane jIva dravyanI jema AkAzanA paNa pradezono niyama kahevAnI icchAthI pU. sUtrakAra ma. kahe che ke Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 H sUtra-9 AAzayAnantAH || 1-1 || 75 AkAzanA anaMtA pradezo che. avagAha Ape te AkAza A paricayamAM doSodbhAvana TIkA : ahIM 'avakAzanuM dAna kare te AkAza'. AvI rIte AkAzano paricaya ApavAmAM Ave to lokAkAzanI ja siddhi thaze paNa alokAkAzanI siddhi thaze nahIM. kema ke tyAM jIva ke pudgala Adi koI avagAhIne rahelo nathI. arthAt alokAkAza koIne avagAhanuM dAna karatuM nathIM. tethI alokAkAza anAkAza ja thaze arthAt alokAkAza AkAza kahevAze nahIM. iSTApatti A rIte 'avagAha Ape te AkAza' Avo paricaya ApanArane jaNAvyuM ke alokAkAzamAM doSa Avaze te anAkAza thaI jaze. to paricaya ApanAra A Apattine svIkArI le che ane kahe che ke A to amane iSTa che. kema ke dharmAdinI jema alokAkAza e anAdikAlIna eka judA dravyanI saMjJA che. bIjAonI mAnyatA bIjAo ahIM ema mAne che ke alokAkAzamAM paNa avagAha ApavAnI zakti to che paNa temAM koI avagAha lenAra nathI mATe te zakti pragaTa thatI nathI. jo koI avagAha lenAra hota to alokAkAzamAM avagAha pariNAma hovAthI avagAhazakti abhivyakta thAta, paraMtu tyAM avagAhaka nathI. mATe alokAkAzamAM avagAha ApavAnI zakti hovAthI e paNa AkAza ja che, bIjuM juduM dravya nathI. alokAkAza AkAza kahevAya che te upacAra che vaLI bIjA koI 'alokAkAzane AkAza' kahevAmAM Ave che te upacAra che arthAt upacArathI te AkAza kahevAya che evuM kahe che. lokAkAzamAM jema polANa che tema alokAkAzamAM paNa polANa dekhAya che. mATe alokAkAza paNa AkAza che. Ama polANane laIne alokAkAzane paNa upacArathI AkAza kahevAya che. A kathana siddhAntathI viruddha che alokAkAzane upacArathI AkAza kahevAya che arthAt alokAkAzamAM AkAzano upacAra che. AvuM jeo kahI rahyA che te siddhAntathI viruddha che, siddhAntathI rahita che mATe ayukta che. 1. siddhAMtamAM alokAkAzamAM AkAzano upacAra nathI karyo te batAvato pATha "atonAAse khaM bhaMte ? ji jIvA pucchA hi ceva ? goyamA ! no jIvA jAva no ajIvappaesA ege ajIvadavvadese agurulahue a agurulahuyaguNehiM saMjutte savvAgAse aNaMtabhAguNe" iti // ( bhagavatIsUtra) Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 tattvArtha sUtra AkAzamAM svati: utpAdAdi nathI AvI mAnyatAnuM nirUpaNa have bIjI mAnyatAne vicArIe. keTalAka kahe che ke AkAzamAM utpAda ane vyaya svAbhAvika nathI kiMtu bIjAnA kAraNe thAya che. kema ke AkAzamAM avagAhanA lenAranuM saMnidhAna hoya to utpAda thAya che ane avagAhanA lenAranuM saMnidhAna cAlyuM jAya che. tyAre vyaya thAya che. matalaba avagAhanA lenAra pudgala ane jIva AkAzapradezamAM avagAhanA le che tyAre te AkAzapradezomAM avagAhano utpAda thAya che ane e pugala ane jIva bIjA pradezomAM avagAhanA le che tyAre te AkAzapradezomAM avagAhano vyaya thAya che. mATe AkAzamAM avagAhaka dravyanA kAraNe utpAda ane vyaya che paraMtu svataH utpAda-vyaya nathI. vaLI alokAkAzamAM satunuM lakSaNa saMpUrNa ghaTI zakaze nahi. A rIte avagAhakanA saMnidhAnane AdhIna utpAda che, asaMnidhAnane AdhIna vyaya che. to bolo alokAkAzamAM utpAda ane vyaya kevI rIte ghaTaze? tyAM to koI avagAhaka dravya jIva ke pudgala nathI ane avagAhaka dravyano abhAva hovAthI bIjAne AdhIna utpAda ane vyaya alokAkAzamAM kevI rIte saMbhave ? A rIte alokAkAzamAM utpAda-vyaya ghaTaze nahIM ane AthI ja sanuM lakSaNa paNa ardhavaizasaM thaze arthAta aDadhuM nAza pAmI jaze. kema ke satanuM lakSaNa "utpAda-vyaya-dhrauvyayukta satu che jyAre AkAzamAM svataH utpAda ane vyaya manAya nahIM tyAre emAM saMpUrNa lakSaNa to ghaTyuM ja nahIM. eka dhrauvya aMza ja ghaTyo. lakSaNa to vyApaka ja hoya che. arthAt satumAtramAM lakSaNa ghaTavuM joIe, teonA matamAM te lakSaNa ghaTI zakatuM nathI. matalaba e samajAya che ke AkAzamAM svataH utpAdavyaya nathI paraMtu parathI thAya che. A nirUpaNamAM satanuM saMpUrNa lakSaNa ghaTI zakatuM nathI ane lakSaNa to samAtramAM ghaTavuM ja joIe. jyAM sattva che tyAM utpAda, vyaya, ane sthiti che ja. jyAM utpAda, vyaya ane sthiti che tyAM ja sattva che. Ama utpAda, vyaya, sthitirUpa satanuM lakSaNa vyApaka che. te AkAzamAM ghaTavuM ja joIe paNa ghaTI zakatuM nathI mATe asat thaze ! A nirUpaNo adhUrAM che kema ke alokAkAzamAM paNa visasAthI utpAdAdi che. AkAzamAM svataH utpAda-vyaya nathI, parathI che. A nirUpaNa ane tenI sAme karAyela kativihe NaM bhaMte AgAse paNNatte ? goyamA duvihe AgAse paNNatte, taM jahA- loyAgAse ya aloyAgAse ya / bhaga0 za0 20 udde0 2 / sU0 663. 1. siddha evA AkAzano upakAra avagAha Apavo te che paNa tenAthI ja AkAzanI siddhi nathI. avagAha e AkAzanI siddhinuM sAdhana hovA chatAM paNa vyApya che. tethI avagAhano alokAkAzamAM abhAva rahe tethI AkAzano abhAva siddha thaI zakato nathI. tattvA. mukita TippAma vR0 rUrU0. Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 sUtra-9 nirUpaNa ke "Ama nirUpaNa karazo to alokAkAzamAM utpAda-vyaya ghaTaze nahi ane satanuM aDadhuM lakSaNa nAza pAmI jaze. A baMne nirUpaNo adhUrAM che. je mahAtmAo A rIte potAnA buddhibaLathI padArthanA svarUpanI tarkaNA... vicAraNA kare che teone A viSayamAM ati nipuNa banIne pUchavuM joIe ke tame AvuM nirUpaNa karI rahyA cho te kevI rIte manAya ? tamAro alokAkAza mATeno je khulAso che te barAbara nathI. kAraNa ke ame to dharma, adharma ane AkAza Adi tamAma dravyomAM utpAdAdi traNa vignasA pariNAmathI svIkArIe chIe ane jIva tathA pudgalomAM vignasA ane prayoga pariNAmathI utpAdAdi traNe svIkArIe chIe. A pramANe amAruM darzananirUpaNa aviruddha siddhAntavALuM che kAraNa ke alokAkAzamAM paNa vignasA pariNAmathI utpAdAdi traNe che ja. A rIte ame je artha kahyo che tene anukULa ja, anurUpa ja pU. bhASyakAra ma. paNa kahe che". bhASya :- lokAkAzanA arthAt saMpUrNa AkAzanA anaMtA pradezo che. vaLI lokAkAzanA dharma, adharma ane eka jIvanA tulya pradezo che. matalaba eka jIvanA jeTalA pradezo hoya teTalA lokAkAzanA pradezo che. AkAzano vibhAga TIkA :- jo AkAza zabdathI aviziSTapaNe arthAt sAmAnyathI AkAza ja kahevAne icchatA hota to AkAzanA anaMtA pradezo che. ema kahevuM suMdara samIcIna thAta, paNa pU. bhASyakAra ma. AkAzano vibhAga pADIne kahe che ke lokAlokAkAzanA anaMtA pradeza che ane lokAkAzanA asaMkhyAtA pradeza che. saMpUrNa AkAzanA pradezanI saMkhyA pU. bhASyakAra ma. lokAkAza ane alokAkAza be vibhAga pADIne kahyuM. temAM jIva ane ajIvanuM je AdhAra kSetra che te lokAkAza che ane tenAthI bIjo alokAkAza che. vibhAga pADyA vinA lokAlokAkAza eTale saMpUrNa AkAzanA anaMtA pradezo che. anaMtA eTale jeno aMta nathI teTalA pradezo che arthAt aparyavasAna saMkhyAvALA che. lokAkAzanA pradezanI saMkhyA have ahIM e vicAravAnuM che ke jIva ane ajIvanA AdhAranI avadhi-maryAdAthI lokAkAzano vibhAga karyo to te lokAkAzamAM keTalA pradezo che? A praznano javAba e che ke lokAkAzanA asaMkhyAta pradeza che. matalaba pU. TIkAkAra ma kahI rahyA che ke mAruM nirUpaNa bhASyakAra mA ne anuguNasaMmata che. AnA pachInuM je bhASya che temAM pU. bhASyakAra ma. A ja vAta karI rahyA che. Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra dharma, adharma ane ekajIvathI lokAkAzanA pradezo anyUnAdhika che. bhASyamAM rahela tu zabda anyUnAdhikano bodha karAve che. dharma, adharma ane eka jIvanA jeTalA pradezo che teTalA ja lokAkAzanA pradezo che paNa tenAthI ochAya nathI ane adhika paNa nathI. eTale ke dharmanA asaMkhyAta pradezo che, adharmanA asaMkhyAta pradezo che, eka jIvanA asaMkhyAta pradezo che tevI rIte lokAkAzanA paNa asaMkhyAta pradezo che paNa tenAthI vadhAre ke ochA nathI. have pudgala dravyanA pradezanI saMkhyA keTalI che te batAvatA pU. sUtrakAra ma. kahe che ke sayADasayAjI punAnAm pa-10 || pudgala dravyanA saMkhyAta, asaMkhyAta ane anaMta pradezo che. paramANumAM pudgalapaNuM pUraNa ane galanarUpa pariNAmathI jemanuM nAma pudgala che te pugalo paramANuthI zarU karIne acitta mahAtkaMdha sudhInA vicitra pariNAmavALA che. te pudgalonA saMkhyAtA pradezo paNa hoya che, asaMkhyAtA paNa hoya che ane anaMtA pradezo paNa hoya che. saMkhyAtA paramANuno skaMdha saMkhyAta pradezavALo kahevAya che. evI rIte bIjA be paNa potapotAnI saMkhyAyukta paramANuthI ghaTita kahevA joIe. jema ke asaMkhyAta paramANuno skaMdha asaMkhyAta pradezavALo ane anaMtA paramANuno skaMdha anaMta pradezavALo jANavo. pudgalamAM anaMta pradezatA kyAMthI lAvyA? sUtramAM anaMta pradezatA to kahI nathI to pudgalanA anaMta pradeza che ema kahIne anaMta pradezatA kevI rIte levAya? sUtramAM saMkhyAta, asaMkhyAta kahyuM che. anaMta to kahyuM nathI e kevI rIte lAvyA ? sUtramAM "gha'nA grahaNathI anaMta pradezatAno lAbha - tamArI A zaMkAnA samAdhAnamAM samajavuM ke anaMta pradezatAno lAbha thAya mATe sUtrakAre gha' zabdane grahaNa karavArUpa prayatna karyo che. arthAt va mUkyo che tenAthI anaMta pradezatA grahaNa thaI jAya che. A rIte sUtramAM grahaNa karela "va'thI anaMta pradezatAno lAbha thaI jAya che te batAvavA mATe ja pU. sUtrakAra ma. svopajJa bhASya race che. bhASya - pugalonA saMkhyAtA, asaMkhyAtA ane anaMtA pradezo che. anaMtA e zabdanI anuvRtti karI levI. TIkA - bhASyamAM kahela "anaMtA ti vartata" A paMktine ApaNe samajI laIe. vidhio Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 sUtra-10 79 anuvartanathI-anukarSaNathI ja thAya che evuM nathI. to kevI rIte thAya che ? yatna karavAthI vidhio thAya che. paramANumAM saMkhyAtAdi pradezanI Apatti je bhegA thAya ane chUTA thAya te pugala kahevAya che arthAtu pugala zabdathI je purAya ane gaLAya te pudgala Avo artha karIe chIe mATe paramANu paNa pudgala zabdathI AvI jAya che. to (pUrva) sUtramAM kahela saMkhyAta, asaMkhyAta ane anaMta pradezanA je vikalpo che temAMthI paramANu paNa pudgala hovAthI saMkhyAta, asaMkhyAta ke anaMta pradezamAMthI koI paNa vikalpavALo hovo joIe. arthAt paramANu kyAM to saMkhyAta pradezavALo, kyAM to asaMkhyAta pradezavALo, kyAM to anaMta pradezavALo thavo joIe. pradezavALo nahIM manAya to pula nahIM banI zake athavA jo koI vikalpavALo arthAt saMkhyAta, asaMkhyAta ke anaMta pradezavALo nA manAya to paramANu pudgala nathI ema siddha thaze. paramANu sapradezI mAnazo to aNu nahIM rahe ane apradezI mAnazo to asatu thaze. jo paramANune saMkhyAnA Adi pradezavALo svIkAro to te paramANu ja nahIM rahe. kema ke jema ghaDo saMkhyAtAdi pradezavALo che to te aNu nathI tema A paramANu paNa pradezavALo mAno to aNu ja na rahe. have jo A doSathI DarIne paramANu apradezI che tema mAnazo to gaganakusumanI jema asat siddha thaze. kema ke je asat che te badhA apradezavALA che ane pradezavALA che te sat che. apekSAe paramANamAM pradezatvanI siddhi pradeza be prakAranA che : (1) dravya pradeza (2) paryAya pradeza. paryAya pradezo rUpAdi che. paramANuo rUpAdivALA che ane A rUpAdi paryAya pradezo che eTale paramANumAM rUpAdino svIkAra karavAthI sapradezIpaNuM che. tethI A apekSAe paramANu pradezavALo che.. 1. anuvartana to koI paNa prayatna vinA paNa thAya, paNa anuvRtta thayelo zabda vidhi batAvI zakato nathI. ahIM "pudgalonA" anaMta pradezo che tevuM vidhAna karavAnuM che ane te vidhAnamAtra anuvRttithI nathI thatuM paNa kaMIka paNa prayatna vizeSa hoya to ja thAya che. te prayatnarUpe ja sUtramAM "ca"kArano ullekha che ane tethI ja anaMtAnI mAtra anuvRtti nathI paNa enuM vidhAna paNa thayuM che. 2. paramANu paNa saMyukta thaIne pUre che ane vimukta thaIne khAlI kare che tethI koI paNa paramANu anAdi nathI. tattvArtha. mudrita TippaSyAm pR0 rU32. Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra have jema dravya paramANurUpa pradezo vaDe ghaTa sapradezI che te ghaDo anaMtA paramANuvALo eka prakArano skaMdha vizeSa che tenI jema paramANu paNa apradezI che. AvuM koI kahe to te vAta asiddha che. te jaNAvavAnI icchAthI pU. sUtrakAra ma. kahe che ke - nALoH / - / / paramANunA dravya paramANurUpa pradeza hotA nathI. bhASya aNunA pradezo hotA nathI. paramANunA pradeza na manAya to ja tenuM paramANupaNuM rahe aNunA 'ApUrakAH' eTale pariNAmI kAraNapaNAne bhajanArA dravyarUpa pradezo hotA 80 nathI. matalaba e che ke paramANu pote ja pradeza che enI sAthe bIjo paramANu joDAya to te paramANu na rahe paNa skaMdha kahevAya. mATe pariNAmI kAraNa je dravyarUpa pradeza che te paramANune hotA nathI. A nirUpaNanI sAme bauddho paramANuno abhAva siddha karavA anumAna kare che te anumAna ane tenA anumAnamAM AvatA doSo vicArIe. paramANunA abhAvane siddha karatuM bauddhonuM anumAna.. sapradezI hovAthI paramANuno abhAva che. A pramANe bauddho anumAna kare che ke 'paramANu' 'nAsti' pakSa sAdhya paramANu nAstitva sapradezI hovAthI paramANuno abhAva che. A anumAnamAM AvatA doSa... bauddhoe karela anumAnathI paramANuno abhAva siddha thato nathI paraMtu temAM be doSa Ave che. (1) pratIti virodha, (2) avyApakasiddhi pratIti virodha : $. 'sapradezItvAt' hetu sapradezItva chellAmAM chello aMtya vibhAga, jenA pachI koI vibhAga nathI--pradeza nathI te paramANu aNoH paramANupudgalasya pradezAH - ArambhakAH paramANavaH na santi hAribha. tattvA0 pR0 217 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-11 81 che. A ja pratIti che. tame paramANune pakSa karI sapradezItva hetu ApI paramANune pradezavALo ko cho A ja pratIti virodha che. avyApakAsiddha : vaLI paramANunA abhAvane siddha karavA "sapradezItva' hetu Apo cho te vyApaka nahIM hovAthI asiddha che. jema vanaspati jIva che te siddha karavA ane vanaspatiH' nIva: vAtvAn A anumAna karI "svApa-patra saMkocarUpa UMgha hovAthI A hetu ApIe chIe te eka eka vanaspatimAM ghaTato nathI. arthAt sarva vanaspatimAM nahIM ghaTato hovAthI avyApaka che mATe asiddha che AvuM tame kaho cho tevI ja rIte ame paNa tamane kahIe chIe ke paramANutvanA abhAvanI siddhi mATe tame je "prItvati' hetu Apo cho "sapradezI hovAthI paramANuno abhAva che'. Ama anumAna karo cho temAM "pravezatvAs' A hetu paNa sarva prakAranA paramANumAM raheto nahIM hovAthI avyApaka che mATe asiddha che. kema ke paramANu cAra prakAranA che. temAM tamAro hetu dravya paramANumAM ja rahyo, bIjA traNa prakAranA paramANumAM to sapradezIpaNuM nathI ane paramANutva to kSetra paramANu, kAla paramANu ane bhAva paramANu traNemAM che. Ama tamAro hetu cAre prakAranA paramANu nathI raheto mAtra dravya paramANumAM ja rahe che mATe avyApaka hovAthI ane tethI tamAro pravezItva' A hetu asiddha che. madhyavibhAgAdi sahita hoya te aNu banI zakato nathI ane paramANune madhyavibhAgAdi rahita mAno to gaganakusumavat asat thaze e kevI rIte anumAna kare che te batAve che. paramANu aNu banI zakato nathI ane asat che te mATenuM bauddhonuM anumAna paramANuH nANuH madhyavibhAgAdisahitatvAt ghaTavat paramANuH asat madhyavibhAgAdirahitatvAt gaganakusumavat vaLI jeo kahI rahyA che ke paramANu madhyavibhAga vagerethI rahita hovAthI AkAza kusumanI jema asatu che. athavA paramANu madhyavibhAga Adi vibhAgavALo che tethI aNu nahi rahe. kema ke jema ghaDo e madhyavibhAga Adi sahita hovAthI aNu nathI tema paramANu paNa madhyavibhAga Adi sahita hovAthI aNu nathI. Ama madhyavibhAgAdi rahita hovAthI asat ane madhyavibhAgAdi sahita hovAthI paramANuno abhAva siddha karI rahyA che. arthAt madhyavibhAgAdi sahita ke rahita mAno to paNa paramANu siddha thaI zakato nathI. AvuM keTalAko kahI rahyA che. paramANu sat che ane aNu ja che. jeo upara pramANe siddha karI rahyA che teonuM anumAna paNa barAbara nathI. kema ke pakSaikadezAsiddhaH nirasto hetuH / yathA cetanAstaravaH svApAditi / pakSIkRteSu taruSu patrasaMkocalakSaNaH svApa ekadezena siddhaH / na hi sarve vRkSA rAtrau patrasaMkocabhAjaH / kiM tu kecideva / bauddhAcArya zrIdharmakIrtipraNItaH nyAyabiMduH pR0 31. Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 tattvArtha sUtra vijJAna kSaNa paNa madhya Adi vibhAga rahita che chatAM sat che eTale satuM hoya te madhya Adi vibhAga sahita ja hoya evI vyApti nathI. Ama tame je hetu ApIne anumAna karyuM ke : paramANuH gat madhyavivAdri rahitasvAt A anumAna barAbara nathI, kAraNa ke vijJAna kSaNamAM tamAro hetu rahI gayo paNa asatapaNuM na rahyuM. eTale vijJAnakSaNa madhya Adi vibhAga rahita hovA chatAM sat che. tevI rIte tame paramANune asat siddha karavA je prayatna karyo te vyartha che. tamAro hetu vijJAnakSaNane laIne vyabhicArI che mATe paramANu asat siddha thaI zakato nathI. te ja pramANe madhyavibhAgAdi sahita hovAthI paramANu nathI te paNa siddha karI zakatA nathI. kema ke tamAro "madhyavibhAgAdi sahita' hovAthI A hetu Apo cho te asiddha che. ame paramANu tene ja kahIe chIe ke je chellAmAM chello vibhAga che arthAt enA koI vibhAganI kalpanA thaI zakatI ja nathI. mATe amArA abhimata paramANumAM tamAro hetu rahI zakato nathI. AthI tamAro "madhyavibhAgAdisahitatvAtuM hatuM asiddha che. A ja pramANe digvibhAganI kalpanAthI eTale ke paramANumAM judI judI dizAonA saMbaMdhanI kalpanA karIne paramANune sAMza siddha karIne paramANuno abhAva siddha kare che tenuM paNa upara pramANe pratyAkhyAna karavuM. to te kevI rIte thAya te joIe. digvibhAganI kalpanAthI paNa paramANuno abhAva siddha thaI zakato nathI. bauddhI kahe che ke "paramANuasata, vivimA tvanAyuwvAtu, paramANuno cha dizAmAM saMyoga thAya che tethI paramANu paramANa raheto nathI paNa vibhAgavALo banI jAya che. eTale paramANunA cha vibhAga thAya. tethI paramANu nahIM rahe A rIte bauddho din vibhAganI kalpanA karIne paramANu paramANu nahIM rahe AvuM je kahe che te barAbara nathI. kema ke vijJAnakSaNano dizAo sAthe saMbaMdha che. chatAM teno abhAva nathI eTale di vibhAganI kalpanAthI abhAva siddha thaI zakato nathI. mATe divibhAgAdi kalpanArUpa tamAro hetu paramANunA abhAvamAM kAragata thAya tema nathI. vijJAnakSaNa e skaMdha nathI. avayavono samudAya nathI tema paramANu e skaMdha nathI tema avayavo samudAya nathI paNa niravayava eka pudgala dravya che. Ama bauddhono hetu vijJAnakSaNamAM rahI jAya che ane vijJAnakSaNano abhAva nathI mATe tamAro A hetu vyabhicArI che. vAdIe pUrvapakSa karatAM bIjuM anumAna karatAM kahyuM hatuM ke madhyamavibhAgAdi rahita hovAthI paramANu asat che paNa te hetu sAdhyane sAdhI zakato zakato na hovAthI asiddha che kema ke te hetuvALo pakSa paNa sat che. A vAtane pragaTa karavAnI icchAthI pU. bhASyakAra ma. pharamAve 1. "pfsavajJAnakSaMvata'... A pramANe sakaLa vastuonI sAthe AkAzano saMbaMdha che emAM daSTAMta tarIke vijJAnakSaNane AgaLa 11mA sUtranA bhASyanI TIkAmAM pR. 80 para lakhyuM che. Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-11 83 bhASyaH paramANu Adi vagarano che, madhya vagarano che, apradeza che TIkA : paramANu madhya Adi vibhAga rahita che. paramANu Adi, madhya ane aMtya pradezothI rahita ja icchAya che. arthAt paramANumAM ahIMthI enI zarUAta che, eno A madhyabhAga che, eno A aMtya bhAga che. Avo vyavahAra thaI zakato nathI. aMtya vibhAga vagarano paramANu che AvuM kyAMthI lAvyA? pU. bhASyakAra ma. to bhASyamAM "anAdi ane "amadhya' A be zabdo kahyA che. "aMtya' zabda to kahyo ja nathI to tame "aMtya' zabda kayAMthI goThavI dIdho ? apradeza zabda "aMtanI prApti che pU. bhASyakAra ma. "mapraveza' zabda grahaNa karyo che. te "pradeza"no ja aMta che. tethI Adi, madhya ane aMtya vagarano paramANu che Avo artha thAya che. arthapattithI paNa aMtanuM grahaNa thAya che. athavA Adi ane madhyanA grahaNathI aMtyanuM grahaNa arthathI prApta thAya che. kema ke Adi ane madhya aMtya vagara hoI zake nahi. pU. bhASyakAra ma. bhASyamAM anAdimAM "Adi' zabda ane amadhyamAM "madhya' zabdanuM grahaNa karyuM che te tyAre ja banI zake jyAre aMtya hoya. tethI aMtya artha arthApattithI paNa prApta thAya che. athavA pakSamAM "apradeza' zabdanuM vyAkhyAntara upara "athavA' karIne arthapattithI "aMtya' arthanI prApti thAya che. ema jaNAvyuM che te athavA vALA pakSamAM "apradeza' zabdanI vyAkhyA rahI jAya che. mATe A pakSamAM "apradeza zabdathI prativiziSTa pradezanuM nirAkaraNa ja kareluM che ema samajavuM. arthAt ahIM 'apradeza eTale pradeza nahIM te, ATalo ja mAtra artha karavAno nathI paNa prativiziSTa pradezono niSedha samajavo. matalaba paramANu Adi, madhya ane aMtya vibhAgo vaDe apradezI che paNa rUpAdi dezothI apradezI nathI. eTale prativiziSTa-dravyapradezathI Adi, madhya ane aMtya pradezo lIdhA che ema samajavuM. evA dravyapradezo paramANune hotA nathI. eTale paramANu apradezI che. A artha karIne paramANumAM Adi, madhya ane aMtya vibhAga che ja nahIM. mATe paramANumAM madhyama Adi vibhAga rahyA nahIM. AthI paramANu samadezI nathI mATe vAdIe sapradezIvAtu" hetu Apyo hato te asiddha che. kema ke ame paramANune apradezI mAnIe chIe. have pU. bhASyakAre kahela "apradeza' zabdano artha A rIte AvI jAya che. paramANu vastu nathI evI zaMkA vastunuM vastupaNuM Adi, madhya ane aMtya avayavanA kAraNathI che paNa tame paramANumAM Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra e badhAno niSedha karo cho to paramANu vastu kevI rIte kahevAya? paramANu vastu che enI siddhi Adi, madhya ane aMtya avayavo na hoya to paNa vastunuM vastupaNuM hoya che. kema ke aMtyAdi avayavo vagaranA paNa vijJAna AdinI upalabdhi che. vijJAnamAM A Adi, madhya ke A aMtya AvA vibhAgo nathI. vijJAnanA AvA avayavo nathI. chatAM vijJAna vastu che. tevI rIte paramANumAM paNa Adi, madhya ane aMtya pradezo-avayavo na hovA chatAM paramANu che. tethI paramANu vastu che e siddha thAya che. paramANu vibhAgavALo nahIM hovAthI AkAzano anupraveza (avagAha) paNa pratyAkhyAta che. AkAzamAM paramANunA anupravezanI ApattinuM nirAkaraNa - paramANuno anupraveza nahIM mAno to AkAza sarvavyApaka nahIM bane zake. zaMka: jo tame AkAzamAM paramANuno aMta praveza nahIM mAno to AkAza sarvagata sarvagata-sarvavyApaka nahIM bane. upara ApelI zaMkAnuM nirasana AkAzanI sAthe paramANuno saMyoga saMbaMdha to che ja. mATe AkAzanuM sarvagatapaNuM to raheze ja. kema ke badhI vastuno je saMbaMdhI hoya te sarvagata che. A pramANe svIkAreluM che. jema prasiddha vijJAna kSaNa sAthe badhA padArthono saMbaMdha che tema AkAza sAthe badhAno saMbaMdha che eTale AkAza sarvavyApaka ja rahe che. Ama paramANuno AkAzamAM aMtaHpraveza nahIM mAnavA chatAM teno AkAza sAthe saMyoga saMbaMdha che ja mATe AkAza sarvavyApaka che je e siddha thAya che. AkAzanA sarvagatapaNAmAM koI Apatti AvatI nathI. 'dravya pradeza'mAM dravya zabdanuM prayojana ane upasaMhAra have ApaNe ApaNI mULa vAta para AvI joIe...AthI ja paramANu pote ja pradeza che. tenA dravya svabhAvarUpa bIjA dravyarUpa pradezo nathI. A vAta barAbara siddha thAya che. ahIM dravya zabdano prayoga karyo che te eTalA mATe ja che ke paramANunA rUpAdi bhAvapradezo to che ja. mATe 'dravyapradeza kahIne paramANu svayaM pradeza che paNa tenA dravyapradeza nathI A nirUpaNa karyuM che. jeoe yathArthapaNe gurunA vacananI upAsanA karI nathI tevA anyo dvArA paramANunA apradezIpaNAnA nirAkaraNamAM je koI hetu ApavAmAM Ave tenuM dravyanaya ane paryAyanaya ema baMne nayanA sadbhAvanA jANakAra evA syAdvAdIe Azraya ane yuktinA anusAra tenuM vighaTana-nirAkaraNa karavuM joIe. 1. dravyArthikanayanI apekSAe paramANu apradezI che ane paryAyArthikanayanI apekSAe paramANu sadezI che. Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 H sUtra-12 85 avataraNikA jema AkAza potAnAmAM pratiSThita che tema dharmAdi dravyo zuM svAtma pratiSThita che ke pANInI jema bIjA AdhAramAM rahelA che ? arthAt pANI jema bhinna pAtramAM raheluM hoya che tema zuM dharmAdi dravyono bIjo koI AdhAra che ke AkAzanI jema pote ja AdhAra che A prazna svAbhAvika saMbhave che. kema ke ajIva dravyo kayAM che ? tenAM nAma zuM ? teonuM svarUpa zuM ? A to ApaNe jJAna meLavyuM paNa AgaLa jijJAsA vadhe che. A badhAM dravyono AdhAra koNa ? dharma, adharma, jIva ane pudgala dravyo kyAM rahyAM che ? A praznanA samAdhAnamAM nizcaya nayanA abhiprAyathI samajavuM ke badhI ja vastu, badhA ja padArtho AkAzanI jema svAtma pratiSThita eTale potAnAmAM ja pote rahelA che. pote ja potAno AdhAra che. vyavahAra nayanA abhiprAyathI vyavahAra nayanI apekSAe, dharma, adharma, pudgala ane jIvono AdhAra koNa che ? A dravyo kyAM rahyAM che ? te batAvatAM pU. sUtrakA2 ma. kahe che ke - tojAjAovAdaH // 1-22 // sUtrArtha : dharmAdi cAra dravyo lokAkAzamAM rahelAM che. bhASya : avagAha lenArA dharma, adharma, pudgala ane jIvono lokAkAzamAM avagAha che. lokAkAza A badhAM dravyono AdhAra che. dharmAdi dravyonI sthiti kyAM che ? TIkA : sUtramAM rahela 'avagAha' zabdano artha che anupraveza ane bhASyamAM rahela 'avagAhI' zabdano artha che anupravezavALA. anupravezavALA jIva ane pudgalono avagAha eTale ke praveza dravyonI pratiSThA, sthiti, dharmAdharma dravya jemAM avagAhIne rahelA che. te AkAzamAM che. dharmAstikAya ane adharmAstikAya A be dravyo jyAM che tyAM ja jIva ane pudgalo paNa che. AkAzamAM dharma ane adharmano AzliSTa pariNAma che ? have ahIM prazna thAya ke AkAzamAM te dharmAstikAya ane adharmAstikAyano jema avagAha che tema jIva ane pudgalano paNa avagAha che ane A badhAno AkAzamAM avagAha anAdi kALathI che chatAMya dharmAdharmanA avagAhane ja anAdikAlIna kahIne dharma ane adharmathI avagAha AkAzamAM jIva ane pudgalano avagAha che. Ama juduM kema kahyuM ? A praznano javAba khUba ja saraLa che ke--jIva ane pudgalano AkAzamAM avagAha anAdithI che paNa je AkAzapradezamAM jIva ane pudgalano avagAha che tenA te ja Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 tattvArtha sUtra AkAzapradezamAM sarvadA avagAha nathI. avagAhanuM sthaLa badalAyA kare che. temano AkAzamAM saMyoga mAtra che. tyAre dharma adharmano AkAza sAthe ekAkAra pariNAmarUpa saMyoga che. eTale ke AkAzamAM dharma adharmano AzliSTa pariNAma che. A pramANe AkAzapradezo ane dharmAstikAya tathA adharmAstikAyanA pradezonI parasparanA saMyoga pariNAmathI te prakAre ja racanA che. AthI dharmAstikAya ane adharmAstikAya dravyono AkAzamAM anAdithI avagAha che. mATe dharma -adharmathI avagADha AkAzamAM jIva ane pudgalono avagAha che tema kahyuM che. dharmAdino avagAha lokAkAzamAM ja che A jIvAdi dravyono avagAha lokAkAzamAM ja che paNa alokAkAzamAM nathI. kema ke gatimAM upakAra karanAra dharmAstikAya ane sthitimAM upakAra karanAra adharmAstikAyano tyAM abhAva che. dharmAdharma dravyo lokAkAzamAM ja che. AthI ja jIvAdino avagAha lokAkAzamAM ja che. dharmAdino avagAha alokAkAzamAM kema nathI. dharmAstikAya ane adharmAstikAya lokAkAzamAM ja che, alokAkAzamAM nathI. AvuM tame jaNAvyuM chatAM svAbhAvika prazna thAya che Ama kema? dharmAdharma dravya alokAkAzamAM kema nathI? kAraNa zuM ? dharmAdharmano avagAha lokAkAzamAM ja che dharmAstikAya ane adharmAstikAyano svabhAva ja evo che ke te lokAkAzamAM ja hoya che. svabhAvamAM prazna hoto ja nathI ke Avo svabhAva zA mATe? "svabhAva che" kahyuM eTale basa koI prazna saMbhave nahi. upasaMhAra H Ama svabhAvathI ja dharmAdharmano avagAha lokAkAzamAM ja che. svabhAvamAM prazna hoI zake ja nahi mATe ja praznanI upekSA karIne "lokAkAzamAM dharmAdino avagAha che ema pU. sUtrakAra ma. kahyuM che..... avataraNikA sAcA abhyAsIne jJAna maLatuM jAya tema tema jijJAsA jAgatI jAya che. dravyono AdhAra to jANyo paNa e dravyo AdhAramAM kevI rIte rahyA che. A navI jijJAsA utpanna thAya che ane ahIM TIkA. svabhAva kahyo che te chevaTano javAba che te kevI rIte che te vicArIe chIe... ahIM yukti ApavI hoya to ApI zakAya che ke - dharmAdharmanA pradezo asaMkhyAtA che ane te vistRta svabhAvavALA che. eTale e pradezo AkAzanA asaMkhyAtA pradezo sAthe ja saMbaMdhavALA banI zake. AthI AkAzanA asaMkhyAtA pradezono saMbaMdhI dharmAdharmAstikAya thAya. eTale dharmAdharmano AkAza sAthe saMyogasaMbaMdha che. saMyogasaMbaMdha jyAM hoya tyAM ja enuM saMyogI dravya hoya. dharmAdharmano saMbaMdha AkAzanA asaMkhyAta pradezomAM che mATe e baMne paNa tyAM ja che. AthI ja A AkAza lokAkAza kahevAya che. have AgaLa koI pUche ke dharmAdharmanA asaMkhyAtA pradezo ja kema ? to tyAM svabhAva che ema javAba Apavo paDe mATe ja ApaNe kahyuM ke eno svabhAva che ke lokAkAzamAM ja hoya che. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-13 87 sahaja bhAve pU. sUtrakAra mane kahe che ke have tamAre A kahevuM ja paDaze ke dharmAstikAya ane adharmAstikAyano lokAkAzamAM avagAha che te zuM sarvathI che? AkhA lokAkAzanA jeTalA pradezo che te badhA pradezomAM dUdha ne pANInI jema ke jhera ane lohInI jema sarvAtmanA vyApIne che ke hRda-jalAzayamAM rahela puruSa jema hRdanA amuka vibhAgamAM ja hoya che paraMtu AkhA jalAzayamAM hoto nathI tema AkAzanA amuka vibhAgamAM ja che? arthAt dUdha ne pANInI jema maLIne rahelA che ke puruSa ne hRdanI jema dezathI rahyA che ? sarvAtmanA vyApIne rahyA che ke dezathI che ? jijJAsunI A jijJAsAne saMtoSatAM pU. sUtrakAra ma. pharamAve che ke - thatharmayoH vRnne | -rU che sUtrArthaH dharmAstikAya ane adharmAstikAya saMpUrNa lokAkAzamAM che. bhASya : saMpUrNa lokAkAzamAM dharmAdharmano avagAha che. dharmAdharma lokAkAza vyApI che tenI siddhi TIkA : jema saMpUrNa caMdramaMDalamAM caMdrikAno avagAha che tema dharmAstikAya ane adharmAstikAya ayutasiddha hovA chatAM paNa temano lokAkAzamAM sarvatra avagAha che. paNa lokAkAzanI bahAra temano avagAha nathI. siddhimAM hetu dharmAdharma lokAkAzanI bahAra alokAkAzamAM nathI. kAraNa ke te baMne ayutasiddha che. eTale ke dharmAstikAyane choDIne lokAkAza nathI ane lokAkAzane choDIne dharmAstikAya nathI. evI ja rIte adharmAstikAyane choDIne lokAkAza nathI ane lokAkAzane choDIne adharmAstikAya nathI. mATe ja dharmAstikAya ane adharmAstikAyano lokAkAzamAM ja avagAha che. siddhimAM daSTAMta cetanAno upakAra jema zarIramAM ja dekhAya che, paNa zarIranI bahAra dekhAto nathI eTale zarIramAM ja cetanA che ema cokkasa thAya che tema dharmAdharmano upakAra AkhA lokAkAzamAM ja dekhAya che tenI bahAra dekhAto nathI. tethI dharmAdharma lokAkAzamAM ja che te siddha thAya che. Ama ayutasiddha hovAthI dharmAdharma lokAkAza vyApI che te anumAnathI siddha thAya che. sUtramAM rahela vRtra zabdanuM phaLa AthI ja dharmAstikAya, adharmAstikAya lokAkAzamAM lokAkAzanA pradezo sAthe paraspara dUdha ane pANInI jema paraspara avagAharUpa pariNAmathI vyavasthAna che avagAha che. paNa hRda 1. je judA prApta na thAya te ayutasiddha kahevAya. dA. ta. rUpa ane ghaTAdi. jaina darzanamAM saMyogI dravyo paNa ayutasiddha hoya che. naiyAyikanI jema samavAyI dravyo ayutasiddha hoya che evuM nathI. 2. avagAha, vyavasthAna, AkrAnti, adhyAsana paryAyavAcI che... juo pR. 56. Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 tattvArtha sUtra ane puruSanI jema rahelA nathI. A vAta pU. sUtrakAra ma. 7 zabdanA prayoga dvArA batAvI. eTale ja hRda-puruSanI jema dharmAdharma lokAkAzamAM rahyA nathI. A rIte vyavaccheda karyo. arthAt hRdamAM puruSano saMyoga koI bhAgamAM che, bIjA bhAgomAM nathI. evI rIte dharmAstikAya ane adharmAstikAyano AkAzapradezonI sAthe saMyoga nathI paNa teono saMpUrNa AkAzapradezo sAthe saMbaMdha che. eTale AkAzanA koI eka dezanI sAthe dharmAdharmano saMbaMdha che ema jo koI samajato hoya to te barAbara nathI. mATe tevI samajaNane dUra karavA pU. sUtrakAra ma. "vRtna' zabdano upayoga karyo che ane tenAthI eka deza saMyoga nathI tema jaNAvyuM. A ja prayoga karAyela zabdanuM phaLa che. Ama dharmAstikAya ane adharmAstikAya lokAkAzamAM dUdhane pANInI jema sarvAtmanA vyApIne rahyA che. A javAba ApIne pU. sUtrakAra ma. jijJAsunI jijJAsAne zamAvavA prayatna karyo che. avataraNikA dharmAdi dravyo lokAkAzamAM kevI rIte rahyAM che? A praznanA javAbamAM pU. sUtrakAra ma. dharmAstikAya ane adharmAstikAya A be dravyo saMpUrNa lokAkAzamAM dUdhane pANInI jema rahyAM che" AvuM jaNAvyuM. have pudgala dravyono lokAkAzamAM avagAha kevI rIte che te batAvatA pU. sUtrakAra ma. kahI rahyA che ke ekapradezAdiSu bhAjyaH pudgalAnAm // 5-14 // sUtrArtha- lokAkAzanA eka pradezamAM, be pradeza Adi asaMkhyAta pradezomAM paNa pudgala dravyano avagAha che. pudgala dravya AkAzanA eka pradezamAM paNa rahe che ane be Adi pradezomAM paNa rahe che. eTale pudgala dravyonI lokAkAzanA eka Adi pradezomAM bhajanA che. sUtramAM kayo samAsa che tenuM spaSTIkaraNa sUtramAM rahela "pravezavipu' A padamAM samAnAdhikaraNa bahuvrIhi samAsa che. tenI pahelA "va' ane 'praveza' A be padano tapuruSa samAsa che. te A pramANe avasthAnI praveza praveza: AmAM rahela pradezanuM lakSaNa AgaLa batAvI gayA che. have "praveza: gati ryeSAM te praveza:' tevu-papravezavivuM A pramANe samAnAdhikaraNa bahuvIhi samAsa karavo. tethI "eka pradeza che jeonI AdimAM evA pradezomAM" aNu Adi pudgala dravyono avagAha che Avo artha prApta thAya che. A rIte bahuvrIhi samAsa karyo eTale pugalono avagAha kyAM che? kevA lokAkAzamAM che te artha barAbara rIte prApta thaI jAya che. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 H sUtra-14 aNu tathA skaMdhonA avagAhanuM spaSTIkaraNa lokAkAzanA asaMkhyAta pradezo che temAM pahelA eka pradezathI zarUAta karavI, pachI be, traNa, saMkhyAta ane chevaTe asaMkhyAta pradeza sudhI javuM. eTale 'jenI AdimAM eka pradeza che' tevA lokAkAzanA pradezomAM eka pradezathI laIne asaMkhyAta pradezomAM paramANu' Adi pudgalano avagAha bhAjya che. eTale ke lokAkAzanA eka pradezamAM paNa pudgalano avagAha hoI zake che ane be AdithI saMkhyAtA pradezomAM paNa saMbhavI zake che ane asaMkhyAtA pradezomAM paNa saMbhavI zake che, paraMtu eka ja AkAzapradezamAM, saMkhyAtA pradezamAM ja ke asaMkhyAtA pradezamAM ja avagAha hoya tevuM nathI. A rIte upara mujaba bahuvrIhi samAsa dvArA prApta thayela arthathI aNu tathA skaMdhonA avagAhanuM spaSTIkaraNa thaI jAya che. A ja vAta pU. bhASyakAra ma. bhASya dvArA batAvatAM kahI rahyA che ke 89 bhASya :- apradeza pudgala, (paramANu) saMkhyAta pradezavAya pudgala, asaMkhyAta pradezavALA pudgala ane anaMtapradezavALAM pudgalono AkAzanA eka Adi yAvat asaMkhyAta pradezomAM avagAha bhAjya che. je AkAzapradezonI AdimAM eka che te AkAzapradezomAM pudgalano avagAha bhAjya che. AkAzanA eka pradezamAM paNa pudgala rahe che ane AkAzanA asaMkhyAta pradezamAM paNa pudgala rahe che paNa AkAzanA eka ja ke asaMkhyAta pradezomAM rahe evo niyama nathI, bhAjya, vibhASya ane vikalpya A paryAyavAcI zabdo che. te vikalpo A pramANe karavA-- paramANu AkAzanA eka ja pradezamAM avagAhe che. caNuka AkAzanA eka pradezamAM ya rahe ane be pradezamAM paNa avagAhe, RNuka AkAzanA eka pradezamAM, be pradezamAM, ane traNa pradezamAM paNa avagAhe, A rIte cAra paramANuno skaMdha eka, be, traNa ane cAra pradezomAM paNa avagAhe, saMkhyAtA pradezavALA skaMdho, asaMkhyAta pradezavALA skaMdho ane anaMtapradezavALAM pudgalo eka pradezathI AraMbhIne saMkhyAtA ane asaMkhyAtA AkAzapradezomAM avagAhe che. 1. ahIM aNunuM grahaNa pudgalonA kramane Azrita che ema samajavuM. bAkI aNu to AkAzanA eka pradezamAM ja hoya che. 2. zaMkA :- pudgalano ekathI laIne asaMkhyAtA pradezomAM ja avagAha kahyo paNa anaMtA pradezomAM kema kahyo nahi ? samAdhAna :- anaMtA pradezomAM to dharmAdi dravyono avagAha ja nathI. kema ke anaMtA pradeza to alokAkAzanA che. A badhAM dravyono avagAha to lokAkAzamAM ja che ane lokAkAza to asaMkhyAta pradezavALo che. mATe eka pradezathI laIne asaMkhyAta pradezomAM ja aNu Adi pudgalono avagAha kahyo paNa anaMtApradezomAM kahyo nahIM. Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArtha sUtra apradeza kahevAthI paramANu ja Ave TIkAH pU. bhASyakAra ma. bhASyanI paMktinI zarUAtamAM "apradeza' zabdano prayoga karyo che. to te "apradeza' zabdathI zuM grahaNa karavAnuM? A sUtramAM pudgalanA avagAhanuM jJAna ApI rahyA che ane "apradeza" zabda pachI saMkhyAta, asaMkhyAta ane anaMta pradezavALAM pudgalonI vAta karI che eTale saMkhyAtAdi pradezavALA pudgala skaMdhonI vAta Ave che to bAkI rahe che paramANa. e paNa pudgaladravya vaLI 'apradeza' zabdano artha A pramANe che- jeno dravyAntararUpa pradeza vidyamAna na hoya te apradeza kahevAya che. Avo koNa che ke jene bIjo dravyarUpa pradeza nathI ? A praznano uttara che "paramANu" eTale apradeza kaho ke paramANu kaho eka ja vAta che. Ama ahIM "apradeza' kahevAthI paramANu ja Ave e vAta siddha thAya che. pracaya vizeSathI paramANuthI banatA skaMdho paramANuno bIjo dravyarUpa pradeza nathI te khuba ja pradeza che. pracayarUpa vizeSa pariNAmathI saMkhyAtA paramANuothI banela saMkhyA paramANuono saMghAta che te saMkhyAta pradezavALuM pudgala kahevAya che. evI rIte asaMkhyAta pradezavALo skaMdha asaMkhyAta pradezavALuM pudgala kahevAya che ane anaMtA pradeza-paramANuvALo skaMdha anaMtapradezavALuM pudgala kahevAya che. have sUtramAM rahela pravezavivu "eka che AdimAM je AkAzapradezonI te AkAzapradezomAM pudgalano avagAha bhAjya che.' A avayavane pU. bhASyakAra ma. atyaMta spaSTa rIte bhASya dvArA samajAve che. paramANu Adi badhAM pudgalono ekathI laIne saMkhyAta ane asaMkhyAta pradezomAM avagAha bhAjya che." dhAtuonA aneka artha hoya che. tethI ahIM je "bhAjya' zabdano prayoga che tenA vibhASya ane vikalpa e paryAyavAcI che. 1. apradeza yugala eTale paramANu ja Ave ane te eka ja AkAzapradezamAM rahe che. ane pU. bhASyakAra ma ekAdi AkAzapradezamAM pudagalanI bhajanA kahI che te paramANamAM ghaTI zake nahi tethI samajAya che ke pU. bhASyakAra mA sAmAnya pudgala zabda rAkhIne ja bhajanA kahI che. mATe ja AgaLanI paMktimAM vibhASya ane vikadhya e paryAyavAcI zabdo batAvyA che. prazna :- samayarUpa kALa che tene paNa koI pradeza nathI. to apradeza kahevAthI te samayarUpa kALa kema na Ave ane paramANu ja kema Ave ? uttara :- ahIM pudgalanuM prakaraNa cAle che eTale apradeza kahevAthI paramANu ja Ave paNa samayarUpa kALa Ave nahi. 3. pudgalazcAyaM pUraNagalanadharmatvata eva... hAribha0 pR0 217 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-14 91 bhAjya, vibhASya ane vikalpa A traNe paryAyavAcI che chatAM traNenI vizeSatA che te jANI laIe. vibhASya :- vizeSathI-atizayathI paramANuthI zarU karIne je vyAkhyA karAya te vibhASya kahevAya che. jema bhASyamAM kahyuM ke paramANu eka AkAzapradezamAM ja rahe che . vikalpya :- bhedano saMbhava hoya tyAre vikalpa thAya. jema caNukano eka pradezamAM ke be pradezamAM arthAt dvipradezI saMdha eka AkAzapradezamAM paNa rahe ane be pradezamAM paNa rahe. Ama bheda saMbhave che tyAM vikalpa hoya che. e ja pramANe tripradezI skaMdha eka AkAzapradezamAM paNa rahe. be AkAzapradezamAM paNa rahe ane traNa pradezamAM paNa rahe Ama bheda paDe che mATe ahIM paNa vikalpa saMbhave che. A ja rIte caturaNakAdi skaMdho, saMkhyAta pradezI kaMdho, asaMkhyAta pradezI kaMdho eka AkAzapradezamAM paNa rahe ane aneka AkAzapradezamAM paNa rahe. A vikalpa che. kiMtu paramANumAM to bhedano abhAva hovAthI eka pradezamAM ja rahe che mATe tyAM vikalpano abhAva che. eka AkAzapradezamAM saMkhyAtAdi pradezavALA skaMdho kevI rIte rahI zake ? pU. bhASyakAra ma. jaNAvyuM ke paramANu eka AkAzapradezamAM rahe che tevI rIte caNuka Adi skaMdho paNa eka Adi AkAzapradezamAM rahI zake che. tethI zaMkA thAya che ke--atyaMta sUkSma evA eka AkAzapradezamAM asaMkhyAta pradezI kaMdho kevI rIte rahI zake ? kAraNa ke eka ghaDAmAM cAra samudranuM pANI rahI zake nahi kema ke pANI ghaNuM che ane ghaDAmAM jagA ochI che tema AkAzano eka pradeza che temAM asaMkhyAta pradezavALo skaMdha kevI rIte rahI zake ? zaMkAnA samAdhAnamAM hetu ane dRSTAnta A zaMkAnA samAdhAnamAM hetu che pracayavizeSa. pracayavizeSathI atyaMta sUkSma evA eka AkAzapradezamAM paNa asaMkhyAta pradezI skaMdha rahI zake che. dA. ta. hAthInA dAMtanA TukaDAmAM keTalA badhA pradezo che chatAM alpa pradezamAM alpa sthAnamAM rahelo jovAyo che. jyAre bheSDa khaNDa hAthInA daMtazULa jeTalo ja hovA chatAM teTalA ja pariNAmavALo hovA chatAM ghaNA AkAzapradezamAM rahelo jovAyo che. eTale avayavo vadhAre hoya to vadhAre ane ochA hoya to ochI jagyA joIe tevuM nathI. kAraNa ke ApaNe joyuM ke hAthInA dAMtano TukaDo ghaNA vadhAre avayavavALo che chatAM alpa AkAzakhaMDane roke che. mATe pariNAmavizeSa pracaya ja tevA prakArano parama sUkSma che ke jene lIdhe anaMtA paNa paramANuo skaMdharUpa thayelA AkAzanA eka pradezano azraya le che. Ama hAthInA daMtazULanA TukaDAnA dRSTAMta dvArA ApaNe joyuM ke ghaNA avayavavALo paNa ochA sthAnamAM rahI zake che tema asaMkhyAtapradezI skaMdha paNa jarUra eka pradezamAM rahI zake. have A vAtamAM jarAya zaMkAne sthAna nathI. chatAM ApaNe hajI vadhAre dRSTAMta joIe. 1. iha pariNativizeSamaGgIkRtya pudgalAH kecidatisthUlatayA vartante'lpe'pi santo bheNDakASThAdiSu...tattvA0 a0 2, sU0 38 pR0 197. Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 tattvArtha sUtra lokhaMDanA piMDanuM bIjuM dRSTAMta dA. ta. atyaMta sakhata lokhaMDanA piMDathI vyApta AkAzapradezamAM bhAjJA-dhamaNAnA vAyuthI prerita thayelA agninA avayavonuM lokhaMDanA goLAmAM AvavuM. matalaba e che ke jema eka ghaTTa evo lokhaMDano goLo che. tyAM ja luhAra dhamaNathI vAyu nAMkhe che eTale te ja lokhaMDanA goLAmAM agninA avayavo praveze che. lokhaMDano goLo agnithI tapIne lAlacoLa thaI jAya che. have ene ThaMDo pADavo che. to tapelA e saghana lokhaMDanA goLAmAM kyAMya chidra nathI chatAM ene olavavA mATe tenA para pANI nAkhavAmAM Ave che to sUkSma pariNAmathI pariNata thayelA te pANInA avayavo vyAghAta pAmyA vinA te goLAmAM praveza pAme ja che. A to AbAlagopAla prasiddha che. A ApaNe joyuM ke je AkAzapradezomAM lokhaMDano goLo che tyAM ja te goLAmAM ja agninA avayavo praveza pAme che ane temAM ja vaLI pANInA avayavo paNa samAI zake che. tevI rIte eka AkAzapradezamAM asaMkhyAta pradezI skaMdha paNa rahI zake che. AkAza to evuM che ke kyAreya bharAtuM nathI. jeTalA Ave teTalAno samAveza kare che. AkAzamAM badhA samAI jAya che mATe AmA mUMjhAvAnI jarUra nathI. A kevI rIte bane ? eka AkAzapradezamAM te AvaDA moTA skaMdho rahI zake ? AvA vicArothI have mUMjhAvAnI jarUra nathI. babbe dRSTAMto joyAM hajI paNa ekAda be dRSTAMto vAMcIne barAbara samAdhAna karI lo. tamArI zaMkAnuM nivAraNa karI lo. prasthakanuM trIjuM dRSTAnta prasthaka e dhAnyane mApavAnuM eka sAdhana che jene pAlI kahevAmAM Ave che. A prasthaka bharIne retI che. prasthaka ThasoThasa retInA kaNathI bharelo che. have temAM tame pANI nAMkhazo to bIjuM teTaluM ja pANI temAM samAI jaze. Ama retIthI ThasoThasa bharela prasthakamAM bIjo teTalo ja pANIno prasthaka paNa praveza karato dekhAya che tevI ja rIte eka AkAzapradezamAM asaMkhyAtAdi pradezavALA skaMdho paNa rahI zake che te sahelAIthI samajAI jAya tevuM che. dIpakanI prabhAnuM cothuM dRSTAnta vaLI eka dIvAnI prabhAnA vistArathI prakAzita bhoMyarA vageremAM bIjA hajAro dIpakanI prabhAnA samUha AkArathI pariNata pudgalono praveza pratyakSa pramANathI jaNAya che. arthAta jyAM eka dIvAno prakAza che tyAM bIjA aneka dIvAno prakAza ekasAthe rahI zake che. A to ApaNe joyeluM ja che tenI jema ja eka ja AkAzapradezamAM saghana pariNAmavizeSanA svIkArathI anaMta paramANuothI banelA skaMdhonuM avasthAna paNa che e nizcita karavuM. have magajamAM barAbara samajI rAkhavuM ke anaMta pradezI skaMdha paNa uparanAM dRSTAMto mujaba jarUra AkAzanA eka pradezamAM rahI zake che. A rIte A sUtrano artha barAbara samajAI jAya che ke lokAkAzanA eka, be Adi asaMkhyAta pradezomAM 52mANuthI laIne anaMta pradezavALA pudgalano avagAha hoI zake che. Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 H sUtra-15 93 avataraNikA have jIvono avagAha keTalA kSetramAM che te batAvatA pU. sUtrakAra ma. nUtana sUtra racI rahyA che-- asaGkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAm // 5-15 // sUtrArtha-lokAkAzanA asaMkhyAtamA bhAgathI laIne lokAkAzanA saMpUrNa pradezomAM jIvono avagAha hoya che. TIkA : sUtranA pUrvapadano samAsa ane vigraha bahuvrIhi samAsa be prakAre hoya che : (1) samAnAdhikaraNa bahuvrIhi (2) vyadhikaraNa bahuvrIhi. A sUtramAM 'asobhASui'. A pUrvapadamAM samAnAdhikaraNa bahuvrIhi samAsa che. teno vigraha A pramANe che- asaddheya mA Avi: yeSAM te suvAvaya: tevuM asaddheyamAAtivu / 'asaMkhyAtamo bhAga che pahelo jeno' tevA asaMkhyAtabhAgAdimAM jIvono avagAha che Avo teno artha thAya che. arthanA kAraNe vibhaktinuM parAvartana asaMkhyAta bhAgAdimAM jIvono avagAha ema sAmAsika padano artha to karyo paNa te kyAM ? asaMkhyAta bhAgAdi kyAM levAnA ? konA samajavAnA ? A praznanA utta2mAM ApaNe sUtra 12mAM 2hela 'toALAze' - A padanI ahIM anuvRtti laI levI. joke 'toAAze' A pada saptamyanta che paNa arthanA kAraNe vibhakti badalAya che'. A nyAyathI 'toLAAze'mAM sAtanI vibhakti che. paNa chaThThI vibhakti karI levI. eTale 'toAzasya' A pramANe SaScanta pada samajavuM jethI 'lokAkAzanA asaMkhyAta bhAgAdimAM jIvono avagAha che' A pramANe artha joDI devo. Ama arthanA kAraNe vibhaktinA parAvartanathI artha barAbara samajAI jaze. jIvonuM avagAha kSetra 'asaMkhyAtamo evo je bhAga' 'te bhAga je asaMkhyAtA bhAgonI AdimAM hoya' te asaMkhyAta bhAgAdaya kahevAya. prathama asaMkhyAta bhAga che. AvA ja bIjA asaMkhyAtA bhAgo che. Ano tAtparyArtha e thAya che ke lokAkAzanA asaMkhyAtA ja bhAgo che. temAM jIvono avagAha koI vakhate lokAkAzanA je pradezo che tenA eka asaMkhyAta bhAgamAM hoya che, koI vakhata be asaMkhyAta bhAgamAM, koI vakhata traNa Adi asaMkhyAta bhAgomAM hoya che. jIvAnAM pRthivIkAyikAdInAM,...... avagAho praveza: hAribha0 tattvArtha0 pR0 218. 1. Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra jIvono avagAha lokAkAzanA asaMkhyAtamA bhAgamAM hoya che. A batAvyuM tenA spaSTIkaraNarUpe pU. bhASyakAra ma. bhASyamAM kahe che ke bhASya - lokAkAzanA pradezonA asaMkhyAta bhAgathI mAMDIne asaMkhyAtA bIjA bhAgo che temAM yAvat sarva lokAkAzamAM jIvono avagAha che. TIkA : A bhASya dvArA pU. bhASyakAra ma. be vAta batAvI rahyA che. (1) adhikAranI anuvRtti-bAramA sUtramAM "novAkAze'mAM lokAkAza zabda che te lokAkAza zabdanI ahIM anuvRtti levI kema ke lokAkAzano adhikAra cAle che. () vibhaktino vipariNAma-bAramA sUtramAM noAize' sAtamI vibhakti che. teno ahIM pheraphAra karI chaThThI vibhakti samajavI. eTale " torANu' A pramANe pheraphArathI karI levo. Ama adhikAranI anuvRtti ane vibhaktinA pheraphArathI jIvono avagAha "lokAkAzanA' asaMkhyAta bhAgomAM che Avo artha prApta thaze. asaMkhyAta bhAgonuM pramANa lokAkAzanA badhA maLIne asaMkhyAta pradezo che. tene aMgulanA asaMkhyAta bhAga pramANa asaMkhyAtA bhAgo vaDe buddhithI bhAgIe to te AkAzanA asaMkhyAtA bhAgo thAya che eTale asaMkhyAta vibhAgo asaMkhyAta thayA. temAM aMgulanA asaMkhyAtamA bhAga pramANa AkAzanA eka asaMkhyAta bhAga pramANa dezamAM jaghanyathI eka jIvano avagAha hoya che. aMgulanA asaMkhyAta bhAga pramANamAM AtmA kema rahe che tenI spaSTatA ahIM jarA vicAra Ave che. zA mATe jIvane ochAmAM ochA aMgulanA asaMkhyAtamA bhAgano avagraha hoya che. jIva jaghanyathI aMgulanA asaMkhyAta bhAga pramANavALA AkAzapradezamAM kema rahe che ? A praznanuM samAdhAna e che ke-jIva kAmaNa zarIranuM anusaraNa kare che ane jIvane jyAre ekaluM kArmaNa zarIra hoya che tyAre te aMgulanA asaMkhyAtamA bhAga pramANa hoya che. jeTaluM kArpaNa zarIra che teTalAmAM AtmA rahelo che. AthI jaghanyathI jIva aMgulanA asaMkhyAtabhAga pramANa kSetramAM rahe che. etayozca taijasakArmaNayoravarataH (jaghanyataH) pramANam aGgalAsaMkhyeyabhAgaH utkRSTatazcaudArikazarIrapramANe kevalinaH samudghAte lokapramANe vA bhavataH maraNAntikasamudghAte vA AyAmato lokAntAllokAntAyate syAtAmiti // adhyAya 2 | sUtra 49 | pR. 210-11, A TIkAmAM TIkAkAre kAzmaNa zarIranuM jaghanya pramANa aMgulano asaMkhyAtamo bhAga batAvyo che tethI AtmA jyAre vigrahagatimAM ekalA kArmaNa yogamAM hoya che tyAre AtmAnuM pramANa aMgulanA asaMkhyAtabhAga pramANa hoya che. tethI AtmAno jaghanya avagAha lokAkAzanA aMgulanA asaMkhyAtamA bhAga pramANa lokAkAzanA pradezomAM hoya che..... Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-15 95 jaghanya avagAha Ama jaghanyathI jIvano avagAha aMgulanA asaMkhyAta bhAga pramANa vibhAgavALA je AkAzanA asaMkhyAtA bhAgo che temAMthI je eka asaMkhyAtamo bhAga che temAM hoya che. madhyama avagAha koI jIva tevA be AkAzakhaMDamAM avagAha kare che. tevI rIte traNa, cAra, pAMca Adi AkAza khaMDamAM jIvono madhyama avagAha hoya che. utkRSTa avagAha chevaTanA AkhA lokAkAzane vyApIne jIva avagAhanA kare che. kema ke kevalI samudyAta kALamAM kevalIno AtmA sarvalokavyApI bane che. kevalI sivAya bIjo koI A samudghAta karI zake nahIM evI ja lokamaryAdA-lokasthiti che. eTale ke samuddhAta avasthAmAM rahelA kevalI sivAya bIjA koIno AtmA lokavyApI hoto nathI ane vaLI te alokAkAzanA eka paNa pradezane avagAhato nathI. A rIte pU. bhASyakAra ma. sArvatochAt A bhASya dvArA vadhAremAM vadhAre jIvano lokavyApI avagAha che paNa alokAkAzamAM nathI te batAvyuM che . Ama jIvono avagAha samajAI gayo ane tenI sAthe dareka dravyo potAnA AdhAra lokAkAzamAM kevI rIte rahyA che tenuM nirUpaNa pUrNa thayuM. A nUtana sUtranI sAthe pUrva sUtrano saMbaMdha karatAM pU. bhASyakAra ma. kahe che ke bhASya - zo hetu che ke jIvono avagAha lokAkAzanA asaMkhyAtamA bhAgamAM ja hoya che ? TIkA :- A bhASya pUrva sUtranI sAthe sUtrano saMbaMdha kare che te A rIte-ATaluM to nakkI samajAI gayuM che ke jIva asaMkhyAta pradezanA parimANavALo che paNa kArmaNa zarIrathI banelA audArikAdi zarIranA saMbaMdhathI te alpa pradezamAM ane bahupradezamAM rahe che. eTale koI jIva eka asaMkhyAta bhAgamAM, koI jIva be asaMkhyAta bhAgamAM ane ghaNA asaMkhyAta bhAgomAM avagAhe che.... paNa ahIM prazna thAya che ke emAM hetu kayo che ? kema ke ekasarakhA pradezanA parimANavALo AtmA che. dareka jIvanA asaMkhyAta pradeza che to avagAhanAmAM bheda kema che? jo vastro paNa sarakhA parimANavALAM hoya che to tenI avagAhanAmAM viSamatA-bheda dekhAto nathI. AtmA paNa tulya pradezavALo che to vastranI jema ekasarakho avagAha kema nahIM ? viSamatA zAthI che ? A pramANe pUbhASyakAra ma. AkSepa-prazna tenA pratividhAna-javAba mATe pU. sUtrakAra ma. sUtraracanA kare che. Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 tattvArtha sUtra pradezasaMhAravisargAbhyAM pradIpavat // 5-16 // sUtrArtha :- pradIpanA prakAza pudgalono saMkoca ane vistAra thAya che tevI rIte Atmapradezono saMhAra ane visarga thAya che tethI avagAhanAno bheda thAya che. TIkA : jIvonI avagAhanAnI viSamatAnuM kAraNa sUtramAM rahela 'pradeza'nuM lakSaNa AgaLa sUtra 7nI TIkAmAM kahyuM che. have sUtranA bAkInA zabdono artha karIe. eka AtmAnA pradezo lokAkAzanA pradeza jeTalA ja che. te pradezono saMhAra eTale saMkoca ane visarga eTale vikAsa thAya che. A saMkoca ane vikAsarUpa hetuthI AtmAnA avagAhamAM viSamatA che. jIvanA pradezo sarakhA che chatAM koI eka asaMkhyAta bhAgamAM rahe che. koI be Adi bhAgomAM rahe che tenuM kAraNa pradezono saMkoca ane vikAsa che. A saMkoca ane vikAsa thAya che mATe AtmAnA avagAhamAM viSamatA che. dIpakanI jema Atmapradezono saMkoca ane vikAsa have sUtramAM rahela chello zabda 'prIpavat' jeno artha che 'dIpakanI jema'. dIpaka eTale tejanA avayavo. jema e tejanA avayavo jeTalo avakAza maLe teTalAmAM phlAya che. thoDI jagA hoya to temAM saMkoca pAmIne rahe che. ane moTI jagA hoya to temAM vikAsa pAme che. tema AtmA paNa saMkocanA prakarSane prApta kare che tyAre lokAkAzanA eka asaMkhyAtamA bhAgamA rahe che ane jyAre utkRSTa vikAsane prApta kare che tyAre kevalIno AtmA sarva lokamAM avagAha kare che. A pramANe atyaMta saMkoca ane atyaMta vikAsane je jIvo prApta thayA nathI tevA jIvonI avagAhanA madhyama asaMkhyAtamA bhAgomAM hoya che. Ama vadhAremAM vadhAre saMkoca eka asaMkhyAtamA bhAga pramANa ane vadhAremAM vadhAre vikAsa saMpUrNa lokAkAza pramANa thAya che te sivAyanI bIjI badhI madhyama avasthA aneka prakAravALI che. A rIte dIpakanI jema Atmapradezono saMkoca ane vikAsa che tethI ja jIvonI avagAhanAMmAM bheda che. A ja vAtane pU. bhASyakAra ma. vistArathI batAve che. bhASya :- kAraNa ke dIpakanI jema jIvanA pradezono saMkoca ane vikAsa iSTa che. AtmapradezonA saMkoca ane vikAsanI vizeSa vicAraNA TIkA : kAraNa ke jIvanA pradezono saMkoca ane vikAsa iSTa che e ApaNe dIpakanA dRSTAMta dvArA joyuM. hajI paNa bIjAM dRSTAMto dvArA AtmapradezonA saMkoca ane vikAsa ISTa che te ApaNe vizeSa rIte vicArI laIe eTale jIvanI avagAhanAnA bhedamAM Atmapradezono saMkoca ane vikAsa kAraNa che te barAbara besI jaze. pradIpo viziSTajvAlAtmakaH pratibaddhaprabhAsaMghAtaparivAraH.....hAribha0 tattvA0 pR0 219. 1. Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-16 (1) vastranI piDita ane vistRta avasthAnI jema Atmapradezono saMkoca ane vikAsa ISTa che te A pramANe-jema kapaDAnI ghaDI vALI daIe, pIluM banAvI daIe te kapaDAno saMkoca kahevAya ane ghaDI ukelIne kapaDuM pahoLuM karIe te teno vikAsa kahevAya tevI rIte jIvanA pradezono paNa saMkoca ane vikAsa ISTa che. (2) dIpakano prakAza jeTalo AdhAra maLe te pramANe saMkocAya che ane lAya che tevI rIte jIvanA pradezono paNa saMkoca ane vikAsa iSTa che. (3) carmamaMDalanuM jema saMkucana ane prasAraNa thAya che tevI rIte AtmAnA pradezono saMkoca ane vikAsa ISTa che. dIpaka anitya che mATe AtmA anitya siddha thaze ? zaMkA - to to AtmA dIpaka AdinI jema anitya thaze kema ke dIpakAdi anitya che. dIpaka ekAMtathI anitya nathI. samAdhAna :- A zaMkA ayogya che. kema ke syAdvAdI dIpaka Adine ekAMtathI anitya mAnatA nathI. badhA padArtho dravya naya ane paryAya nayathI yukta che. AthI badhA padArtho nityAnityAdi vikalpane bhajanArA che. AvI jainonI pratijJA che. ahIM koI prazna kare che ke, tamAre tyAM badhA ja padArtho nityAnitya che tethI AtmA paNa evA dharmavALo ja arthAt nityAnitya ja thaze. A anumAnamAM siddhasAdhyatA che : amAre tyAM AtmA nityAnitya ja che eTale siddhasAdhyatA che. tame amArA mATe AtmAmAM nityAnityapaNuM sAdhya karo cho te nakAmo prayatna che kema ke te to ame mAnIe ja chIe. amAre tyAM AtmA nityAnitya siddha ja che. ene ja tame siddha karo cho. ame AtmA nityAnitya che. A pramANe svIkArIe chIe tethI jeo A zlokamAM je Apatti Ape che te paNa khaMDita thaI jAya che. "varSAtapAbhyAM kiM vyomnazcarmaNyasti tayoH phalam / carmopamazcet so'nityaH khatulyazcedasatphala:2 // " zlokArtha- AkAza nitya che to varasAda paDe ke tApa paDe paNa emAM kazo ja pharaka paDato nathI, paNa carmamAM tenuM phaLa che. arthAt carma varasAdathI saMkocAya che ane tApathI vistRta thAya che. tethI jo AtmAne carma jevo kahezo to anitya siddha thaze ane AkAza jevo kahezo to 1. arthAt paTa sApekSa nityAnitya che, AtmA sApekSa nityAnitya che, vastumAtra sApekSa nityAnitya che. ..masajjana: II tyAM "satyama:' ti pAThAntara nyAyamaMjarI uttarabhAga pR. 16. nirvikAratve tu satA'satA vA sukhaduHkhAdinA karmaphalena kastasya vizeSa iti karmavaiphalyameva, taduktamvarSAtapAbhyAM kiM vyomnaH, carmaNyasti tayoH phalam / carmopamazcetso'nityaH, khatulyazcedasatsamaH // iti // Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 tattvArtha sUtra phaLa vagarano thaze. A pramANe jeo AtmAne ekAMtathI nitya ke anitya mAnavAmAM Apatti Ape che tenuM nirAkaraNa thaI jAya che kema ke ame AtmAne kathaMcit nitya ane kathaMcit anitya mAnIe chIe eTale amAre A Apatti AvatI ja nathI. AkAza ekAMtathI nitya nathI ane carma ekAMtathI anitya nathI. badhI vastuo utpAdAdi traNathI yukta che. A vAta kahI che ane kahevAze mATe koI paNa vastu ekAMtathI nitya nathI ke ekAMtathI anitya nathI. AthI AtmA paNa kathaMcit nityAnitya che. jo AtmAne ekAMta nitya ane ekAMta anitya mAnavAmAM Ave to karmano saMbaMdha ane karmanuM phaLa baMne banaze nahi. jo AtmAne ekAMta nitya mAnavAmAM Ave to tenI sAthe karmano saMbaMdha thaze nahIM ane ekAMta anitya mAnavAmAM Ave to karmanA phaLano abhAva thaze. mATe ame jaino je AtmAne kathaMcita nityAnitya mAnIe chIe te barAbara che. padArthamAtra nityAnitya che. amArI A pratijJA barAbara che. have pU. bhASyakAra ma. dIpakano saMkoca ane vikAsa che te batAvavAnI icchAthI kahI rahyA che ke bhASya - te A pramANe-tela, dIveTa ane agnirUpa upAdAnathI vadhelo dIpaka moTI evI paNa kUTAgArazAlAne ane nAnI paNa zALAne prakAzita kare che. mANikAthI AvarAyela mANikAne, droNathI AvarAyela droNane, ADhakathI AvarAyela ADhakane, prasthathI AvarAyela prasthane, hAthathI AvarAyela hAthane prakAzita kare che. dIpakanA prakAzanI adhikaraNanI apekSAe alpatA ane vizALatA dedIpyamAna kiraNano samUha te pradIpa che. A dIpaka mANikA, ADhaka, prastha vagere potAnA adhikaraNano saMbaMdhI che. AvaraNa vagaranA AkAzamAM rahelA aMdhakAranA avadhUta -nizcaya pramANavALo che. Avo dIpaka tejanA avayavonA saMkocathI alpa, alpatara, alpatama ane anyatama dekhAya che. 1. TUthaTR-. upalI meDI, agAsI, khoTuM ghara, krIDAnuM ghara. 2. maIi -sI. ATha paLanuM vajana. 3. Tona-pu nA batrIsa zeranuM eka vajana. (jemAM zera eMzI rUpiyA bhArano hovo joIe.) eka khArIno soLamo bhAga. 4. mADhatA-puM. eka hajArane covIsa tolAnuM eka mApa, cAra prastha barAbaranuM eka vajana 5. pratha- eka jAtanuM mApa -zabdaratnamahodadhi yathA pradIpasya prakAzaH nirAvaraNAkAzapradeze'navadhRtaprakAzaparimANaM bhavati / tattvArtha, zrutasAgarIyA TIkA pR0 187 paMkti 11 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-16 99 dIpakane jemAM mUkIe te adhikaraNano te saMbaMdhI che. pradIpanA prakAzamAna avayavo pramANa jeTalI khullI jagA hoya teTalAmAM teno prakAza phelAya che. jo oraDAmAM rAkhIe to oraDAne prakAzita kare che ane kUMDAmAM rAkhIe to kUMDAne prakAzita kare che. eTale potAnA tejasvI avayavo pramANa nirAvaraNa AkAzamAM pradIpa vyApta thAya che. ene jema jema nAnI nAnI vastumAM mUkatA jaIe tema tema tenA avayavono saMkoca thAya che. ane jema jema moTA AdhAramAM mUkIe tema tema vikAsa thAya che. dA. ta. mANikAmAM dIpaka mUkyo to e mANikAthI AvRta thAya che tyAre alpa dekhAya : che. droNamAM rAkhIe to droNathI AvarAya che tyAre enAthI paNa alpa eTale alpatara dekhAya che. ADhaka ane prasthamAM mUkIe to tenAthI AvRta thayela alpatama avabhAsavALo dekhAya che ane jyAre hAthathI DhAMkIe chIe tyAre hAthathI AvarAyela anyatama-ekadama bIjA jevo dekhAya che. jayAre te ja dIpaka uparathI saMpUrNa DhAMkaNa laI levAya che tyAre prakAzamAna mULa zarIravALo te dIpaka AkAzanA ghaNA vibhAgane prakAzita kare che. Ama adhikaraNanI apekSAe dIpakanA prakAzanI alpatA ane vizALatA che. bhASyanA arthanuM nirUpaNa tela, vATa ane agnirUpa upAdAnathI vadhela' bhASyanI A paMkti dIpakanuM vizeSaNa che. A vizeSaNathI sakaLa kAraNa sAmagrInuM kathana karyuM che. "kUTAgArazAlA ..' Adi vAkyothI dIpakanI aneka avasthAo batAve che. potAnA svarUpa ane avayavonA tyAga karyA sivAya dIpaka aneka AkArane dhAraNa kare che. saMpUrNa tela Adi prakAzane yogya kAraNa sAmagrIvALo dIpaka potAnA svarUpano tyAga karyA vagara moTAmAM moTA ke nAnAmAM nAnA adhikaraNamAM rahIne jeTalI jagA che teTalAmAM potAno prakAza phelAve che. nAnI jagA hoya to saMkoca pAme che, moTI jagA hoya to vikAsa prApta kare che. A rIte pU. bhASyakAra ma. dIpakano saMkoca ane vikAsa che te batAvyo tene ApaNe sArI rIte vicArI gayA. have pU. bhASyakAra ma. svayaM ja A dRSTAMtane dAntika jIvamAM ghaTAve che. 1 anAvRta-AvaraNa vagaranA potAnA avayavapramANa AkAzane vyApta thAya che paNa AkhA vizvane vyApta thatA nathI. vaLI AtmA kevalI samudyAta vakhate lokavyApI hoI zake che paNa mokSaprApti kSaNe potAnA zarIranI avagAhanAthI trIjA bhAgathI nyUna hoya che kAraNa ke polANa vagaranA zarIranI anukaraNavALI AtmAnI je avagAhanA thAya che te pachI koI paNa prayojana na hovAthI avagAhanAno saMkoca hoI zakato nathI...tatvArtha mudriTippAma- kR0 336. Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 tattvArtha sUtra dAntano upanaya : bhASya - evI rIte pradezonA saMhAra ane visargathI jIva mahAna-moTA ke nAnA pAMca prakAranA zarIraskaMdhane avagAhe che. eTale jIva lokAkAzamAM rahelA dharma, adharma, AkAza, pudgala ane jIvanA pradeza samudAyane vyApe che arthAt avagAhe che. dRSTAntano upasaMhAra jIva pradezono saMkoca ane vikAsa thato hovAthI nAnA ke moTA pAMca prakAranA audArika Adi zarIrasaMghAtane jIva vyApe che eTale dharma, adharma, AkAza, pudgala ane jIva pradezonA samudAyane jIva avagAhe che. kAraNa ke lokAkAzamAM avayava ja dharma, adharma, AkAza ane pudagalo che. jIva pradezonI bhajanA che. je lokAkAzanA asaMkhyAta pradezomAM eka jIva avagAhIne rahelo che tyAM bIjA jIvano paNa avagAha hoI zake che. emAM kazo virodha nathI. eTale AvI rIte jIva aNu ke mahAna dharmAdi samUhane vyApe che. A rIte dArzattika jIvamAM dIpakanA dAMtano upasaMhAra karAya che ke-dIpakanA prakAzanI jema jIva pAMca prakAranA zarIramAM sthAna le che. te zarIro badhAM ekasarakhAM hotAM nathI. koI zarIra kadamAM nAnuM hoya to koI zarIra kadamAM moTuM hoya. jevaDuM zarIra hoya tevaDA zarIramAM jIva rahe che. Ama dIpakanA prakAzanI jema jIvane jevo AdhAra maLe che te AdhAra pramANa pradezono saMkoca ane vistAra thAya che. eTale pradezonA saMkoca ane vistAranA kAraNe jIva dharmAdi samudAyane vyApe che. Ama jIvanA pradezo saMkoca ane vikAsa svabhAvavALA hovAthI jIvanA pradezo dIpakanA prakAzanI jema pAMca prakAranA nAnA ke moTA zarIraskaMdhane eTale dharmAdi dravyonA pradezasamudAyane avagAhe che. pU. bhASyakAra ma. jIvanA pradezo dharma, adharma, AkAza, pudgala ane jIvapradezone avagAhe che Avo artha karyo eTale eka prazna thAya che ke jIvapradezo jIvapradezone kevI rIte avagAhe ? to tenuM samAdhAna e ja che ke jyAM eka jIva rahyo che tyAM bIjo jIva rahI zake che teno virodha hoI zakato nathI. mATe AkAzanA eka asaMkhyAtamAM bhAgamAM koI eka jIvanA Atmapradezo che tyAM bIjA jIvonA paNa Atmapradezo rahI zake che mATe jIvapradezo dharmAdi dravyanA pradeza samudAyane avagAhe che. A artha barAbara che. uparanA bhASya dvArA pU. bhASyakAra ma. batAvyuM ke jIvapradezo dharmAdi dravyanA pradezanA samudAyane vyApe che arthAt jIvanA pradezonI dareka dravyanA pradezo sAthe sthiti jaNAvI eTale eka vicAra sphare che ke-paraspara dravyo ekabIjAmAM rahe A te kevI rIte bane ? 1. eka AkAzapradezamAM aneka jIvonA aneka pradezono avagAha hoya che tethI mukita TippaSyAna pR0 rUrU. Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 H sUtra-16 101 pU. bhASyakAra ma. ApaNA vicArane jANIne ApaNI mUMjhavaNane dUra karatAM kahe che ke - bhASya :- dharma, adharma, AkAza ane jIvonuM paraspara rahevuM ane pudgalomAM vRttiviruddha nathI kema ke te amUrta che. TIkA : dharmAdi dravyo amUrta che. tethI teonuM paraspara rahevuM viruddha nathI. dharma, adharma, AkAza ane jIva dravya paraspara sAthe rahI zake che. badhA amUrta che eTale paraspara koIne TakarAvAno prazna nathI mATe 'sAthe rahevuM' banI zake che. ApaNe AgaLa joI gayA chIe ke AkAzapradezanI sAthe vyApIne ja dharma, adharmanA pradezo rahelA che. vaLI je AkAzapradezamAM dharma, adharma vyApIne rahelA che te ja lokAkAzamAM jIva, pudgalonI gati, sthiti ane avagAha che. AthI jema amUrta dharma, adharma, AkAza ane AtmapradezonI paraspara vRtti che temAM virodha nathI tema pudgalanA viSayavALI dharmAdinI vRttino paNa virodha nathI. kAraNa ke dharmanA baLe ja pudgala gati kare che. adharmanA baLe sthiti kare che ane AkAzanA baLe avagAha le che e to dekhAya ja che. vaLI AtmAnI to karma pudgalonI sAthe vyApti che. AtmAne karma pudgalo ekameka che mATe paraspara dravyonI vRttino koI virodha nathI. AthI pU. bhASyakAra ma. jaNAvela 'jIvapradezo dharmAdinA pradezasamudAyane avagAhe che' A vAta samajAI jAya che. ane e vAta siddha thAya che ke AtmA pradezonA saMkoca ane visarganA kAraNe nAnA ke moTA zarIrane grahaNa kare che. jeTaluM zarIra hoya temAM vyApIne rahe che. A rIte jIvanA pradezono saMkoca ane vikAsa hovAthI dIpakanI jema jIva nAnA, moTA zarIramAM vyApIne rahe che. Ama jIvonA pradezo samAna hovA chatAM tenA avagAhamAM viSamatA che A barAbara samajAI gayuM. bhASya :- pradezonA saMhAra (saMkoca) ane visarga(vikAsa)no saMbhava che to zA mATe jIvono avagAha asaMkhyAtabhAgAdimAM thAya che ane ekapradezAdiomAM thato nathI ? eka AkAzapradezamAM jIvanA avagAhanAnI zaMkA : ApaNane vAraMvAra dIpaka Adi dRSTAMta dvArA batAvI dIdhuM ke jIvanA pradezomAM saMkoca ane visargano saMbhava che. have ahIM koI prazna kare che ke jo AtmAmAM pradezanA saMharaNanuM sAmarthya che to te saMpUrNa kAraNakalApanA samudAyavALo AtmA sarva pradezone saMharIne eka ja AkAzapradezamAM kema raheto nathI ? kAraNa ke ene koI rokanAra to nathI to pachI AkAzanA asaMkhyAta bhAgAdimAM ja kema rahe che ane ekAdi AkAzapradezamAM kema raheto nathI ? AmAM koI yukti nathI. tame ochAmAM ocho saMkoca asaMkhyAta bhAga prayANa batAvyo emAM koI yukti ke kAraNa lAgatuM nathI. 1. dharmAdharmAkAzajIvAnAmiti, amUrtatvasAdharmyAditthamupanyAsaH, paraspareNa vRttiritItaretarAbuvedhastatsvabhAvatayA na virudhyate, pudgaleSu ca skandhAdiSu na virudhyate ... amUrtatvAd, dharmAdInAM evaM vyavahAranayamatAdavagAhyAdi, nizcayastu sarva eva bhAvA: svAvagAhA iti // hAribha0 pR0 219. Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 tattvArtha sUtra A rIte koInI zaMkAne upara praznAtmaka bhASya dvArA pU. bhASyakAra ma. batAvI ane have teno javAba ApatAM kahe che ke yuktithI rikta eTale yukti vagaranA padArthanI pratijJA karatA ja nathI. paraMtu yuktiyukta arthanI ja pratijJA karIe chIe. ahIM tamAro prazna che temAM paNa yuktiyukta javAba che ja te A pramANe bhASya - saMsArI jIvo yogavALA hovAthI ane siddho carama zarIranA trIjA bhAga hIna avagAhanAvALA hovAthI ekAdi pradezamAM jIvonA avagAha nathI. TIkA : jIvono avagAha ekAdi AkAzapradezamAM kema nathI ? A praznano uttara ApatAM pU. bhASyakAra ma. saMsArI ane siddha baMnene mATe yuktipUrvaka khulAso Ape che. (1) saMsArI jIvo yogavALA che mATe (2) siddho carama zarIranI trIjA bhAga hIna avagAhanAvALA che mATe jIvanA pradezonuM saMkocanuM sAmarthya hovA chatAM ekAdi AkAzapradezamAM avagAha nathI. paNa ochAmAM ochoya AkAzanA asaMkhyAta bhAga pramANa pradezamAM avagAha che. have ApaNe pUbhASyakAra ma.nA zabdo, temanI paMktinI vicAraNA karI yuktiyukta javAbanA rahasyane meLavIe. "saMyoga' zabdamAM rahela "yogathI zuM levAnuM? audArika zarIra Adi je prasiddha che te ja levAnA. eTale audArikAdi zarIrarUpa yogo to prasiddha ja che. ahIM to sAmAnyathI yoga bolyA che chatAM vyApaka hovAthI kArpaNa yoga ja levAno che. eTale yoga eTale kAzmaNa yoga ane "yoganI sAthe hoya te sayoga, kArmaNa yoganI sAthe hoya te sayoga. eTale sayogathI "kAmaNazarIrI" Avo artha samajavo. kema ke sarva saMsArI jIvone avazya kArmaNa zarIra hoya ja che. tethI anaMtAnaMta pudgalathI pracita sarva saMsArI jIvone kArpaNa zarIra lAgeluM hovAthI AtmA asaMkhyAta pradezamAM avagAha kare che paNa ekAdi AkAzapradezamAM avagAha karato nathI. AthI spaSTa samajAI jAya che ke saMsArI jIvo yogavALA hovAthI kAryaNazarIrI hovAthI jaghanyathI lokAkAzanA asaMkhyAta pradezomAM ja avagAhe che paNa ekAdi AkAzapradezamAM avagAhanA karatA nathI. adhyAya bIjAmAM ApaNe joI gayA chIe ke kAzmaNa zarIranuM jaghanya yoga zabda zarIramAM ja vyApta che paNa kArpaNa zarIramAM ja vyApta nathI mATe yoga zabdanI vyAkhyAmAM audArika Adi zarIra ja yoganI vyAkhyAmAM batAvyA. 2. audArika Adi sthUla zarIro kArpaNa zarIranI avagAhanAne anusaranArA hovAthI kArpaNano ja graha che. asaMkhyAta AkAzapradezamAM avagADha ja kArmaNAdinuM grahaNa thAya che paNa AnAthI pahelA saMkhyAtapradezamAM avagADha pudgalono graha thato nathI. eka AkAzapradezAdimAM avagADhanuM grahaNa thatuM nathI e bodha che paNa aMtara batAvavA mATe nathI.... gati diguthama y0 rU36. Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sutra-16 103 pramANa aMgulano asaMkhyAtamo bhAga che eTale kAmaNa zarIrane laIne jIvano paNa jaghanya avagAha teTalo ja che. Ama pU. bhASyakAra ma. nA yuktiyukta javAbathI spaSTa samAdhAna thaI jAya che ke saMsArI jIvonI ekAdi AkAzapradezamAM avagAhanA saMbhave ja nahi. saMsArI jIvo mATe yuktiyukta javAba ApyA pachI pU. bhASyakAra ma. siddha paramAtmA mATe paNa suMdara yukti Ape che tene have vicArI laIe. saMsArI jIvo to kArmaNa zarIravALA che mATe uparanI yukti barAbara che paraMtu siddhone to kArmaNa zarIrano yoga ja nathI. teo to sayogI nathI to zA mATe siddha bhagavaMto ekAdi AkAzapradezamAM avagAhanA na kare ? tenA samAdhAnamAM pU. bhASyakAra ma. pharamAve che ke-siddha bhagavaMto trIjA bhAgathI hIna carama zarIrane avagAhe che mATe ekAdi AkAzapradezamAM avagAhanA karatA nathI. to A samAdhAna dvArA ApaNane e batAve che ke-zarIramAM trIjA bhAganuM polANa che. te polANane pUrI devAthI trIjo bhAga hIna avagAhanA thAya che, ane A trIjA bhAgathI hIna avagAhanA carama zarIramAM yoga nirodha kALamAM ja thAya che. AthI siddha bhagavaMta paNa teTalA pramANavALA ja hoya che. anAvaraNavIryavALA kevalI bhagavaMtanuM paNa AnAthI nyUna avagAha mATe sAmarthya nathI to bIjA saMsArI jIvo mATe to kahevuM ja zuM? matalaba e che ke siddha bhagavaMtonA vIryane- sAmarthyane rokanAra koI karma nathI. to temane to jeTalo Atmapradezono saMkoca karavo hoya teTalo karI zake. jyAre saMsArI jIvone karma rokanAra che eTale temano avagAha kArmaNa zarIrane AdhIna che. paNa A anAvaraNavIryavALA siddha bhagavaMto paNa je janmamAM siddha thaI rahyA che te janmamAM jeTalI UMcAI che teno trIjo bhAga kADhIne bAkIno avagAha karI zake che. teo paNa AnAthI ocho avagAha karI zakatA nathI to have karmavALA saMsArIone mATe to kahevAnuM ja zuM ? have ahIM koI kahe ke Ama kema? zuM karma vagaranA siddho paNa vadhAre saMkoca na karI zake ? to A prazna barAbara nathI, kema ke A svabhAva che ke ATalo ja upasaMhAra thAya che, ane svabhAvamAM prazna hoto ja nathI. prazna:- joke carama zarIrano trIjo bhAga ja hIna thAya che te vakhate ayogI kevalI karma sahita eTale sakarmA che. mATe AnAthI alpatara eTale atyaMta ocho saMkoca thaI zake nahi paNa karmano saMpUrNa nAza thayA pachI to siddha thAya che to karmathI vimukta thayela ekAdi pradezamAM avagAhI zake teTalo saMkoca kema nathI karatA ? uttara - A praznano uttara e ja che ke karma rahita thayA pachI prayatnano abhAva che. prayatnano abhAva kAraNano abhAva che. mATe ? Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 tattvArtha sUtra matalaba e che ke kAraNa hoya to prayatna thAya ane prayatna thAya to adhika saMkoca thAya. jyAre siddha bhagavaMto kRtakRtya che mATe temane koI prayojana nathI ke jethI prayatna kare ane prayatna nathI mATe adhika saMkoca nathI. eTale A rIte A nirUpaNamAM koI doSa nathI. A rIte pU. bhASyakAra ma. jIvanA pradezono ekAdi AkAzapradezamAM avagAha kema nathI tenA yuktipurassara javAbo ApyA. tenA dvArA barAbara praznanuM samAdhAna thaI gayuM. TUMkamAM temaNe A pramANe kahyuM ke-vikAsa ane saMkoca dharmavALA Atmapradezo che. vikAsa ane saMkoca dharmavALA hovAthI AtmapradezonI paraMparA kamaLanA nALanA tAMtaNAonI paraMparAnI jema vacamAM viccheda pAmyA vagara vikAsa pAme che. prazna :- Atmapradezo vacamAM viccheda kema nathI pAmatA ? uttara :- amUrti che mATe Atmapradezo vacamAM viccheda pAmatA nathI. vaLI Atmapradezo vikAsadharmavALA che ane ekapaNe pariNAma pAme che arthAtu jIvapradezo vikAsa pAme che ane jIvanI sAthe eka rUpe pariName che. jema kIDI jevA nAnA zarIramAMthI hAthI jevA moTA zarIramAM jatA jIvanA pradezonI abhivRddhi dekhAya che. Ama jIvanI abhivRddhi thAya che tethI Atmapradezono vikAsa siddha che. Ama Atmapradezo amUrta hovAthI teono aviccheda batAvyo che. ekatvarUpa pariNAma ane jIvanI abhivRddhi pradezono vikAsa batAvyo che. A rIte pAnALanA tAMtaNAonI jema Atmapradezo paNa viccheda pAmyA vinA vikAsane prApta kare che. saMkocathI pU. bhASyakAra ma. no A pramANe bhAvArtha che keAtmapradezasaMtAna :- pakSa avicchedana vikAsamAsAdayati- sAdhya vikasana-saMkoca-dharmavAtu-hetu padmanA saMtAnavatu-daSTAMta 1. prazna :- hA, jIvanA pradezono alpamAM alpa saMkoca to samajAyo paNa vadhAremAM vadhAre vikAsa lokapramANa ja kema che ? tethI vadhAre kema nahi ? te samajAtuM nathI. uttara :- vikAsa e gatine AdhIna che. gatinuM kAraNa dharmAstikAya che ane A dharmAstikAya lokamAM ja che. tethI AtmAnA pradezono lokanI maryAdAne choDIne AgaLa vikAsa thaI zakato nathI. mATe Atmapradezono vadhAremAM vadhAre vikAsa lokavyApI ja thAya che, AnAthI vadhAre nahi. vaLI AtmAnA pradezo asaMkhyAtA che ane lokAkAzanA paNa asaMkhyAtA pradeza che. eTale AkAzanA eka eka pradezamAM AtmAnA eka eka pradezanuM sthApana thAya to paNa lokavyApI ja bane. AthI AgaLa Atmapradezono vikAsa nathI. A rIte paNa AtmAnA pradezono vikAsa lokAdhika ja che paNa bahAra nathI. Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 H sUtra-16 105 A prakAre anumAna karIne sAdhyamAM rahela 'avicchedena' vizeSaNanI prasiddhi kare che ke Atmapradezo amUrta che tethI teno aviccheda che mATe sAdhyamAM koI doSa nathI. hetumAM koI zaMkA kare to tene dUra karatAM kahe che ke--vikAsa dharma hovAthI ekatva pariNAma thAya che ane ekatva pariNAmathI pradezomAM vRddhi thatI hovAthI vikAsa siddha che. A rIte ApaNe padmanALanA taMtu saMtAnanI jema AtmapradezasaMtAna paNa viccheda pAmyA vagara vikAsadharmavALA hovAthI vikAsane prApta kare che te vicArI gayA. have A ja dRSTAMtanI sAthe Atmapradezono saMkoca ghaTAvIe. jIvapradezAH--pakSa sakalaM Itara alpe apahAya vizanti--sAdhya chedadarzanAt, sakriyatvAt ca--hetu aravindanAla tannusantAnavat--dRSTAMta A anumAna dvArA Atmapradezo alpa sthAnane choDIne moTA AdhA2mAM pravezI jAya che. A siddha karAya che. jema kamaLanI nALano cheda karAya chatAM nALanA taMtuo tUTI jatA nathI ke bahAra nIkaLI jatA nathI paNa bAkI rahela nALanA vibhAgamAM pravezI jAya che tevI rIte jIvanA pradezo paNa koI paNa avayavano cheda thAya che to sakriya hovAthI tarata ja te chedAyelA avayavamAMthI zarIramAM pravezI jAya che. dA. ta. garolInuM pUMThuM chedAI gayuM eTale garoLInA avayavano cheda thayo. tyAra pachI chedAyeluM e pUchaDuM kyAMya sudhI hAlyA kare che kema ke Atmapradezo hajI zarIra sAthe saMbaddha che. have e Atmapradezo pUchyuM chedAI javAthI temAM rahelA vikharAI nathI jatA ke zarIrathI bahAra cAlyA nathI jatA ke teTalA ochA nathI thatA paraMtu pUMchaDA rUpa nAnA sthAnane choDIne zarIramAM pravezI jAya che. A to ApaNe joyeluM che. Ama AtmapradezonuM alpa avayavane choDIne zarIramAM pravezI javuM te saMkoca samajAya che. prazna :- to mastaka e paNa avayava che, eno cheda thAya che tyAre te mastakamAM rahelA pradezo mastakane choDIne zarIramAM kema praveza karatA nathI ? uttara H- A vAta asat che. kema ke vedanA ane AyuSya e baMne judA che kema ke ghaNA jIvapradezo jyAM ekaThA thayelA hoya che te marmasthAna kahevAya che ane mastaka to ghaNAM marma sthAnavALuM che, ane marmasthAnamAM khUba pIDA thAya che, moTI vedanA thAya che. AvI vedanA 1. Atmapradezono saMkoca ane vikAsa thAya che. A baMne vAta eka ja dRSTAMtathI siddha thAya che. tethI ahIM vikAsa ane saMkoca baMnemAM eka ja dRSTAMta mUkyuM che. jyAre nALane toDIe chIe tyAM tAMtaNA-pradezono vikAsa che, ane e taMtuo jyAre nALamAM pravezI jAya che eTale saMkocAI gayA. Ama nALanA taMtuo saMkoca ane vikAsa pAme che paNa nAza pAmatA nathI ane eka thaI jAya che. AvI rIte ahIM baMne anumAnamAM eka ja dRSTAMta che. Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 tattvArtha sUtra AyuSyano bheda kare che tethI mastaka chedAI javAthI mastakanA pradezo zarIramAM pravezI jAya AvuM banI zake nahi. A vAta prasiddha che ke AyuSyano bheda adhyavasAya AdinA nimitte sAta prakAre thAya che. tethI Atmapradezono saMhAra ane visarga karmathI thayelo che. A Atmapradezono saMhAra ane visarga thavA chatAM AtmAno nAza thato nathI kema ke AtmA amUrta che. syAdvAdInA matamAM koI paNa vastunA svatattva(svabhAva, dharma)no sarvathA (ekAMta) nAza nathI. AtmAno saMkoca ane vikAsa thavA chatAM pradezonI saMkhyAmAM hAni ke vRddhi thatI nathI. arthAt Atmapradezo to asaMkhyAtA che teTalA ja rahe che, ochAvattA thatA nathI. ahIM AtmAno saMkoca ane vikAsa kahyo che te kSetrathI che ema svIkAravuM joIe. eTale zarIrarUpa jeTaluM kSetra maLe temAM saMkocAIne ke phlAIne rahe che e barAbara samajAya che. avataraNikA A rIte A adhyAyanAM 16 sUtra dvArA dravyo, tenuM svarUpa, dravyono AdhAra ane AdhAramAM dravyo kevI rIte rahyAM che ityAdi vistArathI jANyuM paNa mukhya vAta dravyone oLakhavA kevI rIte ? teonuM lakSaNa zuM? A to khAsa jANavuM ja joIe. abhyAsInI A jijJAsAne dhyAnamAM rAkhIne pU. bhASyakAra ma. svayaM vidyArthI taraphathI prazna karIne cAlu sUtranI sAthe saMbaMdha karatAM kahe che ke bhASya :- A pAMcamA adhyAyanA pahelA sUtramAM ja tame kahyuM hatuM ke dharmAdi astikAyone lakSaNathI AgaLa kahIzuM to have kaho ke te dravyonuM lakSaNa zuM che?....ahIM lakSaNa kahIe chIe. TIkA :- avasara saMgati pradarzana A ja adhyAyanA pahelA sUtramAM "te dharmAdine lakSaNathI ame AgaLa kahIzuM e pramANe je kahyuM hatuM te have avasara prApta che mATe ahIM kahIe chIe. tisthityupAhI thatharmayopAra: tA -27 sUtrArtha- jIva ane pugalanI gatimAM upagraha (nimitta) ane sthitimAM upagraha (nimitta) anukrame dharmAdharmano upakAra (prayojana) che. TIkA : upara jaNAvyA mujaba have lakSaNano prasaMga che mATe lakSaNa kahIe chIe athavA pUrva sUtramAM jIvanA pradezo lokAkAzanA asaMkhyAta pramANavALA asaMkhyAta bhAgomAM rahe che tenuM kAraNa jaNAvyuM ke jIvanA pradezo saMkoca ane vikAsavALA che mATe viSama avagAhanA che tevI prANAhAra-nirodhA-dhyavasAna nimitta vedanA ghAtAH / sparzAzcAyubhede, saptaite hetavaH proktAH // Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 H sUtra-17 107 rIte eka jIvanA jeTalA ja dharma ane adharmanA pradeza hovA chatAM dharmadharma saMpUrNa lokamAM vyApta che paNa lokAkAzanA asaMkhyAta bhAgAdimAM vRtti nathI. A vAta sU. 13mAM karI paNa tyAM teno hetu jaNAvyo nathI to temAM kAraNa zuM ? hetu batAvyA vagara kevI rIte jANI zakAya ? Avo tamane svAbhAvika prazna thAya. to te mATe ahIM samajavuM ke jIva ane pudgalanI gati ane sthiti lokAkAzanA koI paNa pradezamAM thAya che eTale samasta lokAkAzamAM dharma ane adharma che evuM kahyuM teno hetu spaSTa che ke samasta lokAkAzamAM jIva ane pudgalanI gati ane sthiti A kAryamA thAya che. to A kAryanuM koI kAraNa hovuM ja joIe. to e kAryanuM asAdhAraNa kAraNa kahevuM ja joIe. te vAta ame kahIe chIe te tame vinA zaMkAe nizcita karo. prayoga ane visrazA pariNAmathI pedA thayela ane prakAranI, sarvalokaprasiddha ane anya dravyomAM jeno saMbhava nathI tevI gatikriyAne AraMbhI rahelA AtmA ane pudgalane, jema AMkhanI jovAnI zaktimAM sUryano prakAza upagraha-madada kare che tema je gatimAM madada kare che te dharmAstikAya che. AvI rIte sthitimAM madada kare che te adharmAstikAya che. Ama dharmagatimAM ane adharmasthitimAM upagraha kare che. A tenuM kArya che.gatimAM upagraha karanAra dharma ane sthitimAM upagraha karanAra adharma che. A pramANe kAryathI sakala jagatavyApI evA dharma ane adharmano nizcaya thAya che. te asAdhAraNa kArya sUtrathI batAve che. bhASya :- gativALAone gatimAM ane sthitivALAone sthitimAM upagraha (sahAya) rUpa anukrame dharmAdharmano upakAra che. upagraha, nimitta, apekSAkAraNa, hetu A upagrahanA paryAyavAcI zabdo che. upakArara, prayojana, guNa, ane artha A upakAranA paryAyavAcI zabdo che. gati ane sthitinuM spaSTIkaraNaH dezAMtaraprAptimAM eka jagyAothI bIjI jagyAe javAmAM kAraNarUpa je pariNAma che te gati che ane tenAthI viparIta pariNAma sthiti che. AvI A gativALAM ane sthitivALAM dravyone dharmAstikAya gatimAM ane adharmAstikAya sthitimAM upakAraka che. 1. ete - paryAyazabdAH, ete sAmAnyena, navaraM upagrahakAraNaM upagrAhakaM vahanyAditaddhUmAdernimittakAraNaM sahakAri daNDAdivad ghaTAdeH, apekSAkAraNaM bhikSAdivattathAvidhavAsAdeH bhikSAH tatra vAsayantIti, kArISo''gniradhyApayati nizcauratA panthAnaM vAhayatItivacanAt heturupAdAnakAraNaM mRdAdi ghAderiti,... upagrahakAraNasyopakAraH kAryaM nimittakAraNasya prayojanaM, apekSAkAraNasyAnupaghAto guNaH hetorartha iti,... hAribha0 pR0 220. dezAvasthAnatakSA.......hArima pu0 220. ra. 3. Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra 108 gati ane sthitithI temAM pariNata dravya ja levuM : ahIM sUtramAM to 'gati' ane 'sthiti' zabdano prayo garyo che tenAthI pU. bhASyAkAra ma. gativALAM ane sthitivALAM dravyo Avo artha kevI rIte karyo ? Avo prazna thAya kAraNa ke pU. bhASyakAra ga. 'timatAM "teH sthitimatAM sthiteH' AvI bhASyaracanA karI che. paNa tenuM samAdhAna che ke ma. dravya sivAya gatikriyA ane sthitikriyA hoI zakatI ja nathI tethI ahIM sUtramAM gati ane sthiti zabdathI gatikriyAmAM pariNata ane sthitikriyAmAM pariNata dravya levAnuM che. bhASyamAM rahela 'yathAsaMkhya' zabdanuM prayojana dharmAstikAya ke adharmAstikAya koI paNa eka, be kArya karatA nathI. baMnenuM juduM juduM kArya che. dharmAstikAya gatimAM ane adharmAstikAya sthitimAM sahAya karavArUpa upakAra kare che. Ama anukrame be dravyano judo judo upakAra che paNa eka dravya be upakAra nathI karatuM te batAvavA mATe pU. bhASyakAra ma. yathAsaMkhya' zabdano prayoga karyo che. A rIte bhASyanI prathama paMktino artha ApaNe vicArI gayA ke gatikriyAmAM pariNata thayela dravyane gatimAM ane sthitikriyAmAM pariNata thayela dravyane sthitimAM anukrame dharma, adharma sahAya karavArUpa upakAra kare che. have ApaNe e vicAravuM che ke pU. sUtrakAra ma. 'gati' pachI 'sthiti'no prayoga zA mATe karyo ? sAmAnyathI vicArIe to kahI zakAya ke sUtramAM dharma pachI adharma dravyano krama che ane te baMne lokAkAzamAM avinAbhAvIthI rahyA che. eTale gatimAM sahAyarUpa dharmanuM lakSaNa batAvyuM to have tenA pachI sthitimAM sahAyarUpa adharmanuM lakSaNa batAvavuM joIe mATe 'gati' pachI 'sthiti' zabdano prayoga che. athavA to kriyAvALA jIva ane pudgalonI jyAM gati che to tyAM sthiti paNa avazya hovI joIe. je gati kare che te avazya sthiti kare ja che. je AkAzapradezomAM dharmAstikAyanA kAraNe jIva ane pudgalonI gati che te ja AkAzapradezomAM adharmAstikAyanA kAraNe sthiti paNa hovI ja joIe. mATe paNa 'gati' pachI 'sthiti' zabdano prayoga che. Ama vicArI zakAya che. jIva ane pudgalanI satata gati ane sthitino AkSepa athavA dharma dravyanuM saMnidhAna hovAthI dharma dravya pAse hovAthI zuM aTakyA vagara haMmezA gati ja thAya che ? kema ke saMpUrNa kAraNa kalApanA saMnidhAnamAM avazya thanArI kAryanI utpatti thAya che. jo saMpUrNa kAraNa samUha pAse hoya to jarUra kArya thAya che. to jIva ane pudgalonI satata gati ja thayA kare che ? evI rIte sthiti paNa satata rahe ja kema ke adharma dravyanuM paNa saMnidhAna che eTale zaMkA thAya ke zuM satata sthiti rahe che ? Ama dharma, adharma baMne dravyanuM saMnidhAna che eTale saMpUrNa kAraNa sAmagrI hovAthI kArya Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5: sUtra-17 109 thavuM ja joIe tethI AkSepa kare che ke zuM jIva ane pulanI satata gati ane sthiti che ! AkSepano pratikAra A rIte koIe AkSepa karyo tyAre tenA javAbamAM Apano pratikAra karatAM pU. bhASyakAra ma. pharamAvyuM ke dharmAstikAya svayaM gatimAM pariNata dravyane gatimAM madada kare che paNa dhakko mArIne gati karAve che evuM nathI. evI rIte adharmAstikAya svayaM sthitimAM pariNata dravyane sthitimAM madada kare che paNa pakaDIne sthiti karAve che evuM nathI. eTale dharmAdharma jIva ane pudgalamAM gati ane sthiti pedA karanAra nathI paNa potAnI meLe gati pariNAmavALA ane sthiti pariNAmavALAM je dravyo che tene AkAza ane kALanI jema upagraha karanAra apekSA kAraNarUpa che paraMtu nirvaka kartarUpa kAraNa nathI. kAraNa ke nirvataka kAraNa to gati ane sthiti kriyAthI yukta te ja jIva dravya ane pudgala dravya che. vaLI dharmAdharma upagrAhaka che, anupaghAtaka che arthAt anugrAhaka che. kAraNa ke svabhAvathI ja gati ane sthitimAM pariNata dravyone to baMne madada kare che. gati, sthitimAM dharmAdharma upakAraka che te mATe dAna jema vega vagaranA pravAhavALA nadI, taLAva, jalAzaya ane samudromAM potAnI meLe ja pedA thayelI javAnI icchAvALA mAchalAne madada karanAra pANI nimittapaNe upakArI bane che. jema pariNAma pANI rahela mATIne daMDa nimittapaNe upakAra kare che, athavA avagAhanAmAM AkAza jema nimitta kAraNa che tevI rIte gati, sthitimAM dharmAdharma nimitta kAraNa che. bhASyamAM "apekSA kAraNe hetuH'.... A pramANe je kahyuM che te kAraNe sAmAnyanuM jJAna karAvanAra che. kAraNa ke A zabdo arthAntarane kahenArA nathI... kahyuM che ke "nirvartako nimittaM pariNAmI ca vidheSyate hetuH / kumbhasya kumbhakAro, vartA mRcceti samasaGgakhyam // " udAharaNapUrvaka traNa prakAranA kAraNa - hetu-kAraNa traNa prakAranA hoya che. (1) nirvartaka, (2) nimitta, (3) pariNAmI. kuMbhanuM kuMbhAra nirvataika kAraNa che. doro nimitta kAraNa che.. . mATI pariNAmI kAraNa che.. jIva ane pugalanI gati ane sthitimAM dhamadharma nimitta che te mATe bIjAM daSTAMto evI ja rIte te jaLa dravya gatimAM kAraNa banatuM hovA chatAM gati nahIM karatA evA mAchalAne balAtkAre gati karAvatuM nathI. vaLI pRthvI paNa potAnI meLe UbhA rahenAra dravyanuM sthAna thaIne AdhAra bane che paNa nahIM ke UbhA rahevA nahIM icchatA dravyane balAtkAre pRthvI sthApana kare che. Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 tattvArtha sUtra vaLI AkAza svayameva avagAha laI rahelAne avagAhamAM hetu bane che, nahIM ke avagAhanAne nahIM svIkAratAne avagAha mATe preraNA Ape che. kema ke jala, pRthvI, AkAza pote AlaMbanArUpa che. AthI gati, sthiti ane avagAhane icchatA dravyane gati AdimAM pariNata thAya tyAre te jaLAdi madada kare che. vaLI jema svayaM khetIno AraMbha karavAne taiyAra thayelA kheDUtone varasAda apekSA kAraNa bane che paraMtu je manuSyo kAMI karavA mAMgatA nathI teone mATe varasAdanuM pANI AraMbha karAvatuM pratIta nathI. varSARtumAM navA vAdaLAnA avAjane sAMbhaLavAnA nimittathI jeNe garbha dhAraNa karelo che tevI bagalI svayaM ja (garbhane) janma Ape che paNa je prasUti karI rahI nathI tevI balAkAne vAdaLAno dhvani balAtkAre prasava karAvato nathI. koI puruSa bodha pAmIne pApathI aTakavArUpa pratibodhanA nimittavALI viratine Acarato jovAyo che paNa pApathI nahIM aTakatA puruSane pratibodha balAtkAre aTakAvato nathI. A rIte aneka dRSTAMto karanArane karavAmAM nimittarUpa banatAM jovAya che. te ja rIte ApaNe prastuta dharmAdharma paNa nimitta kAraNarUpa che te samajI levuM. dharmAdharma apekSA kAraNa kevI rIte kahI zakAya ? zaMkA - jo daMDAdinI jema dharmAdharma nimittakAraNa che to dharmAdharma apekSAkAraNa nahIM banI zake. kema ke jemAM koI vyApAra na hoya te apekSAkAraNa kahevAya che. samAdhAna : yuktirahita hovAthI A vAta barAbara nathI. kAraNa to nircApAra hotuM ja nathI. to kevuM hoya che? karI rahyuM hoya te kAraNa che. eTalA ja mATe dharmAdine apekSA kAraNa kahIe chIe. jIvAdi dravyamAM rahela kriyA pariNAmanI apekSA karatuM apekSA kAraNa dharmAdi dravya, jIva ane pudgalanA gati, sthiti pariNAmane puSTa kare che. matalaba ke dharmAdi dravya, jIva ane pudgalamAM jyAre gati, sthiti pariNAma pedA thAya che tyAre te dharmAdi dravya, gati ane sthitimAM madadagAra bane che mATe dharmAdi dravya apekSA kAraNa che. zaMkA - ema hoya to nimitta kAraNa ane apekSA kAraNamAM koI vizeSa bheda nahIM paDI zake. be kAraNa judAM nahIM paDI zake ! apekSAkAraNa ane nimittakAraNano bheda : baMne eka ja che evuM nathI. baMnemAM bheda che. daMDAdi je nimitta kAraNa kahevAya che te daMDAdimAM be prakAranI kriyA che : (1) vaignasikI (2) prAyogikI. jayAre dharmAdi je apekSAkAraNa che temAM eka vaignasikI kriyA ja che. nimitta kAraNamAM be prakAranI kriyA hoya che ane apekSA kAraNamAM eka vaignasikI ja kriyA hoya che. Ama nimitta kAraNa ane apekSA kAraNamAM bheda-vizeSa che. Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 1 adhyAya-5 sUtra-17 bhASyanA nimitta zabdano viziSTa artha pU. bhASyakAra ma. bhASyamAM kAraNa sAmAnyane pratipAlana karavAnI icchAthI nimitta zabdano prayoga karyo che paraMtu nimittakAraNa je kahevAya che te batAvavA mATe nathI. eTale jeTalA aMze daMDAdimAM svataH vyApAra pariNAma thAya che te aMzane batAvanAra nimitta zabdanuM upAdAna che ema samajavuM. AthI bhASyamAM rahela upagrahanA paryAyavAcI tarIke batAvela nimitta zabdano artha ahIM kAraNa che paNa nimita kAraNa nathI. Ama judo viziSTa artha che. zaMkA - gatimAM AkAzane ja kAraNa mAnI lo dharmanI zI jarUra che? AkAza avagAhanuM ja kAraNa che te mATe tarkaH AkAzanuM kArya avagAha che. gatikArya to dharmanuM ja che ane sthitikArya adharmanuM ja che. tethI avagAha lakSaNa AkAzanuM gati ane sthiti kArya nathI kAraNa ke avazyameva eka dravyano bIjA dravyathI koI asAdhAraNa guNa svIkAravo joIe dharmAdharma e AkAzathI juduM dravya che mATe AkAzamAM na hoya tevo dharmAdharmamAM gati ane sthiti upakArarUpa asAdhAraNa guNa svIkAravo ja joIe. jema dharmAstikAya ane adharmAstikAya AkAza juduM dravya che to teno asAdhAraNa guNa avagAharUpa upakAra che tema dharmAstikAya, adharmAstikAya judA dravya che to teno paNa asAdhAraNa guNa hovo ja joIe. AthI e siddha thAya che ke gati ane sthitimAM anukrame dharmAdharma kAraNa che paNa AkAza nathI. AkAza to avagAhanuM ja kAraNa che. dharmAdi bhinna dravya che enI siddhi yuktithI athavA AgamathI nizcita karavI. yukti AgaLa kahevAze ane Agama pramANa hamaNAM ApIe chIe. AkAzathI dharmAdi dravyanI bhinnatAne siddha karatuM AgamapramANa : __"kai NaM bhaMte davvA paNNattA ? goyamA ! cha davvA paNNattA, taM jahA-dhammatthikAe, adhammatthikAe, AgAsatthikAe, puggalatthikAe, jIvatthikAe, addhAsamaye" / A rIte sarvajJa bhagavAne Apela AgamarUpa dastAveja avyAhata rIte prakAzI rahyo che. dharmAstikAyanI gati kAraNatAmAM zaMkA ane tenuM nirAkaraNa anAdikAlIna-anAdi kALathI ja svabhAvathI ja pakSIonuM UDavuM, agninuM UMce javuM 1. TIkAkAre nimittakAraNa ane apekSA kAraNane judAM batAvyAM, paNa bhASyamAM to nimitta ane apekSAkAraNane paryAyavAcI kahyA. tethI have pU. TIkAkAra ma, pU. bhASyakAra maThanuM rahasya batAvatAM kahe che ke-daMDamAM nimittakAraNatA prAyogika ane vaignasika ubhaya kriyAvALI hoya che. kuMbhAra daMDane pherave tenAthI je nimittakAraNatA Ave te prAyogika ane svavyApArathI daMDamAM je nimittakAraNatA Ave te vaignasika. A be kriyAmAMthI prAyogika kriyA kADhI nAMkhIne daMDamAM rahelI je kriyA che tene laIne daMDamAM nimittakAraNatA Ave che. A nimittakAraNatA bhASyakAra mane vicalita che tethI temaNe upagrahanA paryAyamAM apekSAkAraNanI sAthe je nimitta zabdano prayoga karyo che teno artha nimittakAraNa evo artha karavAno nathI paNa ahIM nimitta zabdano artha mAtra "kAraNa' che. Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 tattvArtha sUtra ane pavananuM tiya gamana thAya che. te dharma dravyanA upakArathI nirapekSa dharma dravyanA upakAra vinA ja thAya che to dharmAstikAya gatimAM apekSA kAraNa kevI rIte ? samAdhAna : A to tamArI mAtra pratijJA ja che. hetu ane dRSTAnta sivAya pratijJA mApathI sAdhyanI siddhi thatI nathI. syAdvAdInA mATe tamArI pAse dharmadravyanA upakAranI apekSA na hoya ane svAbhAvika (vignasA) gati hoya evA hetu ke dRSTAMta nirdoSa nathI, kema ke gati pariNAmavALA badhA jIva ane pudgalanI gatimAM upagrAhaka dharma dravyano anurodha hoya che, dharma dravyanI madada hoya che. A anekAMtavAdIno siddhAnta che. pUrvapakSamAM je daSTAnna ApyAM che temanI paNa gatimAM dharmadravyano upakAra che ja ane sthiti pariNAmavALA jIva ane pudgalonI sthitimAM adharma dravyano upakAra che. ahIM eTaluM samajI levuM ke dharma ane adharma A be dravya gati, sthiti karAvatA nathI paNa temanuM sAcitra-saMnidhAna e ja upakAraka che. saMnidhAna ja upakAraka che kevI rIte te mATe ekabe daSTAMta joIe. dA. ta. jema bhikSA vAsa karAve che. ahIM je vAsa karI rahyo che temAM bhikSA upakAraka che. kema ke bhikSA barAbara maLe che mATe te rahyo che. vaLI "bakarInI lIMDIno agni bhaNAve che. ahIM bhaNavAmAM agni 1. paMcaliMgI prakaraNamAM pU. jinezvarasUri ma kahyuM che te jANavA jevuM hovAthI ahIM tenI noMdha karIe chIye. "nanu yadi jIva-pudgalebhya eva gatisthitI bhavatastadA kRtaM dharmAdharmAbhyAM, tatkAryasyAnyathAsiddheH iti cet tanna jIva-pudgalebhyaH pariNAmikAraNebhyo gatisthityorutpAde'pi jJAnotpattau cakSurAderiva tAbhyAM sahakAritayA dharmAdharmAstikAyayorapyapekSaNAt / na ca kSiti-jala-tejasAM tatra sahakAritvaM vAcyaM, kSityAdyabhAve'pi viyati pakSiNAM pavanodbhatarUtAdInAM ca gatisthityorupalambhAt / nanu viyati sthUlakSityAdyabhAve'pi sUkSmakSityAdisambhavAt tadapekSayaiva tatra pakSyAdInAM gati-sthitI bhaviSyataH iti cet na, evaM tarhi sUkSmakSityAdInAM tatra gatisthityorabhAvaprasaGgaH, tadIyagatisthityostatrApekSAkAraNAntarAbhAvAt, ata eva na vAyorapyapekSAkAraNatA, tasyApyapekSAkAraNAntarAbhAvena gatisthityorabhAvaprasaGgAt tasmAd yayo na gatvA sthitiH, sthitvA ca na gatistannimitte jIva-pudgalAnAM gati-sthiti, na ca dharmAdharmAstikAyAbhyAmanyastAdRzaH kSityAdiSu kazcidapyasti // nanUktasvarUpAbhAvAt kSityAdInAM mA bhUt kAraNatvaM, tadyogAccAkAzasya tad bhaviSyati iti cet na lokAlokavibhAgAbhAvaprasaGgAt, yatra hi jIva-pudgalAnAM gati-sthitI staH sa loka itarastu aloka iti lokAlokavyavasthA, AkAzanimittatve tu gati-sthityoraloke'pi tadbhAvaprasaGgena lokatvaprAptyA'lokavArtA'pyucchidyeta, ata eva puNya-pApayorapi na tadapekSAkAraNatvaM, svadehavyApakAtmagatatvena niyatadezasthayorapi puNyapApayoH pudgalAnAM gatisthitikAraNatve'sambaddhatvAvizeSAta, tanmahimnaiva teSAM loka ivAloke'pi gatisthitiprasaGgAt tathA cAlokasyApi lokatyamApadyeta, muktAtmAnAM ca puNyapApAbhAvena itaH karmakSayena muktau gacchatAM gatestanna sthitezcAbhAvaprasaGgAt, nApyAloka-tamasostadapekSAkAraNatvam, ahina tamo'bhAve'pi rajanyAM cAlokA'bhAve'pi gatisthatidarzanAt na ca yadabhAve'pi yad bhavati tat tasya kAryaM nAma, tasmAd kSityAdInAmapekSAkAraNatvAbhAvAd vyApakayordharmAdharmAstikAyayoreva jIvapudgalagatisthitI prati apekSAkAraNatvamiti sthitam / na caitaM sati sarvadA jIvAdinAM gatisthitiprasaGga iti vAcyaM, sadA sAnnidhye'pyetayoH svayaM gatisthitipariNatAnAmeva jIvAdInAM gatisthityupaSTambhakatvAt tathA ca prayoga: jIvapudgalAnAM gatiH sAdhAraNa-bAhyanimittApekSA gatitvAt, ekasarojalAzritAnAM prabhUtamatsyAdInAM gativat / .... Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 H sUtra-17 113 upakAraka che kema ke ThaMDI paDe che eTale ThaMDImAM UThIne bhaNavAnuM game nahIM paNa tyAM bakarInI lIDIono agni saLagI rahyo che eTale tenA saMnidhAnathI bhaNe che. mATe bhaNavAmAM kA2ISanA agninuM saMnidhAna che te ja upakAraka che. A rIte dharma ane adharma dravyanuM saMnidhAna e ja gati, sthitimAM upakAraka che. dharmAdharmAstikAya che te pratijJAmAtra che. zaMkA :- lokavyApI dharmadravyanA astitvane kahenAra (arthAt lokavyApI dharma dravya che evuM kahenAra evA tArI paNa zuM mAtra pratijJA ja che ke gatimAM dharmadravyano ane sthitimAM adharma dravyano upakAra che ? A rIte pUrvapakSe paNa ApaNane jaNAvyuM ke tame paNa mAtra bolo ja cho ke koI yukti che ke jethI dharmadravyano gati ane adharma dravyano sthiti upakAra siddha thaI zake che ? samAdhAna :- to tenA samAdhAnamAM ApaNe kahIe chIe ke--pahelA paNa ame AkAzathI dharmAdharma judA dravya che te AgamathI ane yuktithI nizcita karavuM tema kahIne AgamapramANa Apela. have punaH tamArI zaMkAnA samAdhAnanA avasare yuktino prasaMga Avyo che to dharmAdharmano upakAra che te batAvatA yukti ApIe chIe te sAMbhaLo. gati ane sthiti asvAbhAvika paryAya che ane kadAcit tenuM astitva hovAthI, svataH pariNAmanA AvirbhAvathI jIvo ane pudgalonI gati tathA sthiti, pariNAmI kAraNa, kartA, ane nimittakAraNa sivAyanA bIjA koI kAraNathI thAya che. dA. ta. mAchalInI gati udAsIna kAraNa pANInI apekSA rAkhe che tevI rIte jIvo ane pudgalonI gati, sthiti udAsIna kAraNa dharmAdharmanI apekSA rAkhe che tethI yukti dvArA dharmAdharma siddha thAya che. A ja yuktine ApaNe anumAnano AkAra ApI barAbara vistArathI samajI laIe. svataH' pariNAmanA AvirbhAvathI jIvo ane pudgalonI gati ane sthiti che--pakSa udAsIna kAraNAntara sApekSAtmalAbha--sAdhya asvAbhAvika paryAyatve sati kadAcidbhAvAt--hetu jhaSagativat-dRSTAnta jema mAchaluM svAbhAvika gati kare che tyAre temAM pANI kAraNa bane che. A pANI pariNAmI kAraNa nathI. nirvartaka kAraNa nathI ke nimitta kAraNa paNa nathI. A badhAthI juduM ja kAraNa che. eTale A udAsIna kAraNa kahevAya. pANI hoya to mAchalInI svAbhAvika gati thAya evI apekSA rahe che eTale pANI apekSA kAraNa che. eno lAbha thAya to arthAt pANI hoya to svAbhAvika gati karavAnA pariNAmavALI mAchalI gati karI zake che... 1. AvAM anumAna sAmAnyatodRSTa kahevAya che. sAmAnyathI siddhi karIne pachI je ApaNe siddha karavuM che tenI siddhi thAya eTale AvuM kAraNa je che te dharmAstikAya che Ama siddhi karI. Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 tattvArtha sUtra tema jIva ane pudgalamAM svataH gati ane sthitino pariNAma pedA thAya che tyAre temanI gati ane sthitimAM dharma, adharma kAraNa bane che. A dharma, adharma pariNAmI kAraNa nathI. kAraNa ke pariNAmI kAraNa jIva ane pudgala svayaM che, vaLI A dharma adharma nirvataika kAraNa paNa nathI kAraNa ke gati, sthitino kartA svayaM jIva ane pudgala che. vaLI A dharma, adharma nimitta kAraNa paNa nathI, kAraNa ke jIva ane pudgalanI gati, sthiti AkAzAdimAM thAya che mATe mArga, AkAza vagere nimitta kAraNa che. tethI A traNe kAraNothI juduM ja kAraNa hoya te udAsIna kAraNa kahevAya. dharma, adharma e apekSA kAraNa che. dharma, adharma hoya to ja svataH gati ane sthitimAM pariNata thayelA jIva ane pudgalanI gati ane sthiti thAya che. A rIte jIva ane pudgalonI pedA thatI gati ane sthitimAM (pakSamAM) udAsIna sApekSa kAraNa dharma, adharma, siddha thAya che. (sAdhya) have temAM hetu joIe. asvAbhAvika paryAya evo kadAcita bhAva hovAthI.' gati ane sthiti e jIva ane pudgalano asvAbhAvika paryAya hoya che te koI samaye hoya che. matalaba e che ke jIvanA svAbhAvika paryAya jJAnAdi che ane pudgalanA svAbhAvika paryAya sparzAdI che tevA gati ane sthiti e svAbhAvika paryAya nathI. ane A gati ane sthiti haMmezAM hotAM nathI kema ke gati ane sthiti e virodhI paryAya che. tethI jyAre sthiti hoya tyAre gati paryAya nathI hoto ane gati paryAya hoya che tyAre sthiti paryAya nathI hoto. Ama gati ane sthiti kadAcit hoya che mATe A gati ane sthiti asvAbhAvika paryAya evA yathA ca svayameva sAtajigamiSasya matsyasya gatau jalamanupaghAtakaM sannimittatayopakArakaM tathA svabhAvena pariNatajIvapudgalagatirapyanupaghAtakaM kiJcana dravyaM nimittatayopakArakamapekSata eva, gatitvasyobhayatra samAnatvAt, na ca tAdRzaM dravyamAkAzaM bhavitumarhati, avagAhanAmAtraguNatvAt, nahyanyasya dharmo'nyasya bhavitumarhati tathA ca satyaptejoguNA dravadahanAdayaH pRthivyA eva prasajyeran / AkAzasyaiva nimittatve'lokAkAze'pi gamanaprasaGgAcca / na ca kAraNatvamanvayavyatirekagamyaM, yathA jalAdisadbhAve matsyAdInAM gatistadabhAve ca tadabhAva iti, tathA ca dharmadravyasattve'pi jalAbhAve matsyAdInAM gatyabhAvAd vyabhicAreNa na kAraNatvaM gatau tasyApi tu jalasyaiveti vAcyam, satyapi bhUmyAdAvadhikaraNe gaganasya sarvAdhAratvamiva satyapi jhaSAdigatau jalAdInAM kAraNatve sarveSAM gatisAmAnyaM prati nimittAntarasyApekSitatvAt / na ca dezAntaraprAptiheturdravyapariNAmavizeSo gatistathA ca deza eva gatyapekSAkAraNamastviti vAcyam, dezavizeSANAM dezatvenAnugatarUpeNa kAraNatvAsambhavAt tathAsati hyaloke'pi gamanaM prasajyeta,* tattad gati prati tattaddezatvena kAraNatve tvanantakAryakAraNabhAvakalpanAprasaGgaH syAt, na ca dharmAsyApi na dharmatvena kAraNatvamatiprasaGgAt, api tu tattatpradezatvenaiveti tavApi gauravaM durvArameveti vAcyam, lokAlokavibhAgAnyathAnupapattyApi dharmadravyasyAvazyakatve tasyaiva gatitvAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatvAbhyupagamAt pudgalaskandhAtiriktasyAkAzAtiriktasya vA dezasyAbhAvena tayorgatipariNAmikAraNatvenAvagAhanAguNatvena ca gatya pekSAkAraNatvA-sambhavAcceti // tattvanyAyavibhAkare pR0 38 . na ceSTApattiH, alokasyAnantatvAllokAnnirgatya jIvapudgalAnAM tatra pravezAlloke dvivyAdijIvapudgalasattvasya sarvathA tacchUnyatvasya vA prasaGgAditi / tattvanyAyavibhAkare TippaNyAm pR0 38 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 adhyAya-5 H sUtra-17 kadAcit hoya che tethI koI kAraNanI apekSA rAkhe che. to tenuM kAraNa dharma, adharma che je ApaNe joI gayA. A rIte 'asvAbhAvikaparyAyatve sati kadAcid bhAvAt 'gati ane sthiti asvAbhAvika paryAya hote chate kyAreka hovAthI' 'svataH pariNAmanA AvirbhAvathI jIvo ane pudgalonI gati ane sthitirUpa pakSamAM udAsIna bIjA kAraNathI sApekSa AtmalAbha (kArya-gati, sthiti) che. Ama sAdhyanI siddhimAM Apela hetu pakSamAM barAbara ghaTI gayo. A anumAna dvArA dharma dravya gatimAM ane adharma dravya sthitimAM apekSA kAraNarUpe upakAra kare che e siddha thAya che. tethI dharma adharmanuM ame je astitva kahIe chIe te amArI pratijJA mAtra nathI paraMtu yuktithI siddha thAya che. A rIte ApaNe anumAna dvArA dharma ane adharma baMnenI siddhi karI. jo baMne na manAya to A anumAna gamaka na bane. jo A amUrta evA dharmAdharmanuM paNa anumAna tyAre gamaka bane te eka ekano abhAva na hoya. matalaba ke dharma ane adharma baMne hoya to ja gati, sthiti bane. gatimAM adharma upakArI banI zakatuM nathI ane sthitimAM dharma upakArI banI zakatuM nathI. eTale ke gatimAM upakAra ka2nA2 dharmAstikAya che ane sthitimAM upakAra karanAra adharmAstikAya che. A baMnenI siddhi eka ja anumAnathI thAya che. tethI baMne mAnavA joIe to ja anumAna gamaka bane. 'upakAra'nA paryAyavAcI zabdo sUtramAM 'upakAra' zabda mUkyo che. te dharmAdharmanuM lakSaNa kaho ke upakAra kaho bane eka ja che. eTale gati ane sthitimAM upakAra karavo te dharmAdharmanuM lakSaNa che Avo artha thAya che. A lakSaNa ja pU. sUtrakAra ma. 'upakAra' zabda dvArA kahyuM. pU. bhASyakAra ma. bhASyamAM tenA paryAyavAcI zabdo batAve che. upakAra, prayojana, sAmarthya, guNa ane artha. A upakArAdi zabdo samAna arthane kahenArA che te pramANe atyaMta prasiddha ja che. paryAyavAcI zabdonA artha 1. (1) upakAra eTale gati ane sthiti pariNAmavALA dravyanI samIpatAthI kriyAzIlatA, (2) prayojana eTale gati ane sthitine sahAya thAya tevI kriyA, (3) guNa eTale atizaya upakAra karanAra, (4) sAmarthya eTale potAnI zaktino prabhAva, - (5) artha eTale bIjA, dravyamAM jeno saMbhava na hoya evuM prayojana. ahIM mudrita bhASyamAM 'sAmarthya' zabda nathI paNa TIkAmAM 'sAmarthya' zabda lIdho che ane teno artha paNa batAvyo che tethI samajAya che ke TIkAkArane prApta bhASyamAM 'sAmarthya' zabda hovo joIe ! joke hAribhadrIyaTIkAmAM paNa 'sAmarthya' zabdanuM grahaNa nathI eTale zuM TIkAkAra pote ja e zabdane TIkAmAM vadhAre mUkyo che ? amoe to TIkA. sAmarthya zabda lIdho che ane vyA karI che te pramANe karyuM che. Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 tattvArtha sUtra | upakAranA saMbaMdhathI atIndriya evA dharmAdharmanuM astitva nizcita karyuM. have dharmAdharma pachI tarata kahela atIndriya evA AkAzanA nirNayamAM, AkAzanI siddhimAM kayo upakAra che? (jIva ane pugalonI gati ane sthitimAM dharmAdharmano upakAra che A rIte siddha karyuM tenAthI dharmAdharma che e nakkI karyuM. have AkAzano kayo upakAra che, jenA dvArA AkAzanuM astitva nakkI karAya che ? A praznanA javAbamAM pU. sUtrakAra ma. kahe che ke gAthAvaIR | -18 che. sUtrArtha : dharmAdi dravyone jagyA ApavI te AkAzano upakAra che. TIkA :- pUrva sUtrathI AkAzanuM lakSaNa AvI jAya che punaH prAraMbha zA mATe ? lokAkAzamAM avagAha che' A pramANe pahelAM nirUpaNa karyuM che. A nirUpaNathI AkAzanuM lakSaNa to AvI jAya che. toLAzeDavaIuM.' e sUtra dvArA AkAzanuM lakSaNa ja kahyuM che ne ? AkAzanA lakSaNane kahevAnI IcchAthI A sUtrano pharI AraMbha zA mATe karo cho ? punaH prAraMbhanuM rahasya ThIka che, pahelA lokAkAzamAM avagAha banAvyo hato te avagAhaka jIva ane pudgalanI pradhAnatA pragaTa karavAnI icchAthI kahyuM hatuM. eTale ke "lokAkAzeDavagAha e sUtra avagAhananI mukhyatA rAkhIne banAvyuM che. avagAhanA lenAra jIva ane pudgalono avagAha kyAM hoya che ? lokAkAzamAM avagAhanA lenAra dravyonA AdhArarUpe batAvela eTale avagAhanA lenAra jIva ane pudgalonI pradhAnatA batAvavA te sUtraracanA hatI. jyAre ahIM to AkAzanA svarUpano ja nirNaya karAya che. A sUtramAM ja AkAzanA svarUpanI siddhine buddhimAM sthApita karIne pahelAM te kahyuM hatuM mATe have jarUra padArthanA svarUpanuM varNana karavuM joIe. AthI A sUtrano punaH prAraMbha karAya che. bhASya : avagAha lenAra dharma (adharma) pudgala ane jIvane avagAha Apavo e AkAzano upakAra che. avagAha TIkA : je AkAzanuM pahelA nirvasana thayuM che tenuM lakSaNa avagAha che. je avagAhano anupraveza ane niSkramaNa svabhAva che. arthAt avagAha-avakAza dAyitva praveza ane nirgamanarUpa che. pravezamAM ane nIkaLavAmAM jagA ApavArUpa che. sUtramAM kahela "avagAha' e saMbaMdhI zabda che. mATe enA saMbaMdhI kahevA joIe. tethI pU. bhASyakAra ma. avagAhanA saMbaMdhI avagAhI dharma, adharma, pudgala ane jIvonuM grahaNa karyuM che. Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5H sUtra-18 117 A badhAMne avagAhamAM jeno upakAra che te AkAza che. dharmAdine avakAza ApavArUpe upakAra karavo te AkAzanuM liMga, svatattva (svabhAva) che. te AtmabhUta svabhAvabhUta upakAra ja AkAzanuM lakSaNa kahevAya che. A paMkti dvArA pU. bhASyakArano kahevAno matalaba e che ke-avagAhanA laI rahelAM dravyone avagAha ApanAra che paNa avagAhanA nahIM letA evA pagalAdine balAtkAre avagAha ApanAra nathI. mATe jema mAchalAne avagAha ApavAmAM pANI nizcitakAraNa che tema avagAhanA laI rahela pudgalAdine avagAhamAM AkAza nimitta kAraNa che. A pramANe pUrva sUtramAM dharmAdharmane nimitta-apekSA kAraNarUpe siddha karatA mAchalAM mATe jema pANI, khetI karI rahela kheDUta mATe varSA ityAdi aneka udAharaNo ApyAM hatAM te badhAM pharI ahIM samajI levAM. arthAt tenuM ahIM punarAvartana karavuM. zaMkA - A avagAha pagalAdi dravyono saMbaMdhI che ane AkAzano paNa saMbaMdhI che to baMneno avagAha dharma thayo. to AkAzano ja avagAha dharma che ema kema kaho cho ? kema ke A avagAha ubhayajanya che. jema be AMgaLIno saMyoga be AMgaLIthI janya che to baMne AMgaLImAM saMyoga che tema baMnemAM avagAha che to AkAzanuM ja svatattva (svarUpa) kema manAya? be dravyathI thayela saMyoga eka dravyano kevI rIte kahevAya ? ekanuM ja lakSaNa kevalI rIte kahevAya ? samAdhAna :- ThIka che, to paNa avagAhya-avagAhanA levA yogya lakSya AkAza pradhAna che. avagAhana-anupraveza jayAM hoya te avagAha lakSaNa AkAza vivakSita che. AkAza lakSya che, avagAha lakSaNa che jyAre pudgalAdi dravya avagAhaka che tethI AkAza ane pagalAdi saMyogathI avagAha utpanna thato hovA chatAM pudgalAdimAM tenI vivakSA nathI. Ama pudagalAdimAM avagAhanI vivakSA nathI. AthI ja avagAhalakSaNa AkAzanuM che. kema ke AkAza ja asAdhAraNa kAraNapaNe tevI rIte upakAra kare che. mATe bIjA dravyamAM asaMbhavavALA upakArathI AtmA ane dharmAdinI jema atIndriya evuM AkAza paNa anumeya bane che. matalaba bIjAM dravyomAM avagAhadAyitvarUpa upakAra saMbhavita nathI. avagAhadAyitvarUpa upakAra AkAzano ja che tethI A avagAhadAyitvarUpa upakArathI AkAzanuM anumAna karAya che. 1. prazna :- avagAha vagaranA to koI pudgala che ja nahIM to anavagAhamAna kevI rIte kahevAya ? uttara :- AkAzanA asaMkhyAtA pradezo che temAMthI jyAre pugala gati pariNAmavALo bane che tyAre apekSita AkAzapradezanI apekSAe anavagAhamAna che ema samajavuM. ahIM nimittakAraNa' A zabdaprayoga "apekSAkaraNa' A arthamAM samajavo. pUrva sUtramAM A vAta batAvI che. 3. jenuM lakSaNa karavAnuM hoya te lakSya kahevAya. 4. "dravyANAM yugapadavagAho'sAdhAraNabAhyanimittApekSo yugapadavagAhatvAdekasarovartimatsyAdInAmavagAhavadityanumAnam / " tattvanyAyavibhAkare pR0 41 vizeSa jJAna mATe "tattvanyAyavibhAkara' pR. 41nI carcA ahIM mUkIe chIe. Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 tattvArtha sUtra dA.ta. jema puruSano hAtha daMDano saMyoga ane bherI vagere zabdanuM kAraNa hovA chatAM bherIno zabda kahevAya che. paNa daMDa zabda ke hasta zabda nathI kahevAto. zabdanA avAjanA saMbaMdhI to e badhA che. chatAM mukhyatA bherInI che mATe bherI zabda kahevAya che. A bherIno avAja che, bherI vAgI rahI che ema kahevAya che paNa A puruSanA hAthano ke daMDano avAja che AvuM kahevAtuM nathI. tema avagAhamAM AkAzanI mukhyatA che eTale AkAzano avagAhana kahevAya. vaLI jema vAMkura kahevAya che. aMkuranA to mATI, pANI, prakAza, bIja (yava) vagere ghaNAM kAraNo che chatAM bIjA koInI sAthe aMkura zabdano prayoga thato nathI. kema ke aMkuranuM pradhAnaasAdhAraNa kAraNa thAya che. tevI rIte AkAza paNa avagAhanuM asAdhAraNa kAraNa che. mATe avagAhanA saMbaMdhI pudgalAdi ane AkAza baMne hovA chatAM AkAzanuM ja avagAha lakSaNa che ema kehavAya che paNa pagalAdinuM svarUpa che, lakSaNa che ema kahevAtuM nathI. avagAha e avagAhaka dravyano ja che paNa AkAzano nathI. A rIte ApaNe baMne dravyano saMyoga hovA chatAM asAdhAraNa kAraNa AkAza hovAthI AkAzanuM ja lakSaNa avagAha che e vicArI gayA to paNa A viSayamAM koI pratyudAharaNa ApIne nIce pramANe nirUpaNa kare che... "aNa avagAhe che "jIva avagAhe che' Ama samAnAdhikaraNa prayoga dekhAya che. mATe avagAha e avagAhaka dravyaviSayaka ja che. dA. ta. jema 'devadatta bese che.' AmAM besavA rUpa kriyAno saMbaMdha devadatta tema ja besavAnI jagyA A baMne sAthe che chatAM besavAnI kriyAno kartA devadatta ja kahevAya che. te ja pramANe aNu ane jIva AkAzamAM avagAhe che tethI jIva ane pudgalano arthAtu avagAhaka dravyano avagAha che paNa AkAzano avagAha nathI. A pratyudAharaNa paNa bherI daMDAdinA daSTAMtathI khaMDita che ema samajavuM. kema ke avagAha na cAkAzasyApi dharmAdInAmivAvagAhadAyi dravyAntaraM syAditi vAcyam, tato'dhikavyApidravyAntarAbhAvAt / dharmigrAhakapramANena tasyAvagAhyatvenaiva siddhezca / evameva yadyad dravyaM tattatsAdhAramiti vyAptyA'sti gaganaM dravyANAM sAdhAratvAnyathAnupapatteritya-numAnAdapi sarvAdhAratvenAkAzasiddhiH / na ca tasyApi dravyatvena sAdhAratvaM syAttathA cAnavastheti vAcyam, dharmigrAhakamAnenAdhAra-mAtrasvarUpatayaiva siddheH / ....na cAkAze dravyatvasattve'pi sAdhAratvAbhAvena vyabhicAra iti vAcyam, dharmasiddheH pUrvaM vyabhicArAsphuraNAt, taduttaraM tatsphUrterakiJcitkaratvAditi* // . na ca dharmAdharmAvevAdhArau bhaviSyataH kimatiriktenAkAzeneti vAcyam / tayo gatisthitisAdhakatvAt / nAnyasAdhyaM kAryamanyaH prasAdhayati, atiprasaGgAt / na ca yutasiddhAnAmeva kuNDabadarAdInAmAdhArAdheyabhAvadarzanAdayutasiddhAnAM na dharmAdharmAdyAkAzAnAmA-dhArAdheyabhAva iti vAcyam, yutasiddhyabhAve'pi pANau rekhetyAdau taddarzanAt / na cAkAzasyAvakAzadAtRtve bhittyAdinA gavAdInAM pratighAto na syAditi vAcyam mUrtAnAM sthUlAnAmanyo'nyapratighAtAt sUkSmANAmanyonyapravezazaktiyogAt, anyonyapravezayogyA-nAmavakAzadAtRtvAdAkAzasya tAvatA saamrthyhaanaamAvati | Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-18 119 lenAra (avagAhaka), ane avagAha ApanAra (avagAhya) A bemAM avagAha ApanAra AkAza ja pradhAna che. bhale avagAhano saMbaMdha baMne sAthe hoya paNa pradhAna, asAdhAraNa kAraNa to AkAza ja che mATe AkAzano avagAha che paNa avagAhaka dravyano avagAha nathI ema samajavuM. AkAzanA lakSaNamAM avyApti ApaNe A sUtramAM AkAzanA svarUpano nirNaya karatA batAvyuM ke "AkAzano ja avagAha che'. AmAM koI avyAptinI zaMkA karatAM kahe che ke tame pahelAM AkAzanuM avagAha lakSaNa kahyuM te to avyApta che tethI alakSaNa che. kema ke AkAzanA tame be bheda pADo cho : (1) lokAkAza (2) alokAkAza. to alokAkAzamAM avagAha nathI. eTale lakSya eka bhAga- lokAkAzamAM tamAruM lakSaNa rahe che paNa alokAkAzamAM ghaTatuM nathI mATe "avagAha e AkAzanuM lakSaNa che' ema kahyuM temAM avyApti Ave che. he vAdI ! tuM kahe che "A avagAha lakSaNa AkAza sAmAnyanuM arthAta AkAzamAtranuM che'. to tema nathI. amAruM pratipAdana AkAzavizeSa arthAt lokAkAzanuM A lakSaNa che. kAraNa avagAhane siddhAMtanA jANakAro saMpUrNa AkAzanuM lakSaNa kahetA nathI. paNa lokAkAzanuM lakSaNa ja kahe che. mATe ja pU. sUtrakAra ma. lokAkAze avagAhaH' kahyuM che A vAta tuM bhUlI gayo lAge che. zuSira-polANarUpa AkAza eka ja che paNa avagAhI dharmAdi dravyothI Ano vibhAga thayo che mATe lokAkAza kahevAya che. have jo A rIte avagAha lakSaNavALuM lokAkAza ja che tema na mAnavAmAM Ave to AkAzanuM koI lakSaNa banAvavuM paDe. te lakSaNa jo zuSiratAne mAnavAmAM Ave to zuSiratA AkAzamAtranuM lakSaNa banaze paNa lokAkAzanuM lakSaNa banaze nahIM. kAraNa ke zuSiratA to alokAkAzamAM paNa che. have jo avagAhane ja lakSaNa mAnavAmAM Ave to te mAtra lokAkAzanuM ja lakSaNa banatuM hovAthI alokAkAza nirlakSaNa thAya. tethI zuSira lakSaNavALuM AkAza eka ja che ane dharmAdi vaDe jeno vibhAga thayo che te lokAkAza che ane avagAha tenuM ja lakSaNa che. 1. AkAza dravya hovA chatAM paNa zuSirapaNe pratipAdana che te paraprasiddhithI che, avagAhakatA guNanuM prAdhAnyapaNuM che. -- - tattvA0 mudrita TippaNyAm pR0 340 2. nanu lokAkAza eva bhavatu kimalokAkAzeneti cena loko vidyamAnavipakSaH, vyutpattimacchuddhapadAbhidheyatvAdaghaTa vipakSakaghaTavadityanumAnena tatsiddhaH, na ca ghayadirevAloka iti vAcyam, natrA niSedhyasadRzasyaiva bodhanAt tasmAddharmAdyA-dhArAtmakalokAkAzasya vipakSo'lokAkAzameva bhavitumarhatIti bodhyam // tattvanyAyavibhAkare pR0 42 3. TIkAkAra maharSi siddhasena gaNI ma. evuM mAne che ke avagAha e lokAkAzanuM lakSaNa che. alokAkAzamAM Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 tattvArtha sUtra have pU. bhASyakAra ma. AkAza kayAM dravyono kevI rIte upakAra kare che te batAve che. bhASya - dharmAstikAya ane adharmAstikAyane aMdara praveza ApIne tathA pudgala ane jIvone saMyoga ane vibhAga vaDe paNa upakAra kare che. TIkAH dharmAdharmanA pradezo lokanA cheDA sudhI lokAkAzanA pradezonI sAthe nirvibhAgapaNe rahelA che tethI dharmAdharmane potAnI aMdara avakAza ApavA vaDe upakAra kare che. kema ke dharmAdharmAstikAya lokAkAzanA pradezanI aMdara rahelA che. tethI alokamAM dharmAdharmanA pradezono saMbhava ja nathI. Ano matalaba e lAge che ke dharmAdharmAstikAyanA pradezo satata vistRta che emAM pracaya nathI tema ja saMkoca nathI ane lokAkAzamAM vyApta che eTale AkAzapradezAbhyantaravarti ja mAnavA paDe. tethI dharmAdharmane AkAza aMdara praveza ApavA vaDe upakAra kare che tema kahyuM. pudgala ane jIvanA pradezo svalpatara asaMkhyaya pradezamAM vyApIne rahyA che. arthAt lokAkAzanA sarva pradezo sAthe vyApaka nathI. paNa amuka pradezomAM ja vyApaka che eTale dharmAdharmanI jema nirvibhAgapaNe rahelA nathI tathA kriyAvALA che eTale ja kyAreka koI bIjA sthaLe rahelAM avagAha che ja nahIM ane tethI teo AgaLa navamA sutranI TIkAmAM jyAre prazna karAyo ke jo avagAhane AkAzanuM lakSaNa na samajavuM kAraNa ke te mAtra lokAkAzamAM ja che tyAre vAdIe kahyuM ke alokAkAzamAM avagAha nahIM mAno to te anAkAza thaI jaze. A Apattine teoe ISTapatti kahI che ane kahyuM che ke-jema dharmAdi badhAM dravyonI anAdi saMjJA che tema alokAkAza evI saMjJA paNa anAdikAlathI che. sAthe ja teoe alokAkAza viSenA be matanA khaMDana karyAM che. te A pramANe- (1) pR. 330mAM 'ane maca' kahIne avagAhalasaNa alokAkAzamAM ghaTI zakatuM nathI tethI tyAM lakSaNa ghaTAvavA mATe avagAha ApavAnI zakti che. Ama avagAhalakSaNa AkhA AkAzanuM che te mata. (2) "are' kahIne ja bIje mata upacAra karIne kahe che ke AkAzanI jema AkAza che zuSilakSaNa dekhAya che mATe. ahIM AkAzamAM zuSiradarzana che tema alokAkAza paNa AkAza che eTale te paNa zuSirarUpa che. A baMne matanuM A cAlu sUtramAM su kahIne khaMDana karI rahyA che. 1. te dharmAdino kyAMyathI praveza nathI paraMtu arUpIpaNAthI haMmezA AkAzathI abhinnavRttipaNe avasthAna che ane jIva tathA pudgala vyApaka na hovAthI emano saMyoga ane vibhAga che. bhASyamAM rahelo "ca kAra jIva ane pudgalarUpa upakAryanA saMgraha mATe che. eTale jIva ane pugala upara dharmAdharmano upakAra che ane antaHpraveza' zabdano artha AkAzapradezathI anyUna, anatiriktavRtti dharmAdharma che tethI jIvAdinA pratipradezasamAna avagAhano abhAva che mATe Avo aMtaHpraveza jIvAdino nathI...... svamadhye dharmAdipravezadAnena......tattvA0 hAribha0 pR0 221 mudrita tattvA0 pR0 340. bhASyamAM rahelA "saMbhava' zabdathI A artha batAvyo che. juo sambhavagrahaNaM aloke tadasaMbhavAt....tattvA0 hAribha0 pR. 221. Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 H sUtra-18 121 mATI, manuSya, Dhephu, TukaDo Adi pharI bIje sthaLe dekhAya che. mATe pudgala ane jIvane AkAza saMyoga ane vibhAgathI upakAra kare che. upara mujaba pU. bhASyakAra ma.nA bhASyanA kathana dvArA samajAyuM ke dharmAstikAya ane adharmAstikAya A be dravya kAyama te ja AkAzapradezomAM avagAhIne nirvibhAgapaNe rahelA che mATe temane AkAza atyaMtara aMdara praveza ApavA vaDe upakAra kare che. jyAre pudgala ane jIvo ati ochA AkAzapradezamAM vyApIne rahyA che tethI kAyama tene te ja AkAzapradezone vyApIne nathI rahyA paNa bhinna bhinna AkAzapradezomAM avagAhe che ane kriyAvALA hovAthI ahIMthI tyAM gayelA, pheMkAyelA saMyoga ane vibhAgathI jaNAya che mATe te be dravyone AkAza saMyoga ane vibhAgathI upakAra kare che. zaMkA :- pudgala ane jIvo para AkAza saMyoga ane vibhAgathI upakAra kare che. A vAtathI to ema samajAya che ke AkAza eka hovA chatAM emAM avagAha aneka che. kema ke AkAzamAM paramANu, caNuka Adi skaMdhono judo judo avagAha che evI rIte jIvano paNa avagAha che, dharma ane adharmano paNa avagAha che. Ama AkAzamAM aneka avagAha che to zuM AkAzamAM avagAha guNa aneka che ? samAdhAna :- sarvatra potAnAmAM avakAza ApatuM hovAthI avayava eka hovA chatAM paNa avagAha-avagAhyarUpa upAdhinA bhedathI avagAha lenAra judA judA hovAthI avagAha aneka dekhAya che. dA. ta. ghaTAkAza, paTAkAza ityAdi. AkAzamAM avagAhaguNa to eka ja che paNa A rIte avagAhanA lenAra bhinna bhinna hovAthI aneka dekhAya che paNa aneka nathI. bhASyamAM je zva che te 'zva' zabdathI 'aMta:pravezasambhavenopA, saMyonavimAautha' A pramANe bhASya karI levuM eTale Ano artha A pramANe thAya ke 'aMtaHpravezano saMbhava hovAthI AkAza dharmAdharmane aMda2mAM praveza ApavAthI upakAra kare che ane pudgala tathA jIvono saMyoga ane vibhAgathI upakAra kare che.' A rIte bhASyano artha samajAI gayo. tethI kayAM dravyono AkAza kevI rIte avagAha ApIne upakAra kare che te bodha thayo. AnI sAthe ja A sUtranA prAraMbhamAM kahevAyela ke AkAzanuM svarUpa A sUtramAM jaNAvAze to te AkAzanuM svarUpa avagAhalakSaNa che e barAbara vicArI lIdhuM. have AkAzane vize taiyAyika, sAMkhya AdinI zuM mAnyatA che teo AkAzane kevuM mAne che te dArzanika vicAraNA karIe. 1. saMyoga be prakAranA che. eka anAdi ane bIje Adi. dharmAdharmano AkAza sAthe je saMyoga che te anAdithI che ane jIva ane pudgalano tat tat pradeza sAthe saMyoga AdithI che. je dravyonA saMyoganI Adi hoya che te dravyano vibhAga thAya che. kema ke Adi saMyoga svalpataravyApi ane kriyAvAt hoya teno hoya che. ane jyAM Avo saMyoga hoya che tyAM vibhAga paNa hoya che. tethI pU TIkA ma saMyoga ane vibhAganA kAraNamAM svalpataravyApi ane kriyAvAn ApyA che. svalpataravyApI hovAthI ane kriyAvALA hovAthI jIva ane pudgalane saMyoga ane vibhAga vaDe upakAra kare che. Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 22 tattvArtha sUtra AvaraNano abhAva e AkAza che. arthAt AkAza e abhAvarUpa che. AkAza e bhAva padArtha che paNa abhAvarUpa nathI.... tamArA kathana mujaba abhAvarUpa AkAza mAnI zakAya nahIM. kema ke abhAva e koIno upakAraka banato nathI. jema zazazRMga e AtmArUpa che to koIno upakAraka banatuM nathI. tevI rIte AkAza paNa upakAraka banavuM na joIe. jyAre AkAza to avagAha ApavAmAM upakAra kare che mATe AvaraNanA abhAvarUpa AkAza kahI zakAya nahi. - - A rIte anAvaraNarUpa ja AkAza che AvuM kahenArano budAsa thAya che. ane jema pANI Adi avagAhya che e lokavyavahAramAM siddha che ane pANI e bhAvarUpa che tema AkAza e avagAhya che ane pANInI jema avagAhya hovAthI bhAvarUpa padArtha che paNa abhAvarUpa nathI. e siddha thAya che. ame anAvaraNano artha "AvaraNano abhAva evo nahIM karIe paNa "jyAM AvaraNa nathI" athavA "jene AvaraNa nathI te anAvaraNa' Avo artha karIzuM eTale AkAza anAvaraNarUpa che. AmAM koI doSa Avaze nahIM.' A rIte artha karavAthI tame anya padArtha pradhAna bahuvrIhi samAsa karo cho. tethI to anAvaraNano artha "AvaraNanA abhAvavALo' Avo thaze. to to bhAva ja Avaze paNa abhAvarUpa padArtha maLaze nahIM. tethI A rIte paNa tame AkAzane anAvaraNarUpa siddha karI zakatA nathI. have jo anAvaraNano vigraha "AvaraNathI anya hoya te anAvaraNa' Ama paryadAsa pratiSedha karAya to paNa AkAza abhAvarUpa che. AvI siddhi karI zakAtI nathI. AvaraNathI judo bIjo koI padArtha mAnavo ja paDaze. eTale AkAza e abhAvarUpa siddha na thatAM AkAza bhAva che e siddha thAya che. tethI paryadAsa pratiSedharUpa vigraha karo to paNa AkAza abhAvarUpa che ema siddhi thaI zake tema nathI. athavA AvaraNa na hoya te anAvaraNa' Ama vigraha karI prasajya pratiSedha karo to paNa prayatna niSphaLa che. kema ke Avo vigraha karavAmAM Ave to paNa AkAza abhAvarUpa siddha thatuM nathI paNa AkAzano abhAva che. AvI siddhi thaze ! Ama tame prasajaya pratiSedha ke paryadAsa pratiSedha koI paNa svIkAro paNa doSa to che ja tethI tame na Iccho to paNa balAtkAre AkAza sivAyanA koI paNa padArthanI prApti thaze paNa AkAza siddha nahi thAya ke anAvaraNarUpa AkAza abhAvarUpa che ema siddha nahi thAya. AvaraNanA abhAvarUpe AkAza siddha nahIM thAya paraMtu padArthAntararUpe svIkAravuM paDaze. naiyAyika taraphathI pUrvapakSa AkAzanuM liMga avagAha nathI paNa zabda che. kema ke zabda guNa che ane AkAza guNI Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 23 adhyAya-5: sUtra-18 che. zabda ane AkAza guNa-guNI bhAvathI vyavasthita che. jainono javAba AkAzanuM liMga avagAha che zabda nahIM tamAro A siddhAnta ayukta che. kema ke zabda rUpAdivALo che. zabdano pratighAta ane abhibhava thAya che tethI zabda rUpAdivALo che e nizcita thAya che. je rUpAdimAna hoya che teno ja pratighAta ane abhibhava thAya che mATe zabda rUpAdimAna che. AthI zabda guNa nathI. guNamAM guNa hoto nathI. eTale zabda guNa nathI paNa dravya che ema siddha thAya che. zabda pudgala dravya che mATe eno AkAzamAM avagAha che. AthI zabda e AkAzanuM liMga nathI paNa avagAhadAna e AkAzanuM liMga che. AkAza pradhAnano vikAra che. sAMkhya kahe che ke AkAza e to prakRti -pradhAnano vikAra che. A sAMkhyanI vAta paNa suMdara nathI. kema ke pradhAna asiddha che. athavA abhyapagamavAdathI pradhAna che ema svIkArIe chIe to prazna thAya che ke, nitya, niravayava ane niSkriyatvAdi svabhAvavALuM sat (pradhAna-prakRti) anityAdi AkAro vaDe kevI rIte pariNAma pAmI zake ? arthAt pradhAna nitya hoIne anitya ghaTAdirUpe pariNAma kevI rIte pAme ? pote nitya che ane teno vikAra anitya A to viruddha vacana che. nitya pradhAna anitya AdirUpe pariName nahIM eTale pradhAnano vikAra AkAza banI zake nahi. sAMkhya taraphathI pratipAdana have jo tuM ema mAnavA kaheto hoya ke-pradhAnano vikAra vijJAna che ane e vijJAna sakriya che. A vAtamAM tame AnAkAnI karI zakatA nathI. kema ke e to pratyakSathI samAdhigata che to teno apadvava karAya nahIM je padArtha pratyakSathI prApta hoya teno apalApa karAya nahIM. e padArthano niSedha karAya nahIM. jainono pratyuttara... he sAMkhya ! tuM je kahe che te ThIka che paNa vijJAna e pradhAnano vikArapaNe daSTa nathI. vijJAna e to sahune pratyakSa che e nivirvAda che paNa pradhAna to asiddha ja che. tethI vijJAna pradhAnano vikAsa siddha thaI zakato ja nathI. mUlaprakRtiravikRtirmahadAdyAH prakRtivikRtayassapta / SoDazakarastu vikAro na prakRtirna vikRtiH puruSaH // 1 // iti kArikayedalaGgaTharakRSNena prakRteH kAraNatvamevaikAdazendriyapaJcabhUtalakSaNaSoDazagaNasya vikAratvameva . sAMzcarizal- IIrA Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 tattvArtha sUtra sAMkhyanI rajUAta sattva e pradhAnano vikAra je jJAna-buddhi che te jJAnAkAre pariName che. sAMkhanI sAme jainonuM kathana.... AnI sAme eka anumAna rajU karavAmAM Ave che ke jema tama e guNa che ane jJAnAkAre pariNamato nathI tevI rIte sattva paNa guNa che to te paNa jJAnAkAre pariNamI zake nahi. mATe sattva jJAnAkAre pariNAme che. A tamArI vAta yuktithI rikta che. vaLI caitanya kaho, buddhi kaho ke vijJAna kaho A badhA eka che, ane te sAMkhya ! tame to caitanya e puruSano svabhAva che ema mAno cho paNa pradhAnano vikAra nathI. eTale retayate, nAnIte, vRSyate A badhA eka ja arthanA bodhaka prayogo che. mATe caitanya, jJAna ane buddhi badhA eka che. mATe vijJAna e pradhAnano vikAra che evuM siddha karI zake tevI koI yukti tamArI pAse nathI. have jo tame ema kaho ke AtmA ane aMtaHkaraNa eTale buddhimAM pratibiMba paDe che. eTale buddhimAM caitanyano bhrama thAya che. tethI buddhi ane caitanyanI eka pratIti thAya che. A vAta paNa tArI barAbara nathI. kema ke AtmA ane buddhi baMne amUrta che, ane amUrtamAM pratibiMba paDe nahIM. dA. ta. jema muktAtmA. muktAtmA amUrta hovAthI temAM jema pratibiMba paDI zake nahIM tema AtmA ane buddhimAM paNa pratibiMba paDe nahIM. mATe buddhi-vijJAna e pradhAnano vikAra nathI. Ama jyAre buddhi pradhAnano vikAra banI zakatI nathI to AkAza to pradhAnano vikAra banI ja kyAMthI zake ? tethI A carcA vaDe saryuM. avataraNikA bIjAoe pradhAna Adino pariNAma che evuM mAneluM che tenA niSedha mATe, upakAra prakaraNanA saMbaMdhathI pU. sUtrakAra ma. A navA sUtranI racanA karI rahyA che. arthAtu dharmAstikAyathI laIne dareka dravyano kayo upakAra che te batAvI rahyA che. temAM have anukramathI AvatA pudgala dravyano prazna thAya che ke-pudgala dravyano kayo upakAra che ? A praznanA uttararUpe A sUtraracanA che tathA zarIrAdi jene ApaNe pudgala dravyano upakAra kahIe chIe tene anya (sAMkhya) pradhAna Adino pariNAma kahe che. paraMtu e pradhAna Adino pariNAma nathI, pudgala dravyano upakAra che. Ama pradhAna Adi pariNAmanA niSedha ane pudgaladravyanA upakArane batAvavA mATe A sUtranI racanA karatAM pU. sUtrakAra ma. kahe che ke zarIra-vAmAna -prANApAnA: punAnAm | -6 . sUtrArtha H zarIra, vANI, mana ane zvAsocchavvAsa e pudgalono upakAra che. TIkA - sUtramAM zarIrAdinA kramanuM kAraNa Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 25 adhyAya-5H sUtra-19 zarIra hoya to ja vANI, mana ane zvAsocchavvAsa hoya che. mATe sUtramAM pahelA zarIra zabdano prayoga karyo che. tyAra pachI vANI beindriya AdimAM dekhAya che paNa sarva zarIrI arthAt sarva saMsArI jIvomAM nathI dekhAtI kema ke ekendriyone vANI hotI nathI. mATe zarIra pachI vALu kahyuM che. zarIra sarva saMsArI jIvone hoya che jyAre vANI ekendriya sivAyanA saMsArI jIvone hoya che mATe pahelA zarIra tyAra bAda vANI kahyuM che. prazna :- ahIM sAMkhyo prazna kare che ke tame vANI indriya lIdhI to bIjI karmendriyo ane jJAnendriya kema na lIdhI ? uttara :- sparzanAdi bIjI indriyo AtmapradezarUpa che, vaLI ahIM to pudgalathI thayela upakArane kahevA mATe AraMbha che. A AraMbha to pudgalanA upakAranI prasiddhi mATe che. AthI zarIra ane vANI lIdhA che, je baMne paudgalika-pudgala janya che. have zarIra ane vANI pachI pAMce Indriyono viSaya e manano viSaya che mATe te baMne pachI "manaH pada mUkayuM che. chevaTanA sarva saMsArI prANIonuM kArya hovAthI "prA/pAnA: zvAsozvAsa' e pada mUkyuM che. ahIM eka vAta samajavA jevI che ke A sUtramAM je batAvyA che, te paugalika che kema ke A badhA pudgalathI bane che eTale zarIra Adi upara pudgalano upakAra che. A sUtra sAmAsika pada che. to kayo samAsa che? Avo prazna thAya teno uttara e che ke A sAmAsika padamAM itiretara kundu samAsa che. 1. kAmaNa athavA audArika Adi hote ta.. vI. mudritaTippaSyAm pR0 rU42 kapila mata taraphathI A zaMkA che. tenA matamAM vANI e indriya che ane paMktina(2 / sUo 25)mAM teno niSedha karela che mATe ahIM prayatna karyo nathI. tattvA. 50 20 pR0 rU42 3. sparzana ane prANAdi indriyonuM A pramANe...tanvI mudrita re. pR0 rU42 atra ca pudgaladravyamevAnantapradezaskandhamAtmaprayogApekSamAyatate nirvatyupakaraNarUpatayA sarvANIndriyANyanantapradezAni asaGkhyeyAtmapradezAdhiSThitAni ca dravyAtmakAni bhavanti.....tattvA0 a0 2 sU0 16 TIkAyAm pR0 164 5. spardhAdi badhA ja viSayo AnA che. tattvA, mu. 20 pR0 rU42 pAMca indriyathI je viSayanuM jJAna thAya che tenA upara ja mana ciMtana kare che tethI pAMca indriyano viSaya ja manano viSaya che. - - - ...manaH punaH cakSurAdIndriyakalApaviSayIkRtamanupatati rUpAdyartham na sAkSAt....tattvA. a.2 / sU0 15 pR0 162 6. karmabaMdha ane nirjarAdinA hetupaNe zarIrone kahIne tenAthI bhinna kAyayoga vizeSanuM abhidhAna kare che "prANApAna' ityAdithI "prANApAnAH'. A pramANe prathamA vibhaktithI je abhidhAna che te pudgalo ja prANApAnarUpe pariName che mATe che. paNa dharmAdinI mAphaka audAsinatAthI upakAraka nathI... tattvA, mu0 TI0 pR0 341 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 26 tattvArtha sUtra zaMkA - A badhAM prANInA aMga hovAthI chelle napuMsakaliMga ekavacana AvavuM joIe ne? samAdhAna - aMga eTale avayava. jo avayavone samAsa thato hoya to napuMsakaliMga eka vacana Ave paNa aMgAMgIono dvanda samAsa hoya to napuMsakaliMga eka vacana kyAMthI Ave ? kema ke zarIra e to aMgI che. eTale ahIM prAthaMga je nathI ema samajavuM. sUtramAM putAnAmamAM chaThThI vibhakti che te upakAranA prakaraNathI samajavI. eTale pudgala upakAra kartA che. A zarIrAdi cAra pudgalathI banelA pariNAma vizeSathI yukta hovAthI prANIonA gamana, AdAna, vyAharaNa, ciMtana ane prANana vagere rUpe anugrAhaka bane che. zarIrathI gamana thAya che, grahaNa karAya che. vANIthI bolAya che, manathI ciMtana thAya che ane prANApAnathI zvAsozrvAsa levAya che. Ama zarIra, vANI, mana ane zvAsocchavAsa e pudgalathI banelA che. tethI A pudgalano upakAra che. arthAt gamana Adi A badhA bhAvono kartA pudgala che. bhASya - audArika Adi pAMca prakAranAM zarIro, vANI, mana, ane zvAsocchavAsa A pugalono upakAra che. zarIra TIkA : zarIra eTale ghasAvAnA svabhAvavALuM pudgala audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa ane kAmaNa nAmanA pAMca prakAranAM zarIro che. A zarIro tathA vANI, mana ane zvAsocchavAsa pudgalono upakAra che. bhASyamAM ti zabdano artha che. tethI ja zarIro ane vANI, mana vagere Avo artha karyo che. vANI je bolAya te vANI kahevAya che. A vANI paNa paudgalikI che. A raNana svabhAvavALI (zabdarUpa) vANI bhASA paryAptivALA jIvone hoya che. jenuM nimitta viyaMtarAyano kSayopazama, jJAnAvaraNano kSayopazama ane aMgopAMga nAmakarma che. vIryavALo AtmA kAyayogathI bhASAyogya skaMdhone laIne bhASArUpe pariNamAvIne vApha paryAptikaraNa vaDe sva ane paranA upakAra mATe choDe che te ja vANI kahevAya che. A skaMdho mUrta hovA chatAM cakSugrAhya banatA nathI. dA. ta. pANImAM nAMkhelA mIThAnA kaNiyAo jema ApaNane dekhAtA nathI tema A skaMdho mUrta hovA chatAM cakSugrAhya nathI. 1. "prafnaturyAm' siddhahema rAzarU7 vAGmanaH paryAptyekatvavavivakSayaikavacanaM, prANApAnayorapyucchvAsanizvAsayorjAtyapekSamiti... zrItattvA0 hAribha0 pR0 222 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-19 127 zaMkA - zabdo (vANI) mUrta che eTale rUpAdivALo to to avazyameva cakSu vagerethI grAhya kema nathI banato ? samAdhAna :- evI koI vyApti nathI ke je rUpAdivALI vastu hoya te badhI cakSu AdithI grAhya hovI ja joIe. arthAt jemAM rUpa, rasa, gaMdha, sparza che to koI ne koI indriya dvArA tenuM jJAna thavuM ja joIe. AvI koI vyApti nathI. dA. ta. paramANu rUpAdivALo che chatAM koI indriyathI grAhya nathI kema ke pugalonAM paramANu vagere je pariNAmo che te vicitra che. tethI paramANu, caNaka Adi je pudgalanAM pariNAmo che te rUpAdivALAM hovA chatAM cakSu Adi indriyathI grAhya thatA nathI. Ama pudgalanAM pariNAmonI vicitratAthI indriyothI tenuM jJAna thAya ja AvuM banatuM nathI. mATe amUrta che evuM nathI tema vANI paNa amUrta nathI, mUrta ja che te anumAna dvArA ApaNe siddha karIe. vANI amUrta nathI. kema ke pUrvadizAnA pavananA vegathI haNAyelI vANI pazcima dizAmAM rahelAne zabdarUpe pariNamelI upalabdha thAya che, pratighAta thAya che ane abhibhava thAya che. AthI vANI amUrta nathI. A rIte vANI mUrta-rUpAdivALI siddha che tethI paudgalika che. Ama vANI e pudgalano upakAra che. mana anaMta pudgala(paramANuo)nA skaMdharUpa manodravyane yogya je pugalo che tenAthI nirmita hovAthI mana paNa paulika che. A mana paryAptivALA paMcendriyone ja hoya che. chabasthone zrutajJAnAvaraNanA kSAyopazama mATe kAraNa-sAdhana che. mano'bhinirvatyai yad dalikadravyamupAtamAtmanA sA manaHparyAptirnAma karaNavizeSaH, tena karaNavizeSeNa sarvAtmapradezavatinA yAnantapradezAn manovargaNAyogyAn skandhAn cittArthamAdatte te karaNavizeSaparigRhItAH skandhAH dravyamano'bhidhIyate (nte) / bhAvamanastu jIvasyopayogaH cittacetanAyogAdhyavasAnAvadhAnasvAntamanaskArarUpa: pariNAmaH / * zrutajJAnAvaraNakSayopazamajatayA caitanmanorUpaM karaNamiSyate'rhadbhiH , dhAraNA ca manoyuktasyaiva ca janto bhavati netarasyeti / tattvA0 adhyA0 2 / sU0 11 TIkAyAm arthAvagrahAt parato matijJAnameva zrutajJAnaM bhavati tacca na sarveSAmindriyANAmarthAvagrahAt parataH, kintu mano'rthAvagrahAt parato matiH zrutIbhavatIti zrutasya manoviSayatvaM bodhyam / tattvanyAyavibhAkara-dvitIyakiraNe pR0 337 ...sAmAnyArthagrahaNAnantarabhAvinI sadarthamImAMsA IhA-kimayaM zaGkhadhvanirutAho zRGgadhvaniriti, madhurAdiguNayogAdayaM zaGkhasyaiva dhvaniH, na zRGgasyetyanvayavyatirekavad vijJAnamapoha ucyate, IhApohAbhyAM yuktA IhApohayuktAguNadoSavicAraNAtmikA sampradhAraNasaMjJA, tAM prati saMjJino'tra saMjJino vivakSitAH, guNAzca doSAzca guNadoSAH, svArthapuSTihetavo guNAH tadapacayahetavo doSAH, teSAM vicAraNam AlocanaM-kathaM guNAvAptirdoSaparihArazceti tadevAtmAsvarUpaM yasyAH sampradhAraNasaMjJAyAH sA guNadoSavicAraNAtmikA sampradhAraNasaMjJA / / tattvA0 a0 2/sU0 25 TIkAyAm Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 tattvArtha sUtra A sAdhanarUpa dravya mananI madadathI pedA thayela guNadoSanI vicAraNArUpa bhAvamana che je saMpradhAraNa, saMjJAjJAna ane dhAraNAjJAnarUpa che. A rIte ApaNe je mananI vyAkhyA karI temAM A pramANa che "cittaM ceto yogo'dhyavasAnaM cetanA parINAmaH / bhAvo mana iti caite, hyupayogArthA jayati zabdAH // " citta, cetasu, yoga, adhyavasAna, cetanA, pariNAma, bhAva, mana jagatamAM A badhA upayoga arthavALA zabdo che. ahIM to AvA prakAranA bhAva mananuM nimitta (kAraNa), pudgalathI banela, sarva AtmapradezamAM rahela evA dravyamanano adhikAra che. arthAt dravyamAna ane bhAvamana A be prakAranA manamAMthI ahIM pudgalathI banela je dravyamAna che te levAnuM che. e mana AkhA AtmAmAM vyApI che, jenA dvArA AtmA ciMtana kare che. Ama mana paNa pudgalathI baneluM che mATe mana e paNa pudgalano upakAra che. prANa ane apAna... tevA prakAranA pariNAmane pAmato hovAthI koThAmAMthI nIkaLato je ucchavAsarUpa vAyu te prANa kahevAya che tathA bAhya vAyu je aMdara levAya che te apAna kahevAya che. A baMne prANavAyu ane apAnavAyu AtmAne upakAra karanAra che. A baMne vAyu mUrtimAna che tenI siddhi karanAra A pramANe hetuo che : (1) A vAyu rUpI dravyano pariNAma che, (2) vAyuno pratighAta dekhAya che, ane (3) A vAyu dvArAnuvidhAyI che. nAsikArUpa dvArathI levAya che ne mukAya che. Ama A baMne vAyu mUrta che. AthI paulika hovAthI pudgalano upakAra che. bhASya :- temAM zarIro jema pahelA (bIjA adhyAyamAM) a 2/37 kahyA che tema samajavA ane prANa-apAnanI vyAkhyA nAma karma (a. 8 | sU. 12)mAM karI che. 1. prazna :- dArzanika graMthomAM manane zarIravyApI kahevAmAM Ave che. ahIM AtmavyApI kahe che to A baMne nirUpaNono samanvaya kevI rIte thAya ? uttara :- A praznanA samAdhAnamAM samajavuM ke zarIra ane AtmAno kathaMcit abheda hovAthI ahIM AtmA kahyo che. prANa ane apAnano nirodha thAya to maraNa thAya che. mATe ja kAussagnamAM paNa uvAsa AdinA nirodhanI anujJA nathI ApI ane ucchavAsa Adi levAnI chUTa ApI che. tattvA, mu. 20 0 rUkara 3. sUtranAM aneka avataraNomAM vakyate (kahevAze) vagere kathana mULa sUtranA viSaya tarIke kahevAyuM che. ahIM te vyArAtI vyAkhyA karela che) A pramANenuM kathana te (prANa-apAnanI) asiddhatA kahe che. e be koIpaNa karmamAM kahelA nathI tethI parama RSioe je viSaya kahelo che tene manamAM rAkhIne A kahyuM che.....tattA mudrita TippaSNAm pR0 rU42 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 sUtra-19 129 TIkAH bIjA adhyAyamAM audArika Adi zarIranI vyAkhyA karI che te pramANe ahIM e pAMce zarIranI vyAkhyA karavI. prANApAnanI vyAkhyA nAmakarmanI vyAkhyAnA avasare AThamA adhyAyamAM gati-jAtyAdi sUtramAM pAMca prakAranI paryAptinA prakaraNamAM "prANApanakriyAyo yadravyahAjI: nirtakriyAparisamasaH prApana yaff:" A bhASyamAM kahevAze. kahevAze ne badale kahyuM Avo prayoga kema karyo ? zaMkA - hajI to prANApAnanI vyAkhyA AgaLa kahevAze ane bhASyakAre bhASyamAM vyAkhyAta" che ema zA mATe kahyuM ? zaMkAnuM samAdhAna AzaMsA arthamAM bhUtakALa ane vartamAnakALanA pratyaya lAge che. jema ke-"jo upAdhyAya Avaze to vyAkaraNa bhaNI lIdhuM samajajo' tema ahIM paNa "jyAre nAmakarmanuM sUtra Avaze tyAre prANa ane apAnanI vyAkhyA thaze" A arthane laIne "AzaMsita' kahyuM che ema samajavuM. - bhASya :- beindriya Adi jIvo rasanendriyanA saMyogathI bhASApaNe pariName evA pudgalone grahaNa kare che, bIjA jIvo nahi, ane saMjJIo mana paNe pariName evAM pudgalone grahaNa kare che, bIjA jIvo nahi. TIkA : paryAptA be, traNa, cAra ane pAMca indriyavALA jIvo rasanendriyanA saMyogasaMbaMdhathI bhASA pariNAmane yogya anaMtapradezavALA skaMdhone kAyayogathI-kAyAnA vyApArathI grahaNa kare che ane bhASA paryAptirUpa karaNa vaDe-sAdhana vaDe choDe che. A bhASyano bhAva A pramANe che ke-jyAM rasanendriyano saMbaMdha che tyAM ja bhASA ...tatrodAraM bRhadasAraM yad dravyaM tannirvRttamaudArikamasArasthUladravyavargaNAsamArabdhamaudAriruprAyogyapudgalagrahaNakAraNapudgalavipAkyaudArikazarIranAmakarmodayaniSpannam / .... vikriyA vikAro bahurUpatAnekakaraNaM tathA nirvRttamanekAdbhutAzrayaM vividhaguNaddhisamprayuktapudgalavargaNAprArabdhaM vaikriyam / zubhatarazuklavizuddhadravyavargaNAprArabdhaM prativiziSTaprayojanAyAhiyate'ntarmuhUrtasthityAhArakam... ...tejoguNopetadravyavargaNA tejovikArasteja eva vA taijasamuSNaguNaM zApAnugrahasAmarthyAvirbhAvanaM tadeva yadottaraguNapratyayA labdhirutpannA bhavati tadA paraM prati dAhAya visRjati roSaviSAdhmAtamAnaso gozAlAdivat, prasannastu zItatejasA'nugRhNAti / yasya punaruttaraguNalabdhirasatI tasya satatamabhyavahatAhArameva pAcayati yacca tat pAcanazaktiyuktaM tat taijasamavaseyam / karmaNA nivRttaM kArmaNam, azeSa karmarAzerAdhArabhUtaM kuNDavad badarAdInAmazeSakarmaprasavasamarthaM vA yathA bIjamaGkarAdInAm, eSA ca kilottaraprakRtiH zarIranAmakarmaNaH pRthageva karmASTakAt samudAyabhUtAdityataH kamaiva kArmaNam / ..... tattvA0 a0 2 / sU0 37 pR0 195 2. aparyAptAne vAgyoga hoto nathI tethI A paryAptA vizeSaNa che. tethI je paryAptA che tenI je jIbha che tenI sAthe saMbaMdha thAya che. tA. mudrita TippaSyAm pR0 rU42. Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra 130 paryApti che. kema ke bhASA-paryApti jillAne AzrayIne che. AthI pRthivI Adi vAyu' sudhInA bIjA ekendriyono vyavaccheda thAya che. kema ke ekendriyone rasanendriyano saMbaMdha hoto nathI ane rasanendriyano saMbaMdha nathI to jIbha nathI, jIbha nathI mATe bhASAno abhAva che. jIbhavALA ja bhASAno prayoga karI zake... beindriya vagere jIbhavALA che tethI jema Aryo, Arya bhASAno ane mleccho mleccha bhASAno prayoga kare che tema potapotAnI bhASArUpe te pudgalone pariNamAvIne cokkasa evI ja bhASAno prayoga kare che. saMzIonuM nirUpaNa.....have ApaNe bhASyamAM rahelA saMjJinaza zabdathI vyAkhyA karIe. guNadoSanI vicAraNArUpa je saMpradhAraNa saMjJA, tenA yogathI saMzI kahevAya che. eTale ke guNadoSanI vicAraNArUpa saMpradhAraNa saMjJA che. A saMjJA jaine hoya te saMzI kahevAya che. bhASyamAM rahelA ttano artha v 'ja' che. manana karavAnI icchAvALA te saMjJIo ja mananA pariNAmathI (kAyayoga vaDe) jeTalA AkAzapradezomAM AtmA rahelo che te AkAzapradezomAM rahelA manovargaNAne yogya anaMta skaMdhone sarva Atmapradezo vaDe grahaNa kare che. te pachI te skaMdhanA baLathI saMzIo guNadoSanI vicAraNArUpe pariName che. arthAt saMzIjIvo guNadoSanI vicAraNAmAM tatpara bane che. ekendriyathI laIne asaMzI paMcendriya sudhInA jeo AvA saMjJAvALA nathI teo guNadoSanI vicAraNArUpa manana karI zakatA nathI. kema ke emane mana:paryAptikaraNa vizeSa hotuM nathI mATe e badhA saMjJImAM AvI zakatA nathI. Ama nAnye A bhASyathI asaMjJIno vyavaccheda karyo... beindriya AdimAM manovyApAranI zaMkA manovyApAra na hoya to beindriya Adi potAnA sthAna tarapha gati kare che, kRmi, kIDI, vagere je cokhAnA kaNo, zyAmAka bIja vagereno saMgraha kare che te kevI rIte bane ? beindriyaAdi asaMzIne avagrahanI paTutA che paNa manoyoga nathI kRmi ane kIDI vagere beindriyAdi asaMzI potAnA dara tarapha jAya che ane cokhA 1. sUtrakAre 'vAcchantAnAmeLam'(40 2 / sU0 23)mAM eka indriyavALAomAM vAyune chelle lIdho che eTale pRthvI, ap, vanaspati teja ane vAyu A pramANe krama rAkhyo che. tethI ahIM TIkA. vAyu chelle lIdho che. 2. yad vA kAlikIhetudRSTivAdopadezAkhyAsu tisRSu saMjJAsu kAlikIsaMjJA sampradhAraNAkhyA gRhyate, yena sudIrghamapi kAlamanusmarati bhUtamAgAminaJcAnucintayati kathaM kartavyaM kimanuSTheyamiti sA dIrghakAlikI sampradhAraNetyucyate .. tathA ca sampradhAraNasaMjJA manorUpaiva / .. tattvanyAyavibhAkare dvitIyakiraNe pR0 34 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-19 131 vagereno saMgraha kare che te manovyApAra vagara ja potAnA avagrahanI paTutAthI kare che. te avagrahanI paTutA tevA prakAranI labdhi ja che, paNa IhAdi jJAnabhedano vicAra karavA mATe to beindriya Adi ayogya che. eTale beIndriya Adi asaMzIne avagrahanI paTutA che paNa manoyoga nathI. A rIte A sUtra dvArA ApaNe jANyuM ke zarIra, vANI, mana ane zvAsocchavAsa e pudgalano upakAra che. have eka prazna thAya che ke AtmA zarIrAdi banavAne yogya pudgalo kevI rIte grahaNa kare che, ane kevI rIte te pugalo paraspara ekaThAM rahe che paNa chUTAM paDatAM nathI ? A praznano pU. bhASyakAra ma. javAba Ape che. bhASya :- AgaLa kahevAze kaSAya sahita hovAthI jIva karmayogya pugalone grahaNa kare che. vaLI bIjuM.... TIkAH "kaSAya sahita hovAthI jIva karma yogya pudgalone grahaNa kare che. A pramANe AgaLa AThamA adhyAyamAM kahevAze. kaSAyo krodhAdi che. tenI sAthe eTale ke kaSAya sahita je hoya te akaSAya kahevAya. A kaSAyavALo hovAthI AtmA kaSAya nAmanA kAraNathI jJAnAvaraNAdi karmayogya ane nokarmayogya pudgalone sarva AtmapradezothI grahaNa kare che.' kahyuM che kejema uSNaguNavALo thato dIpaka dIveTathI telane le che ane te snehane-telane grahaNa viziSTa manovyApAranI apekSAe niSedha che paNa saMgrahAdinI prayojikA hetuvAda saMjJA to che ja. ahIM je IhAdino niSedha batAvyo che te IhAdi ahIM saMpradhAraNarUpa athavA dIrghakAlIna smaraNAdirUpa samajavA, paNa prApta indriyanA IhAdino teomAM sadUbhAva manAya to te aviruddha che.. tattvAmukita TippaNyAm pR0 343 siddhAlayamAM paNa pugalanA sadUbhAvathI siddhone zarIrAdirUpe pagalo kema upakAra karatA nathI ? mATe kahe che ke- tattvA, mu. TI pR0 rU43. matalaba e che ke ahIM je A baMdha batAvI rahyA che te sAMparAyika baMdha samajavo. kema ke sUkSma saMparAya guNasthAnaka sudhI kaSAya sahacaritayoga hoya che. tethI ja kaSAyavALo AtmA pudgalone grahaNa kare che, ane grahaNa karAyelAM karma pudgalo Atmapradezo sAthe kSIranIranI mAphaka abhedapaNAne pAme che. upazAntAdi guNasthAnakomAM to suMvALI bhIMta upara nAMkhelI vAlukAno samudAya jema bhIMtanI sAthe ekameka thato nathI paNa nAMkhatAMnI sAthe ja kharI paDe che tevo karmanI sAthe saMbaMdha che tethI ahIM kaSAyavALo AtmA lIdho che ema samajavuM. 4. jJAnAvaraNAdi karmarUpe je pulo pariName che te karmayogya pudgalo che ane je zarIrAdirUpe pariName che te nokarmayogya pugalo che. Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 tattvArtha sUtra karIne zarIrarUpe eTale dIpakarUpe pariNAve che tema rAgAdiguNavALo arthAta kaSAyavALo AtmArUpI dIpaka potAnA yogarUpI dIveTathI skaMdhone le che ane te skaMdhone karmarUpe pariNamAve che. AthI prANIono zarIrAdi AkArathI pudgalo ja upakAra kare che, paNa pradhAna, vijJAna, svabhAva, Izvara, niyati, haTha, puruSa ane kALa Adi zarIra Adi AkAranI pariNatine dhAraNa karanArA nathI. kAraNa ke emAM yukti nathI. (A badhA yuktivihIna che.) avataraNikA pUrva sUtramAM ApaNe jIvone zarIra Adi rUpe pudgaloe karelo upakAra che te joyuM. have to pudgalonI upakAramAM nimittamAtratA che te batAvavuM che mATe pU. bhASyakAra ma. chellA bhASyamAM "uM macat' "vaLI bIjuM kaMIka' kahyuM che te bhASya dvArA A navA sUtranI sAthe A pramANe saMbaMdha kare che ke-pUrva sUtramAM to zarIrAdi rUpe pudgalano upakAra apekSAe kahyo che. have bIjA AkAre--bIjI rIte paNa pudgalomAtra nimitta kAraNarUpe upakAraka che te batAvavuM che mATe A sUtraracanAno prAraMbha che. sukhaduHkhajIvitamaraNopagrahAzca // 5-20 // sUtrArtha - sukha, duHkha, jIvana ane maraNamAM pudgalo nimittarUpe upakAra kare che. TIkA :- sUtramAM vakara che te "pudgalono upakAra' A vAtanA anukarSaNa mATe che. juduM sUtra zA mATe? pUrvamAM zarIrAdi sUtrano vinyAsa karIne kahyuM ane have vibhAga pADIne zA mATe kaho cho ? arthAt pUrva sUtramAM pugalono upakAra batAvyo enI sAthe ja A "sukhAdi laI levAnA hatA. A juduM sUtra zA mATe banAvyuM ? pRtha sUtraracanAno hetu A sUtramAM kahelAM je sukhAdi kAryo che te karmanA udayanI apekSA rAkhe che jyAre pUrva sUtramAM kahelAM je zarIrAdi kAryo hato te grahaNa mAtrano ja viSaya hato mATe vibhAga pADIne pRthanuM sUtraracanA karI che. 1. sAtavedanIyanA udaya AdimAM apekSA kAraNa hovAthI. tattvAmudrita thithAna pR0 rU4rU 2. zarIra AdimAM to pariNAmI kAraNa pudgalo che mATe grahaNamAtra vagere kahyuM che. te mu. sI. pR0 24rU. pudgalasambandhi prayojanamAtmasamavAyi, cazabdAccharIrAdi ca, tasmin satyetaditi, bhedena sUtrAbhidhAnaM pudgalAtmobhayAdhInatve'pyadhikRtaphalasya pudgalAnAmasAdhAraNatayA vyuddhaTiSyat ityuktaM,... hAribha0 tattvA0 pR0 223 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 133 adhyAya-5H sUtra-20 sUtramAM samAsanI vividhatA A sUtramAM pahelA dvanda samAsa karavo, pachI samAnAdhikaraNa tapuruSa samAsa karavo. kramavinyAsanuM prayojana A sUtramAM sukha, duHkha, jIvita ane maraNa A pramANe je kramavinyAsa che tenuM prayojana nIce pramANe che. jIvonI ceSTA sukha mATe che mATe pahelA su9 zabda mUkayo che, sukhanuM virodhI duHkha hovAthI tyAra pachI turNa zabda mUkyo che, jIvaMta AtmAmAM sukha ane duHkha baMne dekhAya che mATe tyAra bAda nIvita zabda mUkyo che, karmanA upabhoganI parisamApti thatAM jIvanano asaMbhava che. arthAt AyuSyakarmanI samApti thAya tyAre maraNa thAya che. mATe jIvita pachI maraNa zabda mUkyo che. A sUtramAM 35prada zabda grahaNa karyo che. e to "ra'nI anuvRttithI AvI ja jato hato. chatAM A sUtramAM eno anAdara karIne pharI vakhata 3paprada zabda grahaNa karavAmAM Avyo che te viziSTa arthanA jJAna mATe che. zarIrAdi AkArathI to pugala sAkSAt upakAra kare che matalaba pudgala pote ja tathAvidha pariNAmathI zarIrAdi AkAra dhAraNa kare che mATe sAkSAta upakAra che. jyAre ahIM to sukha, duHkhAdirUpe pariNAma pAmatA AtmAne pudgalo upakAraka bane che eTale ke sukha, duHkhAdi pudgala nimitta bane che. bhASya : sukhAnugraha, duHkhAnugraha, jIvanAnugraha, maraNAnugraha A yugalano nimittapaNe upakAra che. TIkAH bAhya dravyanA saMbaMdhanI apekSAvALA sAtA vedanIyanA udayathI saMsArI AtmAmAM je prasAda eTale AnaMdano pariNAma thAya che te sukha che. 1. sukhaM ca duHkhaM ca jIvitaM ca maraNaM ca = sukhaduHkhajIvitamaraNAni, tAni eva upagrahAH sukhaduHkha jIvitamaraNopagrahAH / 2. vipriyane duHkha ane maraNakAripaNe pudgalono upayoga pratyakSa siddha che. A svarUpanuM AkhyAna che, tethI pudgalanuM A kArya nathI.... tanvI mukita TippaSNAm - pR0 rU44 nisthityupadI' A sUtramAM samAsanI aMdara ja upagraha zabda che tethI tenI anuvRtti thaI zakatI nathI. "saniyoga' nyAyathI matalaba upagraha zabda samasta hovAthI dharma ane adharmanI sAthe ja teno yoga che, paNa upakAra zabda to putAnAM 35%aa:' sUtramAM samAsamAM nathI mATe upakAra zabdanI ahIM anuvRtti thaI zake ja che. tethI ahIM sUtramAM 3pagrahanuM grahaNa Avazyaka che. vaLI sukhAdi pudgalarUpa nathI kintu pugalathI janya che mATe ahIM 3paprada zabdanuM grahaNa yogya che. AgaLanuM bhASya paNa tevI ja rIte che. __ tattvA0 mudrita TippaNyAm pR0 344 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 tattvArtha sUtra managamatI strI, managamato chokaro, managamatI mALA, managamatuM vilepana, managamatAM annapAnAdi dravyo A badhAM AnaMdanAM-sukhanAM sAdhana che. A ja pudgaladravyo AtmAne sukhAdi pariNAmamAM nimitta bane che mATe pudgalo sukhAdimAM nimitta che. A pramANe duHkhAdine vize paNa jANI levuM. duHkhanI vyAkhyA asAtA vedanIyanA udayathI bAhya dravyanI apekSA rAkhanAra saMklezaprAyaH AtmAno je pariNAma che te duHkha che. jIvananI vyAkhyA bhavanI sthitinA nimittarUpa AtmAnuM je Ayudravya che arthAta je gatimAM jIvane rahevAno je kALa tenA nimittarUpa puruSanuM Ayudravya che. te AyudravyanA saMbaMdhavALA AtmAnI prANApAnarUpa kriyAvizeSano abuparama eTale aTakavuM nahIM te jIvana che. matalaba jayAM sudhI AyunA saMbaMdhavALA jIvanI zvAsocchavvAsanI kriyA cAlu che tyAM sudhI jIvana che. AmAM AyuSyakarmanA pudgalano saMbaMdha che eTale AyuSyakarma pudgala jIvanamAM nimitta che. mRtyunI vyAkhyA zvAsocchavAsanuM saMpUrNapaNe viramI javuM arthAt zvAsozvAsa baMdha thaI jAya te maraNa che. prazna :- maraNa e AtmAne upakAraka kevI rIte kahI zakAya ? uttara :- kaMTALI gayelA AtmAne maraNa priya thaI jAya che ane tethI te maraNa mATe viSAdi dravyonuM grahaNa kare che arthAt jhera Adi khAya che. teno saMbaMdha thAya che eTale ekIsAthe AyuSyanA upabhogano udaya thaI jAya che arthAt pUrNa thAya che. joke AyuSyakarmano udaya sAmAnya avasthAmAM kramapUrvaka thAya che paNa jyAre upakrama dvArA maraNAdi thAya che tyAre te karmonAM pudgalo yugapad eTale ekasAthe bhogavAI jAya che. tethI upabhoga eTale udaya ema artha karavo joIe. (ekavacananA anurodhathI) jema kAMTo pagamAM sIdho pesI jAya che ane pesatAMnI sAthe ja ekasAthe vedanAno anubhava thAya che tema zastrAdi upakramathI AyuSyanAM karmapudagalono upabhoga thaI jAya che. A rIte kaMTALelA AtmAne maraNa upakAra kare che. 1. duHkhamAM aniSTa dravyo nimitta thAya che. 2. prANApAna paulika che tethI zvAsocchavvAsanI dhAraNA sudhI ja jIvana che. mudrita tasvI. vai0 pR0 rU44 3. TIkAkAra ma. ahIM zvAsocchavAsa kahyo che paNa teno AdhAra AyuSya karma che. ema lAge che ke Ayu ane zvAsocchavAsa baMne ekasAthe ja pUrAM thaI jAya che athavA lokavyavahAra Azrita zvAsozvAsa kahyo haze ! Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 sUtra-20 135 have sukhAdimAM pudgala kevI rIte upakAra kare che te batAvatAM pU. bhASyakAra ma. pharamAve te A pramANe- bhASya : ISTa-managamatAM sparza, rasa, gaMdha, varNa ane zabda sukhano upakAra kare che, aniSTa spardhAdi duHkhano upakAra kare che, snAna, AcchAdana (DhAMkavuM), anupana (lepa karavo), bhojana vagere vidhipUrvaka levAya to te jIvita ane AyuSyanA anAvartanamAM upakAra kare che, viSa, zastra, agni vagere maraNa ane AyuSyanA apavartanamAM upakAra kare che. sukhAdinAM udAharaNo TIkAH "te A pramANe' ityAdi bhASya dvArA sukha Adi darekanA udAharaNa batAve che. keTalAka sparza vagere koI vakhata AzayanA kAraNe prANIone vallabha-priya thatAM AtmAmAM pariNAma pAmavAnA svabhAvarUpa sukhane upakRta kare che. bhASyamAM sui zabdane lAgela chaThThI vibhaktino artha karma che. ahIM bhASyamAM "suva'mAM chaThThI vibhakti che te karmamAM che. eTale sukhakarmaka pugalano upakAraka che. spardhAdi pugalo sukhane meLavavAmAM upakAra kare che. enA e ja sukhakara spazadi duHkhakara lAge che....... je sparzAdi sukhakara lAgatA hatA te ja spardhAdi aniSTa-draSya thatAM potAnA AzayanA kAraNe duHkhakarmaka upakAra kare che arthAt duHkhamAM nimitta bane che.... kahyuM che ke-"je padArtho para dveSa kare che te ja padArtho pralayamAna Asakta thatAM priya bane che kema ke nizcaya dRSTithI AtmAne koI ISTa ke aniSTa nathI'...prathama zlo. para AthI spardhAdi potAnA mananA vikalpanI apekSAe ISTa ane aniSTa bane che.. snAnAdino vidhiprayoga rahe to Ayu anapavartanIya rahe che... snAnAdino vidhithI prayoga karavAmAM Ave to prANadhAraNarUpa jIvitamAM te upakAra kare che. A vidhiprayoga deza, kALa, mAtrA, pramANa, sAmya, dravya, guru, lAghava tathA potAnA 1. A pramANe duHkha, jIvita ane maraNamAM je chaThThI vibhakti che teno artha karma samajI levo. kAlaM kSetraM mAtrAM sAtmyaM, dravyagurulAghavaM svabalam / jJAtvA yo'bhyavahArya bhuGkte ki bheSajaistasya // 137|| bhoktrA kAlo apekSaNIyaH grISmavarSAzizirabhedaH, grISme bahupAnakaM pAtavyaM, ata: svalpataraM bhuGkte, yena bhaktaM pAnaM vA'klezenaiva jIryate / tathA varSAsu sAdhAraNaM bhaktaM pAnaM ca, yathA udaraSaT bhAgaUno bhavati tathA bhuGkte / zizire kSetre zItabahulatame (bahu) bhuGkte, svalpataraudakaM Apibati // tathA kSetra sApekSyaM rUkSasnigdhaM ziziraM ca tridhA kSetram / tatra rUkSe surASTrAdau bahubhaktabhojI bhavati / nyUnodaraSaDbhAgamAtraM snigdhe ca bahulaviSaye mAtrayA abhyavahAraM karoti / yathA sujaraM bhavati / tathA zizirakSetre zItabahule kAzmIrAdau annaparipAka: sukho bhavati yathA tathAbhyavaharttavyam // mAtrA nijAgnibalApekSA pramANayukto'pi AhAraH kasyacit na kSamate / ataH tAdRzI mAtrA Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 tattvArtha sUtra baLanI apekSAvALo che. arthAta jemAM dezAdinI apekSA rahe che tevo je prayoga tenuM nAma vidhiprayoga che. A vidhiprayogathI jIvanamAM upakAra thAya che ane janmAntaramAM bAMdhelA AyuSyanuM anAvartana rahe che. apavartana eTale zuM ? apavartana eTale adhyavasAyAdi vizeSanI sahAyathI dIrgha AyuSyanuM alpa thavuM arthAt jIvananuM saMvartana thavuM. anapavartana eTale zuM ? upakAraka hetunI hAjarI rahe to jeTaluM AyuSya bAMdhyuM che teTaluM ja rahe che kema ke sArI rIte bAMdheluM che. mATe jema pavanazleSa che te atyaMta gADha hovAthI dUra karI zakAto nathI tema AyuSyanuM apavartana thatuM nathI. baddha, spaSTa, nidhatta, nikAcita A cAra karaNathI ekaThAM karelAM karmomAM nikAcita karmano upakrama hoto nathI mATe jIvitanuM saMvartana thatuM nathI. eTale jemAM jIvananuM saMvartana na thAya te anapavartana kahevAya che. viSAdi apavartanakArI che... jhera, zastra, agni, maMtra, praharaNa Adi jIvananA ucchedarUpa maraNanA upakAraka che ane pUrvamAM bAMdhelA AyuSyanA apavartanakArI che. kartavyA yA sujarA bhavati / sAtmya iti svabhAvaH / kasyacit atyanta snigdha eva AhAraH sukhaM pariNamate, kasyacit rUkSaH, kasyacit madhyaH, viruddhadravyasaMparko'pi kasyacit sukhAvahaH, kasyacit asukhakaraH sAtmyasya anekaprakAratvAt // dravyaM mAhiSaM gha(ghRtaM) dadhi kSIraM vA // gurulaghu tu gavvaM dadhi payo vA khaNDakhAdyadadhyodanAdInAM vijJAya | svabalaM ca vAta prakopAdivyAdhidUSitaM adUSitaM ca jJAtvA yo abhyavahAraM annAdi bhuGkte / prazamarati-ajJAtakatRkA hastalikhitaTIkAyAm |shlo0 137 / / 3. prakRtine anukULa athavA jene je yogya hoya te. te ca prANinastadaiva tadAyurbaghnanto'dhyavasAyavizeSAt kecidapavartanAha kurvanti kecidanapavartanIyamiti, mandapariNAmaprayogopacitamapavartya tIvrapariNAmaprayogopacitamanapavayaM tatrApavartanA nAma prAktanajanmaviracitasthiteralpatApAdanamadhya-vasAnAdivizeSAt.... anapavartanIyaM punastAvatkAlasthityeva na hAsamAyAti svakAlAvadherArAt, tailavartikSayato nirvighAtapradIpopazAntivat ghanasaMhatatvAd vA pavanazleSavat, tacca kilAkhinnavIryArabdhatvAt asaGkhyeyasamayopArjitamAyuranapavartyam, tathA gADhabandhanatvAnnikAcitabandhAtmaniyamAdanapavAyurbhavati / ... tattvA0 a0 2 / sU0 51 / TIkAyAm pR0 219 3. pavana eTale vAyu vaDe zoSAto je zleSa-cIkaNo padArtha te atyaMta gADha che tenuM uddhalana karavuM zakya nathI... mudrita tavA TIppa0 pR0 rU44 4. 5 219, bIjA adhyAyanI TIkAmAM "nikAcita baMdhavALuM AyuSya anapavartanIya hoya che' AvuM lakhyuM che mATe ahIM nikAcita karmano upakrama thato nathI evo artha karyo che. Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 137 adhyAya-5 sUtra-20 viSAdi bAhya hovA chatAM Ayukarmane bhedI zake che temAM hetu A viSAdi AyuSyanA apavartanakArI che eTale ke AyuSya karmanI dIrgha sthitine alpa karI maraNamAM upakAraka bane che arthAt AyuSya karmane bhedI zake che. tenuM kAraNa e ja che kekarma paulika che. mATe bahAranAM pudagalo vaDe bhedavA mATe zakya che. arthAt viSAdimAM evI tAkAta che ke AyuSyakarma je paugalika che tene paNa bhedI nAMkhe che. AthI AyuSyanuM apavartana thAya che. kahyuM che ke... sopakramI Ayu khalAsa thaI zake che... mUcha pAmatA vedanAthI pIDAyukta jaMtunuM sopakramI AyuSya baMdhane yogya sneha ane rauDhyathI khalAsa thaI jAya che. ...1 nirupakrama Ayu khalAsa thaI zakatuM nathI... vaLI nirupakrama AyuSya viSAdithI alpa thatuM ke nAza pAmatuM nathI. kema ke te daDha saMhatA che. jema kAMgaDuM annano dANo keTaluMya pakAvavAmAM Ave paNa tene agni AdinI asara thatI nathI tema nirupakrama AyuSyane agni Adino upakrama lAgato nathI.......2 upakrama AyunAM pudgalo chUTAM thaI jAya che tenuM udAharaNa... upakramathI AyuSya karmanAM pudgalo baMdhanathI mukta thayelA AyuSyakarmathI chUTAM paDI jAya che kevI rIte ? jema bhInA vastranA sukAvAthI bhInA vastranA pANInA avayavo vastrathI chUTA thAya che tema AyuSya karmanA avayavo AyuSyakarmathI chUTA paDI jAya che....3 AyurbhedanA sAta hetuo. (1) prANa ane (2) AhArano nirodha, (3) adhyavasAya, (4) nimitta (5) vedanA, (6) AghAta ane (7) sparza. A sAta AyuSyanA bhedanA hetuo kahyA che.........4 bhASya :- tame je vedanAdithI maraNamAM pudgalano upakAra batAvyo te sopakramI apavartanIya AyuSyavALA mATe ghaTI zake che. anepavartanIya AyuSyavALA mATe vedanAdi bhedaka kevI rIte banI zake ? 1. yaH punaratimahAntaM dhAtukSobhamAzrityApathyanidAnAsevanAdinA samajani vyAdhiratidIrghakAlakalApApAditajaraThimA samupagUDhaniravazeSAGgopAGgasaGghAtaH kuSThakSayAdiH, sa khalu bheSajaprakAramanekamupacIyamAnamanudinamapyavagaNayya saJjAtabala: kSipramAkSipati taM rogiNamakANDa eva, na khalu prayatnaparameNa dhanvantariNA'pi zakyaH samucchettum / evaM hi tIvrapariNAmaprayogabIjajanitazakti tadAyurAttamatItajanmani na zakyamantarAla evAvacchettumityanapavartanIyamucyate / tattvA0 a0 2 / sU0 51 pR0 220 TIkAyAm tattvA0 2 / sU0 12 / pR. 222, 223 bhASya, TIkA juo. 3. apavartanIya Ayu nirupakrama hotuM nathI e batAvatAM "sopakramI" e vizeSaNa che. 4. AyuSya parathI upagrAhya na hovAthI svAbhAvika teonuM anAvartanIyonuM maraNa che. mATe teone pudagalano upagraha kevI rIte ? A pramANe zaMkA kare che. Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 tattvArtha sUtra TIkA :- bhASyamAM uThAvelI zaMkAnuM vizadIkaraNa... A bhASya dvArA zaMkA karavAmAM Ave che ke--sopakramI apavartanIya AyuSyano anazana ane roga vagerenI pIDAthI pudgalano upakAra raho, tema ja bhRgupAta ane phrAMsA vagerethI apavartanIya AyuSyano upakAra pudgala kare che e vAta to manAya evI che paNa je aupapAtika, caramadehI, uttamapuruSo ane asaMkhyAta varSanA AyuSyavALA evA je anapavartanIya AyuSyavALA che temanA jIvana ane maraNamAM pudgalonA upakAra kevI rIte che ? A rIte zaMkA karI teno pU. bhASyakAra ma. moyate kahIne javAba Ape che-- bhASya H- anapavartanIya AyuSyavALAne paNa jIvana ane maraNamAM pudgalono upakAra che. e kevI rIte che ? Avo prazna kare che to teno javAba apAya che ke-- anapavartanIya AyuvALA para pudgalano upakAra kevI rIte ? TIkA : te anapavartanIya AyuSyavALAnA jIvana-prANadhAraNarUpa upagraha ane maraNajIvananA ucchedarUpa upagraha e pudgalasamUhAdhIna ja che. arthAt, pudgalakRta ja--pudgalano ja upakAra che. tamArI A vAta barAbara che. paNa e bane kevI rIte ? kema ke anapavartanIya AyuSyanI vRddhi ke hAni zakya nathI. AthI pudgalo anapavartanIya Ayune kayo upakAra karI zake ? A praznano pU. bhASyakAra ma. javAba Ape che ke-- bhASya :- teone karmanI sthiti ane kSayathI upakAra che. kema ke karma e pudgalano vikAsa che, ane vaLI traNa prakArano AhAra badhA ja saMsArIo para upakAra kare che. tenuM zuM kAraNa..? zarIranI sthiti, upacaya, bala, vRddhi ane prIti mATe AhAra che.... TIkA :- anapavartanIya AyuvALA para pudgalono upakAra anapavartanIya AyuvALAne paNa pudgalono upakAra che kema ke jJAnAvaraNAdi badhAM karmo pudgalarUpa che, je anaMta pradezavALA skaMdhano vikAra che. e karmonI sthiti karmanimitte che, ane te sthiti dvArA jIvanamAM upakAra karanAra che, te ja karma pudgalo kSaya pAmatA maraNamAM upakArI bane che mATe anapavartanIya AyuvALAne paNa jIvana ane maraNamAM pudgalono upakAra che e kahyuM che. te sAruM ja che. barAbara ja che. 1. anazanAdithI ane bhRgupAtAdithI Ama bheda pADI rahyA che temAM jaladI AyuSyano kSaya thAya che tenA pratipAdana mATe che evo Azaya che. mudrita tattvA0 TippaNa0 pR0 345 2. ahIM karma zabdathI AyuSya karma ja grahaNa karavuM. kema ke ahIM jIvana-maraNanuM prakaraNa che. anapavartanIyonuM paNa jIvana Ayu sivAya nathI ane AyunA kSaya sivAya maraNa nathI. mATe upara bhASyamAM 'temAM" anapavartanIyonuM paNa ityAdi je kahyuM che te yukta ja che. (Ama chatAM TIkA ma karmathI jJAnAvaraNIyAdi karma ja le che.) mudrita tattvA0 Tippa0 pR0 345 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5: sUtra-20 139 A rIte anAvartanIya ane apavartanIya AyuvALAone jIvana ane maraNamAM pudgalo upakAra kare che e samarthana karyA pachI have pudgalo baMne prakAranA AyuvALA sarva saMsArIo para bIjI rIte upakAra kare che te vAta pU. bhASyakAra ma. batAve che-"ane AhAra traNa prakArano'.....ItyAdi bhASyamAM rahela no artha.. bhASyamAM "dAra' AmAM je ra mUkyo che te samuccaya arthamAM che eTale "ane traNa prakArano AhAra.... A pramANe artha karmo.. AhAranA prakAra. AhAra eTale khAvuM. A AhAranA traNa prakAra che. (1) ojAhAra, (2) lomAhAra, (3) prakSepa-kavalAhAra... ojAhAra :- sarva AtmAne aparyApta avasthAmAM janma kALe garbhamAM Ave tyAre ghInI madhyamAM nAMkhelA mAlapUvAnI jema sarva Atmapradezo vaDe je AhAra thAya te ojAhAra che. loma AhAra : paryApta avasthAmAM tvamindriyathI grahaNa karAya te lokAhAra che. prakSepa AhAra - kavalathI bane che, arthAt koLiyArUpa che te prakSepa AhAra che. A AhAra paNa pRthvIkAyAdi ekendriya. nAraka ane deva sivAyanA paryAptakone ja hoya che. bhASyamAM sarveSAnuM kahyuM che tenAthI saMsArI jIvo levA. "sarva saMsArI jIvo para AhAra upakAra kare che" Avo artha thAya. prazna :- saMsArIo paNa keTalAka antargati-vigrahagatimAM anAhAraka hoya che, vaLI kevalIo to samudyAtakALamAM ane zailezI avasthAmAM anAhAraka hoya che. to pachI AhAra badhAne upakAra kare che te kevI rIte kahevAya? uttara :- bahulatA Azrita A vAta che ane vigrahagativALAno kALa to ekadama alpa 1. tatraujaAhAro'paryAptakAvasthAyAM kArmaNazarIreNAmbunikSiptataptabhAjanavat pudgalAdAnaM sarvapradezairyat kriyate jantunA prathamotpAdakAle yonau apUpeneva prathamakAlaprakSiptena ghRtAderiti, eSa ca AntarmuhUrtikaH / lomAhArastu paryAptakAvasthAnaprabhRti yat tvacA pudgalopAdAnamAbhavakSayAcca saH / prakSepAhAraH odnaadikvlpaanaabhyvahAratnakSa: | tattvA0 adhyA0 2 / sU0 31 TIkAyAm 2. ahIM janma zabdano bhAva garbhamAM avataravuM Avo samajavo. mukita tatvA Tipa0 pR0 rU46 3. "apavartanIyathI Itara AyuSyavALAo' artha karavo. A artha karAya to ja bhASyamAM kahela zarIra, sthiti Adi hetu saMgata thAya. tattvArtha mudrita TippaNyAm pR0 346 4. evamayaM sarveSAmapi saMsAriNAM, vigrahamatisamApanasamudghAtazailezIkevalyupakArAbhAve'pi stokatayA bAhulyamadhi tyAda-3pavute... dAkha0 tattvA vR0 rara4 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 che mATe pU. bhASyakAra ma. tenI apekSA rAkhI nathI. saMsArIo upara AhAra upakAra kare che tenuM kAraNa.... tattvArtha sUtra zuM kAraNa che ke A AhAra badhA saMsArIone upakAra kare che ? pU. bhASyakAra ma. A prazna karI teno zarIra ityAdi dvArA javAba Ape che.... AhAra e apavartanIya ane anapavartanIya AyuvALA baMnene upakAra kare che. kema ke anapavartanIya AyuvALAnA zarIranI sthiti vagere AhArane AdhIna che, ane AhAra e pudgalano vikAra che. eTale AhAra e paudgalika che tethI pudgala upakAra kare che e vAta siddha thaI. Ama sarva saMsArIne pudgala upakAra kare che te siddha thAya che. have bhASyamAM je zarIranI sthiti Adi mATe AhAra che ema kahyuM che temAM sthiti AdinA artha batAve che. sthiti Adi padonI vyAkhyA sthiti eTale sArI rIte dhArI rAkhavuM, zarIranuM dhAraNa karavuM. jo AhAra na hoya to zarIranuM dhAraNa thaI zake nahIM--zarIra TakI zake nahi). upacaya eTale mAMsa ane majjA AdinI puSTatA. bala eTale zakti, prANa, sAmarthya.. vRddhi eTale zarIranI UMcAI, pahoLAI prIti eTale paritoSarUpa cittano dharma arthAt cittanI prasannatA... AvI rIte aneka prayojanane siddha karavAnuM sAmarthya hovAthI AhAra upakAraka che. avataraNikA bhASya :- dharma, adharma, AkAza ane pudgalo jIva dravyonA upara upakAra kare che e vAta ame mAnI lIdhI paNa have jIvono kayo upakAra che ? A prazna thAya che. to teno javAba apAya che.... TIkA : navA sUtranA prAraMbhano pUrva sUtra sAthe saMbaMdha ane jIvano zo upakAra..? 'annAha....' ityAdi bhASya pUrva sUtra sAthe saMbaMdha batAve che. nimittarUpa vyApAra vizeSathI jIvo dharmAdinA upakAravALA che. arthAt dharma, adharma, AkAza anukrame gati, sthiti ane avagAhamAM nimitta che tethI jIvone nimittarUpa vyApAravizeSathI dharma, adharma, AkAza upakAra kare che to have prazna thAya che ke zuM AtmAo bIjA AtmAono ja upakAra kare che ? A rIte jIva saMbaMdhI upakAranI pRcchA kare che athavA dharma, adharma, AkAza ane pudgalono bIjAo upara dhArAbaddha upakAra kahyo to zuM Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-21 141 jIvo paNa bIjA upara dharmAdinI jema sAMtatika upakAra kare che ke bIjI rIte kare che? A pramANe prazna kare che. temAM jIva dravyo upara dharmAdi sarve upakAra kare che eTale ke dharma, adharma, AkAza ane pudgalo upakAra kare che; dharma, adharma ane AkAza pudgala dravyo upara upakAra kare che, AkAza, dharma, adharma, pudgalonuM upakAraka che; A rIte dharmAdi upakAra kare che e to prasiddha che, e to ame jANIe chIe. paNa have jIvono kayo upakAra che te ame jANatA nathI mATe prazna karyo tenA javAbamAM pU. bhASyakAra ma. kahe che ke-trocate - parasparopagraho navAnAm 1-2 . sUtrArtha : jIvono paraspara ekabIjA para upakAra che. bhASya :- paraspara ekabIjAne hita ane ahitanA upadeza dvArA jIvono upakAra che. arthAta eka jIva bIjA jIvane hitano upadeza ke ahitano pratiSedha kare che te ja jIvono upakAra che. paraspara zabdano artha... TIkAH paraspara zabda karmavyatihArano viSaya che. eTale ke ekabIjA karma bane. eka jIva bIjA jIvano upakAra kare che, bIjo jIva e jIvano upakAra kare che. Ama badhA jIvo paraspara kama bane che. AnuM nAma karmano vyatihAra che. anya jIvane upakAra e jIvono upagraha che. sUtramAM koI "aparaspara' zabdanI saMbhAvanA kare che. ahIM keTalAka kahe che ke A sUtramAM "parasparane badale aparaspara zabda hovo joIe, ane artha to "paraspara kriyAnA sAtatya vaDe jIvono upagraha che Avo ja thAya che. to keTalAka kahe che ke aparasparano paraspara artha thAya kevI rIte ? teno khulAso karatAM kahe che ke-aparaspara zabda hovA chatAM A no lopa karIne pU. sUtrakAra AcArya mahArAje paraspara' zabda sUtramAM mUkyo che. tethI "parasparopagraho jIvAnAm' Avo nirdeza karyo che jenA dvArA uparano artha prApta thaI jAya che. kriyA vyatihAranA viSayamAM paraspara' zabdano prayoga thaI zake che temAM pramANa - athavA pANinIyanA staretarI copapalAva (5. ./. 3 / su.46) sUtranuM kAtyAyane parasparopagna' (990) A vArtika karyuM che temAM "parasparastha vyatituti' AvuM udAharaNa mUkyuM che. te vyAkaraNanA AdhAre ahIM "parasparopagraho gIvAnAm sUtramAM pU. AcArya ma. "paraspara' zabda ja grahaNa karyo che. matalaba e che ke "paraspara' zabda kriyAvatihArano viSaya karanAra che. tethI jyAM Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra 142 'paraspara' zabdano upayoga karyo hoya to tyAM 'parasparasya vyatitunAti' Avo prayoga thAya paNa parasparasya vyatignIte Avo prayoga na thAya eTale 'paraspara' zabda ja kriyAvyatihAra' batAve che. A rIte vArtikanA pramANa dvArA kriyAvyatihAranA viSayamAM paraspara zabdano prayoga che te siddha thAya che tenI sAthe bhASyamAM prayoga karela SaScanta parasparasya paNa tenA-ja udAharaNa dvArA siddha thaI jAya che. have bhASyanAM AgaLanAM padono vicAra karAya che. hita, ahitanI vyAkhyA.. bhaviSyamAM ane vartamAnamAM je samartha hoya, je yukta hoya, je nyAyayukta hoya te hita kahevAya. AnAthI je viparIta eTale ke vartamAnamAM ane bhaviSyamAM je samartha, yukta ane nyAya yukta na hoya te ahita kahevAya. hitanuM pratipAdana karavAthI ane ahitanA niSedhathI paraspara jIvo upagraha kare che. A sUtramAM punaH upagraha zabdanuM prayojana... pUrva sUtrathI 'upagraha' zabda to cAlyo ja Avato hato chatAM ahIM pharI 'upagraha' zabdanuM grahaNa che te irAdApUrvaka che. jIvo paraspara hitAhitanA upadezadAnathI anugraha kare che paNa pudgalo A pramANe upakAra karatAM nathI. matalaba e che ke pudgalo paraspara hitAhitanA upadezadAna rUpa upakAra karatA nathI. eTale zuM ? bIjI rIte 'upagraha' zabdanI rahasyamayatA athavA bIjI rIte paNa vicArIe to 'upagraha' zabdanuM rahasya che. upagraha zabdanuM sArthaka prayojana che. te A rIte--jIvanA sukhAdimAM pudgala ekaluM paNa anugrAhaka thAya che, tyAre ahIM jIvanA viSayamAM to upagrAhya ane upagrAhaka paraspara strI, puruSanI jema jIvo ekabIjAne upakAraka thAya che. Ama yaugapadya batAvavA mATe pharI vakhata 'upagraha' zabdanuM grahaNa che kema ke haMmezA be Adi jIvono paraspara upakAra thAya che paNa jIva ekalo upakAra karI zakato nathI. eTale jIvo ekabIjA paraspara upakAra kare che jyAre pudgalo to ekeka paNa upakAra karI zake che. 'upagraha' zabdanA punaH grahaNamAM A abhiprAya che. vaLI pUrvasUtramAM 'upagraha' zabda upasarjana-gauNa che eTale ke sukhAdi rUpe nimittapaNe pudgalono upakAra che tyAM 'upagraha' (eTale nimittapaNe A artha che eTale te) zabda gauNa che. jyAre ahIM to 'upagraha' zabda svataMtra che. 'jIvono paraspara upakAra che.' ahIM upakAra arthamAM svataMtra 'upagraha' zabda che. 1. itaracikIrSitAyAH kriyAyAH itareNa karaNaM kriyAvyatihAraH / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5: sUtra-21 143 jIvone upadeza bahu upakArI hovAthI "upagraha' zabdanuM grahaNa che. upadezathI prANIono jevo upakAra thAya che tevo upakAra dhanAdithI thato nathI. prazna :- ahitano upadeza athavA ahita anuSThAna e kevI rIte upakAra kahevAya ? uttara :- ahIM "upakAra' zabda nimitta arthamAM che. tethI ahitanA nimittavALo upadeza ke ahitanA nimittavALuM anuSThAna paNa upakAraka bane. jo nimitta artha na karIe to iSTa upagraha ja upakAra thAya, aniSTa upagraha upakAra thAya nahIM to sUtranI vyApakatA banI zake nahIM mATe nimitta artha ja karavo. eTale iSTa upadeza, aniSTa upadeza, iSTa anuSThAna ane aniSTa anuSThAna paNa nimitta banI zake che. prazna :- jIvonuM upayoga lakSaNa batAveluM che to pharI A sUtra racanAthI zuM ? uttara :- "upayoga' e jIvonuM aMtaraMga lakSaNa che jayAre A paraspara upagraha e jIvonuM bahiraMga lakSaNa che. mATe pharIthI sUtraracanA nathI. prazna :- jo A pramANe tame kaho cho to to dharmAdi traNanuM lakSaNa nathI. uttara :- gati, sthiti ane avagAhanA anugrAhaka dharmAdi traNanuM svabhAvathI ja lakSaNa che. arthAt dharmAdi traNanuM anukrame gati, sthiti ane avagAhamAM sahAya karavI te ja tenuM lakSaNa che. kAraNa ke jemAM je asAdhAraNa dharma hoya te ja tenuM lakSaNakahevAya che. bhASyamAM rahela ti zabda adhikAranI samApti batAve che. arthAt astikAyanuM nirUpaNa samApta thayuM.... avataraNikA bhASya - have kALano kayo upakAra che? A prazna thAya che teno javAba apAya che. TIkA :- kALano zo upakAra che ? 1. tattvArthasUtra mudrita TIkA pR. 373 paMkti 15 juo.. dharmAdi trayanuM aMtaraMga ane bahiraMga lakSaNa eka ja hoya tevo TIkAkArano Azaya lAge che. jIvanuM lakSaNa to upayoga ja che. A upayoga e aMtaraMga che arthAt jIvano svabhAva che tema dharmAditrayano gati, sthiti ane avagAha svabhAva che. eTale dharmAdi trayanuM lakSaNa nathI evo je prazna che te TakI zakato nathI. bahiraMga lakSaNa paNa hovuM ja joIe tevo Agraha rAkhI zakAya nahIM kema ke evI koI ame pratijJA karI nathI ke darekanAM be lakSaNa hovAM ja joIe. chatAM paNa pU. TIkAkAra ma. A 1 | sU. 1 | pahelA bhAganI TIkA pR27 | paM. 8 | mAM kahyuM che ke'td (lakSaNam) dvidhA Antarabahirbhedena, ruciparicchedAnuSThAnAkhyAH pauruSeyyaH zaktayo jIvasya yAH samAsAdya vyapadizyate samyagdarzanItyAdyAntaram / bAhyaM tu tatprarUpaNapravaNasUtrazabdarAziH antarlakSaNopakAritayA pravartamAnaH "tatvArthavRddhAnaM savarNanam (1-2)" tyaki . A rIte vicArIe to dharmAstikAyAdinuM bAhya lakSaNa bahiraMgalakSaNa "dharmAstikAya' Adi zabdarAzi banI zake che ! Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra pU. bhASyakAra ma. bhASyamAM 'aha' dvArA AgaLanA sUtrano saMbaMdha batAve che. temAM 'atra' eTale paMcAstikAyanI parisamAptinA avasa2ne pAmIne koI prazna kare che ke have kALano kyo upakAra che ? kALano prazna saMgata kevI rIte ? zaMkA :- pUrvamAM upanyasta dharmAdi dravyomAM upakAra viSayaka prazna yogya hato paNa "ajIvakAyA dharmAdharmAkAzapudgalAH" e sUtramAM kALa dravyanuM to nAma paNa bolyA nathI to kALanA upakAra viSayaka prazna saMgata kevI rIte thAya ? kALano zo upakAra che A praznanI saMgatatA samAdhAna :- sAcI vAta che, kALa dravya kahyuM nathI paNa AgaLa 'hrAtakSetye' (ma. 1. sU. rU8) A pramANe sUtramAM bIjAo dravya mAne che ema kahevAze. 144 te kALa koI vakhata (koI graMthakAronA mate) dharmAdi pAMca dravyanI aMdara Avelo che. kema ke dharmAdi dravyono pariNAma-paryAya che. arthAt dharmAdi dravyathI kALa bhinna nathI teono paryAya che ane koI vakhata (koI graMthakAronA mate) dharmAdi dravyo jema judAM che tema kALa paNa juduM dravya che. lo te kALaparyAya hoya ke dravya hoya paNa koI paNa rIte tenuM lakSaNa avazya kahevuM ja joIe A vAta manamAM rAkhIne prazna kare che ke kALano zo upakAra che ? A kALanA asAdhAraNa lakSaNa viSayaka prazna che. arthAt (kALanuM asAdhAraNa lakSaNa zuM che ?) kALano asAdhAraNa dharma kayo ? A rIte ahIM A prazna saMgata ja che. have A praznanA javAbamAM pU. sUtrakAra bhagavaMta navA sUtranI racanA karI rahyA che te pahelA keTalAka kALane paryAyarUpa mAne che to te kevI rIte che e ApaNe joI laIe. kALa e dharmAdi dravyono pariNAma-paryAya ja che. kAraNa ke abhUta, bhaviSyati ane mavRti A kriyApadothI vAcya kahevA yogya je atIta, anAgata ane vartamAna te dharmAdi dravyonA dharmavizeSo eTale ke te dravyonA paryAya ja che. A dharmavizeSo buddhi, artha ane zabda traNa rUpa che. arthAt padArtharUpa che, padArthanA jJAnarUpa che ane padArthanA nAmarUpa che. dA. ta. vartamAnarUpa artha, vartamAnarUpa buddhi ane vartamAna e zabda A traNe vastu che. bhUtArtha, bhUtArtha buddhi ane bhUta zabda A traNe vastu che, anAgata artha, anAgata buddhi ane anAgata zabda A traNe vastu che. ane A rIte sarva vastu artha, nAma ane jJAnathI saMgRhIta hoya che kAraNa ke zabda, artha ane buddhino tulya vyavahAra che. matalaba e che ke ghaTAdi vastu buddhi artha ane zabda A traNarUpa che. kema ke eka ja vyavahArathI vyapadeza thatI tamAma artho artha, abhidhAna ane jJAnathI saMgRhIta thaI jAya che. 'ghaTa' A pramANe nAma bolavAthI paNa ghaTa kahevAya che. kaMbugrIvAdimAn evo je artha te ghaTa A rIte arthathI paNa ghaTa kahevAya che ane ghaTa buddhithI paNa ghaTa kahevAya che. Ama Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 145 adhyAya-5: sUtra-22 zabda, artha ane buddhimAM badhA padArtho AvI jAya che. zabda e paNa vastu, padArtha paNa vastu ane padArthanuM jJAna e paNa vastu che. AthI ja kriyApadothI vAcya je atIta, anAgata ane vartamAnarUpa dharmAdi dravyonA dharmavizeSa che te vastu che. artha, abhidhAna ane jJAna A traNeya cIjono eka sarakho vyapadeza hoya che to "kALa' evA vyapadezathI "kALa' zabda, kALarUpa padArtha ane "kALanuM jJAna thAya che. ahIM kALa e arthalakSaNa che, arthAta padArtharUpa che. ane jyAre kALa padArtha hoya to padArthano nizcaya tenI arthavRttio vaDe ja thaI zake. tethI kALanI paNa arthavRttio eTale ke tenA dharmo batAvavA joIe. te ja AzayathI A sUtranI racanA karatAM pU. sUtrakAra ma. kahe che ke- varttanA pariNAmaH kriyA paratvAparatve ca kAlasya // 5-22 // sUtrArtha : vartanA, pariNAma, kriyA, paratva, aparatva e kALano upakAra che. TIkA? vaLI jyAre kALa dravya dharmAdi dravyothI juduM che to te satu che ane sat che to avazya upakArI thavuM joIe. ane kALa e sat che e pramANe svIkAra karyo to te kALano zo upakAra che ? jenuM svarUpa kahevAnuM che, jene tattvarUpe arthAt svataMtra dravyarUpe e sUtrathI batAvavAnA che te kALanuM vartana, pariNAma ityAdithI avinAbhUta-vyApta liMga batAvAya che. vartanA, pariNAma, kriyA, paravAparatva e kALanuM liMga che. vaLI kALa e astikAya nathI e batAvavA mATe ja sUtrakAre pahelA badhAM dravyo batAvyAM tyAM kALanuM grahaNa karyuM nathI. kahyuM che ke - "tethI manuSyalokavyApI kALa eka samayarUpa che ane eka hovAthI te kAyarUpa nathI kAraNa ke kAya eTale samudAya. kAya samudAya hoya che.." 1. arthAbhidhAnapratyayatulyanAmadheyA iti...yathA ko'yam ? ghaTaH kimayamAha ghaTa zabdam, kimasya jJAnam ? ghaTa iti, agniriti ca yajjJAnaM tadavyatirikto jJAtA tallakSaNo gRhyate, anyathA tajjJAne'pi nopalabheta atanmayatvAt pradIpahastAndhavat puruSAntaravad vA iti sUtrArthamuktAvalyAm pR0 173 2. arthAt vidyamAna artha koI paNa kAryamAM nimitta na bane tevuM zakya nathI. koIne koI kAryamAM to vidyamAna dravya kAraNa bane ja che, nahIM to AkAzapuSpanI jema te dravya asat bane arthAta te dravya siddha na thaI zake Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 tattvArtha sUtra kALanuM svarUpa te eka samaya dravya ane paryAyanI sAthe baMdhAyela vRtti ja che arthAt samayarUpa kALa pratyeka dravya tathA paryAya sAthe saMbaMdhavALo che. dravyArtharUpe dareka paryAyomAM utpAdatraya dharmavALo paNa svarUpathI ananyabhUta, kramabhAvI ane akramabhAvI anAdi aparyavasAnarUpa ane anaMta saMkhyAnA parimANavALo che. matalaba e che ke eka samayarUpa A kALa dravyarUpe prauvya che ane enA jeTalA paryAyo thAya che temAM pUrva paryAyanI apekSAe te vyaya dharmavALo che ane navIna paryAyanI apekSAe utpAda dharmavALo che. Ama samayarUpa kALa utpAda, vyaya, prauvya yukta bane che. A rIte svarUpathI anaMta evo je kALa tenA sattvAdi akramabhAvI paryAya che ane bIjA bhUtakALa, bhaviSyakALa, vartamAnakALa vagere kramabhAvI. paryAyo che. A badhA kramabhAvI, akramabhAvI paryAyo anaMtA che. mATe ja paryAyarUpa pravAhamAM eka samayarUpa kALa cAlyA ja kare che. eTale ke samayarUpa kALa eka hovA chatAM paryAyanA pravAha eTale eka paryAya pachI bIjo paryAya, pachI trIjo Ama je paryAya pravAha che tenAthI vyApta pote potAne vistAra che. kALamAM dhrauvyAMzanuM nirUpaNa atIta, anAgata ane vartamAna avasthAomAM paNa kALa, kALa A pramANe haMmezA sAmAnyathI zruti thAya che te kALanA dhrauvyAMzanA avalaMbanathI thAya che. matalaba kALanI kRvatA hoya to ja kALa, kALa A pramANe zravaNa thaI zake. atIta, anAgata ane vartamAna dareka paryAyomAM kALa drauvyarUpe raheto hoya to ja atIta kALa, anAgata kALa, vartamAna kALa ema badhe kALa tarIke zabdaprayoga thayelo sAMbhaLI zakIe. Ama kALamAM dhruvatA siddha che. dravyArthika nayanA mate sAmAnyAMza-dhrauvyAMza paramArtha hovAthI kALa e sata ja che. koI paNa kALe e kALa asatpaNAne bhajato nathI arthAt asat thato ja nathI. A rIte kALa e sat che. ApaNe upara zlokamAM joI gayA manuSyaloka vyApI samayarUpa kALa che. have te kALa dravya che ane tethI sat che e siddha karyuM. eTale koI prazna kare che kemanuSyalokanI bahAra paNa vartanA che to tyAM paNa kALa dravya mAnavuM joIe ? prazna : je aDhI dvIpa ane be samudrathI yukta kSetra parimANavALA tacha 45 lAkha yojanA pramANa, Urdhva lokamAM 900 yojana pramANavALA ane adholokamAM paNa 900 yojana pramANavALA kALa dravyanuM vartanAdi liMganA sadbhAvathI nirUpaNa karAya che, arthAt manuSyalokamAM kALa manAya che to manuSyalokanI bahAra paNa kema svIkAratA nathI? kema ke ahIM manuSyalokamAM 1. tathA ca zvobhAvena vinazyAdyatve prAdurbhavati, adyatvenApi vinazya hyastvenotpadyate, kAlatvena tu zvo'dyahyaH paryAyeSu saMbhavitvAdanvayarUpatvAd dhruva eveti / tattva0 tRtIyakiraNe pR0 44 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5H sUtra-22 147 kALanA liMga vartanAdinI upapatti che arthAt vartamAnarUpa kALa kahevAya che te vartanAdi manuSyalokanI bahAra paNa che kAraNa ke vartanA bhAva-padArtha mAtramAM che, tathA prANApAnazvAsocchavvAsarUpa pariNAma nimeSa ane unmeSarUpa kriyA, AyuSya pramANa, paravAparatvAdi liMga che. to manuSyalokanI bahAra kALa mAnavo joIe ne ? zA mATe manuSyalokanI bahAra kALane svIkAratA nathI ? manuSyalokanI bahAra vartanA hotA mAtrathI liMga banI zakatI nathI tenuM kAraNa uttara :- manuSyalokanI bahAra bhAvonI vRtti-vartanA che. paraMtu vartanA hovA chatAM sAmAnyathI vartanA e kALanuM liMga manAtuM nathI kema ke sat padArtho pote ja utpanna thAya che, vyaya pAme che ane rahe che. koI bIjI vastunI apekSA rAkhatA nathI. joke bhAvonuM astitva bIjI vastuonI apekSAvALuM che paNa manuSyalokanI bahAra prANAdinI je vRtti-vartanA che te kALanI apekSA rAkhanArI nathI. jo kALanI apekSAe hota to samAna jAtivALA jeTalA hoya che te badhAne ekasAthe bhavana thavuM joIe. arthAt ekIsAthe thavA joIe paNa tevuM thatuM nathI mATe tyAM manuSyalokanI bahAra kALanI apekSAe bhAvonI vRtti nathI. kema ke kALanI apekSA rAkhanArA tulya jAtivALAo eka kALamAM thAya che, vijAtIya padArthonuM eka kALamAM bhavana thatuM nathI ane prANIonI te prANAdi vRttio eka kALamAM thatI nathI ane aTakatI nathI mATe manuSyalokanI bahAra te prANAdi vRttio kALa sApekSa nathI. AthI tyAM rahelI vartanA e kALanuM liMga banI zake nahi. tevI rIte manuSyalokanI bahAra rahela paratvAparatva paNa liMga nathI tenuM kAraNa manuSyalokanI bahAra vartanA jema kAlApekSa nathI ane tethI te kALanuM liMga banI zakatI. nathI tevI rIte paratvAparatva paNa manuSyalokanI bahAra kAlApekSa nathI. kema ke paravAparatva e sthiti vizeSanI apekSA rAkhe che. 100 varSanI sthitinI apekSAe 60 varSanI sthitivALo apara kahevAya che, ane 60 varSanI sthitivALAnI apekSAe 100 varSavALo para che. 60 varSa ane 100 varSa A sthiti ja che. A sthiti sattvanI apekSAnA astitvathI ja che. arthAt sthiti padArthanA astitvanI ja apekSA rAkhe che. A zAthI ? astitva hovAthI ja, ane bhAvonuM astitva bIjI vastunI apekSAe nathI potAnI meLe ja che, koInI paNa apekSA rAkhatuM nathI. e vAta pahelA ja kahI gayA chIe. jo bhAvonuM astitva bIjAnI apekSAe manAya to bhAva-sapaNe bIjA upara AdhArita thAya. to te svayaM satu nathI ema kahevuM paDe. to asat paNa sat thaI jAya. mATe bhAvonuM astitva-sattva anya anapekSa che. 1. ahIM ame AgaLamAM "bAvAnAstitva vAnapekSamatyu'AnA AdhAre sudhArIne artha karyo che. Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 tattvArtha sUtra AthI manuSyalokanI bahAra prANAdinI vRttio svayameva utpanna thAya che. vyaya pAme che ane avasthita rahe che. Ama manuSyalokanI bahAra paravAparatva kAlApekSa nathI. AthI e kALanuM liMga nathI. mATe tyAM kALa nathI. A rIte manuSyalokanI bahAra vartanAdi kAlApekSa nathI. mATe kALanA liMga nathI. AnuM nirUpaNa thayuM eTale koI AvuM nirUpaNa karanAra siddhAntIne sAme prazna kare che ke - to manuSyalokamAM paNa vartanAdi kAlanirapekSa mAno. evI rIte manuSyalokamAM paNa kALa nirapekSa vartanA vagere thaI jaze. kALanI kalpanAthI zuM ? arthAt jema manuSyalokanI bahAra vartanAdi kAla nirapekSa che tema manuSyalokamAM paNa vartanAdi kALathI nirapekSa ja mAnI lo ne kALanI kalpanA karavAnI zI jarUra che ? uttara : jo kALa nirvaka kAraNa (kartA) hoya athavA pariNAmI kAraNa hoya to to kALanI kalpanAnI jarUra nathI paNa kALa to apekSAkAraNa che. eTale kuMbhAranI jema adhiSThita thaIne svataMtrapaNe karato nathI mATe kALa e nirvaka kAraNa nathI ane mATInI jema pariNAmI kAraNa paNa nathI paraMtu thaI rahelA padArthoe A kALamAM thavuM joIe, anya kALamAM nahi. A pramANe dharmadravya jema gatimAM apekSAkAraNa che tema kALaapekSA kAraNa che. arthAt kALa padArthane banAvato nathI mATe kartA nathI ane mATI jema ghaTa banI jAya tema kALa pote koI vastu banI jato nathI mATe pariNAmI kAraNa nathI, paraMtu jema gatimAM pariNata thayela jIva ane pugalane dharmAstikAya madada kare che eTale dharmAstikAya apekSA kAraNa bane che tema svayaM padArtho amuka kALamAM thAya che, anya kALamAM nahi. dA. ta. AMbo vasaMta RtumAM phaLe che temAM kALa apekSA kAraNa bane che. manuSyalokamAM je padArtho thAya che te kALanI apekSA rAkhe che. eTale manuSyalokamAM je padArthonI vartanAdi che te kAlApekSa che. jo Ama na mAnIe to amuka kALamAM ja amuka padArthonI utpatti jovAya che. te bane nahi mATe manuSyalokamAM kALanirapekSa padArthonI vartanAdi manAya nahi. A rIte manuSyalokamAM kALane apekSAkAraNa mAnavAmAM koI doSa nathI. ahIM sukhAdi 1. tattvArthasatra a. 5 | su. 20 sukhamAM. duHkhamAM jIvana ane maraNamAM pudagalano upakAra che eTale A paNa ahIM dRSTAMtamAM levuM. A badhAnI jema kALano paNa upakAra che. jo tIchalokamAM rahelA padArtho upara caMdra, sUryAdinI gatikriyAno upakAra che to spaSTa ja che ke kALano tIrthAlokamAM upakAra che. svargAdi lokamAM sUryAdinI gatikriyA nathI to tyAM tenA vaDe kALano upakAra nathI eTale spaSTa ja thaI jAya che ke tIrthAloka sivAya bIje kALano upakAra nathI. ane pUrvamAM kahevAI gayuM che ke svargAdimAM ahIMnA kALa vaDe vyavahAra che. parama niruddha evo samaya paNa saryAdi kriyAthI vyaMgya divasa vagere che teno parama lava ja che. sUryAdigatimAM paNa pUrvanI tenI gati hetu ja che. Ama tochalokamAM ja kALanI vRtti-vartana yukta che. nahIM to loka ane alokamAM vartanAno sadabhAva che te chatAM sarvatra kALa manAto nathI. A rIte vicArAya to kALa paryAya che. e paNa yukta ja che. mudrita tattvAdipR0 rU46 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5: sUtra-22 149 dRSTAnto paNa pUrvanI jema kahevA tenI jema kALa apekSAkAraNa che ema samajavuM. koI kahe che vartanAdi pado samasta che, koI kahe che asamasta che A sUtranI vyAkhyA karatAM keTalAka kahe che ke-virodhano saMbhava nathI mATe "vartanA" Adi traNa padono samAsa karavo. vaLI bIjAo kahe che ke -"vartanA' Adi pado asamasta che, teono samAsa nathI, paNa paratva ane aparatvano to samAsa ja che, kema ke paratva aparatvanI apekSA rAkhe che ane aparatva paratvanI apekSA rAkhe che. vartanAdi kramavinyAsanuM prayojana. pUrva ane aparanI apekSA vagara jJAna (buddhi) ane nAmano "vartanA' tuM che te batAvavA mATe pahelA "vartanA'nuM grahaNa karyuM che. tyAra pachI pariNAma'nuM grahaNa che. tyAra bAda vartanAdi tat kriyAnI jAti hovAthI "kriyAnuM grahaNa karyuM che. tyAra pachI kALanuM khAsa liMga hovAthI chelle paravAparatva prahaNa karyuM che. kema ke paravAparatvane badhA darzanakAro mAne che. AthI ja prazaMsAkRta ane kSetrakRta paratvAparatva e kALanuM liMga nathI te batAvavA mATe arthAt prazaMsAkRta ane kSetrakRta paratvAparatvane dUra karavA mATe chelle 'paratvAparatva'nuM grahaNa che. sUtramAM rahela "rA'no artha sUtramAM paravAparatve ja AmAM je "ra mUkyo che te upakAranA anukarSaNa mATe che. mATe vartanAdi kALano upakAra che evo artha thAya che. AgaLathI cAlyA AvatA "upakAranI anuvRtti levAya che. have pU. bhASyakAra ma. bhASya dvArA vartanAnuM svarUpa batAve che bhASya :- sarva bhAvo-padArthonI vartanA kAla Azrita vRtti che. vartanA, utpatti, sthiti, prathama samayAzrayA A pramANe artha che. eTale ke prathama samayanA AzrayavALI, kriyA e vartana che, utpatti che, ane sthiti che.... TIkA : A bhASya dvArA bhASyakAra ma. vartanA Adi sakala padArthomAM vyApaka che te batAve che. temAM pahelA vartanA zuM che te batAvAya-vicArAya che. (1) vartanA - vartanAno paricaya.. - kALane laIne je varte che te vartanA che. Ama to padArtho svayaM-pote ja varte che. vartI rahelA te padArthonI kAlAzrayA vRtti-vartanA che. arthAt padArthonuM kALane Azrita je rahevuM te rUpa vartanA prAyojikA che. eTale ke svayaM rahelA padArthone kALanA AzrayavALI vartanA prayojikA che. A samajAvavA mATe "vartanA" zabdanI vyutpatti batAvIe chIe. varcane yathA sA vartanA jenA vaDe vartAvAya te vartanA. A rIte preraka prayoga karIne thAsabhyo yuv (TI. . , pA. 3, TUM. 207) yun pratyaya lagADyo che. Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 tattvArtha sUtra athavA saiva tAzrayI vRtti - vartanazItA te vartanA kALanA AzrayathI rahenArI-rahevAnA svabhAvavALI che. anudAjetaza hatA (pA. . rU, pA. 2, . 241)thI sur pratyaya lagADavo. vRtti kaho vartanA kaho eka ja che arthAt tathAzIlatA te prakAre rahevAnA svabhAvavALI che. te vartanA dareka dravya ane paryAyanI aMdara rahelI eka samayanI je svasattA tenA anubhavarUpa che. utpAdya-utpanna thavA yogya ane vinAzya-vinAza pAmavAne yogya padArthano prathama samayano saMvyavahAra cokhA AdinA vikAranI jema anumAnathI gamya che. vartanA anumAnagamya che. jema cokhAmAM agni ane pANInA saMyogathI vikriyA thAya che temAM pahelI je vikriyA thAya che te atItarUpa vizeSa ke anAmatarUpa vizeSathI rahita che arthAt vartamAnarUpa che kema ke vimatati- (pAkano) prathama samaya che je "vata' A kriyApadathI kahevAya che. A pAkanI kriyA samaye samaye thaI rahI che. AnuM nAma vartana che. ane te vartanA ati nipuNa puruSonI buddhithI gamya che. jema kahyuM che ke "kamaLanI nALanA resAo saLagI rahyA che evuM mAluma paDatuM nathI evI rIte agni ane pANIno saMyoga thAya che. tyAre cokhAmAM vikRti (pAkanI kriyA) prathama samayamAM ja zarU thaI jAya che, te vikRtine sarva padArthanA jANakAra jaNAve che paNa te dekhAtI nathI anumAnathI jaNAya che. tevI rIte utpAdya ane vinAzya padArthano pahelo samaya anumAnathI jaNAya che, kAraNa ke sUkSmakALa e anumAnathI gamya che"... kriyA e ja kALa che.. praznaH sUryanA udayathI vartamAna oLakhAtI padArthonI viziSTa kriyA ja vartanA che. A pramANe jaNAya che to te kriyAthI anya kALa kayo che? gaI kAla, AvatI kAla A je kahevAya che te sUryamaMDaLanA bhramaNathI anumeya vastunI kriyA ja kahevAya che, vartI hatI ane vartaze. AnAthI judo bIjo kayo kALa che? arthAt A ja kALa che. jema kahyuM che ke evaJca yatra kAlastatra vRttirvartanAdyAkAreNa pariNamate nAnyatreti nigamaH / na ca bAhyadvIpeSu bhAvAnAM vRttiH kAlApekSA vRttizabdavAcyatvAdihatyakusumavRttivaditi tatrApi kAlasiddhiriti vAcyam, alokasya vRttau samayavRttau ca vyabhicArAt... tattvanyAyavibhAkare pR0 43 tathA ca svayameva vartamAnAnAM padArthAnAM yA vartanazIlatA sA bAhyanimittAntarasApekSA kAryatvAdghaTAdivaditi varttanazIlatvanirUpitApekSAkAraNatvena kAlasiddhi bhavati / na ca sA vartanA samayapariNatisvabhAvA duradhigamA ceti kathaM tasya pakSatvamiti vAcyam, vyAvahArikasya pAkasya taNDulavikledanalakSaNasyaudanapariNAmasya darzanAt pratisamayaM prathamasamayAdArabhya sUkSmapAkAbhinirvRtteriva sarveSAmapi dravyANAM svasvaparyAyAbhinivRttau pratisamayaM vartanAyA anumIyamAnatvAdasti kAlo navapurANAdipariNAmAnyathAnupapatteriti // tattvanyAyavibhAkare - pR0 43 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-22 151 'manuSya' lokamAM sUryanI kriyAthI kALano vibhAga che' arthAt atIta, anAgata ema kALano vibhAga sUryanI gatithI che. sApekSapaNe kALa dravya che ane paryAya(kriyA) che... uttara : pahelA ame kALa mATe je kahyuM hatuM ke dharmAdi dravyano pariNAma (paryAya) mAtra kALa che' athavA 'dharmAdi dravyothI judo che' te UDatI najare ja kahyuM hatuM. joke A baMne pakSamAM amane koI doSa nathI. kema ke prathama pakSa svIkArIe to siddhasApyatA che te A pramANe jo dharmAdi dravyano paryAya kALa che eTale ke dharmAdi dravyomAM utpAdAdirUpa je kriyA thAya che te ja kALa che AvuM sAdhya siddha karAya to temAM amane koI vAMdho nathI. kAraNa ke ame to kALa e dharmAdi dravyano paryAya che ema mAnIe chIe tethI amAre to kALa e paryAya che. A vAta siddha ja che ene ja tame siddha karo cho eTale tamArA sAdhyamAM siddhasAdhyatA nAmano doSa Avaze... vaLI jo dharmAdi dravyothI kALa anya che AvuM siddha karo to paNa amane doSa nathI, kema ke ame kALane dravya paNa mAnIe chIe. A rIte sApekSapaNe kALa dravya che ane paryAya paNa che. sUryanI gatithI oLakhAtI kriyA kALa manAya to ? sUryanI gatithI oLakhAtI vastunI kriyAkALa che ema je tame kahyuM te to nahIM kahI zakAya. evuM na manAya. kema ke sUryanI gatimAM paNa vartanAno sadbhAva che eTale gati paNa varte che. mATe sUryanI gatimAM paNa bIjA kAraNanI kalpanA karavI paDaze. sUryanI gatimAM vartanA che tenuM kAraNa AkAzapradeza paNa nathI. have prazna thAya sUryanI gatimAM vartanA che temAM koNa kAraNa ? A praznanA javAbamAM tame kahezo ke sUryanI gatimAM vartanA che tenuM kAraNa AkAzapradeza che. to tamAro A javAba paNa barAbara nathI kema ke AkAzapradeza e sUryanI gatinuM adhikaraNa che. sUryanI gatino AdhAra che, jema sthAlI-hAMDalI e pANIno AdhAra che paNa nimitta nathI tema AkAzapradeza e gatino AdhAra che paNa gatimAM nimitta nathI. mATe sUryanI gatimAM vartanA che tenuM kAraNa AkAzapradeza paNa nathI tethI ema kahI zakAya ke sUryanI gati paNa kAlAzrita che. 1. 2. tattvA0 a0 4 / sU0 14, 15 jaino kriyAne paryAya kahe che. ... Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra vAdI :- sUryanI gatimAM vartanA che te paNa kAlAzrayavRtti che ema kahI rahyA cho to te paNa kevI rIte manAya ? kema ke kALanI to hajI siddhi karI rahyA chIe. hajI 'kALa' siddha thayo nathI. kALa siddha thAya to tenA AdhAre vRtti kahI zakAya... anumAnathI kALanI siddhi.. 152 A vAta barAbara nathI. kAraNa ke AtmA vagerenuM svarUpa hajI nizcita thayuM nathI to paNa ubhaya (vAdI-prativAdIne) siddha sAkSAt buddhi, sukha, duHkhAdi kAryothI AtmA jaNAya che, nizcita thAya che, kema ke sukha, du:khAdi kArya che ane te dRzya che to te tenA kAraNa vagara hoI zake nahi. tenuM kAraNa AtmA che. AtmA vagara sukha, du:khAdi banI zake nahi tema vartanA paNa sakala vastuvyApI che. AthI padArthanA pariNAmanA heturUpa kALa che jenuM nava purANAdi kAryathI anumAna karAya che. te A pramANe--jema sukhaduHkhAdi kArya che to tenuM koI kAraNa hovuM joIe ane je kAraNa che te AtmA che. A rIta anumAnathI AtmAnI siddhi thAya che tevI rIte padArthanA pariNAmarUpa kArya che to tenuM kAraNa jarUra hovuM joIe, je kAraNa che te kALa che. Ama kALanuM paNa anumAna karAya che. ane A rIte anumAnathI kALanI siddhi thAya che. vaLI lokamAM kALadravyane kahenArA zabdo paNa prasiddha che. e badhA zabdo vastunI kriyAne ja kahenArA che evuM nathI. te zabdo A pramANe che- yugapad, ayugapad, kSipaM, citraM, cireNa ida paraM, idaM aparuM, varspati, na etad vasmRti, vartate, tad vRtta apa vartate, ida aMtarvartate... Adi zabdo kALane kahenArA che. kAraNa ke Apto A zabdone kALanI apekSAvALA ja kahe che tethI kALa e badhAne mAnya che. zabdaprayoga dvArA kALadravyanI siddhi vaLI jo kALa na hoya to kALane kahenArA hya: zva, adya, samprati, paztu, pari, nan, vivA, peSama:, prAta:, sAyaM Adi zabdo kevI rIte pravarte ? mATe kALadravya mAnavuM ja joIe. Ama vartanA e kAlApekSa che, kALasvarUpa che. have bhASyakAra ma. tenA ekArthaka zabdo kahyA che te joIe. 1. varjhanA jenuM svarUpa kahevAI gayuM che. utpatti' AtmalAbha eTale kArya thavuM. sthiti apracyuti eTale nAza na thavo. A rIte kaMIka bhedavALI vartanA ja utpatti ane sthiti kahevAya che. utpattistathA tadbhAvaprAdurbhAvalakSaNA adhigatiH avicyutiH..... hAribha, tattvA0 pR0 225 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153 adhyAya-5 sUtra-22 samayano paricaya ' jeno koI paNa vibhAga na thaI zake evo je kALa te samaya kahevAya che. arthAt kALano chellAmAM chello bhAga jenA pachI koI kALano vibhAga nathI evo je kALa te samaya kahevAya che. vastunI utpattithI yukta je samaya te prathama samaya. e prathama samayanA AzrayavALI vartanA che. arthAt samayarUpa pariNAmanA svabhAvavALI vartanA che. A rIte chelle samayano paricaya ApI vartanAno paricaya pU. bhASyakAra ma. Apyo tenI vicAraNA paNa ApaNe pUrNa karIe chIe. 2. pariNAma bhASya :- pariNAma be prakArano che : (1) anAdi (2) AdimAnuM. tene ame AgaLa (a) 5 / sU. 42)mAM kahIzuM. TIkA - pariNAma be prakArano che. temAM pahelA pariNAma kone kahevAya te batAvAya che. pariNAmanuM nirUpaNa potAnA dravyapaNAno-jAtino tyAga karyA sivAya arthAt mULa svarUpane kAyama rAkhavApUrvaka parispada ke aparispandarUpa prayogathI utpanna thayela dravyano je paryAya te pariNAma kahevAya che. te pariNAma A pramANe che aMkura avasthAmAM rahelI vanaspatinAM mULa, kADa, chAla, thaDa, DALI, pAna, puSpa, phaLa A badhA pariNAma (paryAya) che. aMkura hato, hAlamAM skandhavALI che. bhaviSyamAM puSpavALI thaze. A badhAM pariNAmo che. AmAM vanaspati dravya potAnuM vanaspatipaNuM choDyuM nathI ane prayogathI paryAya prApta karyo che. A vanaspatino pariNAma che. vaLI bIjuM daSTAMta joIe. jema-puruSa e dravya che enI bAla, kumAra, yuvA, madhyamAdi avasthAo e pariNAma che. puruSe puruSapaNuM choDyA vagara A badhI avasthAorUpa paryAya prApta karyA che. AnuM ja nAma pariNAma. pariNAmanA prakAra... A pariNAma be prakAre che. (1) anAdi :- jenI Adi vidyamAna na hoya te anAdi pariNAma kahevAya. Avo anAdi pariNAma dharmAdi amUrta dravyomAM hoya che. (2) AdimAna :- mUrta evAM vAdaLAM, indradhanuSa vageremAM ane thAMbhalA tathA ghaDA AdimAM AdimAna pariNAma hoya che. 2 zabdano artha ja che. bhASyamAM 'va' zabda che teno artha avadhAraNa 'ja thAya che. mATe pariNAma e ja prakArano Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 tattvArtha sUtra che Avo artha thAya. te pariNAma A adhyAyanI samAptimAM "tabhAvaH pariNAma a. 5 | sUra 41 e sUtrathI ame kahIzuM; ane vastuono te pariNAma RtuvibhAga ane velAnA niyamathI karAyelo che. temAM (1) hemaMta (2) zizira (3) vasaMta (4) grISma, (5) varSA, (6) zarada nAmanI cha Rtuo che. te Rtuo eka kALanI judI judI zaktio che. AvI kALanI zaktionA bhedarUpa dareka Rtuo potAnA viziSTa kAryanI utpattithI anumAna karavA yogya che. te A pramANe hemaMta RtumAM vRttAka (rIMgaNAM) ane kapAsanAM vano moTA himanA paDavAthI karamAI gayelA hoya che... saMkocAI gayela hAthavALA, vAgatI dAMtanI vINAvALA, kaMpatI kAyavALA musApharo pataMgiyAnI jema Aga tarapha jatA dekhAya che arthAt ThaMDInI RtumAM pravAsIonAM zarIra ane dAMta kaMpe che ane hAtha TharI jAya che. tethI tApaNI tarapha dhasatA hoya che...vaLI himanA leza saMgathI atyaMta ThaMDo pavana prANIonAM zarIrone AvAsavALA karato thAya che... priyatamAnA AliMganathI durlAlita yuvAnomAM sthAna nahIM pAmatAM kaMku jevA lAla sUryanAM kiraNo jIvalokamAM priya banI jAya che. arthAta yuvAno potAnI strIomAM ati Asakta banelA che jethI teone sUryano udaya aLakhAmaNo lAge che tethI teomAM prasara nahIM pAmatA evA sUryanAM kiraNo jIvalokane priya lAge che...vaLI mAgasara ane poSa mahinAmAM aTakyA vagara ThaMDIthI pIDAtA chokarAo lAkaDAnA TukaDAone ekaThA karI eka bAju Aga saLagAvIne be hAtha pahoLA karelA evA tApaNI tape che, arthAt tApaNI upara potAnA be hAthanA paMjAne pasArIne agnine seve che. A rIte mAgasara ane poSa mahinAmAM atizaya ThaMDI hovAthI AvI paristhiti hoya che te hemaMtaRtuthI thAya che. A Rtu e kAlanI eka prakAranI zakti che je te RtumAM thatA A badhAM kAryothI anumAna karI zakAya che. zizira Rtu - ati durbhAgI evA caMdranAM kiraNavALI ziziraRtumAM phaLanA arthI evAM bALakothI prApta thayelA nIcenA bhUmibhAgavALA, pAkI gayelAM ane sugaMdhIdAra phaLanI saMpattithI namI gayelI zAkhAnA bhAravALAM boraDInAM jhADo hoya che....baraphanI zilAnA TukaDAo jevo nirmaLa, mogarA ane mAlatInA phUlanI vAsane vahana karanAra pavana hoya che. arthAt pavana sugaMdhavALo hoya che...dizAnAM mukho priyaMgu ane sedhavanA prasavathI sanAtha hoya che...kamalanI khANo naSTa thayela hoya che. rAtrio lAMbI hoya che...kesara ane agaratagaranI gaMdhathI yukta evA garbhagRhagharanA madhyabhAgamAM sUI janArA sukhIo hoya che. A Rtu mahA ane phAgaNa mahinAmAM hoya che. A pramANe zizira RtumAM ja thAya che te kALanI ja eka zakti che. te RtumAM thatA kAryathI A anumAna karI zakAya che. Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-22 155 vasaMta Rtu : vasaMta RtumAM cAre taraphathI kaMIka jovA yogya phUlo, mogarAnI yaSTio, kesara, tilaka, kurabaka, zirISa ane aMkolanAM phUlothI vilAsa pAmatA parAgane bhajanAra tathA yuvAnonA hRdayane haraNa karanAra hRdayahArI evA vAyu che. AMbAnI maMjarInA rajakaNothI pILA zarIravALA, kusumanA AsananA pAnane vaza thayelA, bhamarIonI pAMkha lAgavAthI khaDakhaDa hasatA, manohara avAjavALA, cakrAkAre thayelA, rAgane dhAraNa karanAra kAyara janone kAma pedA karatA evA bhamarAo vanamAM cAre tarapha UDatA hoya che.... koyalanA samudAyanA manohara ninAda ane kolAhalathI baMdhAyelA gamanavALo Dagale ne pagale alanA pAmato, kusumanA samudAyane bhajanArA jANe saLagI rahelA agninA kUTo na hoya tevA AgaLa palAzanAM vanone joto, malaya parvatanA vAyunA vegathI hAlI rahela caMpakanI rajakaNanA samudAyathI Amatema pharatA netravALo pathike samudAya pAcho phare che. vaLI pAkI gayelA biMbanAM phaLonI kAntithI ane azokavRkSanA phUlanA samudAyathI cAre taraphathI badhI dizAonA bhAga zobhAyukta hoya che. tevA caitra ane vaizAkha mahinAmAM A vasaMtaRtu hoya che. A pramANe vasaMta RtumAM je pariNAmo thAya che te kALanI ja eka zakti che je te RtumAM thatA kAryathI anumAna karavA yogya che. grISma Rtu : grISma RtumAM jANe sUrya kiraNanA samudAyathI agnine pheMkato, bhUmine aMgArAnA samudAyathI vyApta karato hoya tevo lAge che.. cIrI eTale tamarAnA avAjavALA lAMbA divaso pathika jano mahAmuzkelIthI pasAra kare che...vananA kinArA sudhI UgelAM je vRkSo che tenI chAyAno Azraya lIdhelA, thAkelA yAtrAmAM pharanAra hAthI vagere vAhananA je zabdo che tenAthI bharI dIdhelI dizAono vistAra che.. caMdananA lepanA vilepanathI sapheda thayelA, nokaronA hAthathI UMcA karAyelA vIMjhAtA paMkhAnA pavanathI zItala zarIravALA, zItaLa bagIcAomAM ane nadIsarovaranA kinArAo upara aneka prakAranA dhArAgRha-phuvArAvALAM gharomAM rahela parasevAnA prasara dUra karyA che evA bhogIo krIDA kare che. hAthInA dAMtanA TukaDA jevA sapheda mogarAnA phUlanI kaLInI puSkaLa parimalane harI lenAra, sugaMdhIdAra gulAbanI utpatti jemAM che tevA, sAMje ane savAre vilAsI jIvonI kAmavAsanAne udIpana karatAM surabhivALA pavana vAya che.. kaThora ane kaThina DokavALA varAhanI dADhAonA agrabhAgathI khodavAthI mULamAMthI khodAI gayelA mothanA pAnanI sugaMdhI jemAM che, hAthI ane pADAonA ToLAthI vyApta khAlocIAo che jemAM hAthIonA cItkArathI bharI dIdhelI daza dizAovALA racelI sarovaranA taraMganI zreNIo nA hoya tevI mRgatRSNA vaDe ThagAyelA bhoLA haraNIyAonA samudAya che jemAM tevAM moTAM jaMgalo heya che...evA jeTha ane aSADha mahinAmAM A grISma Rtu hoya che. A pramANe grISma RtumAM je kAryo thAya che te kALanI ja eka zakti che. je te RtumAM thatAM kAryo dvArA anumAna karI zakAya che. Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 tatvArtha sUtra varSARtu - jemAM vIjaLIonA valayathI prakAzita madhyabhAgavALA nUtana meghanA samudAyathI DhaMkAyeluM ane racAyelA IndradhanuSanI rekhAvALuM AkAza hoya che. muzaLadhAra varasAdanI dhArAonA paDavAthI dabAI gayelI dhULavALuM pRthvImaMDaLa che. kadaMba ane ketakInI rajakaNonA parimalathI sugaMdhita banelA aMgane sukhakArI evA pavana hoya che... --- ----- indragopanA samudAyathI zobhatI lIlA ghAsavALI pRthvI zobhe che. nadIo kinArA sudhI pahoMcelI hoya che... parvatanI taLeTIo vikAza pAmelA kuTaja vRkSanAM phUla, keLa ane keLanA phUlathI zobhatI hoya che. meghanA garjaravathI ati tIvra utkaThAvALA banelA musApharo jANe buddhi corAI gaI na hoya tevA thAya che. ane temanI strIo cAtaka, mora maMDala ane deDakAnA avAjarUpa viSama viSanA vegathI moha pAmelI bane che. kSaNe kSaNe prakAzarUpI dIvaDIothI dizAonA agrabhAgane prakAza karanArI vIjaLIo thaI rahI che, AgiyAo paribhramaNa karI rahyA che tevI rAtriomAM tyAre cIkaNI jagA upara abhisArikAo-vyabhicArI strIo saMcAra kare che phare che... koI sthaLe mArgo kAdavathI vyApta hoya che, koI koI sthaLe pANIvALA hoya che, koI sthaLe dhArAbaddha varasAdanI dhArAothI dhovAyela retIvALA hoya che. AvA zrAvaNa ane bhAdaravA mAsamAM A varSARtu hoya che. A rIte varSARtumAM je pariNAmo thAya che te kALanI eka zakti che, je zakti te te kAryothI anumAna karavA yogya che. zarada Rtu : kAdavane sUkavatA sUryanAM kiraNo potAnA atyaMta pratApane vistAre che. vikasita kamaLo ane kumudavALAM vano che. haMsa ane sArasavALA sphaTika maNionI bhIMto jevA nirmaLa pANIthI bharelAM sarovaro hoya che... kalhAra-sapheda kamaLo ane kumudanI sugaMdhane vahana karanAra pavana vAya che. saptacchadanAM phUlonI rajavALI dhULathI dhUsarA varNayukta zarIravALA ane manohara guMjArava karatA bhamarAo hoya che.. baporIyAnA mukaTavALI dizAo che. made caDhelA matta zabdanI gaMbhIratAne karatA, lAgelA mATInA khaMDathI-TukaDAthI zobhatA zIMgaDAnA agrabhAgavALA baLado gamana kare che.. kheDUtonA hRdayane haraNa karanAra tathA haraNIyAnA samudAyanA dAMtathI jenA kinArA nAza pAmyA che tevA ghAsanA gucchAnA agrabhAgavALA prApta thayela pAkI gayela cokhAvALA ane kalama-DAMgaranA rakSaNa karanArAonA chatkAra-sIsakArathI trAsa pAmelA popaTanA maMDaLavALAM khetaro atyaMta zobhe che. dizAonAM mukhone sapheda karatA caMdramAnAM kiraNo dhIre dhIre kAmIonA aMtaHkaraNamAM baLAtkAre harSa vadhAre che. AvA zaradaRtunA Aso ane kArtika A be mahinAomAM A badhuM thAya che temAM kALanI eka zakti kAraNa che, je zakti te te RtumAM thatA kAryathI anumAna karavA yogya che. 1 tathAdRSTasya sa taroreva kAryAvirbhAva iti cenna satatasannihitatvAt samakameva sakalakAryAvirbhAvaprasaGgaH syAt / nanu yasyApi kAladravyamekaM viviktaM tasyApi tatsannidhAnAt sarvAH kAryAvasthAH kimiti yugapannAnuvartante ? ucyate-taddhi ziziravasantAdibhedena bhidyamAnamanekadhA kAryavyaktI: sRjati, te ca bhedAH prativiziSTapariNatimanurudhyamAnA viviktakAryahetavastasmAdastu dravyAntaraM kAlaH / tattvA0 adhyA0 4 / sU0 15 TIkAyAm Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157 adhyAya-5: sUtra-22 A rIte pratyeka RtumAM judAM judAM kAryo thAya che ane RtunA vibhAgathI dravyomAM pariNAma thAya che. - have velAnA niyamathI vastuono pariNAma thAya che te batAve che. velA niyama : cokkasa TAIme prApta karela paTutAvALA kamaLanI kaLIono samUha savAre sUryanA kiraNanA saMparka-saMbaMdhathI vikAsa pAme che. caMdranAM kiraNonA samUhanA sparzathI dhoLA kamaLa tathA nIlakamaLanI kaLIo mukhamAMthI kADhela surabhi parimalane Ape che arthAt sugaMdha lAve che. kozAtakInA puSparUpI paTanA uttarIya vastravALI, surabhi gaMdhanA oDakAravALI, kAmIjanathI pedA thayelA saMmadavALI(harSavALI), taruNIonI jema puSkaLa aMgarAgavALI grAmavRttio sAMje zobhe che. velAnA niyamane anusarato samudra paNa caMdrano udaya thAya che tyAre vaLatI UMcI taraMgorUpI bAhuthI meghanA jevA gaMbhIra avAjavALI ane IlAyacInA phaLanI sugaMdhanI cADI khAtI velAvadhUne AlaMbana Ape che. ghuvaDanAM baccAo rAtanA lAMbA bhayAnaka dhvani vaDe aTakI aTakIne avAja kare che. UMcI DokavALA, vAMsa sudhI sthApita karelI cIpothI banAvelA gharavALA kUkaDA lAMbI manohara gaMbhIra dhvaniothI pahoranA vibhAgone jaNAve che. keTalIka vanaspatio patrathI saMkocAyelI lAMbA kALa sudhI cokkasa TAime nidrAne AdhIna thAya che. Ama velAnA niyamathI judAM judAM pariNAmo thAya che. A rIte RtuvibhAga ane velAno niyama je vicitra pariNAmavALo che tenuM koI niyAmaka kAraNa hovuM joIe te sivAya bane nahi. kema ke badhAM kAraNo hovA chatAM utpatti prApta thatI nathI mATe aneka zaktiyukta kALadravyanI apekSA pragaTa che. AthI jema caNakAdi kAryathI paramANu anumeya che tema prativiziSTa kAryathI kALa anumeya che. kALane na mAnavAmAM doSa ane mAne to ja doSanuM nivAraNa. jo niyAmaka hetu na mAnavAmAM Ave to badhA bhAvo ekIsAthe thavA joIe. kema ke svatra che mATe A badhAM pariNAmo cokkasa kALamAM thatAM hovAthI A pariNAmonuM aneka zaktiyukta eka kAraNa hovuM joIe, ane paripAka prApta karyo che evI te zaktio koI vakhata ja potAnA kAryanA niSpAdana mATe pravarte che. sarvadA kArya karavA mATe pravartatI nathI. kALanI zakti mAnavAnI jarUra nathI. pUrvapakSa - ahIM koI evI buddhi lagAvI tarka kare che ke AmAM koI "kharaviSANa' jevI zakti kAma kare che, kAlanI zaktine mAnavAnI jarUra nathI. kharaviSANa avastu che mATe tenI zakti avastu thaze. uttarapakSa - kema ke "kharaviSANa' koI vastu nathI, ane avastu che mATe tevI zakti paNa avastu thaze. Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 tattvArtha sUtra vaLI ahIM jenuM pratipAdana karI rahyA chIe te kALa prasiddha che ane kharaviSANa to aprasiddha che mATe prasiddha je kALa che tenI ja zakti manAya. 3. kriyA : bhASya :- kriyA eTale gati. te traNa prakAranI che. (1) prayoga gati, (2) vignasA gati, (3) mizrikA gati. pU. bhASyakAra ma kahyuM ke kriyA eTale gati samajavI paNa sUtramAM 'kriyA' zabdano prayoga che mATe ApaNe vijyA zabdane laIne vicAraNA calAvIe chIe. TIkA - kriyA e dravya pariNAma che.. karAya te kriyA' "zaraNe kriyA' arthAt dravyano pariNAma. A kriyArUpa dravyanA pariNAmane kALa upakAraka che. te A pramANe-AkAzapradezanI zreNImAM aMgulI varte che (vartamAna), vartI hatI (atIta), vartaze (anAyata). pariNAmano Azraya samaya na manAya to aniSTapatti : jo Ama mAnavAmAM na Ave to arthAt dravyanA pariNAmano upakAraka samaya che tema mAnavAmAM na Ave to bhUtakALa ja vartamAna ane anAgata thaze, ane anAmata vartamAna thaze to sAMkarya Avaze. A aniSTa che. A aniSTapatti tyAre ja na AvI zake ke samayane mAnIe. samayane mAnIe to ja samayabhedathI bhUtakALanA samayonI apekSAe aMgulI AdinI kriyA "bhUtA' hatI kahevAya, vartamAna samayanI apekSAe "thaI rahI che' kahevAya ane bhaviSyakALanA samayonI apekSAe thaze" kahevAya. A kriyAparyAya kahevAya che. A rIte AkAzapradezanI zreNImAM aMgulI varte che, vartI hatI. ane vartaze A siddha thaze. mATe jene laIne atIta Adino vyavahAra thAya che tenuM apekSAkAraNa kALa che. ane te paraspara asaMkIrNapaNe vyavahArane anurUpa prasiddhine pAme che. atIta kALanA prakAro : atIta kALanA be prakAro che. (1) bhAva atItakALa, (2) viSaya atItakALa. bhAva atIta kALa - ghaTa vinAza pAmyo." A bhAva atItakALa che. 1. jainone tyAM je bhAva-padArtha hoya che teno ja vinAza che. prAguabhAvano vinAza manAya nahIM tethI ghaTAdi je bhAva padArtha che teno nAza thayo eTale vartamAnamAM ghaTa nathI paNa atItamAM hato. Ama Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 159 adhyAya-5H sUtra-22 viSaya atIta kALa : cakSuthI grahaNa karyA pachI "meM ghaTa joyo'. A viSaya atItakALa che. ghaTa vinAza pAmyo'. A vAkyamAM "ghaTa' e bhAva (padArtha) che, ane "vinAza pAmyo' eTale ghaTa atIta thaI gayo. arthAt "ghaTa hato' A je kahIe te bhAva atIta kahevAya. evI rIte meM ghaDo joyo hato. A vAkyamAM jovAnA viSayarUpe ghaDo che te joyo e bhUtakALa thayo. mATe A atItakALa viSaya atIta kahevAya. arthAt bhAvarUpe ghaTanI apekSA karI tyAre e ghaTano vinAza bhAvAtIta kahevAya ane viSayarUpe ghaTa joyo hato AvI vivakSA karIe tyAre ghaTa viSayarUpe che tethI ghaTa joyo' A viSaya atIta kahevAya. bhaviSyakALanA prakAro. bhaviSyakALanA be prakAra che. (1) viSaya anAgatakALa. (2) bhAva anAgata kALa viSaya anAgata kALa : bhaviSyamAM jovAnI icchAnI najIkamAM rahela viSaya je ghaTa che te viSaya anAgatakALa che. bhAva anAgata kALa : hajI jeNe bhAva (kArya svarUpa) prApta karyo nathI te bhAva anAgata kALa che. dA. ta. "ghaTa thaze." A rIte ApaNe kriyA zabdanI vicAraNA karI. have pU. bhASyakAra ma. vijyA eTale gati artha karI tenA traNa bheda batAvyA che te bheda vicArIe. (1) prayogagati : jIvanA pariNAmathI prerita arthAt jIva dvArA thatI je gati te prayogagati che. dA. ta. zarIra, AhAra, varNa, gaMdha, rasa, sparza, AkAra A zarIrAdi viSayavALI jIvanA pariNAmathI prerita te prayogagati kahevAya che. je vyavahAra thAya che te ghaTarUpa je bhAva te bhUtakALamAM thaI gayo eTale ke ghaTa nAza pAmyA pachI ghaTa atIta kahevAya che. A atIta kALa bhAvano (padArthano) che tethI bhAva atItakALa kahevAya. 1. cakSuthI je ghaTa joyA pachI cakSuno viSaya banelo je ghaTa hato te atItakALano viSaya thaI gayo tethI ghaTa viSayaka je kALa che te viSayAtIta kALa kahevAya. Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160. tatvArtha sUtra (2) vignasAgati : jIvanA prayoga vagara kevala ajIva dravyanA potAnA ja pariNAmarUpa je gati te vignasAgati che. dA. ta. paramANu, vAdaLa, indradhanuSa, pariveSAdi (sUryanI cArebAju pharatuM goLAkAre tejamaMDaLa)rUpa vicitra AkAro. A rIte vicitra AkArovALI ajIva dravyanA potAnA pariNAmarUpa je gati te vignasAgati che. (3) mizrikAgati : prayoga ane vignasAthI ubhayapariNAmarUpa jIva ane ajIva A baMnenA pariNAmarUpa hovAthI arthAt jIvanA prayoganA sahacArathI, acetana dravyanA pariNAmathI ja kriyA-gati thAya che te mizrikAgati kahevAya che. dA. ta. ghaTa, thAMbhalo vagere... kema ke tevA prakAranA ghaTAdi padArtho te pariNAmathI utpanna thavA mATe svataH ja zaktivALA, kuMbhAra AdinI madadathI bane che. paryanta "kriyA grahaNanuM kAraNa sUtramAM "vartanA" ane "pariNAmanA pachI "kriyA'nuM grahaNa che tenuM kAraNa e che ke vartanA ane pariNAma e kriyAnI jAti-prakAra che. mATe e benA pachI "kriyA' grahaNa karI che. pariNAma zabda vacamAM zA mATe ? vaLI ahIM cAlu viSayamAM pariNAma e pradhAna che mATe "vartanA' ane kriyA'nI vacamAM pariNAma zabda kahyo che. arthAt vartana ane kriyA' e pariNAmavizeSa che. (4) paravAparatva : bhASya :- paravAparatva traNa prakAranuM che. (1) prazaMsAkRta (2) kSetrakRta, (3) kAlakRta temAM prazaMsAkRta paratvAparatvamAM dAkhalo Ape che kedharma e para che, jJAna e para che. evaMrUpatve'pi kiyAyAH padArthAnAM bhUtatvabhaviSyatvavartamAnatvaviziSTA gatikriyArUpAH kriyAparyAyatvena grAhyAH kAlAnukalatvAt / atha pariNAmamAha-prayogeti / spaSTaM taduktaM "dravyANAM yA pariNatiH prayogavisrasAdijA / navatvajIrNatAdyA ca pariNAmassaH kIrtita" iti / yadyapi pariNAmaH kriyAvizeSa eva tathApi pariNAmena sthitessaGgrahAt kriyAto bhedenotkIrtanam / na ca pariNAma evocyatAM ki kriyayA, tasyA api tatrAntargatatvAditi vAcyam / dravyANAM vaividhyaprakAzanAya tadupAdAnAt, dravyaM hi dvividhaM parispandarUpamaparispandarUpamiti, tatra parispandaH kriyA, aparispandaH pariNAma iti // tattvanyAyavibhAkare pR0 47 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-22 161 adharma e apara che, ajJAna e apara che. AmAM dharma ane jJAnanI prazaMsA karI eTale dharma ane jJAna para che ane enI apekSAe adharma ane ajJAna apara che. have zretrakRta paratvAparatvano dAkhalo Ape che ke - eka dizA ane eka kALamAM rahelAomAM je dUra rahelo hoya te para kahevAya ane najIkamAM rahelo hoya te apara kahevAya. have kAlakRta paratvAparatvano dAkhalo Ape che ke 16 varSanI uMmaravALA karatAM 100 varSanI uMmaravALo para che ane 100 varSanI uMmaravALA karatAM 16 varSanI uMmaravALo apara che. A rIte prazaMsAkRta ane kSetrakRta paratvAparatvane choDIne kAlakRta paratvAparatva levAnuM che. Ama vartanA, pariNAma, kriyA ane paravAparatvano je vyavahAra thAya che temAM kALano upakAra che. - TIkA :- paravAparatvanA prakAra. prazaMsA, kSetra ane kAlanA bhedathI paravAparatva traNa prakAranuM che. prazaMsAkRta paratvAparatva A traNa prakAranA paratAparatvamAMthI prazaMsAkRta paratvAparatvamAM udAharaNa A pramANe che-dharma e para che' kema ke dharma e sarvathI-sarvamAM uttama hovAthI prazasta che, saghaLAya maMgaLonuM ghara hovAthI utkRSTa avasthAne-parAkASThAne prApta thayelo "adharma e apara che arthAt jaghanya halako che. kema ke e thoDA guNavALo hovAthI nikRSTa avasthAne prApta thayela che. vaLI jevI vastu hoya tevI rIte vastune jaNAvanAra hovAthI "jJAna e para' che. je yathAvasthita vastune jaNAvanAra na hoya te apara che. AvuM to ajJAna ja che. aprazasta hovAthI "ajJAna e apara che' asamyagdaSTi-mithyASTinuM jJAna paNa kutsita che. AthI aprazasta hovAthI te paNa apara che. kSetrata paratvAparatva eka dizAmAM eka kALe viprakRSTa-dUra rahelo para kahevAya ane najIkamAM rahelo apara kahevAya. kSetrakRta paratvAparatva kALa sAthe levAnuM rahasya. kSetrakUta paratvAparatvamAM dizAnuM prAdhAnya che. arthAt A kSetrakRta paratvAparatvamAM dizA pradhAna che paNa kSetrakRta paratvAparatva kALa vagara hotuM nathI. kALane laIne thAya che tethI ja kSetrakRta paratvAparatva batAvavAmAM dizAnI sAthe kALane paNa levo paDe che. Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 tattvArtha sUtra prazna :- eka dizA ane kALamAM rahelAonuM paravAparatva kahyuM te ThIka che paNa je benuM kSetrakRta paratvAparatva batAvavuM che tyAM kALane vacamAM lo cho tethI eka kALamAM bane che to kSetrakRta paravAparatva kevI rIte banaze ? zuM kALa ane dizA eka che ? ane jo kALa samAna che to paravAparatva kevI rIte ? bhinna kALa hoya to paratvAparatva banI zake. uttara :- kALa eka hovA chatAM paNa eka dizAmAM rahelAomAM "A para che', aMge "A apara che' Avo vyavahAra thaI zake che. mATe eka kALamAM paNa dikRta-kSetrakRta paratvAparatva thaI zake che. AthI A kSetrakRta paratvAparatva kahevAya che. AmAM bhinnakALanI jarUra nathI. samAnakALa hovA chatAM kSetrakRta paratvAparatva ghaTI zake che. kema ke tamArA praznanI pahelA ja ame batAvI dIdhuM che ke dizAnuM prAdhAnya kALa sAthe avinAbhAvI che, tethI kSetrakRta paratvAparatva kALa sAthe ja batAvAya. kAlakRta paratvAparatva A badhA varNanathI aparamAM para ane paramAM apara Avo pratyaya ane abhidhAna(kathana)rUpa vyavahAra jenA nimitte thAya che te kALa che arthAtu jenA nimitte A para che ane A apara che evuM jJAna ane abhidhAna thAya che te kALa che. te A pramANe-soLa varSavALAthI so varSavALo para che ane so varSanA AyuSyavALA karatAM soLa varSanA AyuSyavALo apara che. A vyavahAramAM kALa kAraNa che. A paravAparatva uMmarane laIne che tethI prazaMsAkRta ke kSetrakRta nathI. kAraNa ke Avo paravAparatvano vyavahAra A "para" ane "apara' e to halakAM kuLomAM paNa dekhAya che. dAta. lubdhaka eTale zikArI, hiMsALu je deza, kuLa, jAti ane vidyAthI hIna che temAM paNa pravAparatvanA pratyaya ane abhidhAnano saMbhava che. arthAt tevAomAM paNa A para che ane A apara che AvuM jJAna thAya che ane Avo zabdaprayoga thAya che tethI tyAM prazaMsAkRta paravAparatva to nathI. 1. prazna - kALanI siddhi kSetrakUta paratvAparatvathI paNa thaI jAya tema che, kema ke kSetrakUta paratvAparatva kALa sivAya banI zakatuM nathI. Ama kahevAmAM AvyuM che to kALakRta paratvAparatvanI zI jarUra che? uttara :- hA, tenAthI siddha thaI zake che paNa tyAM dizAnI pradhAnatA che tethI kALanI pradhAnatA siddha na thAya. e to tyAre ja thAya ke kALakRtaparavAparatvanI pradhAnatA batAvAya. mATe kALakRta paravAparatva batAvI rahyA che. eka ja sthAna, eka ja kuLa, eka ja jAti ke je vidyAthI hIna che chatAM tyAM paratvAparatvano vyavahAra thAya che te kSetrakRta na manAya. kema ke eka ja sthAna che. kuLa UMcuM, nIcuM hoya to prazaMsAkRta paravAparatva kahevAya te kuLa paNa eka ja che, jAtine laIne UMcI, nIcI jAti hoya to prazaMsAkRta paratvAparatva banI zake paNa jAti eka ja che, vidyAmAM paNa hIna che, koInAthI koImAM vidyA ochI vadhAre nathI ke jethI prazaMsAkata paratvAparatva bane eTale kahevuM ja paDe ke A baMne paravAparatvathI bhinna paratvAparatva che je kALakata paratvAparatva che. A bhAva che. Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-22 163 vaLI A paratvAparatva baMdhujananI apekSAe che ema paNa na kahevAya, kAraNa ke ekamAM paNa paratvAparatvano saMbhava che. eka vyaktimAM paNa 'para' ane 'apara'no vyavahAra thAya che. vaLI A paratvAparatva tapa ane cAritranI apekSAe che ema paNa nathI kema ke je tapasvI nathI tenAmAM paNa paratvAparatvano vyavahAra che. vaLI A paratvAparatva karma-kriyA ane saMskAranI apekSAe che ema paNa kahI zakAya tema nathI kema ke karma ane saMskArano paratvAparatvamAM adhikAra nathI. vaLI A paratvAparatva sUryanA nimitte che ema paNa nahIM mAnI zakAya kema ke sUryamAM paNa paratvAparatva dekhAya che. sUryanI apekSAe abhiyogya (kSetrathI) 52 che ane sUrya a52 che tathA (prazaMsAthI) sUrya 52 che ane abhiyogya apara che. A rIte ApaNe vicArI gayA ke uMmarane laIne je paratvAparatva che te prazaMsAkRta nathI, kSetrakRta nathI, baMdhujananI apekSAe nathI, tapa ane cAritranI apekSAe nathI, karma ane saMskAranI apekSAe nathI, sUryanA nimitte paNa nathI to kaI apekSAe A paratvAparatva kahevAya che ? AthI sAmarthyathI kahevuM ja paDaze ke A uMmarane laIne kahevAtuM soLa varSanI apekSAe so varSavALAmAM ane so varSanI apekSAe soLa varSavALAmAM je paratvAparatva che te kAlakRta ja che. AthI ja bhASyakAre 'prazaMsAkRta ane kSetrakRta choDIne' ema je kahyuM che te paratvAparatva vizeSa levA mATe kahyuM che. matalaba kAlakRta paratvAparatva batAvavA mATe kahyuM che. A sUtrano TUMkamAM artha e che ke vartanA Adi kAlakRta che. A badhAnuM apekSAkAraNa je kALa che teno anugraha upakAra che. arthAt vartanA Adi kALano upakAra che. vaLI sUtramAM je A pramANe bhedathI paratvAparatve samAsa karIne sUrijIe mUkyuM che arthAt vartanA pariNAma: kriyA A traNa chUTAM pado che jyAre 'paratnAparatve' e samAsa karyo che te ema batAve che ke ahIM prazaMsAmRta ane kSetrakRta paratvAparatva levAnuM nathI. vartanA, pariNAma ane kriyA e kALanI apekSAvALo dravyano svabhAva paratvAparatva e avadhipaNe-maryAdAne laIne kALanuM liMga che. avataraNikA ane pahelA zarIrAdi je bane che temAM pudgalano upakAra che. A pramANe kahyuM hatuM te viSayamAM pU. bhASyakAra ma koInA taraphathI zaMkA karatAM kahe che ke-- 1. jene koI baMdhu hoto nathI tevA puruSamAM paNa A uMmarathI nAno che ke moTo che AvI pratIti thAya che--Avo bhAva che. kALamAM paratvAparatva nathI paNa paratvAparatvanuM nimitta che. sUryamAM to paratvAparatva che mATe mukhyatayA paratvAparatvanuM sUrya nimitta nathI. 2. Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 tattvArtha sUtra bhASya :- ahIM tema (a. 5 | sUTa 19 | bhASyamAM) zarIrAdi pugalono upakAra che ema kahyuM paNa bIjA darzanakAro jIvomAM pudgalanI paribhASA kare che arthAt pudgala zabda vaDe jIvone kahe che, vaLI bIjAo kahe che ke-pudgalo sparzarirahita che, to A kevI rIte che? - A praznano javAba apAya che. bauddho jIvane pudgala zAthI kahe che tenuM nirUpaNa. TIkA - A bhASya saMbaMdha batAvanAra che. A prakaraNamAM bIjA kahe che ke tame zarIra vagere ane sukha vagere pugalano upakAra che evuM pratipAdana karyuM, ane tantrAntarIyomAyA sUnavIyAH (vabhASika) pudgala zabdathI jIvane kahe che. matalaba pudgala zabdano saMketa jIvomAM kare che eTale ke jIvane pudgala kahe che. kema ke jIva ane pudgala A baMneno vyavahAra che eTale jIvanI paNa pratIti thAya che enI siddhi mATe-nirvAha mATe jIvane pudgala kahe che. jIvane mAne to pudgalano saMketa thAya ne? zaMkA - bauddhone tyAM jIva ja nathI to jIvamAM pulano saMketa kevI rIte thAya ? samAdhAna :- AryasamitIne mAnanAra bauddhonA matamAM AtmA-jIva che. vaLI sautrAntika bauddhanA matamAM citta ane cittayukta saMtatimAM pudgalanI prajJapti che. arthAta citta saMtatine pudgala kahe che. kema ke vedanA ane saMjJA cetanA yukta tathA cakSuAdi sahita cittasaMtatimAM cittanI sAthe ekabIjA vyApta che. A pramANe citta ane tayukta dharmonI A cittasaMtati ahaMkArarUpa vastu hovAthI AtmA tarIkeno upacAra thAya che, tathA vAraMvAra gatinuM AdAna karavAthI pudgalano upacAra thAya che. vaLI yogAcAra bauddhonA matamAM vijJAnano pariNAma e pudgala che. AnA mATe eka zloka noMdhe che. "AtmadharmopacAro hi vividho yaH pravarttate / vijJAnapariNAmo'sau pariNAmaH sa ca tridhA" // 1 // "vividha Atmadharmano upacAra je pravarte che te A vijJAna pariNAma che ane te pariNAma traNa prakArano che." 1 dharmAstikAyAdi arUpI che ane gati vagerethI lakSya che ane jIvanuM lakSaNa upayoga che. A pramANe pUrvamAM ja kahI dIdhuM che eTale pudgalanuM lakSaNa kahevAnI icchAvALA graMthakAra viruddha svIkAranArA bIjAone dUra karavA mATe zaMkA kare che athavA saMghAta ane bhedanI kahevAnI icchAthI hetu batAvavA mATe tyAM bhASyakAra 'bAda kahIne bhASya racI rahyA che. tattvo mudrita Tippa0 pR. 354 2. TIkAmAM "mAthAkUnavIyADa' kahyuM che. mAyAno sUnuM eTale buddha ane enA je anuyAyI te mAyA sUnavIyA arthAt bauddho. Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-22 165 zaMkAnA utthAnamAM kAraNa vipratipattio. AvI rIte tantrAntarIyo-bIjA darzanakAroe jIvane pudgala kahyo che ane tame zarIrAdinA upakAra karanArane pudgala kaho cho to tamAruM A kathana vipratiSiddha eTale vivAdagrasta--vivAdavALuM hovAthI kevI rIte yogya gaNAya ? amAre kevI rIte samajavuM ? ahIM vipratipatti hoI zakatI ja nathI. A prazna UThI zakato nathI. kema ke pahelAM pudgalarUpI che ema kahevAI gayuM che. matalaba ke jo jIva pudgala hoya to "fpaNa: putA:" AvuM lakSaNa banAvAya nahIM. vaLI AtmA to rUpI prasiddha ja nathI mATe AtmA rUpI che ema kahevAya nahIM. kema ke rUpa zabdathI "fpaNa: putriA :' A sUtramAM "mUrti kahI che. ane A mUrtine bIjA darzanakAro sasarvagatadravyasAvacchinna dravyano pariNAma kahe che. arthAt je sarvavyApaka dravya nathI teno e pariNAma-dharma che ema mAne che. jema mana e sarvavyApaka nathI ane sparzAdithI rahita che. arthAt mana e dravya che ane temAM sparza, rasa, gaMdha, rUpa nathI evuM mAne che. tenA nirAsa-dUra karavA mATe sparza, rasa, gaMdha ane rUpa yukta hoya te mUrti ema avazya kahevuM joIe. vaizeSikoe pRthvI AdimAM cAra Adi guNa kahyA che te ayukta che. vaLI vaizeSikoe pRthvI Adi dravya mAnyA che. temAM pRthvImAM rUpa, rasa, gaMdha ane sparza, pANImAM rasa, rUpa ane sparza, agnimAM rUpa ane sparza, vAyumAM sparza Ama pRthvI AdimAM anukrame cAra, traNa, be ane eka guNa kahyA che. te ayukta che. tethI teno niSedha batAvavA mATe Ama kahevuM ja joIe ke pRthvI Adi badhAM pudgala dravyo che. AthI te badhA cAra guNa eTale rUpa, rasa, gaMdha ane sparzayukta che. A badhI vipratipattio-vivAdono khyAla karIne ja bhASyakAra kahe che ke bhASya :- A Adi vipratipattionA niSedha mATe ane vizeSa vacananI vivakSAthI A (sUtra-23) kahevAya che. vipratipattino artha ane vivecana. TIkA :- A (vipratipatti) jeo(vipratipattio)nI AdimAM hoya te tAdri kahevAya. "pudgala zabdathI Atma kahevAya che" A pahelI vipratipatti che. vipratipattino vigraha A pramANe chekutsitA pratipatti: vipratipattiH "nindanIya je svIkAra te vipratipatti kahevAya." tathA "sarvavyApaka dravya spardhAdi rahita che". A bIjI vipratipatti che. tenA niSedha mATe A sUtrano AraMbha che. ane vaLI, pRthivI Adi dravyo vizeSa vacanothI kahevAne iSTa che ke-pRthivI Adi eka eka dravya rUpAdi cArathI yukta che." Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 tattvArtha sUtra A rIte be vipratipattinA niSedha mATe tathA pRthivI Adi pratyeka dravya spardhAdi cArathI yukta che. A vizeSa vacananI vivalAthI sUtrakAra ma. sUtra race che. parasanthavavantaH punA: | ba-2rU . sUtrArtha:- pudgalo sparza, rasa, gaMdha ane varNavALA hoya che. sUtranirdiSTa kramanI apekSA. TIkA - sUtramAM spardhAdino je krama rAkhavAmAM Avyo che te pUrvamAM nirdezAvela indriyonA kramanI apekSAe rAkhavAmAM Avyo che. sparzanI balavattA sparzendriyano viSaya sparza balavAna hovAthI ane sparza guNa hoya to rasAdi guNono sadbhAva hoya che mATe pahelA sparzanuM grahaNa karyuM che. matalaba ke pANI Adi sparzavALA hovAthI pRthvInI jema cAra guNavALA che tevI rIte mana paNa pRthvInA paramANunI jema sparzAdi cAra guNavALuM che, kema ke mana sarvavyApaka dravya nathI. mana sparza, rasa, gaMdha, varNavALuM che te batAvavuM anumAna mana (pakSa) spardhAdi spardhAdi guNavALuM (sAdhya) asarvagatadravyatva (hetu) pRthvI paramANu (dRSTAMta) A anumAna karIne mana spazadivALuM che ema siddha thAya che. sUtramAM rahela spardhAdino samAsa. sUtramAM rahela sparza, rasa, gaMdha ane varNa, A badhAno dvanda samAsa karavo. eTale "sparza, rasa, gaMdha ane varNa' Avo artha thaze. sUtramAM rahela matvartha pratyayanI carcA. dvanda samAsa karyA bAda matvargIya pratyaya lagADavo. ahIM matya pratyaya matur che ane A pratyaya saMbaMdhanI apekSAvALo che. te saMbaMdha A rIte che. sparzanAdi indriyone prApta thayelAM je pugalo che te sparzArirUpe upapatna-prApta thAya che arthAt sparzendriyanI sAthe saMbaMdhavALAM pudgalo sparzAdi AkArathI prApta thAya che. 1. sarjana-sana-gaNa-vadhuH-zrotrANa tattvAa. 2 / sU0 20. 2. parzaza rasa azvaza vaza-parasAnjavaLaf: I 3. sparzarasagandhavarNAH eSAM asti iti sparzarasagandhavarNavantaH / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-23 167 athavA ahIM mAm pratyaya nityayogamAM che. ema kahIe to pudgalo haMmezA sparzAdi guNothI yukta hoya che kema ke indriyo sAthe saMbaMdha thayA pahelA paNa pudgalo spazadi AkAra-paryAyane bhajanArAM hatAM. bhASya - jethI A pramANe sparza, rasa, gaMdha ane varNa lakSaNavALAM pudgalo hoya che. spazadi zabdonI vyutpatti TIkA :- sparzAdi sarve karmasAdhana che. pRzyate ya ra :, je sparzAya te sparza kahevAya. A karmasAdhana kahevAya. A rIte " rate', "prAyate', "vati : : : 5, va: A pramANe vyutpatti karavI. eTale je sparzAya, svAda karAya, sUMghAya, jovAya arthAt je sparzano viSaya bane, rasano viSaya bane, gaMdhano viSaya bane, rUpano viSaya bane te pudgalo che Avo artha thAya che. bhASyamAM rahela rUti zabdano artha.. bhASyamAM TUMti zabda "je kAraNathI' e arthamAM che eTale "je kAraNathI A pramANenA lakSaNavALAM pudgalo che. A pramANe artha karAya che. tethI jIvo e pudgala zabdathI vAcya nathI. arthAt jIvone pudgala kahevAya nahIM. spazadi pudgala dravyathI bhinAbhina che. vaLI paramANu AdimAM rahelA A spardhAdi guNo paramANu AdithI je rIte bhinna che ane abhinna che te rIte "paparyAyavad dravyam' (37) A sUtramAM pratipAdana karAze. vijJAnavAdI taraphathI pUrvapakSa. pUrvapakSa - vijJAnathI bhinna koI sparzAdi guNavALAM pudgalo nathI. jema svapnamAM bAhya padArthanI apekSA rahetI nathI, arthAt padArtha rahe ke na rahe paNa svapnamAM jema avabhAsa thAya che tema bAhya padArthanI apekSA rAkhyA vinA vijJAna ja te pramANe bhAse che. vijJAnavAdInuM vaktavya anubhavaviruddha che. uttarapakSa - he vAdI ! anubhavathI viruddha hovAthI arthAt anubhavano virodha Avato hovAthI tArI A yukti yuktithI rikta (rahita) che. kAraNa ke dezano-vibhAgano viccheda thaI jAya to paNa potAnI aMdara rahelA anubhavanA kAraNe nIla, pItAdirUpa padArtha bahAra AvabhAsamAna thato dekhAya che. buddhimAM rahelo bAhyArtha AkAra bhAyamAna thAya che e svAnubhAva siddha che. teno apalApa karI zakAya nahIM, ane jyAre jJAnathI jANI zakAya evuM arthanuM svarUpa bhAsamAna thAya che to te padArtha nathI ema kevI rIte kahI zakAya ? arthAt na ja kahI zakAya. A rIte vijJAnavAdInuM vaktavya anubhava viruddha che. Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 tattvArtha sUtra svapnadRSTAMtanI asaMgatatA vaLI svapnanuM je udAharaNa ApyuM che te baMdhabesatuM nathI. kema ke svapnamAM to viparIta darzana thAya che ane jAgrata avasthAmAM aviparIta darzana thAya che mATe svapnanuM daSTAMta barAbara nathI. bAhyartha nirapekSa vijJAna mAnavAmAM pramANa ane pramANAbhAsano bheda banI zakaze nahi. vaLI bAhyA nirapekSa vijJAna thAya che ema jo mAnavAmAM Ave to pramANa ane pramANAbhAsamAM koI bheda nahIM rahe kema ke bAhyarthane laIne ja pramANa ane pramANAbhAsa thAya che. dA. ta. sApane jotAM "A sApa che' AvuM je jJAna thAya che te pramANarUpa che ane rajune jotAM A sApa che' AvuM rajjumAM jJAna thAya che te pramANAbhAsa che. pramANa ane pramANAbhAsa baMne bAhya padArthane laIne thAya che. tuM to bAhyartha nirapekSa vijJAna mAne che eTale tArA matamAM pramANa ane pramANAbhAsa Avo koI bheda raheze nahi. pramANa ane pramANAbhAsanI ApattinuM vizadIkaraNa. vaLI pramANa ane pramANAbhAsanuM lakSaNa juduM che. vastunA svalakSaNane grahaNa karanAruM jJAna e pratyakSa pramANa che ane arthAntaranA vikalpathI pravartatuM jJAna e pratyakSAbhAsa che. Ama pratyakSapramANa ane pratyakSa pramANAbhAsa beno bheda paDe che te to tArA mate nahIM paDI zake. mATe vijJAna bAhyArtha nirapekSa che ema huM mAne che te barAbara nathI paraMtu vijJAna bAhyarthanA svarUpanA jevuM hovAthI sAkAra che. nirAkAra vijJAnamAM sarvajJa ane asarvazanI Apatti.... jo vijJAnano nirAkAra arthAtu bAhyartha nirapekSa mAnavAmAM Ave to "pratyAsatti viprakarSAbhAvAt' eTale saMbaMdha thato nahIM hovAthI arthAt bAhya padArtho sAthe indriyono saMnikarSa nathI tethI kyAM to sarva padArthonuM grahaNa thavuM joIe kyAM to agrahaNa thavuM joIe ! matalaba e che ke padArthanI sAthe saMbaMdha thayA vagara bAhyartha nirapekSa ja vijJAna thAya to badhA sarvajJa banavA joIe ane kyAM to badhA asarvajJa rahevA joIe ! jo ke AvuM to che nahIM ke badhA sarvajJa hoya ke badhA asarvajJa hoya. mATe bAhyArtha nirapekSa vijJAna hoI zake nahIM. AthI grAhaka vizeSathI ja grAhyano sAkSAtkAra thAya che. arthAta jJAnavizeSathI ja zeyano sAkSAtkAra thAya che. matalaba jJAnavizeSathI ja jJAnagrAhya arthanuM svarUpa jaNAya che-svarUpa prakAzita thAya che. A vAta mAnavAmAM na Ave to arthajJAna paNa nahIM thAya. kAraNa ke "A ghaTa che.', "A paTa che" Avo je vyavahAra thAya che e upakAranA prabhAvathI thAya che. upakAra e janya-janaka bhAva sivAya banI zake nahIM. dA. ta. "A ghaTa che' Avo je vyapadeza (vyavahAra) che temAM ghaTAdino upakAra che. A ghaTAdino upakAra tyAre ja bane ke ghaTa ane ghaTa vyapadezano janyajanaka bhAva hoya ! arthAta ghaTa vyapadezano janaka ghaTa che ane ghaTa vyapadeza e janya che. Ama Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 H sUtra-23 169 janyajanaka bhAva hoya to ja vyapadezamAM bAhyArthano upakAra nimitta banI zake. arthAt bAhyArtha mAnavAmAM Ave to ja vijJAna banI zake. bAhyArtha zUnya vijJAna hoI zake nahIM. have A prasaMgathI saro... ApaNe ApaNI cAlu vAta calAvIe. bhASya :- temAM kaThina, mRdu, guru, laghu, zIta, uSNa, snigdha, rUkSa A pramANe ATha prakArano sparza che. tikta, kaTu, kaSAya, amla, madhura A pAMca prakAre rasa che. surabhi ane asurabhi be prakAranI gaMdha che. kRSNa, nIla, lohita, pIta ane zukla A pAMca prakAre varNa che. ane vaLI bIjuM... TIkA :- sparzAdinA sthUla bhedo sparzadinA anaMta paryAyo hovA chatAM mUla bhedanI prasiddhi mATe A prakriyA karAya che. A ATha prakArano sparza vidvAno, aMganAo ane bAlAdimAM prasiddha che. to paNa sArI rIte prayoga karanArAo vaDe sparzAdanA lakSaNano prakAza karAya che. sparza : 1. (1) namI na paDe evI vastuno arthAt namanazIla nahi evo je sparza te kaThina (2) sonnatirUpa je sparza te mRdu (3) nIce javAmAM heturUpa je sparza te guru (4) prAyaH karIne tiLuM ane UMce javAmAM heturUpa je sparza te laghu (5) spaSTa karanAra ane thobhAvavAnA svabhAvavALo je sparza te zIta (6) mRdutA (naramAza) karanAra, pAka karanAra je sparza te uSNa (7) saMyoga hoya to saMyoga pAmanArAonA baMdhanuM kAraNa je sparza te snigdha (8) te ja pramANe baMdha nahi thavAmAM kAraNa je sparza te rUkSa bhASyamAM 'rUti' zabda che te sthUlarUpe sparzanA ATalA ja bheda che ene batAvanAra che. ahIM eka vizeSa vAta jANavA jevI che ke-- aNuomAM snigdha, rUkSa, zIta ane uSNa A cAra sparza ja saMbhave che. skaMdhomAM to ATheya sparza yathAsaMbhava--jeTalA sparzono saMbhava hoya teTalA kahevA joIe. sparzamAM A pramANe udAharaNa che. kaThina--paththaramAM, mRdu--haMsa ane moranA pIMchAmAM, guru--vajamAM, laghu--AkaDAnA rUmamAM, zIta--baraphamAM, uSNa--agnimAM, snigdhathImAM, rUkSa--rAkhamAM. Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 rasa : tattvArtha sUtra (1) zleSma-kaphane zamana karanAra je rasa te tikta (kaDavo) (2) zleSmano bheda karavAmAM paTu--kuzaLa je rasane kaTu (tIkho) (3) khAvAnI rucine aTakAvanAra je rasa te kaSAya (tUro) (4) AzravaNa--kAna sudhI bhInuM karanAra, kAnane bhIMjavanAra je rasa te amla (khATo) (5) AhlAda ane puSTi karanAra, AnaMdane vadhAranAra je rasa te madhura keTalAka lavaNa rasano madhura rasamAM aMtarbhAva kare che ane keTalAka kahe che ke saMsargathI utpanna thAya che paNa svataMtra nathI arthAt pAMca rasanA mizraNarUpa mAne che. gaMdha : caMdana, uzIra ane kesara AdithI pedA thayelI gaMdha e surabhi-sugaMdha che. lasaNa ane viSThA AdinI je gaMdha te asurabhi-durgaMdha che. je sanmukha kare ane vimukha kare evI je gaMdha che te sAdhAraNa gaMdha che ema gaMdhano trIjo prakAra keTalAka mAne che. paraMtu te barAbara nathI. kema ke baMnene aMdara laI levAya che. arthAt kyAM to surabhimAM samAveza thAya, kyAM to asurabhimAM samAveza thAya. varNa H kRSNAdi varNo kramathI aMjana, zuka, patra, rudhira, kAMcana, zaMkhAdimAM vicAravA joIe. (1) aMjanamAM kRSNa varNa, (2) popaTanA pIMchAmAM lIlo, (3) lohImAM lAla, (4) suvarNamAM pILo ane (5) zaMkha AdimAM zukla varNa hoya che. kAlaracItarAdi varNo ekabIjA varNanA saMsargathI--meLApathI thAya che. dravyanayanA abhiprAye sparzodi.. A rIte sparzendriya Adi indriyone prApta thayela dravya ja sparzAdinA bhedathI juduM paDe che. kema ke dravyamAM aneka zaktio rahelI che. Avo dravyanayano abhiprAya che. paryAyanayanA abhiprAye sparzodi... paryAya nayanA abhiprAye sparzAdi ja che paNa dravya nathI. kema ke sparzAdinuM grahaNa thAya nahIM to sparzadinI buddhi thAya nahi. pUruM bhASyakAra ma bhASyamAM viSNu anyat A pada dvArA navA sUtranI sAthe saMbaMdha batAve che te A pramANe-- 1. rasamAM A pramANe udAharaNa che--tikta--maracA AdimAM, kaTu--nAgara (sUTha)vageremAM, kaSAya-- kAcA koTha AdimAM, amla--AMbaLA AdimAM, madhura--sAkara AdimAM.. Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-24 171 dravyanA saMpUrNa dharmano nirdeza na hovAthI arthAt A cAlu (23mA) sUtramAM pudgala dravyanA badhA dharmo batAvyA nathI. mATe vizva anyat A pada vaDe bIjA paNa dharmo che e batAvavuM che. arthAt pudgalonA kevala sparmAdi ja dharmo nathI, zabdAdi bIjA paNa dharmo che e batAvavA mATe A navA 24mA sUtranI racanA kare che. zabda-vanya- -saumya-zrautya-saMsthAna-bheTtmshchaayaatpodyotvntshc // 5-24 // sUtrArtha :- pudgalo zabda, baMdha, sUkSmatA, sthUlatA, saMsthAna, bheda, aMdhakAra, chAyA, Atapa ane udyota dharmavALA che. TIkA :- sUtramAM dvandva samAsavALA zabdAdi pudgalanA pariNAma che. e batAvavA mATe matum pratyayathI nirdeza karAyo che. vaLI sUtramAM je haiM mUkavAmAM Avyo che te pudgalanA anukarSaNa mATe che. eTale pUrvasUtramAM sparzarasa, gaMdha ane varNavALAM pudgalo che ema kahyuM te pudgalo zabdAdi dharmavALA paNa che Avo artha thAya mATe ahIM paNa 'pudgala' zabdane grahaNa karavA mATe 6 mUkyo che. bhASya :- temAM zabdanA cha prakAra che. (1) tata, (2) vitata, (3) dhana, (4) zuziSara, (5) saMgharSa, (6) bhASA. TIkA :- r eTale te zabdAdi pudgala pariNAmo che temAM zabda nIce batAvAze tevA svarUpavALo che. zabdanuM lakSaNa... vivakSAnA kAraNe anvaya ane vyatirekathI, pradhAna-gauNa bhAve sAmAnya ane vizeSa A ubhaya svarUpavALA arthane kahenAra, pratyeka arthamAM niyata ane saMgata evo varNAdi vibhAgavALo je dhvani che te ja zabda che. 'ja' kArathI sphoTano niSedha kare che. arthAt sphoTa e zabda nathI. (matalaba, zabdonA cokkasa artha hoya che. zabda aneka arthavALo hovA chatAM upayoga karanAranI vivakSAthI amuka artha mukhya karavAmAM Ave che. Ama sAmAnya-vizeSa ubhayarUpa je 1. aSTavidhAsu vargaNAsu bhASAyogyA yA vargaNA tadAtmakaparamANubhirArabdho yo mUrtimAnakArAdissa varNa ityarthaH / ..... nanu svArthapratyAyanazaktimAneva zabdo'tra vivakSitena tAdRk zabdatvaM varNe nirarthakatvAdityAzaGkAyAmAha .... ghaTAdisamudAyaghaTakA varNAH pratyekamarthavantaH tadvyatyaye'rthAntaragamanAt tasya vyatyaye hi rAkSasAH sAkSarA ityAdAvarthAntaragamanaM dRzyate tasmAdavazyaM varNA arthavantaH, upalakSaNo'yaM hetustena varNatvAddhAtupratyayanipAtavat varNavizeSAnupalabdhau pUrvadRSTArthA sampratyayAt yathA pratiSThata ityatra prazabdAnupalabdhau prasthAnarUpasyArthasyAsampratyayAdityAdayo hetavo'tra saMgRhyante / tattvanyAya0 pR0 410 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra 172 artha che tene kahenAra che. paNa A arthano bodha tyAre thAya ke varNAdino parasparano barAbara saMbaMdha rakhAto hoya. Avo je dhvani che te ja zabda che.) zabdanuM lakSaNa batAvatAM je traNa vizeSaNa batAvyAM ke--(1) pratyeka arthamAM niyata, (2) saMgata (3) vadi vibhAgavALo dhvani te zabda kahevAya che to te traNa vizeSaNone spaSTa rIte samajI laIe. pratyeka arthanI sAthe zabdanuM niyatapaNuM... anAdi kALathI cAlI AvelI vRddhothI paraMparAthI je saMketanI prasiddhi che tenAthI zabdanuM dareka arthanI sAthe niyatapaNuM che. dA. ta. kaMbugrIvAdimAnane 'ghaTa' zabdathI kahevo. A ghaTa zabdano kaMbugrIvAdimAnamAM saMketa kahevo. te A saMketa anAdi vRddha paraMparAthI cAlyo Ave che. eTale kaMbugrIvAdimAna arthanI sAthe ghaTa zabdanuM niyatapaNuM che. AvI rIte badhA zabdo ane arthanuM niyatapaNuM samajI levuM. zabdamAM saMgatatvanuM nirUpaNa... jema zibikAne uThAvanArA puruSonuM kArya eka che ane paraspara apekSA rAkhatA teo zibikAne vahana kare che. Ama zibikAne vahana karavArUpa eka kArya karavApaNA vaDe ekabIjAnI ekabIjA apekSA rAkhatA hovAthI zibikA vahana saMgata rIte thAya che. tevI rIte parasparanI apekSAthI je zabdano je abhidheya artha hoya tenI sAthe eka kArya karavA vaDe saMgatapaNuM che. dA. ta. ghaTa zabdamAM 'gha' ane 'Ta' A be akSaro che. A baMne paraspara apekSA rAkhatA hovAthI kaMbugrIvAdimAna eka padArthanA abhidhAyaka bane che. zabdanA vibhAga... varNa, pada ane vAkyo A vibhAga che. A traNa vizeSaNavALo dhvani ja zabda che ane A zabda zrotrendriyathI grAhya bane che. AvA svarUpavALo ja zabda che paNa zAlAturIya-pANini matane anusaranArAoe kalpelo sphoTa nathI. teono mata A pramANe che ke-- uccarela dhvani sphoTane abhivyakta kare che, ane tenI abhivyaktithI arthano bodha thAya che. matalaba zabdanuM uccAraNa karIe eTale sphoTa spaSTa thAya che ane te sphoTathI arthanuM jJAna thAya che. 1. vaiyAkaraNoe sphoTa eTalA mATe mAnyo che ke badhA varNa bhegA thaIne vAcaka bane che ke pratyeka varNa vAcaka che ? jo pratyeka varNa vAcaka che to bIjA varNo nirarthaka thaze, ane jo badhA varNo bhegA thaIne vAcaka bane che ema mAnIe to paNa ThIka nathI. kema ke badhA varNonI utpatti sAthe thatI nathI, mATe varNathI judo sphoTa che ane te vAcaka che. A sphoTa varNathI abhivyagya che. - muktAvalI Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-24 173 sphoTa abhivyajyamAna manAya to anitya siddha thAya. temano A mata barAbara nathI. kema ke temanuM A je nirUpaNa che enAthI to sphoTa e anitya siddha thAya che je abhivyajyamAna-pragaTa thato hoya che te anitya hoya che, jemake - mULa, kIla, udaka e badhA abhivyajyamAna che to temano vinAza che. A rIte abhivyajyamAna hovAthI sphoTa e anitya thaze. vaLI bIjA hetu dvArA paNa sphoTanI anityatA siddha thAya che. te A pramANe jema dIpaka e arthanI pratItino hetu che to anitya che tema sphoTa e paNa arthanI pratItino hetu che mATe sphoTa paNa anitya siddha thaze. AthI zabdanA uccAraNathI sphoTa abhivyakta thAya che ane enAthI arthanI pratIti thAya che A mata ThIka nathI. have jo sphoTane nitya mAnavAmAM Ave to pradIpAdi daSTAMta nahIM banI zake. kema ke pradIpAdi anitya che ane sphoTa nitya che. che. tethI sphoTane anitya mAnazo to ja abhivyaMjakanI siddhi mATe pradIpa dAMta banI zake ! have A doSathI DarIne jo ema kahevAmAM Ave ke dhvani skoTanI abhivyaMjaka nathI kema ke dhvanino cakSuthI bhinna indriyo dvArA pratyakSa thAya che. jema gaMdha e cakSuthI judI indriyathI pratyakSa thAya che to te gaMdha abhivyaMjaka nathI tema dhvani-zabda cakSu sivAyanI indriyathI pratyakSa thAya che mATe dhvani sphoTanI abhivyaMjaka banI zake nahi. dhvani e acAkSuSa pratyakSa che. arthAt cakSu sivAya bIjI indriyothI dhvanino pratyakSa thAya che. jema gaMdhano pratyakSa dhrANendriyathI thAya che tethI gaMdha e koInI abhivyaMjaka nathI tema dhvani paNa acAkSuSa pratyakSa hovAthI sphoTanI abhivyaMjaka nathI. dhvani (pakSa) sphoTAnabhivyaMjakatva (sAdhya) acAkSuSapratyakSa-At (hetu) gaMdhavat (daSTAMta) Ama anumAna dvArA dhvani e sphoTanI abhivyaMjaka nathI ema siddha thAya che. AthI dhvanirUpa zabda e smRtinuM kAraNa che. kema ke pahelAM vidvAn pAsethI lIdhelA saMketa badhA zabdonA arthanuM jJAna karAve che. eTale dhvanirUpa zabdathI pUrvamAM saMketathI je arthanuM jJAna meLaveluM che tenuM smaraNa thAya che. eTale zabdathI thatuM je jJAna che te smArta eTale smRtijanya che athavA smRti viSayaka che. have anyApohavAdI' kahe che ke-zabdano artha anyApoha ja che. anya-bIjAne, 1. bauddhonuM kahevuM che ke zabda ne arthano kazo saMbaMdha nathI. kema ke artha hoya che tyAre je zabdo joyelA che te zabdo arthano nAza thaI gayo hoya ke utpanna thavAno hoya to paNa dekhAya che. jenA na hovA Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 tattvArtha sUtra apoha-dUra karavo. anyApoha eTale bIjAne dUra karavo. A kevala niSedha bane che. kevala anyApoha zabdano artha banI zake nahi. vidhinI apekSA rAkhyA vagaranA vyatireka eTale niSedha aprasiddha che. matalaba ke vidhi sivAya niSedha banI zakato nathI, tema niSedha nirapekSa vidhi hoto nathI. A baMne paraspara apekSita che. paraspara apekSAvALA anvaya-vidhi, ane vyatireka-niSedhathI sarvatra arthano avabodha thAya che. mATe vyatireka-niSedhanuM ja prAdhAnya kahevuM e ayukta che. AmAM dattaka bhikSunuM pramANa che ke - arthAntarane dUra karavA pUrvaka svArthane kahenArane zabda kahevAya che." arthAta zabda bIjA arthane dUra karavA pUrvaka potAnA arthano bodha karAve che. eTale vidhi sApekSa niSedha che. A dattaka bhikSuke Apela pramANanI paMktimAM rahelA "di zabdano artha "yasmAtuM' che. "je kAraNathI zabda bIjA arthane dUra karato potAnA arthano bodha karAve che." A pramANe artha thAya. jema "vRkSa' zabda che te vRkSathI judA bIjA arthono apoha karato arthAt avRkSanI nivRtti ane svArthe purvanuM eTale svArtha-vRkSa che teno bodha karAvato-vRkSarUpa svArthane jaNAve che. tAtparya e che ke nivRtti viziSTa vastu e zabdArtha che paNa apohamAtra-nivRttimAtra zabdArtha nathI. zabdano artha nivRtti mAtra karAya to te avasu banI jaze. matalaba ke niSedhapUrvakanuM vidhAna e zabdArtha che paNa nivRttimAtra to artha banI zake ja nahIM. kema ke nivRttimAtrano to paricaya thAya tema ja nathI. jema kharaviSANano abhAva che. arthAt gadheDAnuM zIMgaDuM e koI vastu ja nathI to tenuM koI varNana kare ke gadheDAnuM zIMgaDuM kuSTha che, tIkSNa che. e kevI rIte bane ? avastu hovAthI teno Avo paricaya ApI zakAto nathI. tevI ja rIte nivRttimAtra jo zabdArtha hoya to te avastu banI jAya che ane tethI te lakSya banI zakato nathI. mATe anyApohamAtra zabdArtha nathI. chatAM paNa je dekhAya che te tenI sAthe baMdhAyela nathI tema artha na hovA chatAM paNa zabdo dekhAya che mATe zabdo arthanA pratipAdaka nathI. anyApoha mAtrane kahenArA zabdo che. kintvanyApohamAtrAbhidhAyakA iti cennArthavatazzabdAttadrahitasya zabdasyAnyatvAt, na cAnyasya vyabhicAre'nyasyApi vyabhicAro bhavitumarhati, gopAlaghaTikAdidhUmasyAgnivyabhicAropalambhena parvatAdipradezavartino'pi vanyagamakatvApattestathA ca kAryahetave jalAJjalirdattA syAt kiJca pratItivirodho'pi syAcchabdasyAnyApohAbhidhAyakatve gavAdizabdebhyo vidhirUpatayA'rthapratIteH, anyaniSedhamAtrAbhidhAyakatve ca tena sAnAdimato'rthasya pratItyanApattyA tatastadbodho na syAt, na caikasya gozabdasya buddhidvayajanakatvAnna doSa iti vAcyam, ekasya zabdasya yugapadbuddhidvayajanakatvasyAdarzanAt / tattvanyAyavibhAkare pR0 406 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 H sUtra-24 175 ahIMyAM zabdano artha anyApoha kahenAra bauddhane kahevAmAM Ave che ke nivRttiviziSTavastu e zabdano artha che te paNa tArA matamAM ghaTI zakato nathI kema ke pahelA vidhithI ghaTanuM jJAna thAya che pachI anyApoha thAya che tema nathI ane anyApoha karIne pachI judA kALamAM ghaTanuM jJAna thAya che tema paNa nathI. kema ke sarva bhAvo--padArtho atyaMta hrasva ane kSaNika che ane tethI ja jJAnano vyApAra ane dhvanino vyApAra Ama be vyApArayukta nathI. kema ke jyAre dhvanino vyApAra che tyAre jJAnano vyApAra nathI ane jJAnano vyApAra che tyAre dhvanino vyApAra nathI. AthI nivRttiviziSTavastu e artha paNa ghaTI zakato nathI. bauddha :- saMtAnathI thaze. te kahevuM ayukta che. kema ke saMtAna koI padArtha nathI. Ama tamArI mAnyatA TakI zakatI nathI ane vastu sAmAnya-vizeSa ubhayarUpa siddha thAya che. te A pramANe-- jo A pramANe ghaTa ane aghaTano bodha ekasAthe thAya che ema siddha thAya. kema ke 'nivRttiviziSTavastu' Avo artha karavo hoya to anya vastuno apoha ane svArthane batAvavuM baMne kramathI to banI zakatuM nathI kAraNa ke padArtho kSaNika che. tethI baMne ekasAthe thAya che e ja siddha thAya che. dA. ta. svabhAva hovAthI jema sUryanA udayamAM aMdhakArano nAza ane potAnA svarUpanuM prakAzana baMne ekIsAthe thAya che. evI rIte A baMne vidhi ane niSedha paNa ekasAthe thAya che. eTale ghaTa ane aghaTa baMneno bodha ekasAthe thayo. temAM ghaTano bodha e (sAmAnya) ane anyApoha(vizeSa) A baMne ekIsAthe che AvuM tamAre mAnavuM paDaze. Ama saMtAnathI ghaTagrahaNa ane anyApoha ekasAthe siddha thayA eTale vastu sAmAnya ane vizeSa ubhayAtmaka che evuM tamAre vagara icchAe paNa mAnavuM paDaze. anvaya (vidhi) ane vyatireka (niSedha) baMne eka kakSAvALA che mATe vidheya paNa pradhAna che ema mAnavuM paDaze. dhava ane dira A baMne ekasAthe grahaNa karAyelA hovAthI pradhAna che tevI rIte ekasAthe grahaNa karAyelA anvaya ane vyatirekamAM eka pradhAna che ane eka gauNa che AvI kalpanA karavI e zreyasa-kalyANakArI nathI. arthAt dhava ane dira baMne jema pradhAna che tema zabdano sAmAnya artha paNa pradhAna che ane vizeSa artha paNa pradhAna che emAM koIne gauNa kahevo e yukta nathI. mATe ja dhava ane khadiranuM udAharaNa ApyuM che. A bemAMthI ekane paNa gauNa kahI zakAya nahIM. nahIM to dvandva samAsa bane nahi. zaMkA :- jo anvaya-vidhinI pradhAnatA svIkAravAmAM Ave to prayatnAnantarIyakatvarUpa hetu sapakSamAM vyApta nahIM thato thako ja anityatvano bodha karAvaze. zabda (pakSa) anityatva (sAdhya) prayatnAnantarIyakatva (hetu) (dRSTAMta) Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra prayatna' sivAya nahIM thato hovAthI zabda e anitya che. AvuM ApaNe anumAna karIe chIe. temAM sapakSa (daSTAMta) ghaTa laIe. kema ke jema ghaTa e prayatna sivAya nahIM thato hovAthI anitya che tema zabda e paNa prayatna sivAya nahi thato hovAthI anitya che. 176 have je sapakSa ghaTa che te ghaTa zabdathI ApaNane ghaTa ane aghaTa baMneno bodha thaze. to ApaNo prayatna sivAya nahIM thato hovAthI A hetu mAtra ghaTamAM rahyo. aghaTarUpa sapakSamAM A hetu rahyo nahi. kema ke anvayano pradhAnapaNe svIkAra che tethI vyatirekarUpa aghaTa sapakSamAM hetu raheze nahi. A rIte anvayanI pradhAnatA svIkAratA hetu sapakSamAM vyApta banato nathI. samAdhAna :- A zaMkA paNa barAbara nathI. kema ke AvuM kahyuM che koNe ke sapakSamAM vyApta hoya to hetu sAdhyano gamaka bane che ane sapakSamAM avyApta hetu sAdhyano gamaka thato nathI ? arthAt sapakSamAM hetu vyApta hoya ke na hoya te jovAnuM nathI paNa hetu anvaya ane vyatirekI che ke nahIM te ja jovAnuM che. AvuM ame mAnatA ja nathI ke sapakSamAM vyApta hoya to hetu gamaka bane che, vyApta na hoya to gamaka banato nathI. ame to ATaluM ja mAnIe chIe, ATaluM ja kahIe chIe ke anvaya nirapekSa vyatireka gamaka thato nathI. arthano pratipAdaka thato nathI ane vyatireka nirapekSa anvaya arthano pratipAdaka thato nathI. parasparanI apekSAvALA hoya to zibikAne vahana karanArAonI jema anvaya ane vyatireka arthanA pratipAdaka bane che. zibikAne vahana karanArA jeTalA puruSo hoya te badhA ekabIjAnI apekSA rAkhatA e badhA ja puruSo zibikAne vahana karavAmAM pradhAna che tenI jema paraspara apekSA rAkhatA hoya to anvaya ane vyatireka sarva ThekANe pradhAna che. athavA kvacit koI ThekANe vivakSAnA kAraNe bemAMthI ekanI guNabhAva ane pradhAna bhAvanI kalpanA thAya che. jema dvAdazazatikAmAM kahyuM che ke--"je kahyuM che ke aprasakta(je prasaMgane prApta nathI te)no niSedha zA mATe ? ekalo pratiSedha ja nathI kahevAto, paraMtu te vastuno koI bhAga arthAntaranI nivRttithI lokamAM jaNAya che. jema 'viSALiAt anazva: ''zIMgaDAvALo hovAthI anazva che.' A dRSTAMtamAM arthAntara je azva enI nivRttithI viSAnitva zabdathI baLada vagere jaNAya che--eTale ke vastuno-padArthano koI bhAga baLada vagere jaNAya che. eTale A pratiSedha mAtra nathI kahevAto paraMtu pratiSedha dvArA koI vastunI siddhi karAya che arthAt vizeSa batAvAya che. 1. prayatnAnantarIyakatvAt eTale prayatna sivAya nahi thato hovAthI prayatna sivAya zabda uccArAto nathI eTale jyAM jyAM prayatna che tyAM tyAM zabda che. zabdanuM uccAraNa prayatna sivAya thatuM nathI eTale zabdanI sAthe prayatnanI vyApti che. Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 sUtra-24 177 have tame kahezo ke A to arthathI AkSipta che. ahIM vizeSano bodha arthathI thAya che kema ke viSANI zabdathI iMgavALAno bodha thAya che paNa azvano to bodha arthathI che. Ama ahIM vizeSa arthathI AkSipta-gamya che. - tamArI A vAta barAbara nathI. vizeSano bodha arthIkSipta nathI. kema ke "viSamtvAt nazva:'. AmAM anazva-azva nivRttino bodha karAvanAra 'azva' zabdano prayoga che. zabdaprayoga vagara je arthathI bodha thAya te arthagamya kahevAya. arthAt anazvano bodha sAkSAt che. zabdathI jema sAmAnya kahevAya che tevI rIte vizeSa paNa kahevAya che. mATe ahIMyAM baMne mukhya che. AthI sAmAnya ane vizeSa baMne abhidheya che. sAmAnya (anvaya) e paNa mukhya che ane vizeSa (vyatireka) e paNa mukhya che. mATe zabdano artha sAmAnya-vizeSa ubhaya che. tethI zabda sphoTa nathI ke zabdano artha anyApoha mAtra nathI paNa zabdano artha sAmAnyavizeSa ubhaya che. zabda e pudgaladravyano pariNAma che. kAraNa ke e mUrta che mATe pudgala dravyano pariNAma che ema samajAya che. have zabdamAM mUrtatA che e kevI rIte te joIe. zabdamAM mUrtatAnI siddhi bIjAM dravyomAM vikAra pedA karavAnuM sAmarthya che. arthAt zabda bIjAM dravyomAM vikAra pedA kare che. pippalapANI jema bIjA dravyamAM vikAra pedA kare che to te mUrta che enI jema zabda paNa mUrta che. Ama zabdamAM bIjA dravyamAM vikAra karavAnuM sAmarthya che. AthI zabdamAM mUrtatA che. zabdamAM mUrtatA che e to siddha thayuM paNa temAM dravyAntaramAM vikAra karavAnuM sAmarthya che e kevI rIte samajAya ? tene daSTAMtathI vicArIe. dravyAntaravaratvAn hetunI siddhi mATe daSTAMta tADana karAtA DholanA taLiye rahelI kalimbAmAM prakaMpa thato dekhAya che, tathA zaMkhAdino atimAtrAmAM vadhelo avAja baherA kare che. Ama dravyAntaramAM vikAra karavAnuM sAmarthya zabdamAM che paNa amUrta evA AkAzAdimAM nathI. arthAt amUrtamAM A sAmarthya nathI. mATe zabda e mUrti che, ane mUrta hovAthI zabda pudgalano pariNAma che. eTale zabda e pudgala dravya che. A rIte ApaNe zabda e pudagaladravya che. pudgala dravyano pariNAma che e mUrtavAtu hetuthI siddha karyuM. hajI paNa tene siddha karatA bIjA hetuo vicArI laIe. parvatathI athaDAyelo paththara UlaTI dizAmAM jAya che. je dizAmAM pheMkyo te dizAmAM jato nathI. pUrvamAM parvata hoya ane enI sAme paththara athaDAya to te pazcimamAM jAya che AthI parvatathI athaDAyelA paththaranI jema zabda viruddha-UlaTI dizAmAM jato hovAthI pugaladravyano pariNAma che. Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 tattvArtha sUtra vaLI jema makAnamAM bArI, bAraNAM ke chidra hoya to taDako AvI zake tema zabda paNa dvAranI apekSA rAkhe che mATe pudgaladravyano pariNAma che. vaLI agurUdhUpanI jema zabdamAM saMhAranuM sAmarthya che mATe pudgaladravyano pariNAma che. vaLI ghAsa ane pAMdaDAM jema vAyunI preraNAvALAM che arthAta je dizAmAM vAyu vAto hoya te dizAmAM ghAsa ane pAMdaDAM vagere jAya che tema zabda paNa je dizAmAM vAyu vAto hoya te dizAmAM jAya che. mATe pudgaladravyano pariNAma che. vaLI dIpakano prakAza jema badhI dizAmAM gRhIta thAya che tema zabda paNa sarva dizAthI grahaNa thAya che-sarva dizAmAM saMbhaLAya che mATe pudgaladravyano pariNAma che. vaLI tArAno samUha jema sUryanA tejathI abhibhUta thAya che tema zabda paNa bIjA joradAra avAjathI parAjita thAya che mATe pudgaladravyano pariNAma che. vaLI sUryamaMDaLano prakAza jema bIjAno abhibhAvaka che eTale bIjAnA prakAzane dabAvanAra che tema eka zabda (avAja) bIjA zabdane dabAve che kAraNa ke A vAta anubhavasiddha che ke moTA zabda(avAja)thI nAno zabda (avAja) dabAI jAya che. A pratIta ja che. tethI zabda e pudgaladravyano pariNAma che. Ama aneka hetu dvArA zabda e pudgaladravyano pariNAma che arthAt pudgaladravya che e siddha thAya che. vaizeSikonI mAnyatAnuM nirUpaNa ane nirAkaraNa. zabda, saMkhyA, parimANa pRthakva, saMyoga, vibhAga A AkAzanA guNo che. eTale zabda e AkAzano guNa che Avo vaizeSikano mata che. zabda e dravya nathI banI zakato temAM yukti Ape cheshbdH, na dravyam, ekadravyavattvAt zabda, eka dravyavALo hovAthI dravya nathI. 'padravyavarta'no vigraha A pramANe cheeka Azraya dravya vaDe je dravyavAnuM hoya te "eka dravyavAnuM kahevAya. athavA eka dravya jeno Azraya hoya te "eka dravyavAnuM che. ane eno je bhAva te "eka dravyavasva' che. je eka dravyamAM raheluM hoya, jeno Azraya eka dravya hoya te ekadravyavAnuM che to zabda e ekadravyavALo che. kema ke zabda je AkAzamAM rahe che te AkAza eka dravya che. A zabdano ekadravya Azraya thayo. bIjo koI zabdano Azraya nathI. tethI zabda eka dravyaAzraya vaDe dravyavALo kahevAya. mATe zabda e dravya nathI. matalaba dravyano Azraya te bane je be hoya che. Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 179 adhyAya-5 H sUtra-24 jema ghaTa dravya che to teno Azraya be kapAla dravya bane che. jyAre zabdano Azraya to eka AkAzadravya ja che. mATe zabda e dravya nathI. zabda e karma-kriyA nathI. kema ke zabdano cAkSuSa pratyakSa nathI. arthAt cakSuthI bhinna indriyathI pratyakSa che. ahIM cakSuthI bhinna zrotrendriya che. zabdano pratyakSa zrotrendriyathI thAya che. matalaba zabda kriyA hoya to AMkhathI dekhAya. mATe zabda karma ja nathI. Ama zabda e dravya nathI, karma nathI. bAkI rahyo guNa. mATe pArizeSa anumAnathI zabda e guNa che ema siddha thAya che. vaLI zabda e kSaNika che. kema ke uccAraNathI pahelA ane pachI zabdanA astitvane siddha karanAruM koI liMgahetu nathI. uccAraNanI pahelA zabda nathI... zabdanI je kAraNasAmragI che tenA pahelAM zabdano AtmalAbha nathI. arthAt zabdarUpa kArya nathI. mATe uccAraNa pahelA zabda nathI. uccAraNa pachI paNa zabda nathI... uccAraNa karyA pachI paNa zabda nathI. kema ke zabdanI abhivyaMjaka koI vastu nathI. zabdanuM uccAraNa karyA pachI zabdane prakAzita karanAra koI vastu nathI tethI zabdanuM uccAraNa karyA pachI zabdane siddha karanAra koI liMga nathI. zabdano abhibhaMjaka nathI tenuM kAraNa... jo koI abhivyaMjaka hoya to kAraNane lIdhe vikAra na thAya. arthAt vastumAM phera paDato nathI. vastu tevI ne tevI rahe che. dA. ta. dIpaka, divyamaNi A badhA ghaTanA abhibhaMjaka che. A badhAnA saMnidhAnamAM ghaTamAM koI parimANano pharaka paDato nathI jovAyo. kAraNa ke abhivyaMjakano bheda hovA chatAM eTale abhivyaMjaka judA judA hovA chatAM ghaTamAM kazo pharaka paDato nathI. ghaTa evo ne evo ja hoya che. jyAre zabdamAM A zabda alpa che, A madhya che Avo bheda prApta thAya che. arthAt A tAra che, A zabda nAno che, A zabda moTo che. AvA zabda-dhvanimAM bheda dekhAya che mATe zabdano koI abhivyaMjaka nathI. vaLI bherI AdinA saMyogathI, veNunA parvanA vibhAgathI ane zabdathI zabdanI utpatti vIcitaraMga nyAyathI thAya che. vIcisaMtAna eTale taraMganI zreNI. jema eka taraMga bIjI taraMgane, bIjI taraMga trIjI taraMgane pedA kare che. Ama taraMgathI jema taraMga thAya che tema zabdathI zabdanI utpatti thAya che. Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 tattvArtha sUtra A rIte (1) bherI AdinA saMyogathI, (2) baMsarInA parvanA vibhAgathI, (3) zabdathI A traNa prakAre zabdanI utpatti thAya che. Avo vaizeSikono mata che.. have zabda e AkAzano guNa che te batAvatAM kahe che ke sparzavALAM dravyo je pRthvI, pANI, Aga, vAyu che teono zabda e guNa nathI. kema ke zabda e kAraNaguNapUrvaka nathI. naiyAyiko kahe che ke-ghaTanuM kAraNa kapAla che ane ghaTanA rUpa prati kapAlanuM rUpa kAraNa che. AmAM ghaTanuM kAraNa kapAla che ane A kAraNamAM raheluM rUpa ghaTanA rUpanuM kAraNa bane che tethI ghaTanuM rUpa kAraNaguNapUrvaka kahevAya. tevI rIte zabdane guNa mAne che te te zabdanuM kAraNa AkAza mAne che ane AkAza e nitya dravya che tethI AkAzanuM koI kAraNa nathI mATe zabda e kAraNaguNapUrvaka banI zake nahi. jema sapheda zaMkhanA kAraNa(zaMkhanA avayavo)nI dhavalimA-dhoLAza kAraNa che tevI rIte zabda kAraNaguNapUrvaka nathI. AthI zabda pRthvI Adino guNa banI zakato nathI. kema ke pRthvI AdimAM rahelA guNo kAraNaguNapUrvaka che. jema zaMkhano nAza thavA chatAM zaMkhanA TukaDAomAM tevI ne tevI dhavalimA dekhAya che tevI rIte bherI AdinA zabdo bherI Adi nAza pAme chate bherI AdinA avayavomAM prApta thavA joIe paNa prApta thatA nathI. athavA zarIra naSTa thaye chate zarIramAM zarIranA avayavomAM sAmagloka Adi zabdo prApta thavA joIe--saMbhaLAvavA joIe paNa prApta thatA nathI. mATe zabda e kAraNaguNapUrvaka nathI. ane AthI e pRthvI Adi dravyano guNa banI zake nahi. vaLI paNa zabda e pRthvI Adino guNa nathI temAM bIjo tarka che. jo zabda e sparzavALA dravyano guNa hoya to jeTalAM sparzavALAM dravyo che teTalA zabdo thavA joIe. jema rUpAdi jeTalAM dravyo che teTalA bhedavALA che. arthAta jeTalAM dravyo che teTalAM dravyomAM rUpa juduM juduM che tevI rIte zabdo paNa jeTalAM sparzavALAM dravyo che te badhAMmAM judAM judAM thavA joIe. paNa ema che nahIM. matabala jeTalAM dravyo che teTalAM dravyomAM zabda thato nathI. Ama rUpAdi yAvadravyabhAvi che jayAre zabda e ayAvad dravyabhAvi che. mATe zabda e pRthvI Adino guNa nathI. vaLI AzrayathI anyatra-Azraya sivAya zabdanI upalabdhi thAya che mATe zabda sparzavALA dravyano guNa nathI. kAraNa ke zaMkha ane mukhano saMyoga anyatra che. arthAt zaMkha vAgI rahyo che Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 181 adhyAya-5 H sUtra-24 koI bIje sthaLe ane zabdanI upalabdhi bIjI dizAmAM rahelA zrotAone paNa thAya che. jyAre sparzavALA dravyanA rUpAdi guNo AzrayathI bIje ThekANe grahaNa thatA nathI. mATe zabda sparzavALA dravyano guNa nathI. have rahyA AtmA, mana, dizA ane kALa. zabda A dravyono paNa guNa banI zakato nathI. kema ke zabda bAhmendriya dvArA pratyakSa thAya che. arthAt zrotrendriyathI zabdanuM grahaNa thAya che. jyAre A AtmAdi dravyonA guNa bAhya indriyathI pratyakSa thatA nathI. eTale jo zabdane AtmAdino guNa manAya to bAhmendriyathI eno pratyakSa thAya nahIM. AthI zabda e bAhmendriyathI pratyakSa thAya che mATe zabda e AtmA, mana, dizA ane kAlano guNa banI zake nahIM. have bAkI eka dravya rahyuM te AkAza che. zabda dravyAzrita che ane ATha dravyamAM Azrita nathI tethI bAkI rahyuM AkAza. AthI AkAzano guNa siddha thAya che. A rIte pArizeSya anumAnathI zabda AkAzano guNa che ane apratyakSa evA AkAzanuM liMga che. A pramANe vaizeSike potAnA matanuM nirUpaNa karyuM. vaizeSikanI mAnyatAnuM nirAkaraNa... gagananA mahAna zikharanA varNananI jema A badhuM vaizeSikoe vAcAlapaNAthI aghaTamAna svamatithI kalpela zilparacanA mAtra che. gaganane zikhara ja hotuM nathI to tenuM varNana kyAMthI thAya ? tema zabda e guNa nathI to enI siddhi mATenuM vivecana paNa kyAMthI ? arthAt enI siddhi mATenuM vivecana paNa ayukta che. zabda e mUrta che. A vAta AnI pahelAM ja ame yuktithI siddha karI dIdhela che. mATe koI paNa rIte mUrta evo zabda AkAzano paNa che tene siddha karanArI koI yuktisaMgata thaI zakatI ja nathI. jema rUpAdi e AkAzano guNa che ema kahevuM azobhanika tema zabda AkAzano guNa che ema kahevuM te paNa barAbara nathI. pudgalono ja tevA prakArano pariNAma che e zabdanA vyavahArane pAme che. mATe e zabdamAM eka dravyavattvano abhAva che ane tethI zabda e kathaMcit dravya che ane kathaMcit guNa che. pariNAma ane pariNAmI kacit bhinna ane kathaMcit abhinna che. AvuM ame svIkArIe chIe. A kahevAthI zabdanuM ekAMtathI anityapaNuM paNa khaMDita samajavuM. arthAt zabda kathaMcit nitya che ane kathaMcit anitya che, kema ke badhA padArtho dravya-paryAyarUpa che. arthAt dravyAtmakapaNe nitya che ane paryAyathI anitya che eTale zabdamAM nityAnityapaNuM che. zabda AkAzAdhiSThitaH aSTadravyAnAzritatve sati dravyAzritatvAditi / 1. Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 tattvArtha sUtra vAdI - jo tame (syAdvAdI) ema mAno cho to pachI koI AkAre zabda AkAzano guNa ja che ema manAya to vAMdho zuM che? arthAt koI AkArathI zabdane AkAzano guNa kaho ne ! syAdvAdI :- amAre tyAM AkAzanA paNa nAma AkAza vagere ghaNA bheda che. to zabda jenAthI thAya che tenuM nAma AkAza pADIe to bherI vagere nAma AkAza che. A bherI ke je nAma AkAza che teno guNa zabda che. A rIte amAre tyAM to A apekSAe zabda AkAzano guNa paNa che ema kahI zakAze. amane emAM koI doSa Avato nathI. have pahelAM vaizeSike zabda e kriyA nathI tenI siddhi mATe 'gavAkSuSapratyakSatvati' hetu Apyo hato te paNa asiddha che. karmamAM cAkSuSa pratyakSatA asiddha che. kema ke karma-kriyA e dravyano pariNAma che. ane kriyA to ame dareka dravyamAM mAnIe chIe. temAM keTalAMka dravyo apratyakSa che. AvAM apratyakSa dravyomAM paNa kiyA che. te kriyAno cAkSuSa pratyakSa nathI. mATe kriyAmAM cAkSuSa pratyakSatA asiddha che. AthI tame zabda e kriyA nathI temAM "vAyupapratyakSadvA' A hetu Apyo che te ja asiddha che. have vaizeSike zabdamAM kSaNikata kahyuM hatuM arthAt zabda e kSaNika che, kema ke uccAraNanI pahelA ane pachI te che evuM siddha karanAra koI liMga nathI. te jo ekAMtamAMthI kSaNikatva siddha karatA jAya to zabdano pratyakSa ja na thAya ane kathaMcita kSaNikatva siddha karavA jAya to syAdvAdInA mate siddhasAdhyatA che. matalaba sAdI to zabdanuM kathaMcita kSaNikatva mAne ja che. jo sarvAtmanA kSaNikatva eTale sarvathA kSaNikatva kahe to daSTAMta ja nahIM maLe. vaLI zabdane siddha karanAra koI liMga nathI ema je kahyuM te paNa barAbara nathI. kema ke zabdanuM koI pudgalarUpAdi AkArathI sattva che. arthAt koI ne koI pudgala AkAre zabda che ja. mATe zabdanA astitvamAM koI liMga nathI e vAta khoTI che. zabda e pudgalano pariNAma che ane pudgala to rahe ja che. A pudgala e ja zabdanA astitvamAM liMga che. jema kAraNarUpa sAmagrIthI AkArAntara avasthA prApta thAya che. arthAt vastunI avasthA badalAya che paNa vastu to kAyama rahe che dA. ta. UDato, besato, sUtelo, puruSa che. AmAM A sUvA besavAdi kriyAmAM puruSanI avasthAo badalAI che paNa puruSa to e badhI avasthAomAM che ja. evI rIte zabdarUpa pudgala avasthAntarone prApta kare che paNa pudgala kAyamanuM kAyama rahe che. mATe uccAraNanI pahelA ke pachI zabdanA astitvamAM koI liMga nathI A vAta asaMbaddha che. vAdI - zabdaparyAyathI to zabda nathI ja ne? eTale zabdanA sattvamAM liMga nathI ema kahI zakAya ja ne ? syAdvAdI :- ame aneka vakhata kahI gayA chIe ke vastu-padArtha paryAya ja nathI. to zuM che ? Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5: sUtra-24 183 vastu dravya ane paryAya ubhayarUpa che. te vakhate zabdaparyAya bhale na rahyo paNa dravya to che ja e ja enuM liMga che. have zabdane nitya mAnavAmAM Ave to abhivyakti thavI joIe. vaizeSike AvAM AvAM je dUSaNo ApyAM che te ekAMtanityanA svIkAranAranA matamAM AvavAne utsAhita thaI zake che paNa jeo zabdane kathaMcit anitya ane kathaMcit nitya mAne che temanA matamAM abhivyakti Adi dUSaNo AvI zakatAM nathI. zaMkA :- zabda pudgala che ane pudgala rUpAdivALAM che to zabdamAM rUpAdi kema dekhAtA nathI ? samAdhAna - kAraNaguNapUrvaka hovA chatAM daMDAdinA tADanathI utpanna thayelA, zabdanA pariNAmane pAmelA bherI AdinAM pudgalo rUpAdivALAM che chatAM sUkSma hovAthI jaNAtAM nathI. zabdanuM kAraNa pudgala che. e pudagalamAM rahelA rUpAdi zabdamAM rahelA rUpAdinuM kAraNa che mATe zabdamAM je rUpAdi che te kAraNaguNapUrvaka che. jema bujhAI gayelA dIpakanI zikhAnuM rUpa dekhAtuM nathI athavA gaMdhavALA paramANu (pRthvI paramANu)mAM rUpAdi che chatAM gaMdhanuM grahaNa thAya che ane rUpanuM grahaNa thatuM nathI. tema zabda e pudgalano pariNAma che. emAM rUpAdi che paNa e zabdapariNAma sUkSma che tethI temAM rahelA rUpAdinuM grahaNa thatuM nathI. zaMkA :- jema rUpAdi e pudgalano paryAya che to haMmezA pudgalamAM hoya ja che tema zabda e pudgalano paryAya pariNAma che to haMmezA hovo joIe ! samAdhAna :- A tamArI zaMkA yogya nathI. kema ke evuM to che ja nahIM ke haMmezA te zabdaparyAya pragaTa na thato hoya. kema ke paryAya e dravya, kSetra, kALa, ane bhAvanI apekSAvALA che. zabda pariNAmane yogya dravya maLe, kSetra gaLe, kALa maLe ane bhAva maLe tyAre thAya che. jema pittano prakopa tene yogya dravyAdi maLe tyAre thAya che paNa haMmezA nathI thato tema zabdaparyAya paNa tene yogya dravyAdi maLa tyAra pragaTa thAya che. have zabda e sparzavALA dravyano guNa nathI kAraNa ke AzrayathI anyatra prApta thAya che AvuM je vaizeSikoe kahyuM che te barAbara nathI. kAraNa ke zabda je skaMdhono pariNAma che tene choDIne prApta thato nathI. paraMtu zabdano Azraya je pudgalaskaMdha che te anyatra prApta thAya che. AthI ja bherI AdinA Azrayane pAmIne gati karatA pudgala skaMdho zabdaparyAyane nahIM choDatA bIjI dizAomAM rahelAo vaDe paNa grahaNa thAya che emAM koI Azcarya nathI. zabdapariNAma to potAnA Azraya vagara anyatra upalabdha thato nathI. e to tevA prakAranA AkAravALA (vyAvahArika) paramANuomAM ja rahe che. tethI e siddha thAya che ke zabdapariNAmano Azraya je pugala che tene choDIne zabdapariNAma raheto nathI. Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 tattvArtha sUtra vaLI vaizeSikoe traNa prakAre zabdanI utpatti mAnI che paNa bIjI rIte be prakAre paNa zabdanI utpatti che. (1) AdhyAtmika zabda, (2) bAhya zabda. AdhyAtmika zabda : kAyayogathI grahaNa karelA zabda (bhASA) vargaNAne yogya je skaMdha teno pariNAma vAgyoga che, je prayogathI phekelo rUpAdivALo pudgalanA skaMdharUpa che te ja AdhyAtmika zabda che. arthAt kAyayogathI bhASA vargaNAnAM pugalone grahaNa karIne bhASArUpe pariNAvIne choDAtA (chUTatA) bhASAvargaNAnAM pudgalo che te ja AdhyAtmika zabda che. A AdhyAtmika zabda jIvanaprayogathI bane che. bAhya zabda : bAhya-dhvanyAtmaka zabda saMgharSathI utpanna thato Adi aneka prakAre che. zabda e pudgalano pariNAma che e to ThIka che paNa amane prazna thAya che ke zabda nitya che ke anitya ? kAraNa ke zabdamAM koI nityatA batAve che ane koI anityatA batAve che. A be nirUpaNothI ekeya nizcita thatuM nathI, UlaTo saMzaya thAya che ke zabda nitya che anitya ? te be nirUpaNa kevI rIte che te batAvavA mATe kaNAda ane mImAMsaka taraphathI thatAM anumAno rajU karAya che. kaNAda zabdane anitya mAne che. tenI sAme mImAMsaka kahe che zabda nitya che. jema zabdatva e zravaNendriyathI grAhya che ane nitya che tema zabda paNa zravaNendriyathI grAhya che mATe nitya che. tyAre kaNAda kahe che ke-zabda e kRtaka-kArya che mATe anitya che. kema ke kRtatvanI vyApti anityatvanI sAthe che. arthAta "yat kArya tat nityam ghaTa e kRtaka che to anitya che. Ama kaNAda (vaizeSika) vRktatva hetu zabdanI anityatA siddha karatA Ape che. enI sAme mImAMsaka zabdamAM nityatva siddha karavA zrAvaNatva hetu Ape che. A rIte baMnenAM anumAno che mATe amane saMzaya thAya che ke zabda nitya che ke anitya che ? A rIte kaNAda anityatvanuM anumAna kare che ane mImAMsaka nityatvanuM anumAna kare che te baMnenA hetuo viruddhAvyabhicArI che. prAcIna graMthomAM anekAntikanA cha prakAra batAve che. temAM chello prakAra viruddhAvyabhicArI che ane tenA dRSTAMtamAM tattvArtha TIkAkAra ma, je anumAno ApyAM che te ja ApyAM che ane 1. samajavA mATe Tepa, reDiyo AdimAM je zabdo che te dhvanirUpa che tethI te bhASA na kahevAya-bolelAno dhvani che. 2. tata vagere zabdanA prakArothI batAvela che. Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-24 185 viruddhAvyabhicArI kayAre kahevAya te samajAvyuM che. ahIM zabdamAM mImAMsaka nityatva ane vaizeSika aniyatva siddha kare che tethI zabda nitya che ke anitya che Avo saMzaya thAya che. mATe prathama anumAnathI bIjuM anumAna viruddha che, ane bIjuM anumAna prathama anumAnathI viruddha che. A viruddhane choDatA na hovAthI baMne anumAnanA hetuo bhegA maLIne viruddhAvyabhicArI kahevAya che. syAdvAdI :- A baMnenI sAme javAba ApatA syAdvAdI kahe che ke-amAre tyAM badhA padArthono nityAnitya svabhAva che eTale amane kazuM bAdha karanAra nathI. kema ke anekAMtavAdIne tyAM nityatva ane anityatvano virodha mAnavAmAM Avyo nathI. kAraNa ke virodhanuM je lakSaNa che te emAM ghaTatuM nathI. virodhanA prakAra.. | virodha traNa prakAre che. (1) vadhyaghAtakalakSaNa virodha, (2) asahAvasthAnalakSaNa virodha (3) pratibadhyapratibaMdhakabhAva lakSaNa virodha. vadhyaghAtakalakSaNavirodha.. sApa ane noLiyo, agni ane pANI vagereno eka kALamAM saMyoga thAya to jema dvittva bemAM rahe che tema saMyoga paNa bemAM rahe che. Ama "eka nahIM te aneka' A arthamAM aneka zabda samajavo tethI je eka AzrayavALo na hoya te aneka Azraya che. eTale saMyoga anekamAM rahe che, ekamAM hoto nathI, tethI be hoya to saMyoga thAya. A saMyoga thAya tyAre vadhyaghAtakalakSaNavirodha thAya. sApa vadhya che ane noLiyo ghAtaka che, Aga vadhya che ane pANI ghAtaka che. noLiyAno ane sApano saMyoga na thAya to noLiyo sApano ghAtaka na bane. AganI sAthe pANIno saMyoga na thAya to pANI AganuM ghAtaka na bane. jo saMyoga thayA vagara ja noLiyo sApano ghAtaka bane to traNe lokamAM sApano abhAva thAya ! saMyoga thayA vagara ja pANI AganuM ghAtaka bane to traNe lokamAM Agano abhAva prApta thavo joIe paNa e banyuM nathI. jo have pANI ane Agano kSaNavAra paNa saMyoga thayo te teTalo samaya to baMne sAthe rahyA ne ? pachIthI ekanuM baLavAnapaNuM ane bIjAnuM abaLapaNuM kahevAya. AvI rIte niyatva ane aniyatvanuM kSaNavAra paNa ekatra rahevApaNuM ekAMtavAdI svIkAratA nathI. mATe niyatva ane anityatvano vadhyaghAtaka virodha nathI. jo baMne sAthe rahe to rahyA pachI eka vadhya bane bIjo ghAtaka bane to virodha saMbhave paNa evuM to te svIkAratA nathI eTale A virodha Avato nathI. asahaavasthAnalakSaNavirodha. asahaavasthAnalakSaNavirodha paNa nityatva ane anityatvamAM ghaTato nathI. Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 tattvArtha sUtra saha avasthAna eTale sAthe rahevuM, asaha avasthAna eTale sAthe na rahevuM. sAthe na rahevArUpa je virodha te asaha avasthAna lakSaNa virodha. dA. ta. zItaLatA ane uSNatA, phaLamAM DIMTAno saMyoga ane vibhAga, kerImAM zyAmatA ane pItatA. eka vastumAM eka kALe A baMne rahetA nathI, paraMtu ekanI pahelA vidyamAnatA hoya che ane bIjAnI utpadyamAnatA hoya che. arthAta eka rahela hoya che, bIjuM utpanna thatuM hoya che. dA. ta. pakAvavA nAMkhela kerImAM atyAre zyAmatA rahelI che ane pILAza utpanna thaI rahI che. vaLI je utpanna thAya che te pUrvano virodha kare che. jema kerImAM pILAza utpanna thaI rahI che te pUrvamAM rahelI zyAmatAne roke che. evI rIte pahelA nityatva vidyamAna hoya ane utpanna thaI rahela anityatva teno nAza kare to A asaha avasthAnalakSaNavirodha banI zake. paNa jo utpanna thatuM anityatva nityatvano nAza kare to te nitya ja na kahevAya. kAraNa ke adhuva che. adhuva hovAthI nitya ja na banI zake. je nAza pAme te nitya hoya nahi. AthI AvuM to banI zakatuM nathI ke pahelA nityatva hoya ane utpanna thatuM anityatva teno nAza kare mATe nityatva ane anityatvano asahaavasthAnalakSaNavirodha paNa banI zakato nathI. pratibadhdhapratibaMdhakalakSaNavirodha.. eka sthaLe rahetA ekane bIjo aTakAve tyAre pratibadhyapratibaMdhakarUpa virodha bane che. koI kahe ke nityatva anityatvano pratibadhdha-pratibaMdhaka lakSaNa virodha to banI zake ne ? kema ke nityatva anityatvano pratibaMdhaka che. jemAM nityatva che temAM anityatva rahI zakatuM nathI. eTale anityatvano nityatva pratibaMdhaka che ane nityatvano anityatva pratibaMdhaka che. arthAt nityatva anityatvane roke che ane anityatva nityatvane roke che. Ama nityatva ane anityatvano pratibadhyapratibaMdhaka bhAva che. eTale pratibadhdha-pratibaMdhaka lakSaNa virodha ghaTI zakaze. AthI niyatva ane anityatva eka vastumAM rahI zakaze nahi te siddha thAya che. syAdvAdInuM samAdhAna... syAdvAdInA matamAM pratibadhdha-pratibaMdhaka lakSaNa virodha banI zakato nathI, ghaTI zakato nathI. kema ke eka ja AtmAmAM ekIsAthe dharma ane adharma, puNya ane pApa baMne rahe che. dharma, adharmano pratibaMdhaka che ane adharma, dharmano pratibaMdhaka che. Ama baMne paraspara pratibadhdha-pratibaMdhaka hovA chatAM eka ThekANe rahI zake che. eTale pratibadhdha-pratibaMdhaka lakSaNa virodha ghaTI zakato nathI. A rIte jema dharma-adharma paraspara pratibadhdha-pratibaMdhaka hovA chatAM eka AtmAmAM ekIsAthe rahI zake che tema nityatva ane anityatvano pratibadhdha-pratibaMdhakabhAva manAya to paNa Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 sUtra-24 187 baMne ekasthAnamAM ekIsAthe rahI zake che. AthI nityatva ane anityatvamAM A pratibadhdha-pratibaMdhakalakSaNa virodha ghaTI zakato nathI. A rIte syAdvAdInA javAbathI virodhanA traNa prakAro vicAryA eka paNa prakAre nityatva, anityatvano virodha ghaTI zakto nathI. tethI vAdI A virodhamAM phAvI zakato nathI tyAre navI vAta kare che ke vAdI - ekanuM gauNapaNuM rAkho ane ekanuM pradhAnapaNuM rAkho. baMne gauNa ke pradhAna to manAya nahIM. baMne gauNa che ke baMne pradhAna che Avo to vyavahAra ja banI zake nahi. kema ke gauNa e mukhyanI apekSAe che ane mukhya e gauNanI apekSAe che. eTale goNa-mukhya-bhAva e Apezika che. mATe eka gauNa ane eka mukhya manAya. AthI tame AtmAmAM dharma ane adharma baMne rahelA che temAMthI dharmane gauNa mAno ane adharmane mukhya mAno athavA eka adharmane gauNa mAno ane bIjA dharmane mukhya mAno. baMnene mukhya mAno to virodha Ave. gauNa-mukhyabhAva manAya to virodha Ave nahIM. e ja pramANe nityatva ane anityatvamAM gauNa-mukhya-bhAva svIkAravo joIe. AthI ekane gauNa ane ekane mukhya mAno. syAdvAdI - amane sAdvAdIone A gauNa-mukhyabhAva iSTa ja che. dravya ane paryAyamAM ekano gauNa bhAva ane bIjAno pradhAnabhAva ame icchIe ja chIe. he vAdI ! tAre paNa eka kALamAM ane eka dravya(AtmA)mAM dharmAdharma svIkAravA ja paDe. jo eka kALamAM ane eka dravyamAM dharma ane adharma na svIkAre to dharma ane adharmano pratibadhdha-pratibaMdhaka bhAva bane ja nahIM A ja rIte eka kALamAM ane eka dravyamAM jo nityatva ane anityatva bane na svIkAre te nityatva ane aniyatvano virodha che. A to kevala bolavAnuM ja che. arthAtu virodha zabdano prayoga ja kare che paNa virodha ghaTI zakato nathI. nAdavRddhi parA che A kathana yogya nathI. jaina siddhAnta sAmAnyathI vyakti (vizeSa) atyaMta bhinna mAnato nathI. mATe je koI nAdanI vRddhi parA che AvuM kahe che te barAbara nathI. kema ke utkRSTa zabda vyakti-vizeSa ane sAmAnya zabda A baMne eka che. eTale sAmAnya zabdathI "parA' zabda vyakti-vizeSa bhinna nathI. nAda e zabdathI bhinna nathI... have zabare zAbara bhASyamAM "mahAna, madhya ane alpa nAda che paNa zabda e mahAna, madhya ane alpa nathI." AvI je vAta kahI che te khoTI che. kema ke zabda ja te prakAre thAya che. Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 tattvArtha sUtra tIvra prayatnathI mahAn zabda thAya che, maMda prayatnathI alpa zabda thAya che. ane madhyama prayatnathI madhya zabda thAya che. mahattva, alpatva, madhyamattva A badhuM zabdatanI sAthe ekAdhikaraNa che. arthAt A badhuM zabdamAM thAya che eTale zabda ja moTo, nAno ane madhyama A pramANe vyavahAra thAya che. vaLI zrotrendriyane zabda sivAya koI grAhya viSaya nathI. arthAt zravaNendriya to zabdane ja grahaNa kare che. mATe nAda zabdathI judo nathI. jo nAda e zabdathI judo hoya to zrotrendriyanI grAhya bane nahIM. prazna :- nAda e zabdano dharma che ema mAnIe to ? uttara :- haka che ema manAya, to te nAda zabdathI anya (bhila) che ke ananya (abhina) che ? bhinna kahezo to paNa doSa che ane abhinna kahezo to paNa doSa che. kema barAbara nathI tenuM kAraNa.. jo nAda e zabdathI abhinna che ema kaho to to zabda ja rahyo. jo nAda e zabdathI bhinna che ema kaho to to nAda e zabdano dharma che. tethI nAda e moTo che, madhya che ane nAno che Avo vyavahAra thAya che te thAya nahIM. mATe nAda e zabdano dharma che ema paNa mAnI zakAya nahi. sAMkhyo zabda e pradhAnapariNAma kahe che te paNa banI zake nahi.. vaLI jeo zabdane pradhAnano pariNAma kahe che teoe paNa zabdane sAmAnya ane vizeSa dharmavALo ane mUrta che ema svIkAravuM ja paDaze. zabdane mUrta ane sAmAnya-vizeSa dharmavALo na svIkArAya to zabdathI je vyavahAra cAle che teno nAza thaze ! vaLI keTalAka kahe che ke - grahaNa karelA ke nahIM grahaNa karelA sevA ubhaya (vAyu ane AkAza) mahAbhUtanA hetuvALo zrotrendriyano viSaya banelo zabda che. arthAt zabdanuM kAraNa mahAbhUta che. teoe sAmAnyarUpa mULane ukheDI nAMkhIne kevala vizeSanuM ja AlaMbana levuM e ayoni vALA eTale sAmAnya vagaranA vizeSo AkAza kusumanI saurabhanI jema svarUpane prApta karyA vagaranA ja vizeSa thaze. arthAt asat thaze. sAmAnya vagara vizeSa hoI zake nahi, kema ke vizeSanI yoni sAmAnya che. mATe zabdano temaNe Apyo e paricayayukta nathI. zabdane ekAMta kSaNika mAnavAmAM daSTAMtanI durlabhatA... vaLI zabdane ekAMta kSaNika mAnavAmAM Ave to daSTAMta ja nahIM maLe. daSTAMtano abhAva Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-24 189 thato hovAthI ekAMta kSaNikatA durlabha thaI jaze. zabda pudgalano pariNAma che e upasaMhAra mATe A siddha thayuM ke prativiziSTa eTale amuka prakAranA pariNAmathI anugrahavALuM pudgaladravya ja zabda che. arthAt zabda e pudgalano pariNAma che. zabdanA prakAro ... zabdanA be prakAra che. (1) vaignasika (2) prAyogika (1) vaignagika zabda :- meghano garjArava Adi. (2) prAyogika zabda :- jIvanA prayogathI thayelo te prAyogika zabda tenA cha prakAra che. (1) tata :- mRdaMga ane paTaha-Dhola vagerethI thatA zabdane tata kahevAya che. (2) vitata - vINA ane trisArikA, sAraMgI Adi taMtrIthI thayela zabdane vitata kahevAya che. (3) ghana :- kAMsAnA pAtrano, kADhaTha, zaLI AdithI pedA thayelo zabda ghana kahevAya che. (dA. ta. ghaMTa, jhAlara vagereno zabda.) (4) zuSira :- (phUMka mArIne vagADAtA) vAMsaLI, zaMkha ane vAMsa(baMsI)nA vivara AdithI thatA zabdane zuSira kahevAya che. (5) saMgharSa :- krakaca-karavata ane kASThAdinA saMgharSathI thatA zabdane saMgharSa kahevAya che. (6) bhASA :- spaSTa vANI vaDe varNa, pada ane vAkyarUpe je zabda bolAya te bhASA kahevAya che. amuka cokkasa AkAravALA je akSaro che te varNa kahevAya che. varNano samudAya te pada kahevAya che. artha vizeSanA jJAnamAM heturUpa padano samudAya te vAkya kahevAya che. zabdaviSayaka vicAraNAnI samApti... bhASyamAM je "ti' zabda che te zabdanA ATalA ja bheda che ene batAvavA sAthe samApti 1. pUrvamAM zabda be prakAre batAvyo che : (1) AdhyAtmika, (2) bAhya. ahIM zabdanA je bheda batAve che temAM A beya bheda AvI jAya che tethI prakArAntara nathI. 2. pAchaLa AdhyAtmika zabda kahyo che. AnAthI ema samajAya che ke bhASAtmaka zabda e prAyogika che. zuM kAraNa haze ke ahIM AdhyAtmika bhASAnA bheda na batAvyA ? 3. A pAMca bheda pUrvamAM batAvela bAhya zabdanA che. 4. pUrvamAM batAvela AdhyAtmika zabda che. Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 tattvArtha sUtra batAve che. A rIte pudgalano pariNAma je zabda che tenI vicAraNA samApta thaI che. have kramathI Avela bIjo je pudgalano baMdhapariNAma che tenI vicAraNA zarU thAya che. (ra) vanya bhASya :- baMdhanA traNa prakAra che. (1) prayoga baMdha, (2) vignasA baMdha, (3) mizra baMdha. A baMdha snigdha ane rUkSa paramANuothI thAya che ema AgaLa (a. 5 | sU. 32) kahevAze. TIkA - baMdha eTale baMdhAvuM. paraspara AzleSarUpa te baMdha. arthAtu ekabIjA sAthe lAgI javArUpa, coMTI javArUpa saMbaMdha thavo te baMdha kahevAya che. prayoga eTale jIvano vyApAra (1) prayoga baMdha - jIvanA vyApArathI thayelo baMdha te prAyogika baMdha kahevAya che. dA. ta, jIva ane audArika Adi zarIrano je baMdha thAya che te tathA lAkha ane lAkaDA Adino je baMdha thAya che te prAyogika baMdha che. ahIM e samajAya che ke audArika Adi zarIrano kartA AtmA che ane e AtmA karmane AdhIna thaI zarIra banAve che. eTale zarIra sAthe saMbaMdha thavAmAM jIvano vyApAra rahelo che, vaLI lAkaDAne joDavA hoya to emAM jIvano vyApAra hoya to joDI zakAya che mATe emAMya jIvano vyApAra kAraNa che, "lAkha' to sAdhana che. A rIte thato baMdha te prAyogika baMdha che. (2) visasA baMdha : vignasA eTale svabhAva. jIvanA vyApAranI apekSA vagara svAbhAvika je baMdha thAya te vignasA baMdha kahevAya che. A vinnasA baMdhana be prakAra che. (1) AdimAna vignasA baMdha, (2) anAdimAna vignasA baMdha AdimAna visasAbaMdha - vIjaLI, ulkA, vAdaLa, agni, IndradhanuSa vagere ke je viSamaguNa vizeSamAM pariNata paramANuonA thayela skaMdharUpa pariNAma che. arthAt eka guNa snigdha paramANuno traNa guNa snigdha athavA dviguNa rUkSa paramANuonI sAthe baMdha thAya che eTale skaMdharUpa pariNAma thAya che arthAt skaMdha bane che. A baMdhanI zarUAta thAya che mATe Avo je baMdha te AdivALo vignasAbaMdha kahevAya che. anAdi visasAbaMdha : dharmAstikAya, adharmAstikAya ane AkAzanA pradezono paraspara je baMdha arthAt paraspara AzleSarUpa je saMbaMdha che te anAdi vignasAbaMdha kahevAya che. Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5: sUtra-24 191 (3) mizra baMdha : prayoga ane vignasA ubhayathI eTale jIvanA vyApAranA sahakArathI ane acetana dravyanA pariNAmarUpa je thAMbhalA, kuMbha vagereno baMdha thAya che te mizrabaMdha kahevAya che. arthAt thAMbhalA vagere je bane che temAM jIvano vyApAra che te prayoga che ane acetana dravyano svabhAva che ke e rUpe pariName che te vignasA che. Ama prayoga ane vignasA baMnethI thato hovAthI A mizrabaMdha kahevAya che. baMnenI pradhAnatAthI mizrabaMdha che. thAMbhalA vageremAM jIvano vyApAra paNa pradhAna che ane acetana dravyono pariNAmasvabhAva che te paNa pradhAna che. A mizrabaMdhamAM prayoga ane svabhAva baMnenI pradhAnapaNe vivakSA che arthAta baMne pradhAna che. A to baMdhavizeSano paricaya Apyo che. vaLI 'snigdha ane rUkSatvathI baMdha thAya che. A pramANe baMdhanuM sAmAnya lakSaNa AgaLa kahevAze. A sAmAnya lakSaNa anAdi vaignasika baMdhamAM saMbhavatuM nathI paNa bIjA prakAranA baMdhomAM to ghaTI zake che. kAraNa ke "sAmAnya vidhivizeSeDavasthAnuM naka' e nyAya che. "sAmAnyathI kahela vidhi, vizeSamAM jAya che A nyAyathI sAmAnyathI baMdhanuM lakSaNa batAvyuM te Adi vignasA baMdhamAM ghaTI jAya che. mAtra anAdivignasAbaMdhamAM A lakSaNa ghaTatuM nathI eTalA mAtrathI vAMdho Avato nathI (ahIM ema samajAya che ke snigdha ane rUkSano baMdha thAya che. A lakSaNa AdivignasAbaMdha mATe ja che. anAdivignasAbaMdha mATe nathI.) have kramathI prApta thatA pugaladravyano pariNAma je sUkSmatA che teno vicAra karAya che. (3) saumya : bhASya - sUkSmatA be prakAre che. 1. kema ke anAdi vignasAbaMdha dharma, adharma ane AkAzano che. pudgalamAM anAdi vignasA baMdha hoI zakto nathI pudgalono je vignasA baMdha thAya che te baMdhanI Adi che. anAdino koI paNa pudgala skaMdha hoI zakato nathI. kema ke asaMkhyAta varSe e skaMdha chUTo thaI jAya che. mATe ahIM snigdha ane rUkSathI baMdha thAya che te pudgalamAM ja thAya che. ane pudgalono baMdha vaignasika hoya ke prAyogika hoya paNa anAdino hoI zake ja nahIM mATe ahIM je kahyuM che ke sAmAnyalakSaNabaMdha vaiRsika baMdhamAM saMbhavI zakato nathI e barAbara ja che. ahIM koI prazna kare ke AtmAne karmano baMdha anAdino che. to tame nA kema kaho cho ? to tenA samAdhAnamAM samajavuM ke A mizrabaMdha che. AtmAno prayoga paNa che ane pugalono pariNamana svabhAva che. A baMne pradhAna che tethI mizrabaMdha che paNa vaignasika baMdha nathI. Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 tattvArtha sUtra (1) sattva saumya, (2) Apezika saumya satya saumya paramANuomAM ja hoya che. Apezika saumya caNuka vageremAM saMghAtanA pariNAmanI apekSAe hoya che. arthAt caNakAdimAM ApekSika saumya che. te ApekSika saumya A pramANe che-"AmaLA karatAM bora nAnuM che'... A AgaLanI apekSAe bora nAnuM che. AvuM je saumya che te koInI apekSAe hoya che. TIkA - saumya eTale sUkSmatA. A sUkSmatA pudgalanA pariNAmarUpa che. tenA be prakAra che. (1) anya sUkSmatA, (2) ApekSika sUkSmatA. (1) anya sUkSmatA : aMta eTale vibhAga. ahIM vibhAgathI paramANuo Ave che. A paramANuomAM rahela je sUkSmatA te aMtya sUkSmatA kahevAya che. A aMtya sUkSmatAno bIje ThekANe saMbhava nathI mATe aMtya sUkSmatA paramANuomAM ja hoya che. bhASyamAM rahela va kAranuM phaLa A che ke aMtya sUkSmatA paramANuomAM ja che paNa bIje nathI. * (2) ApekSika sUkSmatA : apekSA eTale pratItyabuddhi. (koIne laIne je buddhi thAya te) A apekSAbuddhi prayojana jenuM hoya te ApekSika kahevAya. eTale ke je sUkSmamAM apekSA prayojana-kAraNa hoya te ApekSika sUkSmatA kahevAya. dA. ta. vyaka Adi skaMdhanI apekSAe caNaka skaMdha sUkSma che. caturaNuka skaMdhanI apekSAe caNaka skaMdha sUkSma che. AvI rIte ghaNA bhedavALuM Apezika saumya che. bhASyamAM rahela saMghAta pariNAmano artha skaMdha pariNAma che. saMghAta pariNAma kaho ke skaMdha pariNAma baMne eka ja che. skaMdhanI sUkSmatA bIjA skaMdhanI apekSAe hoya che. eTale kacaNuka AdimAM skaMdhanA pariNAmanI apekSAe sUkSmatA hoya che. 1. 'mArAviSe teNanAmamUrtatvA'tatvA pi0 pR0 rarara koI eka aMdha lo. tenA vibhAga karatA jaIe to sUkSmamAM sUkSma vibhAga paramANu ja Ave. A paramANuthI koI sUkSma nathI. mATe paramANumAM je sUkSmatA che te aMtya che. ahIM pudgalanI vicAraNA cAle che tethI paramANu batAvyo che. (ahIM koI prazna kare ke paramANu batAvyo tema pradeza batAvyo hota to temAM paNa aMtya sUkSmatA che ja pachI e kema na batAvyo ? to tenA samAdhAnamAM samajavuM ke ahIM pudgalanuM prakaraNa che ane paramANu A bheda pudagalamAM ja che. pradeza batAvAya to skaMdhamAM lAgelA aMtya sUkSmatA che AvuM bhAna thAta paNa chUTA paDelA paramANumAM kevI sUkSmatA che. AnuM bhAna thAya nahIM. mATe paramANu batAvyo che. Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 193 adhyAya-5 sUtra-24 bhASyamAM rahela "tathA' 'te A pramANe" A vAkya dvArA daSTAMta batAve che keAmaLAne laIne (AmaLAnI apekSAe) bora nAnuM che. bhASyamAM chelle je rUti zabda che teno artha "Adi karavo. eTale AmaLA ane bora Adi daSTAMta che. "Adi'thI kahI zakAya ke "bora karatAM caNo nAno che." "caNA karatAM rAI nAnI che' vagere... have kramathI prApta thatA pudgalano je sthaulya tenI vicAraNA AraMbhAya che. (4) sthaulya : bhASya - sthaulya paNa be prakAre che. (1) aMtya sthaulya, (2) Apalika sthaulya. A sthaulya saMghAta-skaMdhanA pariNAmanI apekSAe ja hoya che. temAM aMtya sthaulya che te sarvalokavyApI mahAtkaMdhamAM hoya che ane Apablika sthaulya bora AdithI AmaLA vageremAM hoya che. TIkA :- sthaulya eTale sthUlabhAva-bhUlatA (avayavono vikAsa). A sthUlatA paramANuonA pracaya-samudAyanA pariNAmarUpe che. temAM (1) aMtya sthaulya : A aMtya sthaulya saMpUrma lokavyApI acitta mahAtkaMdhamAM hoya che. ahIM avayavanA vikAsarUpa sthUlatAnI vivakSA karI che. pravacanamAM to A acitta mahAskandha sUkSma pariNAmavALo ja kahyo che. AthI ahIM sthUlatAnA vibhAga karatAM karatAM aMtya chellI jenAthI vizALa sthUlatA koI nathI evI avayavanA vikAsarUpa aMtya pUlatA sacitta mahAskandhamAM che ema samajavuM, paraMtu te sUkSama pariNAmavALo che, bAdara pariNAmavALo nathI. jo A pudgalano sthUla pariNAma bAdara hoya to moTA parvatonI jema samasta lokano nAza thaI jAya. mATe ahIM je acitta mahAtkaMdhamAM sthaulya kahyuM che arthAt aMtya sthaulya che te vikAzavALA avayavonuM cakSuthI agamya samajavuM arthAt koI paNa indriyathI A sacitta mahAtkaMdhano pratyakSa thato nathI. -- (2) ApekSika sthaulya : --- borathI moTuM AmaLuM che ane AmaLAthI moTuM dADama che. A badhuM ApekSika sthaulya che. 1. acitta mahAtkaMdha sthUlatAno abhAva hovAthI utkRSTapradezavALo bIjo grahaNa karavo jethI te ATha sparzavALo che paNa acitta mahAtkaMdha ATha sparzavALo nathI. pracaya vizeSathI sthUlarUpe dhUmAdinI mAphaka vyApaka hovA chatAM paNa nAza thato nathI. tevA mu0 Tippa0 pR0 361 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra vaLI A ApekSika sthaulyamAM avayavono vikAsa thavA chatAM paNa bAdara pariNAma che ane tethI ja AmaLA vagere nayanathI arthAt indriyathI gamya bane che. 194 have kramathI prApta thatA pudgalanA pariNAma saMsthAnane vicArIe chIe. (5) saMsthAna : bhASya :- saMsthAnanA aneka prakAra che. dIrgha, hrasva vagerethI laIne anityatva sudhInA samajavA. TIkA :- saMsthAna eTale AkAra, racanA saMniveza. A AkRti be prakAre che. (1) jIve grahaNa karela, (2) ajIve grahaNa karela. (1) jIve grahaNa karela AkRti : pRthvIkAya jIvonI masUra jevI, aplAya jIvonI parapoTA jevI, teukAya jIvonI soyonA samUha jevI, vAukAya jIvonI dhvajA jevI, vanaspatikAya jIvonI anitya (aniyata AkAra) jevI. A rIte pRthvIkAyAdi jIvonA kramathI masUra Adi AkAro che. arthAt temanAM je zarIro che te pudgalathI karelAM che. vikalendriyanuM saMsthAna traNenuM zarI2-saMsthAna huMDaka che. vikalendriya eTale beindriya, teindriya ane carindriya A paMcendriyonA saMsthAna :- paMcendriyonI zarIraracanA cha prakAre che. yathAsaMbhava je rIte saMbhavI zake te nAmakarmanA udayathI cha prakAre che. (1) samacaturarsa (2) nyagrodha parimaMDala, (3) sAdi (4) kukhta, (5) vAmana, (6) huMDaka. A prakAre enAM nAma che. chaye saMsthAnano paricaya A badhAno paricaya nIcenI gAthAthI jANavo. 1. A upa2thI phalita thAya che ke je sUkSmatA ane sthUlatA baMne eka ja padArthamAM bhinna bhinna apekSA anusAra paNa ghaTI zake nahIM te 'aMtya' che ane je apekSAbhedane laIne ghaTI zake te ApekSika' che. vaLI jemAM ApekSika sUkSmatA rahelI che temAM ApekSika sthUlatA paNa rahelI che. apekSAjanya hovAthI ekamAM sthUlatA ane sUkSmatA beno koI virodha nathI. dIrghatA ne hrasvatAnI jema. jemake bora AmaLAnI apekSAe sUkSma che. paraMtu caNAnI apekSAe te sthUla che. Ama boramAM sUkSmatA ane sthUlatA baMne anubhavasiddha che. 2. na cAtAttvikametat saukSmyaM sthaulyaM vA, sanmUrtAcetanatvAdivadanantadharmAtmake vastuni tadvAcizabdena pratIte:, sarvArthe na, nimittatvAd dhiyo bhedAyogAt, na hi nIlaM kRSNapItAdyapekSayApi nIlAnIladhIjanakamiti bhAvanIyaM... tattvA0 hAribha0 pR0 230. 3. samacaturasraM saMsthAnaM tulyaM sarvAsu dikSu zAstroktena prakAreNa samapramANaM / nyagrodhamaNDalaM nAbherupari vistRtabahulaM Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 H sUtra-24 (1) jenA cAre khUNA samAna hoya te paheluM samacaturasra saMsthAna. (2) vistArathI vyApta evuM bIjuM nyagrodha parimaMDala saMsthAna, (3) UMcAIthI vyApta evuM trIjuM sAdi saMsthAna (4) maDabhakoi khUMdha nIkaLelI hoya te cothuM kubja saMsthAna (5) nIceno bhAga maDabha (namI gayo) hoya te pAMcamuM vAmana saMsthAna (6) koI paNa avayavomAM ThekANuM na hoya te chaThThuM huMDaka saMsthAna (2) ajIve grahaNa karela AkRti : ajIve grahaNa karela AkRti (1) vRtta, (2) gyasa (3) caturasa (4) Ayata ane (5) parimaMDalanA bhedathI pAMca prakAre che. 1. temAM vRttanA be prakAra che : (1) yugma (2) ayugma. yugmanA paNa be bheda che. (1) pratara yugma (2) ghana yugma. temAM (1) pratara yugma : jaghanyathI pradezavALo arthAt AkAzanA bAra pradezone rokIne rahelA bAra paramANuono je AkAra thAya che te pratayugma che. (2) ghana yugma vRtta : 2. 195 A ja pratara yugmamAM bIjA bAra paramANuno tathA madhyamAM rahelAM cAra gharomAM upara ane vistArabahulaM sAdisaMsthAnamutsedhabahulaM pramANopapannotsedhamityarthaH / vAmanaM maDabhakoSThaM maDabho nyUnAdhikapramANa: koSTho yatra tanmaDabhakoSThaM paripUrNapramANapANipAdazirogrIvAdyavayavaM nyUnAdhikapramANakoSThaM vAmanamityarthaH / kubjamadhastanakAyamaDabhamadhastanAH pANipAdazirogrIvAdirUpA avayavA maDabhA yasya tattathA yat pramANahInahastapAdazirogrIvAdyavayavaM paripUrNapramANakoSThaM tat kubjamityarthaH / anye tu vAmanakubjayorvyatyAsena lakSaNaM pratipedire / adhastanakAyamaDabhaM vAmanaM maDabhakoSThaM kubjamiti tathA sarvatra sarveSu zarIrAvayaveSvasaMsthitaM na zAstroktena pramANena saMsthitaM tat huNDaM huNDasaMsthAnamiti // 176 // bRhatsaMgrahaNI zrImalayagiriTIkAyAm paramANuono samUha kevaLa bahAranA bhAgamAM maMDaLanI peThe rahelo hoya, paraMtu vacamAM cUDInI peThe polANa hoya te 'parimaMDala saMsthAna' che, jyAre jeno vacalo bhAga paNa kuMbhAranA cAkanI jema bharelo hoya ane je goLAkAra hoya te 'vRtta saMsthAna' che. yugma eTale sama saMkhyA arthAt bekI saMkhyA, ayugma eTale viSama saMkhyA--ekI saMkhyA... 3. * Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 tattvArtha sUtra nIce cAra cAra paramANuono prakSepa karavAthI, arthAt 12+12+8=32 pradeza(paramANu)thI baneluM A ghanayugmavRtta hoya che. ayugmanA paNa be bheda che : (1) pratara ayugma (2) ghana ayugma. (1) viSama-ayugma prataravRtta : A saMsthAna jaghanyathI pAMca paramANuothI baneluM hoya che ane te AkAzanA pAMca pradezone rokIne raheluM hoya che. (2) viSama-ayugma ghanavRtta : ayugma prataravRtta saMsthAnamAM ja pAMca paramANunA madhya gharamAM upara ane nIce eka eka pradezanA prakSepathI sAta pradezavALuM arthAt sAta paramANuthI baneluM sAta AkAza pradezone rokIne raheluM A viSama ghanavRtta bane che. (jaghanyathI) utkarSa (utkRSTa)thI anaMta pradezathI banela saMsthAna AkAzanA asaMkhyAta pradezone roke che. A rIte yugma, ayugma ane pratara ghananA bheda-prabhedavALuM vRtta saMsthAna che. have ajIve grahaNa karela AkRtinA (2) vyagna saMsthAnanI vicAraNA karIe chIe. (2) cagna - cagna eTale trikoNa. A vyagnanA be prakAra che : (1) yugma vyagna (2) ayugma vyagna. yugma vyagnanA be prakAra che. (1) yugma pratara vyagna (2) yugma ghana vyagna. ayugma cagnanA be prakAra che. (1) ayugma pratara vyagna (2) ayugma ghana vyagna. yugma pratara vyasra : jaghanyathI cha pradezathI baneluM A saMsthAna AkAzanA cha pradezone rokIne rahe che. utkarSathI anaMta pradezathI baneluM hoya che. yugma ghana vyagna: jaghanyathI cAra pradezathI ane utkRSTathI anaMta pradezathI baneluM hoya che. Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 197 adhyAya-5 sUtra-24 jaH (ayugma') pratara vyakSa : jaghanyathI traNa pradezathI baneluM AkAzanA traNa pradezane vyApIne rahe. utkarSathI anaMta pradezathI baneluM A saMsthAna hoya che. ojaH ayugma ghana vyagna : jaghanyathI pAMtrIza pradezathI baneluM hoya che. AmAM chellA chellA pradezone choDIne daza+, chaTha, traNa, ane eka nAMkhavA. utkarSathI anaMta pradezathI baneluM A saMsthAna hoya che. have ajIve grahaNa karela AkRtimAM (3) caturagna saMsthAnanI vicAraNA karAya che. (3) caturasa :- caturagna eTale catuSkoNa. A caturagnanA paNa be prakAra che. (1) yugma caturagna, (2) ayugma caturagna. yugma caturagnanA be prakAra che : (1) yugma pratara caturagna, (2) yugma ghana caturagna ayugma caturagnanA be prakAra che : (1) ayugma pratara caturagna (2) ayugma ghana caturagna. yugma pratara caturasa : jaghanyathI cAra pradezathI, utkarSathI anaMta pradezathI baneluM A saMsthAna che. yugma ghana caturagna : A yugma pratara caturagnamAM cAra pradezanA prakSepathI yugmaghanacaturagna ATha pradezathI baneluM ane utkarSathI anaMta pradezathI banela A saMsthAna che. A pAMtrIsanI upara batAvela prakriyA dvArA alaga alaga banatA prataro upara pramANe che. Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 oja-ayugma pratara' caturasa H A saMsthAna jaghanyathI nava pradezothI baneluM AkAzanA nava pradezone rokIne rahe che. utkRSTathI anaMta pradezathI banela hoya che. oja-ayugma ghana caturasa : oja pratara caturasramAM upara ane nIce nava nava pradezanA-prakSepathI A saMsthAna 27 pradezothI baneluM hoya che. utkarSathI anaMta pradezathI banela hoya che. have ajIvegrahaNa karela AkRti (4) Ayatano vicAra karAya che. (4) Ayata H- Ayata eTale laMbacorasa. AyatanA be prakAra che : (1) yugma Ayata, (2) ayugma Ayata. yugma AyatanA be bheda che. (1) yugma zreNI Ayata, (2) yugma pratara Ayata. ayugma AyatanA be prakAra che : (1) ayugma zreNI Ayata, (3) ayugma pratara Ayata. yugma zreNI Ayata : 5. jaghanyathI be pradezathI ane utkarSathI anaMta pradezathI banela hoya che. tattvArtha sUtra yugma pratara4 Ayata : jaghanyathI cha ane utkarSathI anaMta pradezathI banela saMsthAna hoya che. A ja jevI rIte racita che temAM upara cha pradezanA prakSepathI jaghanyathI bAra pradezavALuM yugmaghanAyata thAya che ane utkRSTathI anaMta pradezavALuM thAya che. 2. 3. 4. Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 H sUtra-24 oja-ayugma zreNI Ayata : A saMsthAna jaghanyathI traNa pradezathI ane utkRSTathI anaMta pradezathI baneluM hoya che. oja-ayugma pratara Ayata : jaghanyathI 15 pradezathI ane utkRSTathI anaMta pradezathI baneluM A saMsthAna che. AmAM ja u52 ane nIce 15-15 pradezanA prakSepathI jaghanyathI 45 pradezavALuM ane utkRSTathI anaMta pradezavALuM ane ojaghanAyata bane che. have ajIve grahaNa karela AkRti (5) parimaMDalano vicAra AraMbhAya che. (5) rimaMDala : A parimaMDala saMsthAnanA be prakAra che : (1) pratara parimaMDana, (2) ghana parimaMDala. pratara4 parimaMDala : jadhanyathI 20 pradezathI baneluM A saMsthAna che. ghana parimaMDala -- pratara parimaMDalamAM 20 pradeza nAMkhavAthI jaghanyathI 405 pradezathI baneluM ane utkarSathI anaMta pradezathI baneluM A ghana rimaMDala saMsthAna che. prazna :- bhASyamAM to 'Ayata' kahyuM nathI to 'Ayata' lAvyA kyAMthI ? uttara H- bhASyamAM dIrgha ane hrasvanuM grahaNa karyuM che tenAthI 'Ayata'"nuM grahaNa thAya che, ane Adi padathI bAkInA saMsthAna grahaNa karavAnA che. 1. 4. 2. 5. * :::: . 199 . . . * 3. 6. vyavahArane anusA2I upadezathI keTalAka paramANuthI bananAra saMsthAnano upadeza nathI, ane 'anityaM'saMsthAna dIrghadirUpe vyavahArane yogya nathI ane jIvanAM saMsthAno vaDe paNa adhikA2 nathI. tattvAmudrita. TippaNa0 pR0 rU62. Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 tattvArtha sUtra anitya : vRtta Adi je prakAro batAvyA te prakArathI jenuM nirUpaNa thaI zake nahIM te anittha (aniyata AkAravALuM) saMsthAna kahevAya che. "anittha'no je bhAva te aniyaMtva. A anityaM sudhI saMsthAna(AkAra)ne aneka prakAra che. have kramathI prApta thatA pudgalanA pariNAmabhedanA prakAra vicArAya che. (6) bheda - bhASya :- bhedanA pAMca prakAra che : (1) autkArika (2) caurNika, (3) kha7, (4). pratara, (5) anutaTa, TIkA - ekatvarUpa dravyanA pariNAmane judo pADavo te bheda kahevAya che, arthAt ekane aneka karavuM te bheda kahevAya. A bheda, pudgalano pariNAma che. kema ke je vastu bhUdAI rahI che. te vastuno viSaya che. arthAtu vastuno bheda thAya che mATe te bheda, vastuno pariNAma che. vastu na hoya to bheda kono ? vastu hoya to ja teno bheda thAya. mATe be bhinna vastu che te ja bheda che. eTale bhedatI vastuno viSaya hovAthI bheda e pudgalano pariNAma che te siddha thAya che. (bheda e abhAvarUpa nathI.) A bhedanA pAMca prakAra che. temAM (1) autkArika : cholAI rahela lAkaDuM, pAlI, bherI ane bundAdinA gharSaNa AdinA viSayarUpa autkArika bheda che. arthAt ghasArAthI je chUTA paDe dA. ta. caMdana ghasavAthI tenA ghasArA judA paDe te athavA lAkaDA Adine phADavA, vaheravA, paththara cIravA vagere autkArika bheda kahevAya. (2) caurNika : avayava sudhI cUravAthI arthAt dANe dANAne cUravAthI je bhUko thAya te caurNika bheda kahevAya che. dA. ta. ATo cUrNa thAya te, daLavAthI jenuM cUrNa thAya te, muThThImAM rahelA loTanI jema cUrNa thAya te caurNika bheda kahevAya che. (3) khaMDa : khaMDa khaMDa karIne nAza karavo arthAt moTA moTA kaTakA thavA, ghaDA, Adine phoDavAthI thAya te khaMDa kahevAya che. dA. ta. nAMkhelA mATIno piMDa jema TukaDeTukaDA thaI jAya che tema TukaDeTukaDA thavA te khaMDabheda che. (4) pratara : abarakha ane bhojapatra AdinA paDane chUTA pADavAthI je bheda thAya te pratara bheda che. A rIte ghaNA prakAranA paDavALI vastunA paDa paDa chUTA karavA te pratarabheda kahevAya che. Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 H sUtra-24 (5) anutaTa : cholavAthI je juduM paDe te, chotarA UkhaDe te anutaTa bheda kahevAya che. dA. ta. vAMsanI cIpa utAravI, zeraDInI chAla ukhADavI anutaTa bheda che. 201 bhASyamAM je rUti zabda che te bhedanI iyattA batAvavA mATe che. eTale bhedanA ATalA ja--pAMca ja prakAra che. Avo artha thAya che. have kramathI AvatA pudgalanA pariNAma aMdhakAra, chAyA, Atapa, ane udyotano vicAra zarU karAya che. (7) tama (8) chAyA (9) Atapa (10) udyota. bhASya :- aMdhakAra, chAyA, taDako ane udyota pariNAmathI thanArA che. arthAt pudgalanA pariNAma che. A badhA ja sparzAdi badhAM pudgalomAM ja hoya che mATe pudgalo sparzodivALAM che. zeSa pariNAmo eka ja bhASyathI batAvavAnuM kAraNa... aMdhakAra Adi cAreno vicAra samAna hovAthI eka ja praghaTTa eTale eka ja bhASyaracanAthI nirdeza karyo che. aMdhakAra Adi A cAre pudgala dravyanA pariNAmathI thanArA che. arthAt A badhA paudgalika che. AvuM bhASyakAra ma pratipAdana kare che. (7) aMdhakAra H aMdhakAra e padgalano pariNAma che. kema ke dIvAlanI jema jovAmAM avarodha kare che, dRSTine roke che, vastranI jema dRSTine DhAMkI de che. jovAmAM ADuM Ave che tema aMdhakAra paNa dRSTine avarodhaka ane AvAraka che. AthI pudgalano pariNAma che. (8) chAyA : pANI ane vAyunI jema zItala hovAthI ane vRddhi pAmatI hovAthI chAyA e pudgalano pariNAma che. (maMda vAyu vRddhi pAmatA mahAvAyu banI chAparAnA chAparA uDADI de che. vAyu jema alpa ane mahA bane che. tema chAyA paNa nAnI, moTI bane che tethI vAyunI jema vRddhi pAmatI kyuM che.). (9) Atapa : agninI jema taDako paNa tapAve che, parasevAnuM kAraNa che ane uSNa che mATe Atapa paNa pudgalano pariNAma che. (10) udyota : pANInI jema AhlAdaka hovAthI ane agninI jema prakAzaka hovAthI caMdranAM kiraNo Adi pudgalano pariNAma che, tathA padmarAgamaNi Adino udyota uSNa paNa nathI, zIta paNa cazabdAt vRSTidIpodyotAvirodhAdipariNAmaparigrahaH.... hAribha0 tattvA0 pR0 231. K. Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 tattvArtha sUtra nathI arthAt anuSkAzIta che. A badho pudgalano pariNAma che. AthI aMdhakAra ane chAyA Adi mUrta dravyano vikAra che. ApaNe aMdhakAra e pudgala dravya che A pramANe nirUpaNa karyuM paNa vaizeSiko tene abhAvarUpe svIkAre che. "aMdhakAra e pudgala dravya nathI paNa abhAvarUpa che." AvuM nirUpaNa kare che te mATe aMdhakAramAM dravya, guNa ane karmarUpa kAryanuM vaidharma batAvI aMdhakAra abhAvarUpa che te siddha kare che. aMdhakAra abhAvarUpa che. pUrvapakSa :- aMdhakAra e bhAvano abhAva che-padArthano abhAva che. kema ke dravya, guNa ane karmanI niSpattinuM temAM vaidharma che. arthAt dravyanI utpatti, guNanI utpatti ane karmanI utpattinA jevI aMdhakAranI utpatti nathI. aMdhakArarUpa kArya e ghaTAdi dravyanA jevuM kArya nathI, rUpAdi guNa jevuM nathI ane kriyA jevuM nathI. tethI dravya, guNa ane karmarUpa kAryathI aMdhakArarUpa kArya judA prakAranuM che. A pramANe aMdhakAramAM dravya, guNa ane karmarUpa kAryanuM sAdharma nathI arthAta aMdhakAramAM dravya, guNa ane karmanuM vaidharme che mATe aMdhakAra e bhAva nathI paNa abhAva che. aMdhakAra dravya nathI.. jo aMdhakAra dravya hoya to anitya hovAthI ghaTAdinI jema utpatti thavI joIe ! paraMtu dravyanI jema enI utpatti nathI kema ke aMdhakAra e amUrta che, sparza rahita che, prakAzano virodhI che, paramANuothI banela nathI. Ama (1) amUrta hovAthI, (2) sparzarahita hovAthI, (3) prakAzano virodhI hovAthI, (4) paramANuothI nahi banela hovAthI A cAra hetu dvArA siddha thAya che. aMdhakAra e dravya nathI, aMdhakArarUpa kAryamAM dravyarUpa kAryanuM vaidharma che. aMdhakAra guNa nathI.. jo aMdhakAra e guNa hoya to teno koI AdhAra hovo joIe ! kema ke guNano koI ne koI AdhAra hoya che. jayAre aMdhakAranA AdhAranI upalabdhi nathI. Ama (1) AdhAranI anupalabdhi hovAthI tathA aMdhakAra prakAzano virodhI che. prakAza e dravya che ane dravyano virodhI guNa hoI zakato nathI. AthI (2) prakAzano virodhI hovAthI aMdhakAra e guNa nathI, aMdhakAramAM guNanuM vaidharme che e siddha thAya che. 1. udyotano sparza uSNa nathI tema zIta nathI paNa anuSkAzIta che. AvA sparzavALo udyota AvhAdaka che ane prakAzaka che e vAta upamA ApIne samajAvI che. arthAtu udyota e pANI jevo AlhAdaka che ane agni jevo prakAzaka che chatAM pANI jevo ThaMDo nathI ane agni jevo uSNa nathI, paNa anuSmAzIta che. 2. ...prabhA ca sUryAcandramasostejasvipudgalAnAJca prakAzarazmibhyo niryadupaprakAzaH so'pi viralaprakAzarUpatvAt pudgalapariNAma eva / tattvanyAyavibhAkare tRtIyakiraNe pa0 53. Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 203 adhyAya-5H sUtra-24 aMdhakAra e karma nathI.. jo aMdhakAra e karma hoya to tenA AzrayanI upalabdhi thavI joIe ! kema ke karmano koI ne koI Azraya hoya che. jyAre aMdhakArano Azraya nathI. aMdhakAranA AzrayanI anupalabdhi che. vaLI aMdhakAra karma hoya to saMyoga, vibhAga ane saMskArano hetu banavo joIe ! aMdhakAra saMyogamAM, vibhAgamAM ke saMskAramAM kAraNa banato nathI mATe aMdhakAra e karma-kriyA nathI. Ama (1) AzrayanI anupalabdhi hovAthI (2) saMyoga, vibhAga ane saMskArano kAraNa nahIM banato hovAthI aMdhakAra karma(kriyA) nathI. aMdhakAramAM karmanuM vaidharme che te siddha thAya che. Ama aMdhakAra dravya nathI, guNa nathI, karma nathI eTale aMdhakAramAM dravya, guNa, karmanuM vaidharme che mATe e siddha thAya che ke tejano jyAM abhAva che tyAM aMdhakAra che. tathA tejano dravyAntaranA AvaraNathI aMdhakAra thAya che. arthAt jayAM tejano abhAva che athavA anya dravyathI tejanuM DhaMkAI javuM te aMdhakAra che. eTale aMdhakAra e abhAva padArtha che. A pramANe vAdIe potAnA pUrvapakSanuM sthApana karyuM. have ApaNe teno uttara ApIe chIe. uttarapakSa :- dIvAla AdinI jema vyavadhAna kriyAnuM sAmarthya hovAthI aMdhakAra e pudgalano pariNAma che. vaLI aMdhakAra dravya nathI enI siddhi mATe tame ApelA amUrtatva, asparzatva, paramANvakRtatva A hetuo asiddha che. kema ke aMdhakAramAM mUrtitva che, sparzavattva che ane paramANuktatva che. vAdIno pratiprazna.... prazna - jo mUrtavAdi che to amane aMdhakAramAM spardhAdi dekhAtA kema nathI ? pratipraznano pratyuttara. uttara :- aMdhakAramAM mUrtivAdi hovA chatAM ApaNane sparzIdi dekhAtA nathI kAraNa ke aMdhakArano pariNAma ja tevA prakArano che. AthI aMdhakAramAM spardhAdi che to paNa ApaNA lakSyamAM AvatA nathI. dA. ta. jema bArImAM dekhAya evA reNuo che. sUryanAM kiraNone lIdhe bArImAM rahelA jhINA jhINA rajakaNo ApaNane dekhAya che paNa temano sparza mAlUma paDato nathI. evI rIte aMdhakAramAM mUrtitva hovA chatAM spardhAdi mAlUma paDatA nathI. A rIte tame amUrtitva ane asparzatva hetu ApyA che te asiddha che. aMdhakAra mUrta che ane tethI sparzadivALo che. mATe dravya che. 1. vaizeSiko saMyoga ane vibhAga e dravyanA guNa mAne che. e tyAre ja bane ke be dravyomAM athavA bemAMthI koI ekamAM kriyA thAya mATe kahe che ke aMdhakAra e saMyoga-vibhAganuM kAraNa banato nathI. Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra vaLI aMdhakAra e dravya nathI tenI siddhimAM ame trIjo hetu 'prakAzano virodhI hovAthI' Apyo che. kema ke ame teja ane prakAza baMne alaga mAnIe chIe. have je kAryadravya hoya che teno teja saMbaMdhI prakAza sAthe virodha hoto nathI. jyAre aMdhakAra to prakAzano virodhI che. tethI aMdhakAra e pRthvI AdinuM kArya nathI. aMdhakAra kAryarUpa dravya nathI. Ama ame ApelA trIjA hetuthI aMdhakAra dravya nathI e siddha thAya che. vAdInA hetunuM asAmarthya... tamAruM A pratipAdana paNa yukta nathI. kAraNa ke ame teja ane prakAza baMnene eka ja mAnIe chIe. eTale teja kaho ke prakAza kaho eka ja che. have aMdhakAra e prakAzano virodhI che mATe dravya nathI AvuM tame kahyuM hatuM te barAbara nathI, asiddha hetu che, kAraNa ke prakAzano virodhaka to jaLadravya che. jaLadravya prakAzanuM virodhI che chatAM e kAryadravya che ja to jema jaLa prakAzanuM virodhI che chatAM e kAryadravya che tema he vAdI ! aMdhakAramAM paNa 'prakAzano virodhI' A hetu rahI jAya che tethI te aMdhakAramAM dravyano abhAva siddha karI zakato nathI. Ama tamAro hetu tamArA sAdhyane siddha karavA samartha nathI. eTale tamAro hetu asiddha ja che. AnI sAme vAdIe uThAvela zaMkA : 204 niraMtara dhArathI varasAda varasato hovA chatAM ToDalA upara rAkhelo dIpaka bahAra prakAza Ape ja che. jo jaLa ane prakAzano virodha hoya to to dIpakano prakAza bahAra jAya nahi. kema ke dIpakanA e prakAza para pANI paDavAthI teno nAza thaI jAya ! paNa evuM to thatuM nathI. mATe jaLadravya ane prakAzano virodha nathI. AthI jaLadravya prakAzanuM virodhI che A tamAruM kathana paNa barAbara kevI rIte ? jaLa e prakAzano virodhI che. amAruM A kathana barAbara ja che. kema ke tevA prakAranA svarUpane choDyA sivAya bahAra' nIkaLelA dIpakanAM pudgalo jaLabiMduono saMbaMdha thavAthI tevA prakAranA svarUpano tyAga kare che. arthAt pANI paDe che te samaye to te prakAzanAM pudgalo nAza pAme che paraMtu te ja kALamAM, te ja vakhate dIpakanI zikhAthI chUTA paDelA bIjA agnikAyanAM pudgalo je jagAne meLave che. arthAt tyAM ja agninAM bIjAM pudgalo AvI jAya che. eTale pahelAnA prakAzanAM pudgalonuM javuM ne navAM pudgalonuM AvavuM baMne eka ja sAthe thAya che tethI jaNAtuM nathI ke jaLaprakAzanuM virodhI banyuM. ane navA AvelA prakAzanAM te pudgalone jaLapAta bujhAvI zakato nathI. dA.ta. vaDavAnalanA avayavone pANI jema bujhAvI zakatuM nathI tema pariNAmanI vicitratA hovAthI varasato varasAda paNa te prakAzanAM pudgalone olavI zakto nathI. 1. utpattisthAnasthAnAmeva pradIpapudgalAnAM jalena virodho, na tato bahirnissRtAnAmiti syAd virodhassyAdavirodhazceti bhAvaH / tattvanyAyavibhAkare pR0 53 TippaNyAm / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-24 205 A rIte jaLa prakAzano virodhI paNa ane navAM AvatAM pudgalono avirodhI paNa che. mATe tamArI je zaMkA hatI ke varasatA varasAdamAM paNa ToDalAnA dIpakano prakAza bahAra jAya che mATe jaLa virodhaka nathI tenuM samAdhAna thaI jAya che. ane jaLanI jema aMdhakAramAM paNa 'prakAzano virodhI hovAthI' A hetu rahI jAya che tethI te aMdhakAra dravyatva nathI te siddha karI zakato nathI.1 vaLI syAdvAdIone to koI dravya koI dravyanI sAthe virodhI bane che. dA. ta. dahIM tela AdinI sAthe virodhI che paNa goLa sAthe virodhI nathI. paraMtu tela dahIMnI sAthe virodhI che ja. paNa e baMneno virodha tenI dravyatAno nAza karavA samartha nathI. Ama virodha hovA mAtrathI dravya nathI tema na kahI zakAya. AthI pariNAmanA kramavizeSathI pudgalo tevA prakAranA pariNAmane choDIne bIjA pariNAmathI rahe che. A kathanathI pRthvI Adi paramANunI jAti eTale ke A pRthvI paramANu che, A jala paramANu che, A teja paramANu che, A vAyu paramANu che. AvI je bIjAonI mAnyatA che te asiddha che ema samajAya che, kema ke paramANuo pRthvIrUpe, pANIrUpe, tejarUpe, vAyurUpe pariNAma pAme che. mATe A pArthiva paramANu, A jalIya, paramANu, A taijasa paramANu, AvA vANvIya paramANu Adi je niyama che te asiddha che. badhA paramANuo sparzavALA hovAthI rUpAdivALA che. arthAt dareka paramANuo sparzavALA ja hoya ane te sparzavALA che te rUpAdivALA paNa che ja. A kathana dvArA ja tame je aMdhakAra dravya nathI te siddha karatA cotho hetu 'paramANuakRtatva hovAthI' te paNa asiddha siddha thAya che. aMdhakAra paNa tevA prakArano pudgalano pariNAma che. te paNa paramANuthI ja thayelo che. A rIte aMdhakAra e dravya nathI te siddha karatA tamArA ApelA cAre hetu asiddha che. vaLI tame 'aMdhakArano koI AdhAra upalabdha thato nathI'. A hetu dvArA aMdhakAra e guNa nathI. aMdhakAra e karmakriyA nathI AvuM siddha karela te paNa asiddha che. kAraNa ke guNa ane kriyA e dravyano pariNAma mAtra che. tevI rIte aMdhakAra paNa pudgalano pariNAma che ane pariNAmano AdhAra dravya ja hoya che. aMdhakArarUpa pariNAmano AdhAra pudgala dravya ja che. mATe AdhAranI anupalabdhi hovAthI' tamAro A hetu paNa asiddha che. AthI siddha thAya che ke aMdhakAra e pudgala dravyano pariNAma che (eTale ke pudgala dravya che.) ane aMdhakArane pudgala dravyano pariNAma siddha karavAthI 'chAyA Adi paNa pudgalano 1. pradIpanAM kiraNono puSkarAvartanA meghanI dhArAthI paNa nAza thato nathI. sarvathA jaLa ane analano virodha che ema kahevuM utpattisthAnamAM ja virodha che. tattvA. mudrita TippaLa pR0 362 chAyA'pi dravyam, kriyAvattvAt, ghaTavat, tattva0 tRtIyakiraNe pR0 53. 2. Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 tattvArtha sUtra pariNAma che ema samajI levuM. have pratibiMba paNa eka prakAranI chAyA ja che tethI darpaNamAM je pratibiMba-chAyA paDe che tene mATe koI prazna kare che... prazna :- darpaNanA taLiyA vageremAM mukha vagerenuM chAyAkAre pratibiMba sAme ja kema pariName che? parAbhukha kema pariNamatuM nathI ? vaLI darpaNanuM taLiyuM kaThina che tene bhedIne mukhathI nIkaLelAM pudgalo pratibiMbapaNAne kevI rIte pAme che? uttara - pratibiMba saMmukha (sAmuM) ja paDe che paNa parAkSukha anyatomukha (pAchaLa) paDatuM nathI temAM pudagalono tevA prakArano pariNAma ja kAraNa che. arthAt pudgalo tevA prakAre ja pariName che jethI sAmuM pratibiMba paDe paraMtu pAchaLa na paDe. jayAM svabhAva che ema kahyuM tyAM koI prazna ja hoI zakato nathI. tevA prakArano pariNAma che kahyuM. pachI te viSayaka prazna ja na thaI zake. koNa evo buddhizALI hoI zake ke dUdha kema dahIM AdirUpe pariName che ? athavA gAyane khAvA yogya ghAsa vagere dUdharUpe kema pariName che Avo prazna kare ? na ja kare. kema ke AmAM svabhAva kAraNa che. eTale koI yuktinI jarUra hoya ja nahi. vaLI te ja pramANe ApaNe tene joIe chIe, ane je pratyakSa dekhAtuM hoya temAM koI yuktinI jarUra hotI nathI. mATe anupapatram dekhAtuM hoya tyAM yuktiyukta nathI AvuM kahevAya nahIM. tyAM jo yuktiyukta nathI evuM kahe to upahAsane pAtra (mazkarIne yogya) bane che. AMkha rUpa ja kema grahaNa kare che? Avo prazna karAya ? na ja karAya. kare to mazkarIpAtra bane. mATe ja kahevuM paDe ke "pariNAma kahyo" "pariNAma jayAM kAraNa hoya tyAM praznane avakAza hoya ja nahi. jeo pariNAmane svIkAratA nathI teonA mate mukhAdine laIne pratibiMba mATe aneka kAraNo kahevA paDaze. to paNa sapratigha pratibiMbodaya te AkAre thAya che, anya AkAre thato nathI. Ano javAba to sarakho ja che, ane kaThina zilAnA taLiyAmAMthI jharatA jaLa vaDe ane ayaspiDamAM agni pudgalanA praveza vaDe, zarIramAMthI parasevArUpe jaLanA nirgamana vaDe pratibheda vyAkhyA karavI. arthAt jeo pariNAmane mAnatA nathI teo mukhAdinuM darpaNamAM je pratibiMba paDe che te mATe keTalAMya kAraNo kahe paNa darpaNamAM jevI vastu che tevo te vastuno varNa tathA saMmukha pratibiMba paDe che te mATe to kahevuM ja paDaze ke pariNAma sivAya bIjuM koI kAraNa nathI. vaLI mukhathI nIkaLelAM pudgalo kaThina arIsAno pratibheda kare che te kevI rIte ? arthAta kaThina arIsAne bhedIne kevI rIte pratibiMbapaNAne pAme che ? 1. satiSa: prativoH Ano artha evo samajAya che ke prahAra karato hoya to tenuM pratibiMba tevuM paDe che, kopa karato hoya to kopavALuM, mUcha khAdhelo hoya to mUchavALuM pratibiMba paDe che. Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5H sUtra-24 207 tene samajAvavA mATe A pramANe daSTAMta che--jema kaThaNa paththaramAMthI pANI jhare che tevI rIte darpaNamAMthI pratibiMbanAM pudgalo bahAra nIkaLe che. jema lokhaMDanA goLAmAM agninAM pudgalo praveze che tema mukhAdimAMthI nIkaLelAM pudgalo kaThina arIsAmAM paNa praveza kare che. tathA zarIramAMthI jema parasevo bahAra nIkaLe che tema pudgalo darpaNamAMthI bahAra nIkaLe che. A rIte darpaNatala kaThina hovA chatAM pudgalo nIkaLI zake che ane pravezI zake che. pratibiMbodaya nirmaLa padArthamAM, darpaNamAM ke bIje ThekANe thaI zake che arthAt svaccha padArthamAM, darpaNamAM ke evA koI sthaLe pratibiMba paDI zake che ema samajavuM. aMdhakAra, chAyA, Atapa ane udyota pudgalanA pariNAmavizeSa che. have bhASyanI bIjI paMkti sarva parve te ItyAdi dvArA pU. bhASyakAra ma. baMne sUtramAM batAvelA (sU. 23, 24) arthanuM nigamana kare che. sparza, rasa, gaMdha, varNa ane zabda vagere pudgalomAM ja thAya che mATe pudgalo sparzadivALAM che. parasadhavavantaH'mAM rahelo tun pratyaya nitya saMbaMdha mATe karelo pudgala pariNAma vizeSane pragaTa karanAra che. arthAt "spardhAdi zabdAdi pariNAma jemano svabhAva che." athavA sparzAdi, zabdAdi pariNAma jemAM che te sparzadivALA kahevAya. AnAthI ananyatva batAvyuM ane pUrvanA pariNAmanI apekSAe anyatva batAvyuM. spardhAdi pariNAma jemAM pedA thAya che. A apekSAe sparzAdi pudgalathI anya che ane "sparzadivALAM pudagalo che'. AnAthI spardhAdi ane pugalanuM ananyapaNuM batAvyuM che. eTale ke sparzAdi, zabdAdi pariNAmo pudgalathI kathaMcit bhinna che ane kathaMcit abhinna che. bhASya :- ahIM koI prazna kare che ke spardhAdi ane zabdAdinuM sUtra juduM kema karyuM ? teno javAba apAya che ke- spardhAdi paramANuomAM ane skaMdhomAM pariNAmathI ja thanArA hoya che, ane zabdAdi skaMdhomAM ja thAya che ane aneka nimittavALA che. baMnemAM ATalo taphAvata che mATe juduM sUtra banAvyuM che. TIkA :- ahIM praznakAre zA mATe prazna karyo teno Azaya samajIe. judAM judAM sUtronI racanA karavI e gaurava che. ekayoga eTale eka sUtra racanAthI kAma thatuM hoya to pRthapha yoga- 1. anyayogavyavacchedanuM phaLa A che - tenA vaDe zabdAdi sarva skaMdhanA viSaya nathI. tattvAmudrita TikA pR0 361 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 tattvArtha sUtra judAM sUtronI racanAmAM te eka yoga pratibaMdhaka bane che. Ama juduM sUtra banAvavAmAM gaurava Ave che ane ekayoga pratibaMdhaka che. mATe eka sUtranI racanAthI iSTa arthanI siddhi thaI jAya che. chatAM bIjuM juduM sUtra banAvyuM mATe praznakAra prazna kare che. jyAre pU. AcArya ma(bhASyakAra) vivakSita arthano bodha nathI thato mATe eka sUtrathI spardhAdi ane zabdAdino saMgraha thaI zakato nathI, AthI ekayoganA arthAt "eka sUtra banAvyuM hota to ? A praznane haTAvavA mATe javAba Ape che ke - pUrva sUtramAM kahelA spardhAdi, paramANuo tathA caNakAdi skaMdhomAM aneka prakAranA pariNAmanI utpattithI pragaTa thAya che. jyAre zabdAdi to skaMdhomAM ja thAya che. paramANuomAM thatA nathI. Ama sparzAdi paramANuthI laIne pudgala mAtrAmAM hoya che jyAre zabdAdi skaMdhomAM ja hoya che. ATalo taphAvata che te jaNAvavA mATe be sUtronI racanA judI che. zaMkA - pU. bhASyakAra mA jyAre zabdanI utpattino paramANumAM niSedha karyo to caNakAdi skaMdhomAM zabdAdinI utpattino niSedha prApta thato nathI. vaLI va kArathI to "skaMdhomAM ja thAya evo niyama thAya che. to zuM yaNukAdi skaMdhamAM zabdanI utpatti thAya ? jo paramANumAM zabdAdi na saMbhave to kacaNukamAM paNa kevI rIte thAya ? AvI sahaja zaMkA thAya che. A zaMkAnuM nivAraNa karavA mATe pU. bhASyakAra ma ra zabdathI vikalpa kare che ane zabdAdi aneka nimittavALA che' arthAt zabdAdi skaMdhomAM ja thAya che ane te aneka nimittavALA che. ahIM aneka nimitta eTale aneka-anaMta paramANuonA skaMdhathI thAya che. anaMta paramANuonA banelA skaMdhamAM zabdAdi utpanna thAya che paraMtu tethI ochA paramANuonA banelA skaMdhamAM utpanna thatA nathI mATe zabdAdi anaMta paramANuvALA skaMdhano viSaya che paNa kayaNuka Adino viSaya nathI. AthI kayaNakAdimAM paNa zabdAdi saMbhave nahi. A rIte bIjuM paNa joDavA yogya lAgatuM hoya, saMbhavatuM hoya te joDI devuM joIe. A rIte baMnemAM taphAvata che tethI juduM sUtra karavAmAM Ave to ja vivakSita arthanI puSTi thAya paNa eka sUtra karavAmAM Ave to na thAya. mATe parNasAdhavafvantaH pudratA ane zabda.Adi be sUtra judAM banAvyAM che. navIna sUtranI sAthe pUrva sUtrano saMbaMdha karatAM pU. bhASyakAra mA pharamAve che ke- bhASya :- te A pudgalo saMkSepathI be prakAre hoya che. te A pramANe TIkA - A bhASya saMbaMdhane batAvanAra che. paramANuthI laIne skaMdha sudhI badhI pudgalanI jAti ja che. temAM niravayava, sAvayava bhedathI anaMta prakAranAM pudagalo hovA chatAM (AvI rIte pUrva sUtra sAthe saMbaMdha karIne) be prakAranAM pudgalo jANavA Avo bhASyakAra mano abhiprAya che. 1. anekanimittAzca zabdAdayaH saMghAtabhedAdibhyo bhAvAdityataH pRthakkaraNaM sUtrayoriti / hAribha0 tattvA0 pR0 231. Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5: sUtra-25 209 eTale pUrva sUtramAM ApaNe je kahI gayA ke spardhAdi ane zabdAdi pariNAmane bhajanArAM (prApta karanArAM) pudgalo che. te saMkSepathI be prakAranAM hoya che. A be prakAra batAvavA mATe bhASyamAM "tathA'.... kahyuM che te A pramANe- sAvaH nyAza ka-2, I sUtrArtha - pudgalonA be prakAra che : (1) aNu, (2) skandha (kyaNuka Adi) TIkA :- kramathI AvatA pudgalanA pahelA prakAra "aNu'nI vicAraNA karatAM pahelAM aNu' zabdanI vyutpatti batAvAya che "gaSyanta ti maLava:' ApaNA badhAnI indriyonA viSayane je oLaMgI gayelA che, ApaNI indriyothI je gamya nathI paNa kevala "aNu" e pramANenA zabdathI ja jJAna karAya che kema ke te sUkSma che. arthAt sUkSma hovAthI mAtra zabdathI ja jevuM jJAna thAya che, indriyono viSaya nathI te aNu che. caNakAdithI laIne AgaLa anaMtANuka skaMdho e sthUla che. tethI teomAM prAyagrahaNaAdAna Adino vyApAra samartha bane che. arthAt pudgalano bIjo prakAra je skandho che te skUla hovAthI levA ane ApavAnI pravRttimAM samartha bane che ane AvA grahaNa, AdAnamAM samartha pudgalo prAyaH skaMdha kahevAya che. sUtramAM zabda samuccaya arthamAM che. tethI Avo artha thAya ke badhAM pudgalo ja be prakAranAM che - (1) paramANuo (2) skaMdho. temAM paramANunuM lakSaNa pUrvAcAryoe ja batAvyuM che te pramANa batAvavA mATe have bhASyakAra ma. 3 2 kahIne kArikA lakhe che. bhASya - kahyuM che... "A paramANu badhAM kAryonuM aMtya kAraNa che, sUkSma che, (dravyanI apekSAe) nitya che, jemAM eka rasa, eka gaMdha, eka varNa ane be sparza hoya che, kArya jenuM liMga che arthAta kAryathI (yaNakAdi skaMdharUpa je kArya che tenAthI) paramANunuM anumAna karI zakAya che." 1. prAyaH zabda eTalA mATe che ke enA keTalAye skaMdho che je sUkSma che eTale AdAna Adi vyavahAramAM AvatA nathI. 2. sUka: sarvatapuratIndriyaH | 3. sa caikarasastiktarasAdyapekSayA ekagandhaH surabhigandhAdyapekSayA ekavarNaH kRSNAdivarNApekSayA dvisparzaH zIta kaThinatAdyaviruddhasparzApekSayA... anye tu karaNameveti paThanti, tattvasAmprapatikamiti guravaH, bhedasya kAryatayA'pi tadanyatvAvadhAraNAnupapatteH, pAThe'pi kAraNaM antyameveti kecid vyAcakSate, etadapi yatkicida, bhedasya kAryasyApi tadanyatvAditi,....hAribha0 tattvA0 pR0 232. Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 tattvArtha sUtra have ApaNe A kArikAmAM batAvelA paramANunA lakSaNane vistAranI vicArIe chIe. (1) saghaLAMya kAryonuM aMtya kAraNa che... pUrvAcAryoe paramANuno paricaya ApatAM lakSaNa batAvyuM che ke "aMtya kAraNa che. kAraNa kone kahevAya? je kare te kAraNa... arthAt karanAra ahIM kartarimAM sanas pratyaya lagADyo che aMtya eTale chellAmAM chelluM. aMtya kAraNa eTale chellAmAM chelluM ja kAraNa che te paramANuM che. pudgalanA jeTalA bheda prakAra thAya che te badhAmAM chellAmAM chello bheda paramANu che. arthAt pulanA bheda pADatA ja jaIe, pADatA ja jaIe to chevaTano bheda paramANu thAya che. eTale saghaLAya bhedone cheDe rahelo hovAthI, chello bheda hovAthI aMtya kahevAya che. yaNuka aMdhathI laIne TheTha acitta mahAtkaMdha sudhI sthUla ane sUkSma bhedavALuM kArya che jemAM, arthAt caNaka skaMdha vagere sthUla (pudgala) ane sUkSma bheda che jenA evA pudgalarUpa kAryathI laIne acitta mahAtkaMdharUpa pudgala sudhI badhAM kArya che ane paramANu A badhAnuM aMtya kAraNa che. anaMta paramANunA skaMdhathI laI chevaTe caNaka sudhI banatA skaMdho rUpa je kArya thAya che badhAmAM aMtya kAraNa paramANu che. be paramANu bhegA thatAM kacaNuka bane. traNa paramANu bhegA thatA caNuka bane ItyAdi. A rIte aNu saghaLAMya kAryonuM aMtya kAraNa che. Ama kArikAnA vArAM atyaM pada dvArA kArya-kAraNano vibhAga batAvyo. have A aMtyakAraNa paramANu kevo che? zuM ekAMte nitya ja che ke anitya ja che? jo ekAMta svIkArAya to to kAraNa banI zake nahi. te kevI rIte e vAta vikalpo dvArA samajI laIe. kAryakAraNano vibhAga A rIte cheyaNuka Adi mUrta vastunuM kAraNa paramANuo che ane amUrta jJAnAdinuM kAraNa AtmA che. paramANu ane AtmA A baMne kAraNe sarvathA naSTa mAnavAmAM na Ave to ja kAraNa banI jo sarvathA paramANu ane AtmA Adine naSTa mAnavAmAM Ave to e baMne asatu thaI jaze. asat e koInuM kAraNa na bane. dA. ta. vyomapuSpa. AkAzakusuma asat hovAthI jema koInuM janaka banatuM nathI tema paramANu, AtmAdi paNa sarvathA naSTa manAya to asat thaze ne, asat thaze tethI koInA kAraNa nahIM bane. Ama ekAMte naSTa (anitya) kAraNa manAya to doSa Ave che ane e kAraNa, kAraNa banI zakatuM nathI. have jo A kAraNa ekAMte (sarvathA) anaSTa (nitya) mAnavAmAM Ave to jevI pUrva Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5: sUtra-25 2 1 1 avasthA hatI tevI ne tevI ja avasthA rahevI joIe. have paramANu ane AtmAnI tevI ne tevI avasthA rahe to te kAraNa banI zake nahi. kAryanA janaka banI zake nahi. Ama ekAMte ananTa (nitya) kAraNa manAya to paNa doSa Ave che ane e kAraNa, kAraNa banI zakatuM nathI. kAryakAraNanA svIkAramAM ekAMtavAdIo mATe bIjI koI avasthA nathI. e ja avasthA che : (1) anitya, (2) nitya. A baMnemAM ekAMtavAdIono ekAMta hovAthI teo kyAM to kAraNane ekAMta nitya mAnaze, kyAM to ekAMta anitya mAnaze. A rIte ekAMta nitya ke anitya mAnatA kyAM to tevI ne tevI avasthA rahe eTale koI kArya thAya nahIM ane kyAM to te baMne naSTa thatAM kAraNa asat avidyamAna thaI jaze mATe kArya thaze nahi arthAt AtmA ane paramANu kAraNa banI zakaze nahi. Ama bemAMthI koI paNa rIte svIkArAya to te kAraNa banI zake nahIM ane kAraNa banI zake nahIM eTale koI kAryano janaka bane nahi. jayAre kArya ane kAraNa baMneya jagatamAM prasiddha che. upara mujaba kAraNane ekAMta nitya ke ekAMta anitya mAnavAmAM doSa Ave che to tenA nivAraNa mATe ekAMtavAdI ema kahevA utsuka thAya ke A bethI trIjo ja judo pakSa (pakSAntara) ekAMta nitya paNa nahIM, ekAMta anitya paNa nahIM paNa "avaktavya kAraNa che Avo judo ja patra svIkArAya je jAjvalyamAna che. A "avaktavya kAraNa che' Avo pakSa paNa barAbara nathI. te kahevuM paNa ayukta che. kema ke avaktavyatAno pakSa sthira karavo ati muzkela che. koI paNa avaktavya traNa prakAra hoI zake che. (1) bolavA mATe zakya na hoya, (2) e vastunuM ajJAna hoya, (3) vastuno abhAva hoya. have ApaNe joIe A paramANu ane AtmAdi kAraNa kayA prakAre avaktavya che? (1) kahevAne azakaya hovAthI avaktavya che ? zuM bolavA mATe azakya che mATe avaktavya che? jeno paricaya ApI zakAya nahIM te avaktavya hoya che. jo A rIte tuM avaktavya kahe to tArI A vAta barAbara nathI, kAraNa ke lokamAM te pramANe pratIta che. mATe kahevAne azakya hovAthI avaktavya che AvuM tuM kahI zakato nathI. (2) ajJAna hovAthI avaktavya che ? zuM kArya kAraNanuM ajJAna che mATe avaktavya che ? kAraNa ke je vastunuM jJAna na hoya, Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 tattvArtha sUtra ajJAna hoya te vaktavya banatuM nathI. jo A rIte tuM avaktavya kahe to tArI A vAta paNa barAbara nathI. kema ke Apta puruSane ajJAna hotuM nathI. mATe ajJAnathI avaktavya che ema paNa kahI zakAya tema nathI. (3) vastuno abhAva hovAthI avaktavya che..? zuM kAraNano abhAva che? kAraNa ke vastu ja na hoya teno abhAva hoya to te kevI rIte vaktavya banI zake ? jo A rIte tuM avaktavya kahe to paNa tArI vAta barAbara nathI. kAraNa ke vastu to te pramANe dekhAya che. A rIte traNa prakAre kAraNa avaktavya nathI te ApaNe vicAryuM. koI paNa rIte avaktavyatAno pakSa Ubho rahI zakato nathI. upara mujaba avaktavya pakSa paNa ghaTI zakto nathI tethI ekAMtavAdI navA pakSanI ja vAta kare che ke - kAraNano nAza ane kAryanI utpatti baMne eka kALe thAya che AvuM svIkAravuM arthAt je samaye kAraNano nAza thAya che te ja samaye kArya utpanna thAya che. Ama baMne ekasAthe thAya che. have jo tuM A navo pakSa svIkAre to te paNa barAbara nathI. kAraNa ke A pakSa paNa pahelA karelA be vikalpo (1) ekAMta naSTa (anitya) (2) ekAMta anaSTa(nitya)ne oLaMgI zakato nathI. A baMne vikalpo A pakSamAM paNa AvI ja jAya che. kAraNa ke tuM kahe che ke kAraNano nAza ane kAryanI utpatti samakAle thAya che. have jo kAraNa nAza nathI pAmyuM to te zuM ekAMte ananTa che ? jo (1) ekAMte kAraNa ananTa che to te tevuM ne tevuM rahe che, kazo pheraphAra thato nathI mATe kArya utpanna thAya ja nahi. have jo tuM kahe ke (2) kAraNa vinAza pAme che ane kArya utpanna thAya che to te paNa vicAravA lAyaka nathI. kema ke "kAraNa vinAza pAme che. AmAM 'vinazyati' A pada vaDe vinAza kriyAvALI eka vastu kahevAya che. je vastu svAbhAvika, nazvara, vartamAnakALanI avadhivALI arthAt vartamAnakALamAM rahelI, saMpUrNa nAza pAmelI nahIM ardhanaSTa che. AvuM 'vinazyati'thI bhAna thAya che. AthI A bAhya padArtha kiMcita naSTa che ane kiMcit anaSTa che. eTale "vinazyatithI nakhAnada baMne dharmathI yukta vastu kahevAya che. AthI "vinazyati' A prayoga, prApta thayelI kriyAnA visarjananA mArgavALI vastunI pratIti karAve che. arthAta "vinazyati' "vinAza pAme che'. A kriyApadathI nAza kriyAvALI vastu che. AvuM bhAna thAya che. AthI A bIjo vikalpa paNa tArA anya pakSamAM TakI zakato nathI. Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5: sUtra-25 213 kSaNikavAda siddha thayo. koInuM AvuM nirUpaNa thayuM eTale kSaNikavAdI bauddha vacce ja bolI UThe che ke A rIte jo kAraNa vinAza pAme che ane kArya utpanna thAya che. AvI vAta kare che tenAthI to amAro kSaNikavAda siddha thayo. kSaNikavAda saMgata thaI zakato nathI. buddhanA asaMbaddha vacanathI haNAI gayelA cittavALA he bauddho ! e pakSamAM tame saMgata thaI zakatA nathI. kema ke tame je be ekasAthe mAno cho te judI rIte ane A pakSa kahe che te judI rIte. tame trAjavAnI sAthe abhinna evI je trAjavAnI dAMDI che tenI sAthe baMdhAyelA be khUNAo-pallAomAM namana ane unnamana be ekasAthe thAya che tema vinAza ane utpatti eka kALamAM mAno cho. jyAre "kAraNa nAza pAme che ane kArya utpanna thAya che. A baMne ekIsAthe thAya che? AvuM mAnanAra anya pakSa che. A pakSamAM trAjavAnI moTI dAMDInA jevuM koI abhinna anvaya kAraNa che jene laIne nAza ane utpatti ekasAthe thaI zake che. tyAre tArA matamAM moTI trAjavAnI dAMDI jevuM koI abhinna avayi kAraNa nathI, evuM koI anvayi dravya nathI ke jenAthI eka vastumAM nAza ane utpatti ekasAthe thaI zake. mATe kAraNano nAza ane kAryano utpAda thAya che. AvuM mAnavAvALAnA pakSamAM tuM saMgata thaI zakato nathI. pUrvekSaNa ane uttarakSaNane atyaMta bhinna mAnavAmAM doSa... have jo tuM pUrvakSaNa (kAraNa) ane uttarakSaNa(kAya)ne atyaMta bhinna mAnIza to A saMtati sabhAga che ane A saMtati vibhAga che A pramANeno vyavahAra banI zakaze nahi. tethI svasaMtatimAM phaLanuM AdhAna arthAt kArya banI zakaze nahi. buddhanI saMtAna amArI saMtAnamAM (buddha sivAyanA bIjAomAM) phaLa-kArya kevI rIte karI zake ? arthAt karI zake nahi. A rIte paramANu ane AtmAdirUpa kAraNanA svIkAramAM ekAMtavAdIonI vicAradhArA TakI zakatI nathI. (1) ekAMta naSTa mAne kAraNane to asat thavAthI te kArya utpanna karI zake nahi, (2) ekAMta anaSTa mAne kAraNane to jevuM che tevuM ja rahyuM mATe paNa kArya utpanna thAya nahi. (3) kAraNano nAza ane kAryanI utpatti samakALe mAnavAmAM paNa uparanA be vikalpo kAyama rahe che. Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 tattvArtha sUtra (4) kSaNikavAdI bauddhanA mate to trAjavAnA pallAnI jema ekasAthe baMne thAya che teno koI AdhAra anvayi dravya nathI to konA AdhAre thAya ? vaLI pUrvanI kSaNarUpa kAraNa, uttara kSaNarUpa kAryane utpanna kare che te kSaNa atyaMta bhinna manAya to tenI ghaTa, ghaTa, ghaTa, AvI sabhAga saMtatino vyavahAra rahe nahi. atyaMta bhinna hovAthI te uttarakSaNarUpa kArya saMtatine utpanna karI zake nahi tethI svasaMtatimAM phaLanuM AdhAna na karI zake mATe koI kArya thAya nahi. A rIte kArya-kAraNa bhAvanA svIkAramAM ekAMtavAdIonI vicAradhArA alita thAya che. tethI have A vAtane ahIM ja TUMkAvIe. AnI carcAne have javA do. ane ApaNe ApaNo cAlu viSaya AgaLa calAvIe. kema ke paramANunuM lakSaNa samajavAnuM che. hajI to "sarva kAryonuM aMtya kAraNa e ja vicArI rahyA chIe. have A ja vicAraNAne syAdvAdanI ApaNI zailIthI vicArIe. paramANu, AtmA vagere pariNAmI kAraNa che. pariNAmI kAraNa hoya to kyaNukAdi kArya ane jJAnAdi kArya thAya ja che, nahi to nathI ja thatA. jo AtmAdine ane paramANune pariNAmI kAraNa na manAya to kayaNukAdi, jJAnAdi kArya thaI zake nahi. mATe jenA hovAthI ja jeno sadUbhAva hoya che ane jenA abhAvamAM je na ja hoya te kAraNa kahevAya, bIjuM kArya kahevAya che. dAta. taMtu hoya to ja paTa thAya che, taMtu na hoya to paTa thato ja nathI mATe taMtu e kAraNa che ane paTa e kArya che. Ane anvaya-vyatireka kahevAya che. A rIte "aMtya kAraNa" paramANune pariNAmI kAraNa tarIke svIkArAya to ja tenI hAjarImAM kArya thAya. nahi to na ja thAya. pariNAmI svIkAravAthI te sarvathA naSTa nathI thatuM ane sarvathA tevuM ne tevuM nathI rahetuM mATe te kAraNa kArya karavA samartha bane che. A rIte "kAraNa hoya to ja kArya thAya, kAraNa na hoya to na ja thAya'. A nirUpaNa dvArA yadacchAvAdI je AkAza, bagIco, pahADa AdinA kAraNa tarIke yadacchAne mAne che tenuM nirAkaraNa bIjA graMthomAM kareluM che tyAMthI jANI levuM. kAraNanA paricayamAM "jano upayoga ayukta che. vAdI - Ama kaho to paNa tame je "je hoya to ja thAya che, na hoya to nathI ja thatuM' AvuM je avadhAraNa karo cho te ayukta che. kema ke (1) kaNerano janma lAla utpalanA phaLathI, potAnI zAkhAthI ane svabIjathI jovAyela che. (2) vaLI gAyanA ane gheTAnA rUMvATAthI dUrvA nAmanuM ghAsa thAya che. (3) zIMgaDAthI bANa bane che. Ama je hoya to ja thAya che. A avadhAraNa khoTuM thayuM kema ke bIjAthI paNa uparokta vastuo thAya che. Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-25 avadhAraNa nirdoSa che... syAdvAdI :- paramANu hoye chate ja kaNera Adi thAya che ane AtmA hoya to ja jJAnAdi thAya che. eTale ame je skaMdhanuM kAraNa paramANu kahIe chIe te che ja. jJAnanuM kAraNa AtmA kIe chIe te paNa che ja mATe avadhAraNa karavAmAM koI doSa nathI. pariNAmI kAraNathI apekSAvALAM pariNAmo che... saMkSepamAM eTaluM ja kahevAnuM che ke pariNAmI kAraNanI apekSAvALAM pariNAmo pratyeka kAryapaNAne prApta thAya che. arthAt pariNAmI kAraNanI apekSA rAkhanArAM badhAM kAryo che. Ama e nizcita thAya che ke pariNAmI kAraNanI apekSA rAkhanArAM pariNAmo che. pariNAmo tyAre banI zake enuM pariNAmI kAraNa hoya. kAraNa na hoya to pariNAmo pragaTita thatAM nathI. 215 dA. ta. jema maMtrathI pratibaddha-bAMdhela jheranI mAraNazakti. matalaba jhe2mAM mA2Nazakti che paNa maMtrathI te dUra karI che to jhera mArI zakatuM nathI. mAraNanuM kAraNa jheramAM mAraNazakti che te to maMtrathI pratibaddha che. mATe jhera mAraNarUpa kArya karI zakatuM nathI. tema pariNAmI kAraNa mAnavAmAM na Ave to padArthamAM pariNamana zakti hovA chatAM pariNAma pedA thaI zake nahIM. A rIte pariNAmI kAraNa hoya to ja kArya thAya che. pariNAmI kAraNa na hoya to kArya nathI ja thatuM Avo je kAryakAraNabhAva batAvyo che te barAbara che. A rIte bIjAM paNa je kAraNo kuMbhAra-nirvartaka kAraNa, daMDa-nimitta kAraNa, AkAzAdiapekSA kAraNa A badhAM kAraNonI yojanA karI levI. A rIte karavAthI koI virodha Avato nathI. bIjAM kAraNonI yojanA paNa pariNAmI kAraNanI jema karavAnI. te 'A pramANe A badhAM kAraNo hoya. to ja kArya thAya.' A badhAM kAraNo na hoya to kArya na ja thAya. A rIte kArya-kAraNabhAva suvyavasthita che. A sAthe paramANunA lakSaNano vicAra karatAM (1) saghaLAM kAryonuM aMtya kAraNa che, A vicAra samApta thAya che ane ApaNe eTaluM samajyA ke sarva kAryonuM aMtya pariNAmI kAraNa paramANu che. have paramANu 'sUkSma' che te vicArIe chIe. (2) sUkSma che... paramANu sUkSma che kema ke ApaNA jevAone (carmacakSuvALAone) AgamathI jANavA yogya che. (3) nitya che... Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 paramANu 'nitya che' te A pramANe-- dravyAstika nayathI rUpAdivALo paramANu nitya che ane paryAyAstika nayathI nIlAdi AkArarUpa paryAyathI anitya ja che. tattvArtha sUtra (4) paramANu che... je parama anurUpa che, jenAthI koI nAno nathI. arthAt evuM koI dravya jenAthI nAnuM nathI te paramANu che. (5) eka rasa, gaMdha, varNavALo che... paramANumAM pAMca rasa, be gaMdha, pAMca varNamAMthI koI eka rasa, eka gaMdha ane eka varNa hoya che. (6) paramANu be sparzavALo che... cAra sparzamAMthI aviruddha be sparzavALo hoya che. (7) kArya jenuM liMga che... paramANune oLakhavAnuM cihna kArya che arthAt kArya dvArA anumAnathI jenuM jJAna karAya che. ApaNane pratyakSa dekhAtA bAdara pariNAmane bhajanArA aneka prakAranA kArya dvArA tenuM jJAna karAya che. jema pratyakSa dhUmathI apratyakSa vihnanuM anumAna karAya che tema dekhAtA ghaTAdi kArya vaDe paramANunuM anumAna karAya che. A rIte paramANunuM lakSaNa pUrvAcAryoe kaheluM che te ApaNe vistArathI vicAryuM. have sUtramAM batAvela pudgalano bIjo bheda 'skaMdha' ane A prathama bheda paramANu A bemAM zuM taphAvata che te pahelA vicArI laIe tyAra bAda bIjA bheda 'skaMdha'ne sArI rIte samajIzuM. bhASya :- paramANuo abaddha hoya che ane skaMdho baddha ja hoya che. TIkA :- abaddha eTale paraspara asaMyukta, nahi joDAyelA. paramANuo paraspara abaddha che, ekabIjAne nahi joDAyelAM evAM pudgalo te paramANuo che. baMdhAyelA paramANuono samudAya arthAt paraspara joDAIne rahelA paramANuono samudAya te skaMdha kahevAya che. temAM bAdara pariNAmavALA skaMdho ATha sparzavALA baMdhAyelA ja aNunA samudAyarUpa hoya che ane sUkSma pariNAmavALA skaMdho cAra sparzavALA ja baMdhAyelA ja paraspara joDAIne rahelA paramANuonA samudAyarUpa hoya che. aNuo paraspara abaddha hoya che jyAre skaMdho paraspara baddha hoya che. A baMne bhedamAM ATalo taphAvata hoya che. pUrva sUtramAM saMkSepathI pudgalanA be bheda batAvI pahelA bhedanuM svarUpa vicAryuM, ane Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5H sUtra-26 217 aMte pahelA bheda ane bIjA bhedamAM taphAvata che te samajAvyo. have A taphAvata zA mATe ? Avo prazna uThAvI pU. bhASyakAra ma. tenA samAdhAnarUpe navA sUtrano AraMbha che je jaNAvatAM kahe che ke - bhASya :- A vaividhyatA zA mATe che ? A praznano javAba che-skandho to TIkA - pUrva sUtranA aMte paramANu ane skaMdhamAM bheda che ema jaNAvyuM. A viSayane nahIM jANanAra koI prazna kare che ke paramANu ane skandha A baMne pudgala dravya che chatAM ATalo pharaka kema? eka baddha ane bIjo abaddha A taphAvata zA mATe? tyAre pU. AcArya mahArAja javAba Ape che ke "jAtAvata' A vAkyathI skandhanuM nirUpaNa zarU kare che tethI koI pUche che ke - prazna :- tame pugalanA be bheda pADyA. temAM pahelA aNu ane pachI skandho kahyA che to kramathI prApta thayelA paramANunuM vaktavya pahelA karavuM joIe, skaMdhonuM pachI karavuM joIe ne ? javAba :- skaMdhonuM bahu vaktavya hovAthI arthAt skaMdho mATe ghaNuM kahevAnuM hovAthI pahelA skaMdhanI vAta zarU karAya che. bhASyamAM "tA' zabda kramabheda-kramano pharaka batAvavA mATe che. have te skaMdho jevI rIte thAya che tevI rIte A sUtrathI batAve che. arthAt skaMdho kevI rIte utpanna thAya che te batAvavA pU. sUtrakAra ma kahe che ke - raktamezya spaMdane I -26 sUtrArtha - skaMdho saMghAtathI, bhedathI ane saMghAtabhedathI utpanna thAya che. bhASyaH- be pradeza AdivALA skaMdho saMghAta, bheda ane saMghAtabheda A traNa kAraNothI utpanna thAya che. TIkA - bhASyano bhAvArtha e che ke saMghAta (saMhatatva), bheda (bhinnatva) ane saMghAtabhedathI skaMdhonI utpatti thAya che. bhASyamAM rahela ti zabda skaMdhanI utpattimAM A traNa ja kAraNa che ema kAraNanI iyattA batAve che. bhASyamAM "ddhipradezAdaya kahyuM che teno artha A pramANe che- 1. skandanti-zuSyanti pudgalavicaTanena, dhIyante ca-puSyante pudgalacaTaneneti skandhAH dravyalokaprakAza pR0 20. Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 tattvArtha sUtra DhipradezAdimAM rahelA "Adi' zabdanuM prayojana... saMpUrNa skaMdhanA prakAromAM prathama skaMdhano prakAra yaNuka aMdha che. te "ddhipradezathI batAvI yaNukathI laIne TheTha anaMtAnaMta aNu sudhInA skaMdho che te sArI rIte samajAI jAya mATe "Adi zabda mUkyo che, arthAta "yaNukathI laIne anaMtAnaMta pradezavALA skaMdho sudhI samajavuM. AnAthI be pradezathI laIne badhA skaMdho sArI rIte samajAI jAya. mATe "Adi zabdanuM grahaNa che. have "Adi pada dvArA badhA skaMdho samajAya che te keTalA pradezanA saMghAtathI kayo skaMdha banyo kahevAya te batAvatAM skaMdhanI utpattinuM paheluM kAraNa batAve che. bhASya :- te A pramANe be paramANuonA samudAyathI ddhipradezI DhaMdha bane che, jyaNuka (be pradezavALo skaMdha) ane paramANunA saMghAtathI traNa pradezavALo vyaNuka aMdha bane che. A rIte saMkhyAtA paramANunA saMghAtathI, asaMkhyAta paramANunA saMghAtathI, anaMtAnaMta paramANunA saMghAtathI teTalA pradezavALA skaMdho bane che. skaMdhanI utpattimAM cothuM kAraNa nathI.. TIkA - bhASyamAM rahelA tathA zabdathI bhASyakAra saMghAtAdi traNanI vicAraNA kare che. skaMdhanI utpattinAM A traNa ja kAraNa che evuM A muni mahArAjanuM vacana skaMdhanI utpattimAM A traNa kAraNa sivAya cothuM koI kAraNa nathI te batAve che. have skaMdhanI utpattinAM traNa kAraNo paikI pahelA kAraNano vicAra karAya che. (1) saMghAtathI skaMdha bane che. be paramANunA saMghAtathI arthAt paraspara AzleSa-saMyoga pariNAmathI caNaka skaMdha bane che. A vAta AgaLa "dhikSAt vadhuH '(/ phUDa rUra)mAM kahevAze. bauddho taraphathI uThAvAto prazna.. pUrvapakSa H niravayava (niSpadeza) be paramANuonI saMhati thavAthI kayaNuka aMdha kevI rIte bane ? kema ke be paramANuono saMbaMdha to koI rIte banI zakato nathI. chatAM paNa be paramANuno saMbaMdha manAya to te sarvAtmanA mAnazo ke ekadezathI? arthAt eka paramANuno bIjA paramANu sAthe je saMbaMdha thAya che te sarvathI thAya che ke dezathI? paramANunA paramANu sAthe sarvAtma saMbaMdhamAM eka ja paramANunI Apatti. jo sarvAtmanA-sarvathI paraspara paramANuno paramANu sAthe saMbaMdha thAya che ema kaho to to AkhuM jagata eka paramANurUpa banI jaze. kema ke jeTalA paramANuo che te badhA paraspara sarvAtmanA saMbaMdha kare to eka ja paramANu banI jAya. Ama AkhuM jagata eka paramANumAtra ja thaI jaze. mATe eka paramANuno bIjA paramANu sAthe sarvAtmanA saMbaMdha banI zake nahi. Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 sUtra-26 219 dezathI saMbaMdha mAnavAmAM paramANu sAvayava thaze... jo eka paramANuno bIjA paramANu sAthe ekadezathI saMbaMdha che ema kahezo to paramANu paramANu nahi rahe. kema ke paramANu to niravayava-nipradeza che ane dezathI saMyoga mAnatA paramANu sAvayava thaI jaze. Ama koI paNa rIte eka paramANuno bIjA paramANu sAthe saMbaMdha banI zakato nathI. A rIte deza ane sarva ubhayathI saMyoga ghaTato na hovAthI baMne bAjuthI pAzArajaju-doraDAno phAMso AvI jAya che. A rIte skaMdha ghaTI zakato nathI. mATe paraspara saMyukta thayA vagara saMbaMdhavALA paramANuo ja che paNa skaMdha nathI. dA. ta. jema AkAzamAM bhegA thayelA vALa dekhAya che e badhA vALa paraspara baddha nathI. tema paramANuo paraspara baddha nathI mAtra paraspara bhegA thayelA che. vALa jyAre dUra hoya che to eno pratyakSa thato nathI tema paramANuo chUTA hoya che tyAre temano pratyakSa thato nathI paNa eno samudAya hoya che tyAre pratyakSa thAya che. Ama paramANuo bhegA thayelA samudAyarUpa hoya che paNa baddha eTale paraspara AzliSTa nathI. AthI aMdha banI zakato nathI. A vAta vidvAnathI laIne strI, bALaka sahu jANe che arthAt AbAlagopAla prasiddha che. A rIte paramANuomAM paraspara saMyoga che. A vAta ghaTatI na hovAthI skaMdhanI vAta upekSaNIya che. eka paramANu bIjA paramANamAM pravezI zakatA nathI. uttarapakSa :- he vAdI ! tArI vAta yukti vinAnI che. te vastune yathArtha rIte, vastunuM jevuM svarUpa che tevI rIte vicAryA vagara ja jema tema vicAra calAvyo che. kAraNa ke rUpa, rasa, gaMdha ane sparzarUpa hovAthI sapratigha eTale (sapradezA) pradezavALA evA paramANuo saMyoga vakhate vyavadhAnavALA ekabIjAmAM pravezI jatA nathI. kema ke rUpAdi paramANuonA avayavo che. arthAta rUpAdinI apekSAe paramANuo sAvayava che ane sAvayava hovAthI ekabIjAmAM pravezI jatA nathI. jema staMbha ane kuMbha sAvavI che to temano AzleSa (saMyoga) jarUra thAya che paNa ekabIjAmAM pravezI jatA nathI tema paramANuo paNa sAvayava hovAthI ekabIjAmAM pravezI jatA nathI. vaLI dravya ane bhAvanA bhedathI paramANu sAvayava paNa che ane niravayava paNa che. A vAta ame pahelA kahelI che. dravya paramANunI apekSAe paramANu niravayava che ane bhAva paramANunI apekSAe sAvayavI che. paramANuno sarvAtmanA saMbaMdha mAnazo to A prazna ja behUdo che.. vaLI kayaNuka Adi badhA bhedono dUra karela evo dravyarUpe paramANu eka che. e eka paramANumAM tuM sarva zabdano prayoga kare che te kevI rIte saMbhave? paramANu paramANunI sAthe sarvathI Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 20 tattvArtha sUtra saMbaMdhavALo che? Avo prazna karatAM tane vicAra na Avyo ke tuM sarvazabdano prayoga kare che te aneka vastuno viSaya karanAra sarvazabda "saMpUrNa" arthane kahe che. A vAta lokamAM vivAda vagara rUDha che te sarvazabda asaMbaMdha arthavALo na thAya? arthAt sarvazabda saMpUrNavAcI che eka paramANune kahenAra kevI rIte thAya? mATe sarvAtmanA paramANuno paramANu sAthe saMbaMdha kevI rIte? Avo vikalpa ja thaI zakato nathI. vAdI ! tArA be vikalpomAMthI "sarvAtmanA paramANu bIjA paramANunI sAthe saMbaMdhavALo bane che? A vikalpa to havAmAM UDI gayo. paramANuno eka dezathI saMbaMdha che? A prazna paNa behUdo che. aneka adhyavasAya abhiprAyavALI vastunA koI eka abhiprAyane kathana karanAra eka zabda che. jyAre jemAM koI vizeSa nathI. vibhAga nathI evA paramANunA viSayamAM sAdhyamAnuM prasaMga ekadezathI saMbaMdha che ! A kevI rIte svIkArI zakAya? arthAt aneka dezavALI vastu hoya to tenA koI eka dezane kahenAra eka deza zabda che paNa jemAM koI bheda nathI, deza nathI tevA paramANunA viSayamAM eka dezathI saMbaMdha che. Avo prasaMga kevI rIte sAdhI zakAya? na ja sAdhI zakAya. A rIte bIjo vikalpa paNa banI zakato nathI. upasaMhAra.. ApaNo kahevAno matalaba e ja che ke eka ja vastune aneka dRSTio hoya che. temAMthI koI eka dRSTine jaNAvanAra tAro ekadezathI saMbaMdha che Avo zabda prayoga paramANu mATe yogya nathI. kema ke paramANu e sarva bheda-prabhedothI mukta che. mATe paramANuno bIjA paramANu sAthe ekadezathI saMbaMdha che? A tAro prazna ayogya che. kema ke paramANumAM dravyathI deza ja nathI, to tuM paramANumAM ekadeza siddha karI zake kyAMthI? kema ke paramANu niravayava che. mATe sarva ane dezathI A baMne vikalpone kahenAruM tAruM vacana zabda ane arthanA nahIM jANanArA ane sArI rIte prasiddha evA lokavyavahArathI dUra rahelAM zudra jaMtuonI jaDatA-mUrkhatA vadhAre che. A rItanA vikalpo kAtara puruSa ekAMtavAdI ja kare paNa sakalavAdanA paramezvara evA syAdvAdanA AzrayathI prApta karela atula balavALA syAdvAdI na kare. vaLI koI zaMkA karatAM pUche che ke zuM eka paramANu bIjA paramANu sAthe saMyukta thatAM te paramANu dezathI temAM pravezI jAya che ? paramANumAM paramANu pravezI jato nathI.... tenuM samAdhAna e che ke paramANu paramANunI sAthe saMbaMdha karato koI ekadezathI joDAto nathI-saMbaddha thato nathI, kema ke paramANu niravayava che, eno koI avayava nathI. paramANu pote ja avayava che, bIjA dravyarUpa avayava dravyathI rahita che. eTale svayaM avayavarUpa paramANu bIjA Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-26 221 paramANu sAthe bhedathI saMbaMdhane prApta kare che. arthAt potAnA judA astitvane rAkhIne yoga pAme che. paramANu bIjA paramANu sAthe saMbaMdhavALo bane che paNa bIjA paramANumAM dezathI pravezI jato nathI. kAraNa ke paramANu sakriya che ane tethI je AkAzapradezamAM bIjo paramANu rahelo che te AkAzamAM ja te paramANu praveze che. Ama aNuzaMno artha jyAM eka paramANu che tyAM ja te AkAzamAM bIjo paramANu praveze che Avo thAya che paraMtu aNumAM aNu pravezI jAya che tevo koI rIte siddha thato nathI te ApaNe 3yInI be prakAre vyutpatti dvArA samajI laIe. ane AthI zaMkAnuM samAdhAna paNa thaI jaze ke paramANu bIjA paramANumAM dezathI pravezato nathI paNa bhedathI saMbaMdha prApta kare che. te A pramANe (1) titi mina rUti majurtha karaNa ane adhikaraNamAM pa arthamAM te pratyaya "je AkAzamAM paramANa rahelo che temAM praveze che'... upara je vyAkhyA karI che te A vyutpattithI karI che. (2) maLI tiSThati ti purgha zAstrI pa... ityAdithI ja pratyaya. "aNumAM rahe che te arthAt vivakSAvazathI aNumAM rahe eTale aNusaMbaddha kahevAya. A bIjI vyutpattithI artha karo to paNa aNunI sAthe aNuno saMbaMdha che. A ja vivakSA che, paNa aNumAM aNu praveze che. Avo artha to thAya ja nahi. zaMkA - praveza vagara yoga nahi.... jo aNumAM bIjA aNuno Aveza-praveza na hoya to yoga banaze nahi. jema be AMgaLIo paraspara praveza nahIM pAmelI hovAthI dezamAM yoga nathI tevI rIte paramANuno dezamAM praveza na hovAthI paramANunI sAthe yoga banI zakaze nahIM. paramANu paramANu sAthe svayaM saMyukta thAya che. A vyavahAra ayogya che. kema ke ame pravezathI yoga kahetA nathI paraMtu paramANu niravayava hovAthI be AMgaLInI jema dravyarUpa bIjA pradeza sAthe saMyukta nathI. tene bIjo dravyarUpa pradeza joDAyelo nathI. paramANu pote ja yukta thAya che ATaluM ja ame kahIe chIe. anAvikRtvAn - hetu anekantika che. 1. ahIM je "mena' "bhedathI' A zabdaprayoga che te skaMdhathI chUTA paDelA paramANuo mATe ja che evuM nathI tethI ahIM bheda zabdano artha eka paramANuno bIjA paramANu sAthe yoga thAya che, te baMneno bheda rahe che ane yoga thAya che. A samajaNa ApanA mATe che. ane tethI ja eka paramANumAM bIjA paramANunA pravezanI manAI karI. mATe ja AgaLa majuracaMno artha kare che tenAthI samajAya che ke skaMdhamAMthI chUTo paDelo (bhedathI) be paramANuno yoga che te ahIM vivakSita nathI. skaMdhathI chUTo paDelo e paramANunA yogane prApta kare che tyAM bhedathI yoga thayo ema kahI zakAya paNa ahIM te vivakSita nathI. Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra have tame je 'anAviSTAt' hetu Apyo hato te hetvAbhAsa che, anaikAntika doSathI dUSita che. kema ke sUkSma kSetranA-caMgula pramANa kSetranA bheda karatA jaIe tyAre caMgulanA aMtima bhAgamAM je be pradezo che te niraMtara (AMtarAvagara) tyAM ja rahelA che. tyAM rahelA evA be pradezo praveza nahIM karatA ja saMyukta thAya che arthAt praveza karyA vinA ja saMyukta che eTale e be pradezono yoga che paNa praveza nathI to Ama tamAro hetu jyAM sAdhyAbhAva che tyAM rahI gayo. kema ke tame yogAbhAvanI siddhimAM 'anAviSTatvAt' hetu Apyo hato te hetu jyAM yoga che tyAM rahI gayo mATe tamAro A hetu vyabhicArI che. 222 zaMkA :- to tamArA kahevA pramANe paryantavarti be pradezo niraMtara avasthita che ane praveza nathI to to tamAre dezathI saMyukta che ema kahevuM paDaze. samAdhAna :- vAdI ! tAruM A kathana paNa barAbara nathI. kema ke pradezo sUkSma che tethI enA bIjA koI dezano saMbhava ja nathI. dezano saMbhava ja nathI to dezathI saMyukta che ema kahevAnI vAta ja kyAM ? zaMkA :- to tamArA kahevA pramANe pradezo svayaM saMyukta thaI jAya che e vAta ThIka paNa sUkSma hovAthI dezathI yoga nathI ema kahyuM to have be AMgaLIo che teno yoga nahIM thAya. kema ke te to sUkSma nathI ane dezanA abhAnavALI paNa nathI. mATe teno to dezathI yoga thaze paNa AMgaLIono yoga to nahIM ja thAya. samAdhAna :- tArI A zaMkA paNa barAbara nathI. kema ke be AMgaLIomAM koI aMtara nathI. nairantarya hovAthI teno yoga che ja. zaMkA :- jo tame AMgaLIno yoga mAnazo to tenA pradezono praveza mAnavo paDaze. samAdhAna :- tAruM A kathana paNa barAbara nathI. kema ke jo paraspara pradezono praveza manAya arthAt ekabIjAmAM maLI jAya che. AvuM manAya to be AMgaLInA abhAvano prasaMga Avaze. kema ke eka AMgaLInA pradezo bIjI AMgaLImAM praveze to eka AMgaLI ja rahe, bIjI AMgaLInuM astitva na rahe. mATe pradezono paraspara praveza paNa manAya nahIM. vAdI :- tame paramANune niravayava mAno cho te barAbara nathI. kema ke paramANuno koI AkAra che, ane AkAravALI vastu sAvayava hoya che. dA. ta. ghaTAdi, AkAravALA che to sAvayava hoya che. tema paramANu paNa AkAravALo hovAthI sAvayava che ja to tene tame niravayava kevI rIte svIkArI zako ? paramANu AkAra vagarano che. prativAdI :- saMsthAna dravyanA avayavothI bane che, ane te saMsthAna tyAre ja banI zake ke avayavI dravyanA avayavo hoya. jema ghaTa e avayavI dravya che to tenA avayavo che, ane avayavo che mATe ghaTa AkAravALo bane paNa paramANune koI avayava nathI, niravayava che. niravayava hovAthI enuM koI saMsthAna nathI. Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5H sUtra-26 2 23 Ama niravayava hovAthI paramANumAM saMsthAnanI asiddhi che. paramANu AkAra vagarano che. vAdI - jo paramANu AkAra vagarano che to asatu thaze ! AkAra vagarano hovAthI paramANu asat che. AkAra na hovA chatAM AkAza sat che. prativAdI - saMthAnitvAn paramANuH ' A anumAna dvArA tuM paramANune asat siddha karavA mATe "AkAra na hovAthI A je hetu Ape che te hetu vyabhicArI che. kema ke AkAza e sata che ane teno koI AkAra nathI. arthAt AkAra vagaranuM paNa AkAza sat che. Ama asatanA abhAvavALA (sa) AkAzamAM "asaMsthAnitvA' hetu rahI gayo. AthI tAro hetu vyabhicArI che. hetu nahIM paNa hetvAbhAsa che. vAdI :- AkAzano daDAdinI jema AkAra che. daDAdinI mAphaka AkAza paridhivALuM manAya che eTale amAro hetu vyabhicArI nathI. AkAzano daDAdi jevo AkAra mAnavAmAM aneka virodha. prativAdI - sarva loka, zAstra ane anumAnathI virodhI vAta che. AkAzanI daDAdinI jema paridhi manAtI nathI. paramANumAM aMdara bahAra anyadezano abhAva hovAthI te asat che... vAdI - tamArA matamAM paramANu siddha thaI zakato nathI. kema ke tame paramANuno je paricaya Apo cho te yukta nathI. tame paramANumAM aMdaramAM ke bahAra koI anya deza nathI ema kaho cho mATe paramANuno abhAva thaze. arthAt aMdara ke bahAra anya deza nathI mATe paramANu asat siddha thaze ! aMtarabahir abhAvAtuM' hetu vyabhicArI che. prativAdI :- "aMtara bahirabhAva na hovAthI paramANu nathI. tame paramANunI asiddhimAM A hetu Apyo che paNa te vyabhicArI che. kema ke niraMza je eka kSaNa vRtti vijJAna temAM aMtara bahira bhAva nathI chatAM tame te mAno cho. mATe tamAro hetu jenuM astitva che. jenA nAstitvano abhAva che evA kSaNa rahenAra vijJAnamAM paNa rahI gayo. AthI tamAro hetu vyabhicArI che. paramANuno yoga kahIe chIe teno artha saMprApti che. -vaLI ame je paramANuno yoga kahIe chIe te saMprAptirUpa che. A saMprApti pradezavALA dravyathI ja hoya che evuM nathI. niSpadeza-niravayava dravya paNa svayaM prApta thAya che ja. A kathanathI ja tame je "avayavothI banelo nahi hovAthI paramANu nathI' AvuM siddha karI rahyA hatA te paNa khaMDita thaI jAya che. paramANunuM nAstitva siddha thatuM nathI. kema ke niudeza-niravayava dravya paNa svayaM prApta thAya che ja eTale paramANu niravayava hovA chatAM svayaM Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 24 tatvArtha sUtra prApta thavAmAM koI vAMdho nathI. have ApaNe pharI paNa daLelAne daLIe tenI jema paramANu niravayava che te ja vAtane pharI doharAvIe chIe. ApaNe pahelA paramANunI siddhi kevI rIte karI hatI yAda che? juo sarva sthUla vastuno vibhAga karatA jaIe, karatA ja jaIe eTale chevaTanA avibhAjaya vastu Avaze. arthAt chevaTe niravayava dravyamAM vibhAgano aMta Avaze. chelle evo eka bhAga Ave che ke jyAM bhAga karavAnuM pUruM thaI jAya che. mATe ja chello je bhAga che teno bIjo bhAga kalpI zakAto nathI. Avo je bhAga che te paramANu che....kema ke skUla vastu sUkSma pUrvaka hoya che... kahyuM che ke - badhI vibhAgavALI vastu nirvibhAgamAM aTake che tethI paramANu niravayava che. AvA niravayava paramANunI bIjA paramANune prApti thavAmAM kazo vAMdho nathI. mATe eka paramANuno bIjA paramANu sAthe yoga bane che ane tethI be paramANuno skaMdha thaI zake che. eka AkAzapradezamAM anaMtA skaMdho kevI rIte rahe? have tame ema pUcho ke eka AkAzapradezamAM eka paramANu rahe e to samajAya tema che paNa anaMtA paramANuo (anaMtA paramANuno skaMdha) eka AkAzapradezamAM kevI rIte rahe... ? apratighAta pariNAmathI.. uttara : - teno javAba e che ke - e badhA paramANuomAM pratighAta pariNAma pedA thayo nathI, paNa apratighAta pariNAmavALA te paramANuo che. tethI je AkAzapradezamAM eka paramANu che tyAM bIjA paramANuo rahI zake che. te paramANuo apratighAta pariNAmavALA hovAthI ekabIjAne avarodharUpa thatA nathI. dA. ta. jema eka oraDAmAM eka dIpakanI prabhA che. te ja oraDAmAM bIjA aneka dIpaka pragaTAvIe to te aneka dIpakanI prabhA paNa tyAM rahe che. Ama eka dIpakanI prabhA aneka dIpakanI prajAne pratighAta karatI nathI tema apratighAta pariNAmathI pariNata arthAt apratighAta pariNAmavALo paramANu bIjA paramANune pratighAta karato nathI. AthI ja eka AkAzapradezamAM jyAM eka paramANu che tyAM ja bIjA anaMtAnaMta paramANuo paNa rahe che. vaLI paNa apratighAta pariNAmavALA paramANuo anya sthaLe paNa sAthe rahelA anubhavAya che te joIe. dA. ta. ziyALAnI rAtrimAM paDAtI bUma saMbhaLAya che. arthAt jyAM zItanAM pugalo che, tyAM ja aMdhakAranA pudgalo che, tyAM ja zabdanAM paNa pudgalo che. Ama zIta, aMdhakAra ane zabdanAM aneka pugalo eka sthaLe rahI zake che. koI koInA pratighAtaka banatA nathI.Ama teomAM apratighAtipaNuM jovAyuM che. tenI jema eka AkAzapradezamAM rahelo paramANu avagAhanA letA bIjA ghaNA paramANuono vighAta karato nathI. vighAta karavA samartha banato nathI. prazna :- jo paramANumAM pratighAta pariNAma nathI to mahAna dravyanI-skaMdhanI utpatti kevI rIte thAya? vaLI skaMdha to saMyoga hoya to thaI zake che ane aprApya evA be paramANunI Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-26 2 25 prApti arthAt Qya che tenuM bhegA thavuM saMyukta thavuM ane tame saMyoga kaho cho paNa paraspara pravezarUpa saMyoga nathI kahetA. to pratighAta vinA mahAna dravyanI utpatti kevI rIte thAya ? uttara :- mahAna dravya arthAt kacaNuka Adi skaMdhanA AraMbhakALamAM paramANuomAM ame apratighAta pariNAma svIkAratA nathI. jyAre skaMdhanI zarUAta thAya che tyAre paramANuo apratighAta pariNAmavALA nathI paraMtu moTA dravyanA anAraMbhakALamAM (jyAre skaMdhanI zarUAta nathI thatI tyAre) paramANuo apratighAta pariNAmavALA che. mahAna dravyanA AraMbhakALamAM to pratighAta pariNAmavALA che. kAraNa ke bhagavAna paramANuonA traNa prakAranA pratighAta kahe che. (1) baMdha pariNAma pratighAta :- baMdha pariNAmathI je pratighAta thAya te baMdha pariNAma pratighAta kahevAya che. (2) upAkArAbhAva pratighAta:- upakAranA abhAvathI je pratighAta thAya te upakArAbhAva pratighAta kahevAya che. (3) vega pratighAta :- vegathI je pratighAta thAya te vega pratighAta kahevAya che. A traNa prakAranA pratighAta che. temAM pahelo baMdhapariNAma nAmano pratighAta A ja adhyAyanA "nnidharUkSatthAt vandhaH' sUtra 32mAM ame kahIzuM. (2) upakArAbhAva pratighAta tisthityupaBo dhadharmopada' sU. 17 e ja sUtrathI arthathI upakArAbhAvarUpa pratighAta laI levo. have ApaNe A bIjA prakAranA upakArAbhAva nAmanA pratighAtane barAbara samajI laIe. upakArAbhAva eTale upakAra karanArano abhAva hovAthI je upaghAta thAya te upakArAbhAva pratighAta kahevAya che. dharmAstikAya ane adharmAstikAya lokamAM ja che. eTale arthApattithI dharmAstikAya ane adharmAstikAyathI jIvo ane ajIvonI je anukrame gati ane sthiti thAya che te loka sivAya thatI nathI. mATe lokamAM ja dharmAdharmano upakAra che. lokathI anyatra alokamAM gati ane sthitimAM madada karanAra dharmAdharma nathI. tethI tyAM temano upakAra nathI. mATe jIva ane ajIvanI gatisthitino pratighAta thAya che. arthAt lokathI anyatra gati-sthiti aTakI jAya che. kAraNa ke gatisthitimAM upakAra karanAra hetu nathI. upagrahamAM je hetu che teno abhAva che. mATe A pratighAtanuM 1. pratighAta eTale paraspara TakarAvuM. tatra bandhAt pratighAto jAyate aNvoH aNUnAM vA pratighAtazca ekadezAvagAhe anyonyaM pratihananam mA 65 pariNAma pratighAta kahevAya che. tattvo sU0 32 TIkAyAma Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 tattvArtha sUtra nAma upakArAbhAva pratighAta che. dA. ta. matsya, magara AdinI gati (sthiti) pANImAM ja thAya che. pANI sivAya bIje thatI nathI. kAraNa ke temanI gatimAM pANI madadagAra che. AthI pANI sivAya bIje temanI gati aTake che. tyAM madadagAra, upakAramAM kAraNa pANIno abhAva che tevI rIte lokanA cheDe upakAramAM kAraNa dharmAdharmano abhAva hovAthI paramANu pratighAta pAme che--lokanA cheDe haNAya che. Ama upakAranA abhAvathI pratighAta thAya che mATe A paramANuono upakArAbhAva pratighAta kahevAya che. (3) vega pratighAta... vegathI TakarAvuM te vega pratighAta kahevAya che. eka paramANu, AvatA bIjA paramANunI sAthe vignasAthI utpanna thayela gatinA vegathI pratighAta pAme che--TakarAya che. kAraNa ke gatinA vegavALo paramANu bIjA AvatA vegavALA paramANuno pratighAta kare che. dA. ta. jema sparzavALo, mUrta, prabala vegavALo pavana bIjA pavanane pratighAta kare che tema vega gatinA pariNAmavALo, sparzavALo ane mUrtivALo hovAthI paramANu bIjA paramANuno vegathI pratighAta kare che. Ama aneka yuktiothI paramANunA viSayamAM pratighAtitva, ane apratighAtitva baMne ApaNe siddha karyuM. eTale paramANu pratighAta pariNAmavALo paNa che ane apratighAta pariNAmavALo paNa che. e vAta siddha thaI. baMne rIte siddha thatA prazna thAya kyAre pratighAta pariNAmavALo hoya, kyAre apratighAta pariNAmavALo hoya ? paramANuomAM pratighAta pariNAma ane apratighAta pariNAma kyAre hoya..? skaMdharUpa kAryanA anAraMbhaka anaMtA paramANuo saMyogathI eka AkAzapradezamAM rahelA hoya che. ane jyAre A rIte saMyogathI rahelA hoya che tyAre e paragaNuomAM apratighAta pariNAma hoya che ane jyAre skaMdharUpa kAryano AraMbha karatA hoya che tyAre baMdha pariNAmathI pratighAta pariNAmavALA hoya che tethI te paramANuono skaMdha thAya che. saMyoga ane baMdhamAM pharaka zo ?... prazna :- to pachI saMyoga ane baMdha A bemAM taphAvata zuM che ? saMyoga ane baMdhamAM taphAvata... uttara H- vacamAM aMtara vagara avayavonI prAptimAtra saMyoga che arthAt aMtara vagara avayavonuM bhegA maLIne rahevuM te saMyoga kahevAya ane paraspara aMgAMgIbhAve pariNamavuM te baMdha che. baMdha pariNAmamAM avayava-avayavIbhAva thAya che eTale skaMdha bane che. prazna :- virodha batAvavAnI icchAthI koI mUrkha ema prazna kare che ke eka ja paramANumAM pratighAtIpaNuM ane apratighAtipaNuM je baMne paraspara viruddha che te kevI rIte mAnI zakAya ? Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 sUtra-26 227 uttara :- virodhI kevI rIte nathI te vAta ame pahelA kahI gayA chIe, ane vaLI pariNAma-vizeSathI pudgalomAM pratighAtipaNuM ane apratighAtipaNe baMne prakAra saMbhavI zake che. dA. ta. jema dIvAla AdithI nahIM haNAto zabda kAnathI saMbhaLAya che, te ja zabda koI vakhata vAyu vaDe vahana karAto hovAthI pratighAta pAme che--haNAya che. haNAya che e kevI rIte samajAya ? viruddha pavanavALA bhAgamAM rahelA puruSane zabda saMbhaLAto nathI ane anukULa pavanavALA dezamAM rahelAne saMbhaLAya che mATe nakkI thAya che, vAyuthI vahana karAto zabda haNAya che. jema gaMdha pratikULa vAyu hoya to AvatI nathI ane anukULa vAyu hoya to Ave che tema viruddha pavana hoya to zabda saMbhaLAto nathI, anukULa vAyu hoya to saMbhaLAya che eTale vAyuthI laI javAto zabda haNAya che e niHsaMzaya vAta che. A rIte zabda e pudgala che temAM pratighAta ane apratighAta spaSTa che tenA dvArA siddha thAya che. pudgalamAM pratighAta ane apratighAta baMne rahe che. baMnene rahevAmAM koI prakArano virodha saMbhavato nathI. mATe saMghAtathI skaMdhanI utpatti che e sAcuM ja kahyuM che. vAdIe pUrvamAM uThAvelA praznonA samAdhAna zuM paramANuno bIjA paramANu sAthe ekadezathI yoga thAya che? A rIte vAdIno je ekadezathI yogano je prazna hato te to dUrathI ja pheMkI dIdho. kyAranIya e vAta to UDI gaI. vaLI bIjo prazna hato zuM sarvAtmanA saMyoga che? to e to koI vakhata upacArathI ISTa paNa che. kAraNa ke paramANu avayava vagaranA che. AthI paramANuono kRtna sarvAtmanA yoga bane paNa pravezathI na bane. - A rIte vAdInA baMne praznonA samAdhAna thaI gayA. anAzliSTa paramANu samUharUpe jaNAya che teno prativAda. vaLI paNa vAdIe pUrvamAM kahyuM hatuM ke-paramANuo ekabIjAthI baddha thayA vagara ja anAzliSTa' saMbaMdhavALA ja samUharUpe jaNAya che te vAta paNa atyaMta asuMdara che. kema ke aNu avasthAmAM rahelA che ane vaLI asaMhata che arthAtu baddha nathI to samUharUpe paNa dekhAya kevI rIte ? samUharUpe paNa dekhAya nahIM. zuM te atIndriya evA paramANuomAM evo te kayo atizaya pedA thayo ke je abaddha evA ja saMbaMdha thavA mAtrathI cakSu Adi indriyathI grAhya banI gayA? pUrva avasthAmAM eka eka paramANu adezya hatA to uttarAvasthAmAM paNa te adazya ja rahevA joIe. baddha thayA vagaranA kevala saMbaMdhavALA anaMtA paramANuo paNa dazya banatA nathI. 1. pR. 360 para juo. Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 tatvArtha sUtra vaLI te samUharUpe paramANu dekhAya tenA samarthanamAM vALanuM dRSTAMta ApyuM hatuM ke "eka vALa dekhAto nathI paNa vALano samudAya hoya te indriyagrAhya bane che evI rIte eka eka paramANu adezya che paNa saMbaMdhavALA thayelA samUharUpe hoya to dekhAya che'. A rIte daSTAMta dvArA samajAvavAno prayatna karyo hato te paNa vyartha che. AvuM kahevuM e taddana ayukta che. kema ke eka eka vALa to kyAreka paNa indriyathI grAhya che to te aneka vALa bhegA thAya to indriyathI grAhya bane che paNa paramANuo to eka eka kadI paNa dazya hotA nathI to paraspara anAzliSTa-abaddha evA paramANuono samUha paNa dazya bane kevI rIte ? mATe anAzliSTa paramANuo samUharUpe jaNAya che te barAbara nathI. AthI samajAya che ke paraspara anAzliSTa-abaddha evA paramANuono samudAya mAtra mAnavAmAM Ave to ghaNA doSono saMbhava che. abaddha paramANuono samudAya mAtra mAnavAmAM doSa. te A pramANe-deza AdhAra thaze. dA. ta. eka ghaDo che. temAM paraspara abaddha paramANuo che. have teno koI paNa eka dezaeka bhAga pakaDIe to Akho ghaDo pakaDAze nahi. je bhAgathI upADyo eTalo ja bhAga hAthamAM Avaze, Akho ghaDo nahIM UpaDe kAraNa ke aNuo abaddha che. Ama eka bhAgane pakaDavAthI saMpUrNa ghaDAnuM pakaDAvuM, dhAraNa karavuM, upADavuM, mUkavuM, kheMcavuM A badhI prakriyA banI zake nahi. mATe abaddha paramANuono samudAya mAtra mAnavAmAM AvA ghaNA doSo saMbhave che. paramANuono baMdha pariNAma manAya te doSa na Ave.... AthI aMgAgIbhAvarUpe avayavaavayavIrUpe aNuonA baMdhapariNAmano svIkAra karIe to koI doSa saMbhave nahi ane saMpUrNa saMhata mahAna dravyanA eka dezamAM vartamAna evI kriyAo-jevI ke dhAraNa karavuM, upADavuM, mUkavuM, kheMcavuM Adi siddha thaze. arthAt jo saMbaMdhavALA paramANuono baMdhapariNAma parivAta thAya che AvuM mAnIe to ja mahAna dravyanA-dA. ta. ghaTanA eka bhAgane pakaDavAthI Akho ghaTa pakaDAze ItyAdi sarva kriyAo siddha thaze. paraMtu jo AnAthI bIjI rIte mAnavAmAM Ave to AkarSaNa kheMcavuM Adi banI zake nahIM. jo baMdhapariNAma mAnavAmAM na Ave ane mAtra bAlikA ane puruSanA saMyoganI jema saMyoga ja svIkAravAmAM Ave to bahulokaprasiddha badhuM nAza pAmaze. jaino ane vaizeSikonA skaMdhonI bhinnatA Ahata darzanamAM te mahAna dravya-skaMdha vaizeSike kalpela avayavI jevo nathI. arthAt vaizeSika jevo avayavI mAne che tevo jaina darzanamAM aMdha-avayavI mAnavAmAM Avyo nathI. kema ke dravyAstika nayanA abhiprAyathI saLIonI sAvaraNI bane che. ane IsathI palaMga bane che, paNa saLIothI judI sAvaraNI nathI ke IsathI judo palaMga nathI mATe avayavI potAnA Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-26 avayavathI judo nathI. AthI avayavI potAnA dezothI arthAt potAnA avayavothI jaladIthI pratyakSa ke anumAnathI judo grahaNa thaI zake nahIM. mATe avayavI avayavothI bhinna nathI. have A samajavA mATe anumAnano AkAra A pramANe bAMdhIe chIe. pakSa sAdhya dRSTAMta dehAdiravayavI zarIra Adi avayavI, 229 svAvayavakalApAt na anyaH potAnA avayavanA samUhathI judo nathI. hetu abaddhatve sakriyatve ca sati vibhAgena agRhyamANatvAt nahIM baMdhAyela, kriyAvALo ane vibhAgathI grahaNa nahIM thato hovAthI, avayavasvarUpavat jema avayavanuM svarUpa avayavathI juduM grahaNa thatuM nathI. avayavI avayavonA samudAyathI judo nathI. kema ke abaddha ane kriyAvALo evo avayavI judo grahaNa thato nathI. arthAt deha vagere avayavImAM kriyA che, avayavothI abaddha che ane A avayava ane A avayavI A pramANe judo grahaNa thato nathI. jema avayavanuM svarUpa avayavathI juduM grahaNa thatuM nathI tema avayavI avayavothI judo grahaNa thato nathI. mATe avayavI samudAyathI judo nathI. 1. A rIte anumAnano AkAra samajyA pachI have pakSa, hetu Adine barAbara spaSTa rIte samajI laIe. pakSa je zarIra che, temAM sthAna (UbhA rahevuM) Asana (besavuM), zayana (sUvuM) Adi kriyA che. A badhI dehanI ja kriyA che eTale deha kriyAvALo che. hetunuM sakriyatne satti A eka vizeSaNa zarIrarUpa pakSamAM ghaTI gayuM. zarIranA avayavo je hAtha, paga Adi che te grahaNa karavuM, cAlavuM Adi kriyAvALA che. A hAtha paga Adi zarIranA avayavo che ane zarIranI jema te avayavo paNa kriyAvALA che. AthI grahaNAdi kriyAthI avayavo paNa ceSTA' sahita che. arthAt ceSTAvALA che. A rIte eka vizeSaNa sArthaka che siddha thayuM. have eka dRSTAMta laIe. paraspara baMdhAyelA be puruSa che. emAM kriyA che, ane te vibhAgathI agRhmamANa che. AtmAdhiSThita zarIra ane tenA avayavo che. tethI tenI je kriyA che te ceSTA kahevAya. eTale ceSTA e paNa kriyAvizeSa che. Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 tattvArtha sUtra AmAM vyabhicAra Ave che. ahIM svAvayavakalApathI abheda sAdhya che. have baMdhAyelA A be puruSonuM eka joDakuM che ane A joDakAmAM A be puruSo avayava che. A baMne avayavo(puruSo)thI joDakuM bhinna che tethI A baddha puruSanuM joDakuM sAdhyAbhAvavALuM che, ane A joDakAmAM saviyatve satti vimAna mahAmAtva hetu rahI jAya che kema ke e joDakuM kriyAvALuM che. ane e baddha puruSajyamAMthI ekane paNa tame judo grahaNa karI zakatA nathI mATe vimAna ahamAgatuM rahyuM. Ama vyabhicAra Ave ! A vyabhicAra na Ave mATe hetumAM viddhatve sati A vizeSaNa lagAvyuM che. to 'vaddhatve sati' 'vipAna aJhyAmALavA' ATalo ja hetu rAkho vacamAM "yitve sati A vizeSaNanI zI jarUra che? vizeSaNa sArthaka che. kAraNa ke juo dharmAstikAyanA pradeza adharmAstikAyanA pradeza ane AkAzAstikAyanA pradeza A traNeno samUha eka AkAzapradezamAM rahelo che. tethI te samUha eka che ane samUhanA avayavarUpa dharmAstikAyano pradeza, adharmAstikAyano pradeza ane AkAzAstikAyano pradeza ema judA che kema ke dharmAstikAyano pradeza e adharmAstikAyano ke AkAzAstikAyano pradeza nathI evI rIte AkAzAstikAya ane adharmAstikAyano pradeza e dharmAstikAyano pradeza nathI. Ama dharmAdi traNa, pradezonA samUharUpa je eka avayavI che te pratyeka avayavarUpa dharmAdinA pradezo bhinna che. eTale dharmAdi traNanA pradezanA samUharUpa avayavI pratyeka dharmAdinA pradezathI bhinna che ane e vibhAgathI agRhyamANa che tethI emAM vyabhicAra Avaze te na Ave mATe sayitva hetunuM vizeSaNa mUkyuM che. dharmAstikAyAdi traNanA pradezanA samUharUpa avayavI kriyAvALo nathI. AthI A hetupUrvaka mukAyela vizeSaNa sArthaka che ane tenAthI dharmAdimAM Avato vyabhicAra dUra thAya che, kAraNa ke dharmAdi niSkriya che. A rIte hetumAM lagAvelAM baMne vizeSaNo sArthaka che. A anumAnathI avayavathI bhinna parikalpita avayavI asat che. dA. ta. jema keLanA pAnathI keLanA pAnano sAra judo che." ema koI kahe to te bane nahi. kema ke keLanA pAnano sAra keLanA pAnathI judo nathI. tema avayavothI avayavI dravya koI juduM dravya nathI. avayavI bhinna nahi mAnavAmAM lokaprasiddhino apalApa joke lokamAM avayava ane avayavI dekhAya che-prasiddhi che. A prasiddhino apalApa kevI rIte thAya ? arthAt dekhAtI vastunI nA kevI rIte kahevAya? lokamAM avayava, avayavI baMne prasiddha che ane ApaNA upara mujabanA kathanathI avayavI avayavathI judo nathI. A nirUpaNathI lokaprasiddhano apalopa thAya che. te prasiddhi dezomAM ja avayavomAM ja che. kema ke teno eka deza (bhAva) dekhAyo to sarva (Akho) dekhAyo che evo vyavahAra che. dA. ta. caitra ke maitrAdinuM mAthuM, paga ke pAchaLano bhAga dekhAya ane meM caitrane joyo, Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-26 231 maitrane joyo A vyavahAra thAya che tema avayavorUpa dezomAM koI eka avayava dekhAya che tyAre avayavono samUha joyo A vyavahAra thAya che. eTale prasiddhino apalApa thaze nahIM. avayavI avayavathI atyaMta bhinna mAnavAmAM doSa.... joke kaNAdanI jema avayavothI avayavIne atyanta judo ja mAnavAmAM Ave to te barAbara nathI. kema ke avayavIne kyAMya rAkhavo to paDaze ja. kyAMya rahelo che ema kahevuM to paDaze ja tyAre prazna thaze ke e avayavI pratyeka avayavomAM che ke nahIM ? kahevuM ja paDaze ke che, jo pratyeka avayavomAM avayavI che to jeTalA avayava che teTalA avayavI kahevA paDaze paraMtu avayavo ghaNA hovA chatAM ghaNA avayavInI pratIti thatI nathI. eka avayavI che AvuM ja jaNAya che. dA. ta. eka paTanA aneka taMtuo che. e paTanA avayavo che. eTale jeTalA taMtuo che teTalA taMtuomAM paTane mAnavo paDaze. dareka taMtuomAM paTa mAnIe to paTa aneka thavA joIe paNa tevuM banatuM nathI. eka paTanI pratIti thAya che. Ama avayavI avayavathI atyaMta bhinna mAnavAmAM aneka doSonuM AthI koI paNa prakAre pratyeka avayavomAM avayavI rahI zake che evuM manAya nahi. koI paNa rIte avayavI avayavomAM vRtti banI zakato nathI. (saMbaddha banI zakato nathI) ane AthI ja avayavI AkAzakusumanI jema asat thaze. A rIte avayavathI avayavI atyaMta bhinna mAnavAmAM aneka doSa utpanna thAya che. mATe avayavathI atyaMta bhinna nathI. avayava ane avayavInI abhinnatA mATe bIjuM anumAna... vaLI avayava ane avayavIno abheda paNa dekhAya che. tethI avayavothI avayavI atyaMta bhinna nathI, ane jo atyaMta bhinna mAnavAmAM Ave to abhedanuM jJAna thAya che te thaI zake nahi mATe bIjuM nUtana anumAna karIe chIe. avayavI pakSa avayavAt na anyaH sAdhya upalabdhikAraNasaMnidhAne sati avayavarUpAdivyatirekeNa anupalabhyamAnarUpAdiguNatvAt - hetu hastyAgivayavavyatireLa senAvat - anvaya dRSTAMta vyatireke ghaTabadarAdayaH vyatireka dRSTAMta avayavI (pakSa) avayavothI bhinna nathI. (sAdhya) kAraNa ke rUpAdinA jJAnanI sAmagrI hovA chatAM paNa avayavanA rUpAdithI avayavImAM judA rUpAdinuM jJAna thatuM nathI. arthAt avayavanA rUpAdithI avayavInA rUpAdi judA bhAsamAna thatA nathI. (hetu) mATe avayava Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra 232 ane avayavIno abheda che. dA. ta. hAthI vagere senAnA avayavo-vibhAgo che. te senAthI judA nathI. (anvaya dRSTAMta) jyAM jyAM avayava-avayavI bhAva hoya che tyAM tyAM avayava avayavIthI bhinna nathI senAthI senAnA avayavo hAthI, ghoDA, pAyadaLa Adi judA nathI. ane jyAM avayava avayavI bhAva hotA nathI te bhinna hoya che. dA. ta. ghaTa ane bora. A bora ane ghaTano avayava-avayavI bhAva nathI mATe e baMne judA che. abhinna nathI tethI ghaTanA rUpAdinA jJAnanI AmagrI hoya to ghaTarUpAdinuM jJAna thAya che ane boranA rUpAdinA jJAnanI sAmagrI hoya to boranA rUpAdinuM jJAna thAya che paNa ghaTAdinA rUpAdinuM jJAna thatuM nathI, kAraNa ke ghaTa ane borano abheda nathI. (vyatireka dRSTAMta) Ama avayavI avayavathI bhinna nathI te anumAna dvArA siddha thAya che. hoto. AvuM vivecana dravyAstika naya taraphathI thayuM. have ApaNe paryAyAstika nayathI avayava ane avayavIno vicAra karIe chIe. paryAyAstika nayathI avayava ane avayavI bhinna che. paryAya naya avayavothI avayavIne judo mAne che. avayavanA guNothI avayavInA guNa judA che. jyAre te avayavo chUTA chUTA hatA tyAre teomAM avayavInuM pramANa, varNa ane AkAra adRzyamAna hatA--dekhAtA na hatA. arthAt avayavInuM pramANa, varNa ke AkAra te samasta avayavomAM dekhAtA na hatA ane avayavImAM dekhAya che. dA. ta. jema aneka ratnonI banelI ratnanI mALAmAM je pramANa, varNa ane AkAra dekhAya che te chUTAM chUTAM ratnomAM nahotAM dekhAtAM eTale ratnothI ratnanI mALA judI che. vaLI chUTA dezomAM (avayavomAM) (taMtuomAM) cAra hAthano paTa, citrapaTa, cAre tarapha sarakho paTa AvI upalabdhi thatI nathI arthAt AvuM jJAna thatuM nathI mATe avayavothI avayavI judo che. A rIte avayavothI avayavI judo che evuM paryAyAstika nayanuM nirUpaNa thayuM. baMne nayonuM ekAMta nirUpaNa hovAthI duSTa che. dravyAstika naya ekAMta nirUpaNa kare che ke--avayavathI avayavI abhinna ja che. temAM ghaNA doSa che. Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-26 233 paryAyAstika naya ekAMta nirUpaNa kare che ke-avayavathI avayavI bhinna ja che. to temAM paNa ghaNA doSa che. baMne nayathI ekAMta mAnyatAmAM upara mujaba ghaNA doSo rahelA che. jayAre syAdvAdIo to thAt zabdano prayoga karIne nirUpaNa kare che eTale emane koI doSa Avato nathI. syAdvAdIo koI paNa nirUpaNa karatA yAt zabdano prayoga kare che. te vAta zabda yogya pariNAmanI vivakSA ane avivakSAne laIne rahelo che. ene je dharmanuM pratipAdana karavAnI icchA hoya te dharmane AgaLa karanAra che. tethI yAt zabda badhA dharmono saMgraha karI le che. Avo cAt zabda sarva ekAMta dharmane dUra karIne sarva ekAMta vAkyone aMdara laI leto hovAthI syAdvAdIo thAt zabdane joDIne kahe che ke... syAdvAdInI nirUpaNa zailI.. avayavathI avayavI l maH, yAt ananya, cAna:, vivya ityAdi saptabhaMgInI vijJA karavAthI koI paNa doSano avakAza che ja nahi. syAdvAdanI zailIthI "cAt' zabdanA prayoga dvArA nirUpaNa karavAthI koI paNa doSane jagA maLatI nathI. nayonI arpaNA ane arpaNAthI ja anyatva ane ananyatva che. be nayanuM arpaNa karIe ane arpaNa na karIe eTale be nayanA arpaNa ane anarpaNanI vivekSAthI padArthonuM anyatva-judApaNuM ane ananyatva-abhedapaNuM bhAjaya che. matalaba anya paNa che, ananya paNa che. arthAt dravyArthika nayane arpaNa eTale AgaLa karIe tyAre abheda ane paryAyArthika nayane AgaLa karIe tyAre bheda. Ama nayanI arpaNA ane anapaNAthI bheda ane abheda bhAjya bane che. arthAt bheda ja che ke abheda ja che ema nahIM paNa nayanI apekSAe bheda paNa che ane abheda paNa che. kayA nayanI apaNAthI bheda ane abheda che ?.. avayava ane avayavIno paryAyArthika nayanI apekSAe bheda che eTale paryAyArthika nayanI arpaNA ane dravyArthika nayanI anapaNAthI bheda che. dravyArthika nayanI apekSAe abheda che. Ama kahIe tyAre dravyArthika nayanI arpaNA ane paryAyArthika nayanI anarpaNAthI abheda che. A pramANe vizva-badhAM pariNAmonA prapaMcanI sthitine bhajanArAM dravyo potAnAmAM nahIM rahelA ja keTalAka dharmo vaDe paryAyathI utpanna thAya che. arthAt dravya ja te te paryAyothI utpanna thAya che ane keTalAka vidyamAna paNa dharmothI nAza pAme che, ane vaLI keTalAMka dravyo anvaya paryAyothI nitya che. 1. sattva e anvayi paryAya che. A paryAyathI dravya nitya che evI rIte bIjA vastatvAdi anvayi dharmo jANI levA. juo sUTa 5-30nI TIkA. Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 tattvArtha sUtra A rIte utpAda, vinAza ane sthitivALAM badhAM dravyo che. AvA nirUpaNathI maunIndra darzana niravagha che, nirdoSa che. utpAda-vinAza-sthiti samajavA mATe daSTAMta.... A vastune samajavA mATe ApaNe ahIM eka dAkhalo laIe. jema sonuM e dravya che. e kaDAnA AkAre hatuM tyAre temAM kaDAno paryAya hato. have e kaDAno kaMdoro banAvyo tyAre vidyamAna je sonAmAM kaDAno paryAya hato te nAza pAmyo ane sonAno kaMdoro thayo. A kaMdoro e navo paryAya pedA thayo. vaLI sonAmAM je rUpAdi anvayi paryAyo che ke je sonAnA game tevA AkAro-paryAyo pedA thAya ke nAza pAme paNa te rUpAdi anvayi paryAyo kAyamanA kAyama rahe che. Ama sonArUpa dravya jUnA paryAyothI rahita banyuM ane navA paryAyathI yukta thayuM ane rUpAdi paryAyathI nAza pAmyuM nathI. A rIte sonAmAM utpAda, vyaya ane dhrauvya ghaTI gayuM. A rIte badhAM dravyomAM ghaTanA karIne samajI levuM. have ApaNe skaMdhanuM prastuta nirUpaNa calAvIe. caNuka Adi skandho kevI rIte bane che tenuM nirUpaNa... be pradezavALo skaMdha che. temAM koI eka paramANuno yoga-saMbaMdha thAya tyAre traNa pradezavALA skaMdhano utpAda thAya che. 'va' zabdathI traNa paramANuono eTale chUTA chUTA eka eka paramANuo traNa bhegA thAya ane temAM skaMdha pariNAma thAya to caNaka skaMdha bane. evI rIte saMkhyAtA paramANuonA saMghAtathI saMkhyAta pradezavALo, asaMkhyAta paramANuonA saMghAtathI asaMkhyAta pradezavALo ane anaMtA paramANuonA saMghAtathI anaMta pradezavALo skaMdha bane che. bhASyamAM prayoga karAyela vikArathI bhalAmaNa kare che ke be saMkhyAthI zarU thayela gaNita zIrSaprahelikA sudhI che. temAM paNa AgaLa je rIte kahyuM tevI rIte vicAraNA karI levI. arthAta eka ne eka maLavAthI benI saMkhyA thAya. A saMkhyA saMghAtathI thaI tevI rIte Theka zIrSaprahelikA sudhI je saMkhyAo thAya che te badhI saMghAtathI thAya che. A zIrSaprahelikAthI AgaLa gaNita nathI tethI enI AgaLa asaMkhyAtano rAzi Ave. A paNa saMghAtathI che. asaMkhyAta pradezavALA skaMdhathI upara bahu bahutara, bahutama paramANunA samudAyavALo anaMtaka rAzi kahevAya. te anaMta pradezavALo skaMdha paNa saMghAtathI thAya che. bhASyamAM rahela anaMtAnaMta zabda che te "anaMtAnaMta rAzinA anaMtA sthAna-bhedo thAya che? te batAve che. Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-26 235 saMghAtathI aMdha bane che te nirUpaNano upasaMhAra... A rIte saMghAtathI pradezo skaMdharUpe thAya che. A sAthe traNa prakAre thatA skaMdhano pahelo prakAra "saMghAtathI skaMdha thAya che. te nirUpaNa samApta thAya che. have skaMdhanI utpatti bIjA prakAre thAya che te batAvatA pU. bhASyakAra mA pharamAve che bhASya :- kyaNukathI laIne anaMtAnaMta paramANuvALA saMghAtathI banelA te skaMdhonA ja bhedathI caNaka sudhInA skaMdha bane che. TIkA : (2) bhedathI skaMdha bane che. yaNukathI laIne anaMtAnaMta paramANunA je skaMdho saMghAtathI utpanna thayA che tenA chellA skaMdhamAMthI eka paramANu jyAre judo thAya tyAre eka paramANunA bhedathI eka paramANunI nyUna je skaMdha thayo te bhedathI skaMdha thayo kahevAya arthAt eka paramANu jemAM ocho thayo evo chello je skaMdha banyo te bhedathI thayo kahevAya. evI rIte be paramANu, traNa paramANu Adi paramANunA bhedathI arthAt paramANunA bheda karatA karatA nIce jaIe te tyAM sudhI ke chelle be pradezavALo skaMdha thAya. Ano sAra e che ke anaMtAnaMta paramANunA skaMdhamAMthI kramathI eka eka paramANu ochA thatA jAya teTalA bhedathI skaMdha bane che. AkharamAM badhA paramANuo nIkaLI gayA ane be ja paramANuno skaMdha rahyo te paNa bhedathI skaMdha thayo kahevAya. Ama saMghAtathI thatA skaMdhamAM kayaNukathI zarUAta thAya che ane bhedathI thatA skaMdhamAM karaNuka skaMdha aMtima bane che. A rIte bIjA prakAre thatA skaMdhanuM nirUpaNa pUrNa thayuM. have saMghAtabhedathI trIjA prakAre thatA skaMdhanuM nirUpaNa karatA pU. bhASyakAra ma pharamAve che ke- bhASya - e tyaNukAdi skaMdho ja eka abhinna samayavALA saMghAta ane bhedathI DhipradezAdi skaMdho utpanna thAya che. anya paramANunA saMghAtathI ane anya paramANunA bheda(chUTA paDavA)thI je skaMdha bane che te saMdhAtabhedathI skaMdha thAya che ema kahevAya che. TIkA : (3) saMghAtabhedathI skaMdha bane che. saMghAtabhedathI aMdha bane che. A trIjo prakAra sUtramAM to batAvyo nathI. sUtramAMthI to mAtra be bheda prApta thAya saMghAta ane bheda, saMghAtabheda A trIjo prakAra kevI rIte prApta thAya ? A praznanuM samAdhAna e ja che ke sUtramAM bahuvacana che tenA dvArA ja A trIjo vikalpa prApta thAya che. te A pramANe - Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 tattvArtha sUtra saMghAtazca bhedazca saMghAtabhedau saMghAtabhedau ca saMghAtabhedazca saMghAtabhedAH A cAra pado che. temAMthI saMghAta, bheda ane saMghAtabheda A pramANe artha thAya. AthI skaMdho saMghAta, bheda ane saMghAtabhedathI thAya che Avo artha thAya. A arthane manamAM rAkhIne pU. bhASyakAra maTha trIjo vikalpa batAvyo che. Ama samajAvavA chatAM punaH koIe prazna karyo kesUtrathI be vikalpa prApta thAya. A trIjo vikalpa kevI rIte lAvyA ? tene ApaNe pharIthI paNa samajAvatAM kahIe chIe ke A sUtramAM ekazeSa dvanda samAsa che. jema "ninA:' kahIe to jina, jina ane jina Avo artha thAya tema "saMdhAtaenTezyamAM bahuvacana che jethI ahIM upara batAvyo te pramANe vigraha thAya che. temAMthI saMghAta, bheda ane chelle rahela je saMghAtabheda che te traNa rahyA ane vacalA be saMdhAtame hatA te chUTI gayA. eTale saMghAta, bheda ane saMghAtabheda Ama traNa hovAthI "baMdhAtakhevA.' A pramANe bahuvacanAnta prayoga thayo. jo saMghAta ane bheda A be ja vivakSita hota to bahuvacanano prayoga na karata. mATe ekazeSa% samAsa che jethI bahuvacana che. Ama bahuvacanAntanA prabhAve ekazeSadvanda samAsa samajAya che ane tethI saMghAta ane bheda eTale ke saMghAtabhedathI skaMdha thAya che. Ama sUtramAM rahela bahuvacanathI saMghAtabhedathI paNa skaMdha thAya che. A trIjo vikalpa prApta thAya che. have ApaNe bhASyanI paMktino vicAra karIe. je saMghAtathI ane bhedathI banelA skaMdho che te ja skandho samAna kALamAM thayelA saMghAta ane bhedathI thAya che. te skandho saMghAta ane bheda A baMnethI thayelA che ema kahevAya che. jenA be vibhAga na thAya evo nAnAmAM nAno je kALa te samaya che. tevA eka samayamAM arthAt samayAntara thayA vagara be paramANunA skaMdhamAMthI eka aNuno bheda thAya arthAta e skaMdhamAMthI eka paramANu chUTo thAya ane te ja samaye bIjo paramANu eTale ke je skaMdhamAMthI je samayamAM paramANu chUTo (bhinna) thayo che te ja samayamAM bIjo paramANu saMhata thAya che (saMghAta pAme che.) Avo skaMdha che te saMghAta ane bhedathI banelo skaMdha kahevAya che. bhASyamAM rahela rAdhivA padano vicAra samayamAM thayela hoya te sAmaciva kahevAya, ane parva eTale samAna. sAmayika eTale samAna samayamAM thayela." pa zabdano "samAna' artha thAya che temAM nIce pramANe pramANa che Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 sUtra-27 237 parvatanI ane vIjaLInI eka dizA che tethI tenaiti' (50 0 4, pa0 rU, sUo 22) A sUtramAM eka zabdano samAna artha thAya tyAre A sUtrathI vIjaLI ane parvatanI samAna dizA hoya to suddAmanuM zabdathI karyuM pratyaya thAya ane 'sAmI' zabda bane. eTale "samAna dizAvALI vIjaLI che." Avo artha thAya che. e ja pramANe je saMghAta ane bheda, te beno samAna samaya hoya arthAta te be saMghAta ane bhedathI thayela hoya te samAnakAlIna saMdhAtabhedathI thayela skaMdha kahevAya che. evI rIte caNakAdi skaMdho mATe paNa samajI levuM. anya paramANunA saMghAtathI ane anya paramANunA bhedathI je skaMdha thAya che te saMghAtabhedathI utpanna thayela kahevAya che. bhASya :- paramANu kevI rIte utpanna thAya che ? teno javAba apAya che ke A rIte ApaNe pudgalanA be bhedamAMthI skaMdhanI utpattinuM vyAkhyAna karyuM. tenI utpattinI vyAkhyA karavAmAM AvI eTale have paramANunI vyAkhyAno avasara che. A samaye koI ajANa athavA saMzayavALo prazna kare che ke paramANunI utpatti kevI rIte ? zuM skaMdhanI utpattinA traNa prakAra che tevI rIte paramANunI utpattinA paNa traNa prakAra che ke bIjI rIte che ? A praznanA javAbamAM pU. bhASyakAra ma. matrocate A bhASya dvArA javAba ApatAM kahe che ke-utpattinA kAraNanI trividhatAmAM avizeSatA che. arthAt skaMdhanI utpattinAM traNa kAraNa batAvyAM te sAmAnyathI che. sAmAnyathI skaMdharUpa pugaladravyanI utpatti traNa prakAre che. paraMtu paramANurUpa pudgala dravyanI utpatti vizeSa prakAre che te batAvatA A sUtrakAra sUtranI sacanA karI rahyA che ke mevANu che 1-27 sUtrArtha - bhedathI ja aNunI utpatti thAya che. bhASya :- bhedathI ja paramANunI utpatti che, saMghAtathI nathI. sAmAnyathI utpattinAM traNa kAraNa batAvyAM che temAMthI mAtra eka "bheda rUpa kAraNathI ja paramANunI utpatti che. bhASyakAre sAmarthyathI grahaNa karela para kAranuM prayojana... TIkA - bhASyamAM je va kAra grahaNa karyo che te sAmarthyathI che. kema ke "bhedathI aNu thAya 1. 'rastulipi' siddha zabdo dArUAra60 2. dravya paramANu Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 tattvArtha sUtra che' Ama kahevAya to paramANu saMghAtathI paNa utpanna thAya che. Avo artha thAya ane Avo artha thAya to A sUtrano AraMbha niSphaLa jAya. kAraNa ke e to pUrva sUtrathI ja siddha thaI jAya che. mATe "medAnta' kahyuM che chatAM 'bephAl va' bhedathI ja paramANu utpanna thAya che Avo artha karavAmAM Ave to ja sUtranI sArthakatA che. Ama "jakArapUrvaka ja artha karavo joIe. tethI pU. bhASyakAra ma. arthanA sAmarthyathI "mevAtuM' padanI sAthe "vakAra lagADIne bhASya racyuM che. AthI bhedathI ja dravya paramANu utpanna thAya che paNa saMghAta adithI nahi Avo artha prApta thAya che. bhASyamAM rahela rUti zabdano artha. bhASyamAM rahela rati zabda samuccaya arthamAM che. mATe "ti' zabdathI saMghAta, bhedano samuccaya karyo eTale saMghAta ane saMghAtabhedathI paramANunI utpatti nathI Avo artha prApta thayo. Ano sAra e che ke-traNa vikalpo ke je saMghAta, bheda ane saMghAtabheda che temAMthI eka bhedathI ja paramANu pedA thAya che ane bIjA be vikalpo chUTI jAya che. A sUtrAraMbhanuM phaLa che. paramANu aMtyakAraNa ja che AvuM avadhAraNa barAbara nathI, kArya paNa che.. pUrvapakSa - (1) sneha ane rauDhyanA nAzathI arthAta cIkAza ane lukhAza dUra thavAthI, (2) sthiti pUrI thaI javAthI, (3) bIjA dravyanI sAthe bhedathI, (4) svAbhAvika gatithI, yaNuka vagerenA skaMdhanI aMdara bheda thavAthI utpanna thato paramANu kArya paNa bane che. jyAre paramANu yamuka Adi skaMdhomAM saMghAtarUpa pariNAmane prApta kare che tyAre aNu aNapaNe raheto nathI. sthUla dravyarUpa hovAthI zeSa paryAyothI to paramANu vidyamAna che ja. kAraNa ke "tadbhAvaH pariNAma A vacana che-A sUtrano AdhAra che. A sUtrano artha che teno je bhAva che te pariNAma che'. AmAM teno je chaThThI vibhakti che te kartAmAM che arthAta teno artha kartA che. dravyanuM te te rUpe thavuM, dravya ja te te rUpe thAya che. A rIte kartAmAM chaThThI vibhakti che. eTale paramANu pUrva pariNAmano nAza thAya tyAre uttara pariNAmane prApta thAya che. arthAt uttara pariNAma tyAre ja bane ke pUrva pariNAma cAlyo jAya. A rIte uttara pariNAmano kartA paramANu thAya che eTale zeSa paryAyathI paramANu che ja. ane te uttara pariNAmamAM pUrva pariNAmano saMbhava nathI. kema ke pariNAmanuM phaLa bIjA bhAvane prApta thayuM te che. AthI sUkSma 1. prazna :- zeSa paryAyathI kayA paryAya levA ? uttara :- anvayi paryAya levA. ahIM dravyatvAdi dravyarUpathI to aNu ja che.. juo 41mA sUtranI TIkA. Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 sUtra-27 2 39 pariNAma ane bAdara pariNAma A baMne pariNAmo judAM judAM che. mATe jyAre paramANu yaNukAdi skaMdharUpe thAya che tyAre te aNumAM aNu pariNAmano abhAva che. dA. ta. jema goLa, pANI ane dhAvaDI A traNa dravyanA saMyogavizeSathI saraka dravyarUpa pariNAma thAya che. arthAt dArU bane che. to A traNano pariNAma ane dArUno pariNAma judo che. A kAlAMtara-bIjA kALanI apekSA rAkhatA dArUrUpa pariNAmamAM te traNene judA karavA duHzakya che. vaLI jo goLa, pANI ane dhAvaDI A dravyo sivAya koI pariNAma nathI. Ama kahIe to te paNa barAbara nathI. kema ke dArUrUpe che tyAre pUrvarUpe eTale ke goLarUpe, pANIrUpe ke dhAvaDIrUpe nathI. vaLI jo e dravyo pUrvarUpe che ema kahezo to pUrvakALamAM jema pariNAma na hato tema hAlamAM paNa pariNAma nahIM thAya. mATe paramANu kANukAdi skaMdharUpe thAya che tyAre temAM aNu pariNAmano abhAva che. A vAtanI siddhimAM nIce mujaba anumAna che. bAdara pariNAmathI pariNata mahAna dravyamAM-pakSa paramANuo paramANurUpathI nathI-sAdhya bIjA pariNAme pariNata thayelA hovAthI-hetu dA. ta. dArUrUpe pariNamelA goLa, pANI, dhAvaDa-daSTAMta jema dArU che tyAre goLa, pANI ane dhAvaDI e goLa, pANI ane dhAvaDIrUpe nathI paNa dArUrUpe che tevI rIte paramANu jyAre skaMdharUpe bane che tyAre bIjA pariNAmathI pariNata thayela hovAthI paramANu nathI raheto paNa skaMdharUpe pariNata juduM dravya banI jAya che. A rIte paramANu kAryarUpe paNa che. mATe "paramANu caNuka Adi skaMdhonuM aMtya kAraNa ja che' AvuM tame je "ja kAra pUrvaka bolo cho te barAbara nathI. upara mujaba tamArA avadhAraNamAM virodha Ave che. uttarapakSa:- amArA avadhAraNamAM koI virodha nathI. kema ke badhA sthUla evA je mUrta dravya che tenA bheda karatA karatA jaIe tyAre chevaTe jeno bheda banI zakato nathI evo arthAt bhedano aMta paramANumAM Ave che. vaLI je bheda karatA AvyA te bheda nirUpAkhya (kahI na zakAya tevA) atyantAbhAvarUpa nathI mATe paramANu kAraNa ja che. Ama avadhAraNamAM koI jAtano virodha nathI. dravyArthika nayanI apekSAe kAraNa ja che. ahIM jainamatamAM be nayo che : (1) dravyArthika naya (2) paryAyArthika naya. temAM- dravyArthika nayanI apekSAe paramANu kAraNa ja che. kema ke caNakAdi jeTalA skaMdho bane che tenuM paramANu ja kAraNa che. paryAyArthika nayanI apekSAe kArya ja che.. Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 tattvArtha sUtra paryAyArthika nayanI apekSAe paramANu utpanna thAya che. ema kahyuM che. utpanna thanAra kArya hoya che. AthI paramANu utpanna thato hovAthI kArya ja che. A rIte dravyArthika nayathI paramANu kAraNa ja che paryAyArthika nayathI paramANu kArya ja che. A rIte avadhAraNamAM koI virodha Avato nathI. te paramANu dravyarUpa avayava dvArA svano abhedya che. kema ke eno koI dravyarUpa avayava nathI. mATe paramANu abhedya che-apradezI che, paNa rUpAdine laIne paramANumAM bheda paNa che. paramANu sapradezI che. zaMkA :- jo paramANu apradezI (niravayava) che, eno koI avayava nathI to gaganakusumanI jema asat banI jaze. samAdhAna :- AvI zaMkA karavI nahIM. kema ke paramANu sAvayava dravya nathI Ama bolAya che eTale sAvayava dravyanA pratipakSarUpe anavayava dravya siddha thAya che. matalaba sAvayavano pratipakSa-viruddha pakSa niravayava che. jayAre A sAvayava vastu nathI ema kahevAya to enAthI viruddha niravayava vastu hovI ja joIe. Ama ApoApa siddha thaI jAya che tethI paramANu niravayava hovA mAtrathI asat siddha thaI zake nahIM kema ke evo koI niyama nathI ke je niravayava pava' hoya te asat ja hoya che. mATe paramANu apradezI hovA chatAM sat che paNa asat nathI e siddha che. vaLI te paramANu sahuthI pahelo pradeza che, tyAra pachI kayaNuka Adi krama cAle che. A rIte yukti ane AgamathI dravya paramANunI siddhi karI ane tenI siddhi thaI eTale bIjA traNa prakAranA kSetra paramANu, kALa paramANu ane bhAva paramANunI siddhi avazya thaI jaze. A pramANe vistAra joI levo. pUrvanA sUtra-26 "saMdhAtabega sAnta'mAM paramANu sivAyanA kacaNuka Adi skaMdhonI utpattimAM traNa kAraNa batAvyAM che saMghAta, bheda ane saMghAtabhedathI skaMdho utpanna thAya che te kavaNuka Adi je cakSugrAhya skaMdho nathI tene mATe samajavuM paNa je cakSugrAhya skaMdho che te to ekAMtathI (eka kAraNathI) ja thAya che te vAta jaNAvatA pU. sUtrakAra maTha kahe che ke - mesatAmyAM rAkSaSAH | 1-28 ! sUtrArtha :- cakSuthI grAhya evA cAkSuSa skaMdho bhedasaMghAtathI utpanna thAya che. bhASya:- bhedasaMghAta ubhayathI cAkSuSa skaMdho utpanna thAya che, ane acAkSuSa skandho (jema kahyuM che tema) kahelA saMghAtathI, bhedathI ane saMghAtabhedathI thAya che. 1. jema samayarUpa kALa anavayava dravya che ane sat che. A vAta AgaLa "vAtazetye' sUtramAM batAvAze. Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-28 241 TIkA :- cakSup zabdane tasyem (pA0 40 4, pA. rU, sU0 120) sUtrathI ad pratyaya zabda bane che ane teno artha 'cakSuthI grahaNa karavA yogya-jANavA yogya' lAgatAM cAlupa thAya che. prayoga ane vignasAthI banela, sArI rIte maLela hovAthI paramANuono samudAya te ndha che. te skandho evA prakAranA utpanna thAya che ke je cakSuthI grahaNa karAya che. arthAt AvA skaMdho cakSuthI grAhya bane che. joke evuM samajavAnI bhUla na karavI ke bhedasaMghAtathI utpanna thatA skaMdho cakSugrAhya ja hoya. kema ke evo koI niyama nathI ke je bheda ane saMghAtathI banelA skaMdho che te badhA cakSuthI grahaNa karavA yogya hoya che. kema ke bhedasaMghAtathI evA paNa skandho bane che je cakSugrAhya hotA nathI arthAt acAkSuSa skandho paNa utpanna thAya che. mATe A pramANe vyAkhyA karavI joIe ke-- potAnI meLe ja svAbhAvika khAsa amuka pariNAma vizeSathI cakSuthI grAhya bane tevA pariNAmavALA bAdara skandho bhedasaMghAtathI ja utpanna thAya che A niyama che. 'apara'nuM kathana... 'saMghAta'thI ja skandhonI utpatti siddha thaI jAya che mATe bhedasaMghAta'nuM grahaNa yogya nathI. 'bhedasaMghAta' grahaNa karavuM e nirarthaka che. 'bheda'nuM grahaNa sArthaka che... A vAta barAbara nathI. kAraNa ke bhedanuM grahaNa kaMIka vizeSatA batAve che. e vizeSatA e che ke--saMghAta eTale skaMdho. badhA skaMdho cakSugrAhya hotA nathI. kAraNa ke anaMtAnaMta paramANuonA samudAyathI banato skaMdha paNa bAdara pariNAmavALo ja nayana Adi indriyothI grAhya bane che, bAkIno nahi. A vizeSatA batAvavA mATe bhedanuM paNa grahaNa karavuM ja joIe. 'bhedanuM'nuM grahaNa sArthaka che. A pramANe koI samAdhAna kare che to te paNa barAbara nathI. A rIte vyAkhyA karanArAonA mate 'bheda'nuM grahaNa sArthaka che ema siddha thaI zakatuM nathI. Ama paraspara anyoe 'bheda'nA grahaNa mATe carcA karI. koIe pUrvanA vAdInI samakSa 'bheda' grahaNa nirarthaka che ema siddha karyuM paraMtu te barAbara nathI. kema ke bhedanuM grahaNa paNa jarUrI che. 'bheda'grahaNanI sArthakatA... 'bheda'nuM grahaNa karavuM ja joIe. kema ke sUkSma pariNAma uparata thAya--rokAI jAya to Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 tattvArtha sUtra ja sthUla pariNAma pedA thAya, ane A prakriyAmAM jema paramANuo ekaThA thAya che tema keTalAka bhejavALA paNa bane che. arthAta chUTA paNa paDe che. mATe saMghAta ane bhedathI ja cAkSuSa (indriyagrAhya) skaMdho bane che paNa ekalA saMghAtathI ja nahi. matalaba e che ke anaMtAnaMta paramANuonA saMghAtathI utpanna thayelo skaMdha jyAre bAdara pariNAma pAme che tyAre cakSu Adiindriyono viSaya bane che. A pramANe je bIjAe kathana karyuM te adhUruM che. kema ke anaMtAnaMta paramANuonA saMghAta thAya che tyAre keTalAka paramANuono bheda paNa thAya che mATe cAkSuSa skaMdho eTale ke cakSu Adi indriyanA viSaya banatA skandho saMghAtabheda ubhayathI ja bane che. prazna :- pahelA je paramANuo koI paNa indriyathI grAhya na hatA tevA paramANuono samudAya thayo to temAM evo te kayo atizaya AvI gayo ke paramANuono pratyakSa na hato ane samudAyano pratyakSa thayo? uttara :- vizvamAM jeTalI vastuo che teno vidyamAna pariNAmathI bIjo je pariNAma hoya che te kathaMcit bhinna ja hoya che. AthI paramANu pariNAmathI cAkSuSa pariNAma-cakSuno viSaya banato je skaMdha che te judo che. arthAt aNu pariNAma ane skaMdha pariNAma A be judA che. kema ke paramANu aNu pariNAmano tyAga karIne bAdara pariNAmane pAme che. ahIM prazna thAya che ke zuM kAraNa che ke paramANu aNu pariNAmano tyAga karIne bAdara pariNAmane pAme che ? to teno javAba e ja che ke - raulya ane snehavizeSathI paramANuo aNu pariNAmano tyAga karIne bAdara pariNAmane pAme che. ApaNA mULa praznanA uttarano sAra e che ke paramANuono jyAre skaMdhapariNAma thAya che tyAre te paramANuo lukhAza ane cIkAza vizeSathI skaMdhapariNAmane prApta karatA aNu pariNAmano tyAga karI bAdara pariNAmane prApta kare che. AthI ja cAkSuSa viSayaka bAdara pariNAmavALo skaMdha (paramANuono samudAya) pratyakSa thAya che. paraMtu emAM koI atizaya pedA thayo nathI. paramANu ane skaMdhomAM sparzanI saMkhyA. lUkho ane cIkaNo A baMne sparza che. bhagavAne skaMdhomAM yathAsaMbhava ATha sparza batAvyA che. vaLI paramANuomAM cAra sparza ja hoya che, bIjA nathI hotA. paramANuomAM saMbhavatA cAra sparza.. zIta, uSNa, snigdha ane rUkSa A cAra sparza paramANuomAM hoya che. eka paramANumAM avirodhI be ja sparza.. temAM paNa eka paramANumAM to paraspara avirodhI be ja sparza hoya che. dA. ta. zItasnigdha, zIta-rUkSa, uSNa-snigdha, uSNa-rUkSa. A rIte avirodhI be sparza eka paramANumAM hoya che. Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-28 243 vaLI ahIM baMdha pariNAmamAM to snigdha ane rUkSa be ja sparza kAma lAge che. eTale ke keTalAka paramANuo snigdha pariNAmavALA hoya che to keTalAka rUkSa pariNAmavALA hoya che. kema ke A baMne paraspara viruddha che eTale eka paramANumAM to saMbhave ja nahIM. paramANuomAM rahela snigdhatA ne rUkSatAmAM tAratamyatA... vaLI A snigdha ane rUkSa paramANuomAM paNa tAratamyatA hoya che. keTalAka eka guNa snigdha hoya che, keTalAka dviguNa, keTalAka triguNa ema karatAM karatAM keTalAka paramANuo anaMtaguNa snigdha paNa hoya che. evI ja rIte keTalAka paramANuo eka guNa rUkSa hoya che to keTalAka dviguNa, keTalAka triguNa Adi rUkSa hoya che te tyAM sudhI samajavuM ke keTalAka anaMtaguNa rUkSa paNa hoya che. pRthvI paramANu Adi judI judI jAtanA paramANu nathI... A rIte paramANuomAM rahela snigdhatA ne rUkSatAmAM tAratamyatA che, paraMtu tethI kAMI paramANuo vijAtIyarUpe nathI. badhA paramANuo sajAtIya che. eTale A pRthvI paramANu che, A jala paramANu che, A teja paramANu che, A vAyu paramANu che Ama judA judA vijAtIyarUpe vibhakta paramANuo nathI. kema ke eka paramANumAM jema rUpAdi cAra che tema dareka paramANuomAM paNa rUpAdi cAra che ja. kAraNa ke badhA sparzavALA che ane sparzavALA hovAthI rUpAdi cAravALA che. je sparzavALA che te rUpa, rasa, gaMdhavALA hoya ja. tethI pRthvI Adi badhA paramANuomAM sparza hovAthI badhA paramANu rUpAdivALA che. AthI A pRthvI Adi amuka paramANu che ema bheda pADI zakAya nahIM. eTale badhA paramANu sajAtIya che paNa vijAtIyarUpe nathI. prazna :- eka paramANumAM uSNa sparza che to bIjAmAM zIta sparza che. Ama 52mANuomAM sparzAdano bheda to che ja to vijAtIya paramANunI nA kema pADo cho ? badhA paramANu sajAtIya kevI rIte kahevAya ? uttara H- badhA paramANu sajAtIya- che ema kahIe chIe te eTalA ja mATe ke je snigdha paramANu che te rUkSa bane che, je rUkSa che te snigdha bane che. pariNAma judA judA thAya che paNa jAti alaga nathI. jema sonuM to sonuM ja che, kArIgarI karavAthI te vijAtIya nathI kahevAtuM. tema paramANuomAM to te ja che paNa judA judA pariNAmathI pariNata thayelA hoya che tethI te pRthvI paramANu, jalIya paramANu. A vAyavIya paramANu, ityAdi judI judI jAtanA paramANu che ema manAya nahIM. mATe badhA paramANuo sajAtIya che, paNa vijAtIya nathI te vAta barAbara ja che. A pramANe badhA sajAtIya paramANuo che. teono raukSya ane snehavizeSathI baMdha pariNAma thAya che (arthAt bIjA dravyanI sAthe bIjA dravyano saMbaMdha thAya che.) ane e baMdhapariNAma evA prakArano hoya che ke jenAthI pracaya. vizeSa thAya che. 1. pracaya eka prakArano saMyoga che ane jainomAM saMyoga e paNa eka prakArano pariNAma che. AgaLa saMyoga vizeSathI thAya che e vAta Ave che. Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 tattvArtha sUtra pracaya aneka prakAranA hoya che mATe pracaya vizeSathI thAya che ema kahevuM paDe che. A pracaya vizeSathI mahatuM pariNAmavALo skUla-bAdara ghaTAdi (skaMdha) pedA thAya che. dA. tajema zleSa mATI ane dhULanA saMbaMdhavALuM ghAsa. jema cIkaNI mATI ane dhULanA saMbaMdhathI ghAsa Adi skandho thAya che tema snigdha paramANu ane rUkSa paramANunA saMbaMdhathI aMdha pedA thAya che. mATe paramANuono samudAya thayo te to paramANuo ja che to temAM zo atizaya pedA thayo ke e cAkSuSa thaI gayA. A savAla ja UThato nathI. arthAt atizayanA AdhAna vagarano paramANuno samudAya mAtra ja che A kathana yogya nathI, kiMtu paramANuonA pracaya vizeSathI cUlA eka mahAna dravya pedA thAya che ane te paramANuothI kathaMcit bhinna che. kema ke sneha ane rauDhya vizeSathI pracayavizeSa thAya che. AthI e potAnA aNupaNAne choDIne mahAna bane che tethI te indriyagrAhya bane che. eTale samajI levuM ke ame je upara batAvI AvyA te svagatabhedanA svIkArathI arthAt keTalAka paramANu snigdha che to keTalAka rUkSa che. Avo svamAM rahela vizeSa che tenAthI pracaya thAya che. A pracayathI bAdara pariNAma thAya che ane tethI te indriyagrAhya bane che. tethI koI paNa rIte sarvathA padArthamAM niratizayapaNuM siddha thaI zakatuM nathI paNa sApekSa niratizayapaNuM che. AthI sneha, rauDhyavizeSathI pracayavizeSa thAya che ane pracaya vizeSathI mahAna, skUla padArtha bane che ane te indriyagrAhya bane che. upara je svagatabheda kahyo che temAM paNa ekAMta nathI, arthAt atyaMta ja bheda nathI paNa koI ne koI prakAre sAmAnya-sadazatA paNa che ja. paramANuomAM svagata bheda ja nathI sAmAnya paNa che. vastumAtranA sAmAnya ane vizeSa A be dharma che. mATe paramANuomAM jema svagatabheda-potAnAmAM rahela vizeSa che tema sAmAnya paNa che, sAmAnyane laIne e badhA eka che. ekadama emano bheda nathI. arthAt judI jAtanA nathI A tAtparyArtha che. pracayathI ja indriyagrAhya che? paramANuo indriyagrAhya bane che tenuM kAraNa pracayavizeSa ja che ke bIjuM koI kAraNa che ? AvI jijJAsA thatAM jijJAsu jarUra prazna kare che ke - prazna :- paramANuono sneha ane rokyavizeSathI pracaya vizeSarUpa je pariNAma che tethI ja teomAM aindriyakapaNuM AvyuM ke bIjuM koI kAraNa che? arthAt skaMdha je indriyagrAhya bane che temAM kevala pariNAma ja kAraNa che ke bIjuM koI kAraNa che ? uttara :- hA, IndriyagrAhya skaMdha bane che temAM bIjuM paNa kAraNa che, kevala pariNAma ja kAraNa che evuM nathI. khAsa anaMta saMkhyAvALA skaMdhanI apekSAvALo je sthUla pariNAma pratyeka indriyonA pratiniyata viSayapaNAne prApta thAya che. arthAt dareka indriyone grahaNa karavA yogya niyata viSaya Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-28 245 hoya che. te anaMta paramANuono skaMdharUpe pariNamela sthUla pariNAmavizeSa che. Avo skUla pariNAmarUpe pariNata skaMdhamAtra saMghAtathI nathI banato paraMtu saMdhAta ane bheda ubhaya dvArA bane che. AthI je skaMdho indriyagrAhya bane che te skaMdhonA aindriyakapaNAmAM kevala saMghAta hetu thato nathI ke kevala pariNAma paNa hetu thato nathI paNa eka kALanA (samAna kALanA) bheda ane saMghAta ubhaya kAraNa che. bheda ane saMghAta ubhayathI aindriyaka (indriyagrAhya) cAkSuSa (skaMdha) bane che. ahIM 'cakSu'1 indriya grahaNa karI che tenAthI badhI indriyo samajavI. cakSu zabdanI vyutpatti.... 'pati-patnamate rUti vakSuH ' je jue che, prApta kare che te cakSu kahevAya che. evI ja rIte sparza, rasa, gaMdha ane zabda pudgalo paNa uparokta--AvA prakAranA pariNAmavALA ja sparzendriya vagere indriyono viSaya bane che. A rIte aindriyaka-cAkSuSa skaMdho bheda ane saMghAta ubhayathI thAya che te jaNAvI cAkSuSa skaMdhono vicAra samApta karIe chIe. have je skandhomAM aindriyakatva nathI arthAt je skandho acAkSuSa che tenuM svarUpa vicArIe chIe. tenI utpattinAM kAraNo have joIzuM... atIndriya skaMdhonAM traNa kAraNa... vaLI je caNukAdi anaMta paramANuonA atIndriya, sUkSma skaMdho che te jevI rIte kahyA che tevI rIte (1) saMghAta, (2) bheda ane (3) saMghAtabheda e traNa prakAranA kAraNathI bane che. A rIte ApaNe vicArI gayA ke-- cAkSuSa skandho 'bhedasaMghAta' thI bane che jyAre acAkSuSa skandho saMghAta, bheda ane saMghAtabheda traNa prakArathI thAya che. uparanA vivecanathI ApaNe batAvyuM ke atIndriya sUkSma skaMdhanI utpattinAM traNa kAraNa che paNa koI A vivecanathI evuM paNa samajI le che ke atIndriya skaMdho sUkSma pariNAmavALA ja hoya che tethI prazna kare che ke-- prazna :- tame to kaho cho ke je sUkSma che te ja bAdara che ane je bAdara che te ja sUkSma pariNAmavALA bane che te kevI rIte ? 1. ahIM cakSu zabda upalakSaka che. 'svodhatve sati svetavodhatva gupatakSam'... 2. sparzAdi pudgalanAM pariNAmo che tethI je skaMdho indriyagrAhya che tenA ja sparzAdi indriyagrAhya bane che ema samajavuM. Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 pariNAmonI vicitratAthI sUkSma, bAdara ane bAdara sUkSma bane che... uttara :- pudgalanAM pariNAmonuM vaicitrya che. tethI ja koI vakhata e pudgalo bAdararUpe pariName che to kyAreka sUkSmarUpe pariName che mATe AvI zaMkA karavI nahIM ke te ja pudgalo sUkSma pariNAmavALAM ane te ja pudgalo bAdara pariNAmavALAM kevI rIte bane ? A to pudgalanAM pariNAmonI vicitratA che. dA. ta. jema vAdaLa, indradhanuSa, vIjaLI, mIThAno gAMgaDo Adi bAdarUpe pariNamelAM hoya che ane pachI te badhA evA sUkSma banI jAya che ke te dekhAtAya nathI. A rIte vAdaLa Adi bAdara pariNAmane anubhavIne pachI sUkSma pariNAmane dhAraNa kare che. athavA pahelA je indriyathI grAhya hoya che te, te indriyathI grAhya na banatA bIjI indriyathI grAhya bane che. dAta. jema mIThuM (mIThAno gAMgaDo) pahelA cakSu indriya ane sparzendriyano viSaya hatuM te pANImAM pIgaLI jAya pachI rasanendriyano ja viSaya bane che. evI rIte hiMga je ghrANendriyano viSaya hatI te bIjI indriya(rasanendriya)no viSaya bane che. tattvArtha sUtra Ama pudgalo bIjA pariNAmane pAme che athavA bIjI indriyono viSaya bane che. vaLI vAdaLa vagere sUkSma pariNAmane pedA karIne punaH AkAzamAM cAre tarapha sakaLa dizAone rokanAra vAdaLapaNe sthUla AkAre pariName che. A rIte pudgalomAM vaicitrya pariNamana hovAthI sUkSma bAdara bane che ane bAdara sUkSma bane che. bhASyamAM OM zabda punaH arthamAM che. 6 zabda samuccaya arthamAM che. rUti zabda cAlu pudgala prakaraNanI samApti thAya che te arthamAM che. bhASyanI paMktino artha A pramANe che-- vaLI acAkSuSa skandho bheda, saMghAta ane saMghAtabhedathI thAya che. A rIte pudgalanuM prakaraNa samApta thAya che. pudgala viSayaka vicAra pUrNa thAya che. avataraNikA :- dharmAdi vastu che tethI tenI sattAnuM nirUpaNa karavA mATe bhASyakAra bhASyarUpe prazna kare che ke-- teno nizcaya kevI rIte thAya ? bhASya :- ahIMyAM kahe che ke--dharmAdi dravyo sat teno javAba A che ke--lakSaNathI. to sattnuM lakSaNa kayuM che ? teno javAba ApatAM kahe che ke-- A uparanuM bhASya saMbaMdha graMtha che. arthAt pUrva sUtranI sAthe A sUtrano saMbaMdha kevI rIte che ? navA sUtrano prAraMbha kayA saMbaMdhathI che te batAvanAra A bhASya che. Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-28 247 pUrva sUtromAM dharmAdi dravyonuM jevI rIte saMbhavI zake tevI rIte gati-sthitimAM upagraharUpa vizeSa lakSaNa to kahyuM, paNa have A dravyonuM aMtaraMga vyApI lakSaNa kayuM ? A lakSaNanI jijJAsAthI saMdeha karatA praznakAra prazna pUche che ke dharmAdi dravyo sat che te kevI rIte jaNAya ?" A rIte pUbhASyakAra maTha saMdehanuM kAraNa zuM che te jaNAvatAM kahyuM ke zuM dharmAdi dravyo vikArathI rahita sattA mAtra che ? athavA to zuM utpAda-vinAzarUpa vikArarUpa che? ke sattA ane vikAra ubhayarUpa che? Ama aneka prakArano saMbhava hovAthI saMdeha thAya che. A rIte saMdeha thatA praznakArathI puchAI jAya che ke vena prakAre kevA prakAre dharmAdi dravyo vidyamAna che? AnI sAthe rahelA ti zabdano artha "hetu che. tethI je hetuthI dharmAdi dravyonI vidyamAnatA nizcita thAya te hetuno viSaya dharmAdi dravyo kevI rIte thAya che? bhASyanI paMktinA aMte rahela "ti' zabda pUchavA yogya arthanI iyattA batAve che. arthAt dharmAdinA sattvamAM koNa karaNa--hetu che ? ane teno prakAra koNa che ? ATalo ja pRcchAno viSaya che. dharmAdi che e kevI rIte jJAna thAya ane konAthI thAya ? A be prazna che. pRAte ti grAhya-je grahaNa karAya te grAhya arthAt nizcaya karavA yogya che. bhASyanI prathama paMktino artha A pramANe thayo kedharmAdi dravyo che te kevI rIte nizcaya karAya ?' e dharmAdi dravyonuM astitvasvarUpa zuM che ? svarUpa nizcita hoya to tenA hetumAM ane prakAramAM jijJAsA thAya. ahIM to sattvanuM svarUpa ja saMdigdha che eTale temAM ja pakSAntara batAve che... athavA... dharmAdi dravya vidyamAna che ? enA astitvamAM ja saMdeha hovAthI koI prazna kare che ke 1. aMtaraMga lakSaNa eTale sAmAnya lakSaNa samajAya che. je lakSaNathI pramANa ane teno viSaya jaNAya te aMtaraMga lakSaNa kahevAya che. juo tattvA, pR. 374 gati-sthityAdilakSaNa jIva ane pudgalane laIne jaNAya che te parApekSa che tethI te bahiraMga che. joke svataH avasthita svarUpa je dharmAdi che tenA utpAda ane vyaya che te paNa parApekSa ja thatA hovAthI bahiraMga thaI jaze. A rIte sattvasvarUpa parApekSa thaI javA chatAM paNa kSaNe kSaNe svaparyAyarUpe vastu pariNAma pAmyA ja kare che. mATe jIva-pudgalAdinI gatyAdimAM madada karanAra koI dharmAdino potAno pariNAma hovo ja joIe. eTale dharmAdimAM svataH utpAdAdi che mATe sattvasvarUpa parApekSa nahIM hovAthI bahiraMga nahIM thAya Avo abhiprAya samajAya che. ahIM praznakAra bhASyakAra pote ja che ane bhASyakArane to sattvanuM svarUpa nizcita che tethI ahIM saMdeha AhAryarUpa samajavo. AhAryajJAna koInuM pratibaMdhaka ke koIthI pratibadhya hotuM nathI. mATe nizcaya hovA chatAM paNa saMdeha karI zake che. emAM koI virodha nathI. Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 tattvArtha sUtra zuM dharmAdi che ? "dharmAdini santi' A vAkyathI dharmAdinA svarUpamAM ja saMdeha che nahIM. A saMdeha che. dharmAdi che ke nahIM Avo saMdeha ja kema thAya ? paraMtu Avo saMdeha thAya ja kema? kema ke pahelA gati AdinA upakAra vaDe anumAnathI dharmAdinuM astitva siddha karyuM che te dharmAdi prasiddha sattAvALA che ja arthAtu gati AdimAM upakAraka dharmAdi che te prasiddha ja che pachI enA astitvamAM saMdeha kayAMthI ? saMdeha kema thayo teno khulAso... ATaATalI rIte samajAvyA bAda paNa Avo saMdeha kema thAya ? evuM to ApaNane lAgyA vagara rahe ja nahIM. paraMtu chatAM vicAra karavAno che ke gatyAdimAM sahAya karanAra koI dharmAdi dravyo vidyamAna che. A pramANe dharmAdinI vidyamAnatAne jeo svIkAratA nathI teono A prazna che. praznakArane mATe hajI dharmAdinI sattA aprasiddha ja che. prazna kArane gatyAdimAM sahAyaka dharmAdi dravyo vidyamAna che ja Avo hajI nizcaya thayo nathI. mATe ja eno prazna che je hamaNA pUchI rahyo che ke dharmAdinuM astitva kevI rIte nizcita karavuM? e che ja e kevI rIte mAnavuM? e badhA sat che eno nizcaya kevI rIte thAya ? A rIte pUbhASyakAra mA navA sUtranA AraMbhano saMbaMdha batAvatA praznakAranA praznanuM kAraNa jaNAvI teno prazna rajU karyo. saMdeha dUra karatuM bhASya... have teno javAba karatA pU. bhASyakAra ma, bhASyanI bIjI paMktimAM jaNAve che ke - lakSaNathI'... dharmAdi vidyamAna che "dharmAdi che ja' A lakSaNathI jANavuM. bhASyakArano abhiprAya pU. AcArya bhagavaMtano A javAba saMgrahanayanA abhiprAyathI che. saMgrahanayathI ekIbhAvathI sanuM utpAdAdi lakSaNa che arthAt asti zabdathI pratipAdyathI utpAdAdi che te ja utpAdAdi satanuM lakSaNa che. sat kone kahevAya? je utpAdAdivALA hoya te sat kahevAya. Ama utpAdAdi sanuM lakSaNa che te asti zabda dvArA jaNAya che ane dharmAdi AvA prakAranA eTale utpAdAdivALA ja prApta thAya che. praznakArano prazna che dharmAdi che? kevI rIte nizcaya karAya? to enA praznamAM ja pti (che) zabda che teno artha utpAdAdi che ane utpAda AdivALA te sata to dharmAdi utpAdAdivALA che ja. mATe te che te lakSaNathI jaNAya che. A rIte sAmAnyathI pU. AcArya bhagavaMte "lakSaNathI dharmAdinuM astitva jANavuM ema kahyuM. sanuM lakSaNa zuM che? pU. bhAgyakAra manA A sAmAnya javAbathI saMtoSa na thatAM hajI paNa saMdeha thavAthI praznakAra pharI pUche che ke "sanuM lakSaNa zuM ? je lakSaNathI pramANa ane teno viSaya eTale ke Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-29 A sat che AvuM jenAthI bhAna thAya tevuM sattnuM lakSaNa zuM che ? lakSaNanI pratijJA... 249 tyAre pU. bhASyakAra ma A praznano uttara ApavAnI icchAthI bhASyamAM jaNAve che ke--atro--te... A vAkyathI sattvanA lakSaNanI pU. sUtrakAra ma pratijJA kare che. A lakSaNa te dharmAdi dravyonA astitvanuM avyabhicArI liMga kahevAya che. tAtparya e che ke dharma, adharma, AkAza, pudgala ane jIva A pAMca astikAya jagatanuM svarUpa che. temAM jIva, dravya e dharmAdi ane tenA svarUpano jJAtA che. sAmAnya prazna ane sAmAnyathI lakSaNa... saMkSepamAM kahIe to zabda, artha ane jJAna e sattvanA lakSaNanA lakSya che. mATe jANavA lAyaka je je padArtha che te padArthanA jJAna mATe upAyavizeSa evA prazna vaDe cAlu viSayamAM prazna uThAvIne have pU. AcArya mahArAja teno sAme javAba paNa tevI ja rIte Ape che arthAt prazna paNa sAmAnyathI che ane lakSaNa paNa sAmAnyathI kahe che ke je lakSaNathI pramANa ane teno viSaya jaNAya te vyApI lakSaNa kahevAya che. AthI ja pU sUtrakAra ma sattuM vyApaka lakSaNa bAMdhatA nUtana sUtrano prAraMbha kare che. A sUtraracanAnA prayojanamAM samajAya che ke padArthamAtranA astitvanuM sAmAnya lakSaNa zuM ? dravya ane paryAya ubhayarUpa sat (padArtha) che. temAM guNaparyAyavad dravyam e dravyanuM sAmAnya lakSaNa batAvAze. gatiupakAratva e dravyavizeSanuM lakSaNa che. paraMtu A badhA padArtho che ja e kevI rIte jaNAya ? athavA A dravyo che ja to jevA che tevA ja rahe che ke kAMI pheraphAra thAya che ? AvA abhyAsIne prazno svAbhAvika thAya tethI tenI jijJAsAne jANI padArtha mAtranuM astitva, te kevA svarUpe che teno bodha thAya te mATe A sUtraracanAno prAraMbha karatAM kahe che ke-- utpAvyapadhrauvyayuktta sat // 1-21 // sUtrArtha :- utpAda, vyaya ane dhrauvyathI je yukta hoya te sat che. bhASya :- utpAdara, vyayathI ane dhrauvyathI je yukta hoya te sat che. je utpanna thAya che, je nAza pAme che ane je sthira che te sat che. AnAthI bIjuM arthAt A lakSaNavALuM je na hoya te asat che. , 1. tat sat utpAvyaprauvyavuAt A anumAnamAM sattnuM lakSaNa che te ja hetu-pramANa bane ane anumAnano viSaya koNa che ? sat eTale lakSaNathI pramANa ane teno viSaya jaNAya che te A rIte samajavuM. 2. utpAda-vyaya paryAyArthika nayane abhipreta che, dhrauvya dravyArthika nayane abhipreta che mATe bhASyakAre utpAda-vyaya ane dhrauvya Ama baMne chUTA pADyA che. Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 tattvArtha sUtra TIkA :- saMkSepathI A sUtrano artha A che-- sthiti, utpatti ane vinAzasvarUpa sat che. te ekaThA rahelA ja sthiti, utpatti ane vinAza avazyapaNe sattA gamaka bane che. arthAt sAthe rahelA ja sthiti, utpatti ane vinAza sanuM jJAna karAve che. kAraNa ke sthiti vagere sattA ja hoya che paNa nirupAkhya (jenuM svarUpa kahI na zakAya tevA) asattA kyAreya utpAdAdi hotA nathI. kAraNa ke koI paNa AkAre asanuM upAkhyAna-svarUpa kahI zakAtuM nathI mATe nirupAkhyanA sthiti Adi hotA nathI. je vastunuM upAkhyAna eTale svarUpanuM nirUpaNa na karI zakAya te vastu hotI nathI. je vastu kathaMcit dhruva na hoya, kathaMcit utpanna thatI na hoya ane kathaMcit vinAzadharmavALI na hoya sat nathI. te ja sat kahevAya che ke je kathaMcit utpAda Adi dharmavALI vastu hoya. sattnuM A lakSaNa ubhaya nayAvalaMbI che... A sUtra dravya ane paryAya ubhayanayAvalaMbI che, je saMgrahAdiSTa nayonuM mULa che. temAM dravyAstika utsargarUpa che ane paryAyAstika apavAda svarUpa vizeSa (ahIM utpAda-vyaya) che. kAraNa ke utpAda-vyaya ane dhrauvya koI eka saMgrahAdi naya svIkAratA nathI paNa e badhA nayono samAveza jemAM thAya che te dravyAstika ane paryAyAstika nayo che. A be nayone laIne ja utpAdAdi banI zake che. kema ke utsarga ane apavAdarUpa A be nayo ja saMgrahAdi nayonA vistAranuM mULa che. ane A be nayathI badhI vastunuM nirUpaNa thAya che. Ama A sanuM lakSaNa ubhaya nayAvalaMbI che. nayonA svarUpanI bhalAmaNa... vaLI A saMgrahAdi nayonuM vidhi (sAmAnya) svarUpe ane apavAda (vizeSa) svarUpe pahelA adhyAyamAM nirUpaNa kareluM che. A nayonI pahelA carcA karI hovA chatAM ahIM have vizeSa vivakSAthI thoDuM kahevAya che. utsarganA paryAya 4. dravyAstika utsargarUpa che. te utsarganA vidhi, vyApitva ane apratiSedha A paryAyo che. 1. AkAra kayo levAno ? ahIM asamasta ane akhaMDa zabdathI je abhilApya hoya e 'AkAra' zabdathI samajavuM paNa 'zazazrRMgAdi' zabdathI abhilASya je AkAra che tenuM ahIM grahaNa nathI Ama samajavuM. 2. juo saMmati 'mUlapayaDisaMgaho' gAthA 3. paraspara viruddha hovAthI sUtramAM sthityAdi A traNeno eka Azraya batAvyo te asaMgata che. AvI koIne zaMkA thAya tene dUra karavA mATe kahyuM ke--A sUtra ubhaya nayAvalaMbI che. sAmAnya ane vizeSa A baMne naigamanayanA vizeSa che tethI vizeSagrAhI naigama vyavahAramAM AvI jAya che ane sAmAnyagrAhI saMgrahamAM AvI jAya che tethI ahIM TIkAkAra ma. saMgraha vagere nayanuM mULa dravyArthika ane paryAyArthikane kahyA che ema samajavuM. mudrita tattvA0 Ti0 pR0 374 5. pUrva pUrva vidhi kahevAya che ane para para apavAda kahevAya che. mu. dTI pR0 rU74 6. utsargamAM karavAnuM kahevAya che tethI te vidhi kahevAya che. utsarga badhAnI sAthe saMbaMdha dharAve che mATe vyApI che. A utsargamAM koIno niSedha nathI mATe apratiSedha kahevAya che. Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-29 arthAt tenA paryAyavAcI zabdo che. dravyanaya vizeSane icchato nathI tenuM kAraNa... 251 A dravyanaya vizeSane icchato nathI kema ke vizeSa judo paryAya hovAthI arthAt eka paryAyamAM bIjo paryAya raheto nahIM hovAthI anyanA pratiSedha vaDe potAnuM pratipAdana kare che jyAre dravyanaya apratiSadharUpa che. vizeSa eTale paryAya ane paryAyo badhA ja judA judA che. eTale jeTalA paryAyo che teTalA vizeSo che. Ama eka vizeSa-paryAya bIjA paryAyanA niSedha vaDe ja potAnuM pratipAdana kare che-- astitva siddha kare che. arthAt badhA paryAyo eka nathI paNa bhinna bhinna che. eTale ja paryAyo potapotAnuM pratipAdana kare che te evI ja rIte kare che ke ghaTaparyAya e paTaparyAya nathI. Ama vizeSa bIjAnA niSedha vaDe potAnuM pratipAdana kare che. kema ke je vizeSa che te bIjA vizeSathI judo che. jema ghaTaparyAya potAnuM astitva pratipAdana evI ja rIte kare che ke ghaTaparyAya e paTaparyAya nathI kema ke ghaTaparyAya e paTaparyAyathI judo che. A rIte vizeSa e bhedane icchato hovAthI pratiSadharUpa che mATe dravyanaya tene icchato nathI. dravyanaya vizeSanuM nirAkaraNa karavA abhAvane haTAve che. A pramANe vizeSavAdI anyanA pratiSedha vaDe potAnuM pratipAdana kare che. AmAM je anyano pratiSedha kahe che enAthI dravyavAdI vizeSavAdIne pUche che ke tuM pratiSedha kare che to zuM pratiSedhamAtra abhAvarUpa che? jo abhAvarUpa kahe to te paNa banI zakaze nahIM. kema ke abhAva kevala pratiSadharUpa ja nathI. abhAva paNa padArtharUpa che paNa padArthanA abhAvarUpa nathI. kevI rIte che te ApaNe joIe chIe. abhAva cAra prakAranA che : (1) prAgabhAva (2) pradhvaMsAbhAva, (3) anyonyAbhAva (4) atyantAbhAva (1) prAg abhAva pahelA je abhAva... vastunI utpattinI pahelA utpanna thanArI vastuno je abhAva te prAg abhAva kahevAya che. dA. ta. mATIno piMDa ghaDo thaze. nRspiDa ghaTarUpe hajI thayo nathI mATe ghaTarUpa nathI. e mATIno piMDa ghaTarUpa bane che mATe ghaTanI pahelAno je mRtapiMDa piMDa avasthAvALuM mRdravya e ja mRtapiMDa che. te ghaDAno prAg abhAva kahevAya che. ghaTanI utpatti pahelA, hajI je ghaTAdAra thayo nathI tevo je mATIno piMDa te ja ghaTano prAg abhAva che. Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 tattvArtha sUtra Ama prAgu abhAva che te bhAvAMtara siddha thAya che paNa pratiSedhamAtra nathI. (2) pradhvaMsa abhAva :- nAzathI je abhAva.. pedA thayelI vastuno arthAt kAryarUpa vastuno (kAryano) nAza thavAthI vastuno je abhAva thAya te pradhvasAbhAva kahevAya che. mRtapiMDa nAza thayo. AthI mRtapiMDa mRpiMDarUpe rahyo nahIM, paNa kapAlAdi avasthArUpa thayo. A kapAlAdi avasthArUpa pradhvaMsa avasthAntararUpa hovAthI eTale kapAlAdi avasthAnarUpa vinAza che te ghaTAdi avasthAntararUpa che tethI vastu svabhAva eTale bhAvarUpatAne choDato nathI. vinAza che, ane te bIjI vasturUpa hovAthI vastutAne choDato nathI. dA. ta. (1) jema lepa AdinI racanAthI bIjA vezane dhAraNa karanAra naTa aneka veza dhAraNa kare to paNa te naTa che athavA (1) phaNAvALo ke phaNA vagarano sarpa teno te ja che mAtra AkRtino tyAga che. tema pradhvasAbhAva paNa bhAvarUpa che. kapAlAdi nAza koI ne koI avasthArUpa che paNa abhAvarUpa nathI. mATe pradhvasAbhAva paNa bhAvAMtara siddha thAya che pratiSedhamAtra nathI. () anyonyAbhAva (itaretarAbhAva) parasparano parasparamAM je abhAva. dA. ta. ghaTa e paTa nathI, paTa e ghaTa nathI. Ama ghaTane laIne paTane judo batAvavo ane paTane laIne ghaTane judo batAvavo te anyonyAbhAva kahevAya che. A abhAvamAM ghaTane paTa bhAva ja Ave paNa abhAva Ave nahi. vaLI jema staMbha ane kuMbha paraspara bhinnarUpa hovAthI arthAt staMbhabheda e kuMbharUpa che ane kuMbhabheda e staMbharUpa che. staMbha ane kuMbha baMne vastu che eTale samastavastuno A rIte svIkAra thato hovAthI itaretarAbhAva vastu ja siddha thAya che paNa avastu nathI. eTale ke ghaTanA AkAra AdithI bhinna je AkAra che te AkArane kahenAra abhAva zabda che. Ama itaretarAbhAva e bhAvarUpa ja siddha thAya che paNa pratiSedha mAtra nathI. (4) atyantAbhAvaH- koI kALe, koI paNa rUpe je na hoya te atyantAbhAva kahevAya che. 1. ghaTano prAgabhAva mRta piMDarUpa che. A mRtapiMDa e utpAdAdithI yukta che. tethI prAgabhAva paNa utpAdAdithI yukta che. tethI prAgabhAva bhAvarUpa kahevAmAM kazo ja bodha Avato nathI. tarata ja thanAra je paryAya e ja pahelAnA paryAyano vinAza che. e ApaNe joI gayA. pUrva paryAya mATIno piMDa che teno vinAza mATInA piMDa pachI tarata ja thanAra je kapAlAdi avasthA che te rUpa che, ane kapAlAdi avasthAnA pachI tarata ja thanAra ghaTa che e kapAlAdi vinAzarUpa che. Ama mATI, mATIrUpe kAyama rahe ane kapAlAdi avasthArUpe vinAza ane ghaTarUpe ghaTano utpAda thayo. eTale vinAza ghaTarUpa thayo. Ama vinAza ghaTarUpa hovAthI ghaTamAM rahelA utpAdAdi vinAzamAM paNa AvI jAya che eTale vinAza paNa bhAvarUpa kahevAya che. 3. "paNathI prA| abhAva bhAvarUpa che teno samuccaya kare che. Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 H sUtra-29 dA. ta. vaMdhyAputra, sasalAnuM zIMgaDuM A kyAreya koI paNa rUpe hotAM nathI. jenuM upAkhyAna karI na zakAya evo anupAkhya atyantAbhAva che nahIM kema ke jene bolI zakAtuM nathI tenuM svarUpa to koI paNa prakAre gamya thatuM nathI--jANI zakAtuM nathI. 253 zaMkA :- anupAkhya svarUpa nathI ema kema kaho cho ? zazaviSANAdino atyannAbhAva to che to jema kaho cho ke zaviSANano atyaMtAbhAva che. paNa A tame kahI rahyA cho te barAbara nathI. kema ke zaza ane viSANa vagere vastunuM avasthAntara che eTale te jJAnano viSaya bane che. kAraNa ke zazaviSANano abhAva eTale mauNya-samatala mastaka svarUpanI upalabdhi. sasalAne zIMgaDA nathI arthAt sasalAnuM mAthuM sapATa hoya che. AvuM ApaNane jJAna thAya che. eTale zaviSANanA abhAvathI samatala mastakanI prApti che mATe zazaviSANa e atyantAbhAva nathI. zazaviSANabhAva atyaMtAbhAva nathI. anyatra zIMgaDuM che ane anyatra sasalAnuM mastaka che eTale bIje bIje sthaLe baMne che. mATe zaviSANAbhAva e atyantAbhAva nathI paNa itaretarA bhAva ja che. sasalAnuM mAthuM e zIMgaDuM nathI ane zIMgaDuM e sasalAnuM mAthuM nathI. Ama paraspara ekabIjAmAM ekabIjAno bheda ja che. Ama baMneno bheda bhAvapadArtha ja bane che. sasalAnuM mastaka e zIMga nathI eTale sasalAnA mastakano bheda zIMgamAM che. ahIM zIMgathI judo koI bhedano abhAva nathI paNa zIMga ja che. Ama zIMga e sasalAnuM mastaka nathI eTale zIMgano bheda e sasalAnA mastaka sivAya kaI cIja che ? kahevuM ja paDaze ke sasalAnA mastaka sivAya koI zIMgabheda nathI mATe bheda e paNa bhAva padArthathI koI judo padArtha nathI. AthI zaviSANAbhAva e itaretarAbhAva ja che paNa atyantAbhAva nathI e siddha thAya che. ahIM koI kahe che ke--anyonyAbhAva pratiyogI vAcakapada ane anuyogI vAcakapada baMne samAna vibhaktiomAM hovA joIe Avo siddhAMta che. jema ke--'ayaM ghaTa' 'na paTa'. A anyonyAbhAva che. A abhAvano pratiyogI vAcaka 'paTa' che ane anuyogI vAcaka pada 'ghaTa' che. A baMne samAna vibhaktivALA che. zazazcaMgamAM tame anyonyAbhAva ghaTAvavA jAva cho paNa zRMgarUpa pratiyogI vAcakapada prathamAMta che ane zazarUpa anuyogI vAcakapada saptamyanta che. eTale zazazrRMga e anyonyAbhAvano viSaya banI zake nahIM. AvI koI zaMkA kare to tene dUra karavA mATe kahe che ke-- athavA 1. sasalAmAM zIMgaDAno samavAya nathI. rAza paNa pudgalano pariNAma che, zIMga paNa pudgalano pariNAma che eTale baMne pudgala vastunI bIjI avasthAo che mATe upalabdhino viSaya bane che. Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 tattvArtha sUtra A samavAya eka saMbaMdha che. eTale AmAM sasalA ane zRMganA saMbaMdhano niSedhamAtra ja che. kema ke bIje to zRMga che. arthAta sasalAnA mastaka para samavAya saMbaMdhathI zRMga nathI. Ama samavAya saMbaMdhathI nA kahe che paraMtu bIje sthaLe to zRMga che ja. AthI mAtra samavAyasaMbaMdhano niSedha hovAthI zazazRMgano atyantAbhAva nathI paNa itaretarAbhAva ja che. - vaMdhyAputrano paNa atyantAbhAva banI zakato nathI.. AgaLa ApaNe kahyuM ke "zazaviSANAdi vastunI avasthAntara che." temAM je Adi pada che tenAthI bIjuM paNa udAharaNa joIe. dA. ta. vaMdhyAputrano paNa atyantAbhAva banI zakato nathI. nAmakarmanA pariNAmathI vAMjhaNI putravALI thAya to tenI putravattAne koNa rokI zake tema che? te putravALI bane to koNa roke ? vAMjhaNI paNa nAmakarmanA prabhAve putravALI banI zake che. pUrvamAM bAMdhelA karmanA pariNAma sivAya athavA te jIvanI tevA prakAranI pariNatinA abhAvamAM pachInA janmanI prApti banI zake nahIM mATe tenuM mULa hovuM joIe. mULa vinA banI zake nahIM. jo mULa mAnavAmAM na Ave arthAt pUrva janmanA karma mAnavAmAM na Ave to uttara janmanI prApti amUla thaze. arthAt kAraNa vagara mAnavI paDaze. athavA te jIvanI tevA prakAranI pariNati mAnavAmAM na Ave to paNa uttara janmanI prApti amULa-mULa vagaranI thaze. mATe nAmakarmano pariNAma hoya to vAMjhaNI paNa putravALI banI zake che. AthI vaMdhyAputrano paNa atyantAbhAva banI zakato nathI. Ama atyantAbhAva to banI zakato ja nathI. kema ke te bolI zakAto nathI, jANI zakAto nathI to atyantAbhAva kahevo kone ? zuM koI padArtha, vastu dekhAya nahi eTalA mAtrathI abhAva kahI devAya ? dA. ta. AMkhanI kIkI pote joI zakatA nathI eTalA mAtrathI nathI tema kahI zakAya ? padArthanI anupalabdhimAM dravyAdinI viprakarSatAnI kAraNatA. AthI ApaNane prApta thatA nathI mATe nathI Ama kahevuM te barAbara nathI. kAraNa ke badhA padArtho dravyavizeSa, kSetravizeSa, kALavizeSa ane bhAvavizeSanI apekSAvALA hovAthI koI kALe prApta thAya che, te pratyakSAdi pramANathI nizcita thAya che ane koI vakhata upalabdha hovA chatAM paNa pharI vakhata prApta thatA nathI, kema ke dravyAdinI najIkatA nathI. arthAt dravya, kSetra, kALa ane bhAvavizeSathI dUra che mATe pharIthI nathI prApta thatA. (1) dravya viprakarSa :- dravyo hovA chatAM yogya saMnidhAna na hovAthI prApta thatA nathI. 1. kathaMcit tAdAbhyalakSaNa avipnabhAva saMbaMdha jANavo. viprakarSa = yogya saMnidhAna iti bhAva: 3. ghaTAdimAM rUpAdinI upalabdhi thAya che ane paramANumAM nathI thatI e dravyaviprakarSathI anupalabdhi che. Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5H sUtra-29 255 dA. ta. jema matijJAnAvaraNIya karmanA kSayopazamarUpa kAraNanI saMpUrNatA che ane upayoga paNa che arthAtu matijJAnanI labdhi ane upayoga bane che to paNa dravyono tevA prakArano pariNAma hovAthI koI dravya, anya (potAnA sivAyanA) AtmA, paramANu, caNakAdi ane vaikriya zarIra vagere hovA chatAM prApta thatA nathI. ahIM vaikriya zarIra Adi kahyuM che to AdithI divase tArA Adi ane aDadanA DhagalAmAM eka aDadano dANo nAkhavAmAM Ave to te hovA chatAM prApta thato nathI. A rIte dravyo hovA chatAM viprakarSa hovAthI prApta thatA nathI, indriyano viSaya banatA nathI. (2) kSetra viprakarSa:- sthAnamAM rahevA chatAM viprakarSathI prApta thatA nathI. dUra rahela, ati najIka rahela ane vyavadhAnamAM vidyamAna hoya che ja to paNa prApta thatuM nathI arthAt indriyagrAhya thatuM nathI. (3) kAlaviprakarSa - kALanuM yogya saMnidhAna na hovAthI prApta thatA nathI. je Avirbhata nathI. tirobhUta che. jema mATImAM ghaTa che paNa hajI te kALathI dUra che mATe ghaDo dekhAto nathI. (4) bhAvaviprakarSa :- vicAra, rUpa Adi bhAvo hovA chatAM viprakarSathI prApta thatA nathI. dA. ta. bIjAnA AtmAmAM matijJAnanA vikalpo che. arthAt bIjo AtmA je vicAro kare che te vicAra bhAvavipakarSa che. tathA paramANumAM parivartana pAmanAra saMsthAna ane rUpAdi paryAyono samUha hovA chatAM prApta thato nathI. A badhA bhAvaviprakarSa che. AthI bhAva hovA chatAM ApaNane tenuM jJAna thatuM nathI. Ama dravya, kSetra, kALa ane bhAvathI je viprakarSa hoya che te hovA chatAM upalabdha thatuM nathI. arthAt anupalabdha che. anupalabdhi eTale upalabdhino abhAva nahIM. anupalabdhi eTale vivakSita upalabdhithI judI upalabdhi che paraMtu atyaMtAbhAva nathI. 1. vacamAM dIvAla Adi na hoya evA dezamAM rahelo je pUrvamAM upalabdha hato te ja dIvAla AdithI vyavahita dezamAM rahelo upalabdha karI zakAto nathI. A kSetra viprakarSathI anupalabdhi che. dUramAM kSetra vipakarSa - mahAvidehamAM rahela sImaMdharasvAmI bhagavAna, meruparvata Adi. najIkamAM kSetra viprakarSa - AMkhamAM AMjela AMjaNa. vyavadhAnamAM kSetra viprakarSa - AMkhe bAMdhela pATo, dIvAla vagere. potAnA asamAna kALamAM rahela padArtha vartamAnakALamAM rahelA puruSanI upalabdhino viSaya hovA chatAM paNa bIjA kALanA puruSa vaDe upalabdhi thatI nathI. ahIM anupalabdhinuM kAraNa kALaviprakarSa che. 3. pahelA mIThuM AMkhathI upalabdha hatuM paNa e mIThuM pANImAM ogaLI jAya tyAre upalabdha thatuM nathI. ahIM anupalabdhino hetu svabhAvaviprakarSa che. A rIte ekanI ja upalabdhi ane anupalabdhi samajavI. Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 tattvArtha sUtra 3Le. kanyA 3patnavimanupabdhiH | AI no artha sadaNagrAhI paryadAsa svIkArelo hovAthI A pramANe artha thAya che. paNa "upalabdhino abhAva AvA pratiSedha karanAra prasajyanuM grahaNa nahIM karavuM, kAraNa ke jenuM upAkhyAna (kathana) na thaI zake tevA anupAkhya abhAvanuM to ApaNe khaMDana karI AvyA chIe arthAt atyaMtAbhAva nirupAkhya che. AthI anupalabdhino artha "anya upalabdhi' e ja barAbara che, ane anya upalabdhi eTale ja bhAvapadArtha ja Ave. Ama abhAva zabdano kathaMcita bhAva ja artha thAya che. tethI upalabdhinI kAraNatAvALAnI ja anupalabdhi hoya che. arthAt jenI upalabdhi hoya che tenI ja anupalabdhi hoya che. jJAnaprAptinuM kAraNa je padArtha hoya che te bhAvapadArtha ja anupalabdha hoya che. A prakAra sivAya bIjo anupalabdhino koI prakAra nathI. A rIte dravyanaye siddha karyuM ke abhAva kevala pratiSedharUpa ja nathI. tyAre prakAranA abhAva paNa bhAvarUpa ja che. dravyAdi viprakarSathI anupalabdha che te bhAva ja che. Ama vizeSanuM nirAkaraNa karatA abhAvane haTAvyo. A nirUpaNathI ApaNe vizeSa-paryAya nayanuM kaMIka svarUpa jANyuM ke te anyanA pratiSedha vaDe potAnuM nirUpaNa kare che. te pratiSedharUpa che. paNa dravyanaye batAvyuM ke te pratiSedha bhAvarUpa ja che paraMtu abhAvarUpa nathI. A rIte bhAvarUpa pratiSedha siddha thayo te ja dravyanI siddhi kare che. Ama dravyAstika nayane abhigata dhrauvya siddha thayuM. have ApaNe dravyanayane ja vicArIe. dravyAstika nayanuM svarUpa asti iti matiH asya iti Astika: dravye eva AstikaH-dravyAstikaH dravyamAM ja enI buddhi che te dravyAstika arthAt dravyane ja je svIkAre che te dravyAstika kahevAya che. sakaLa bheda(vizeSa)ne dUra karato hovAthI dravyamAM ja jenI AsthA che te dravyAstika che. trei ava Ati: A lakSaNa vagarano tatparuSa samAsa lAge che paraMtu evuM nathI. "yUTyAyaH' A sUtrathI teno tapuruSa samAsa thAya che. tapuruSanA bIjA koI lakSaNo ghaTatAM nathI paraMtu "mathuracaM:'nI jema A samAsa thayo che. AthI tapuruSa samAsa ja che. dravyAstika nayano viSaya prauvyalakSaNa je dravya che te dravya bhavanarUpa che. "pU sattAyAM' e dhAtuthI bhavana zabda banelo che tethI A nayamAM bhavana je sattArUpa che. te dravya bhavanarUpa che arthAt te te rUpe thAya te dravya. zaMkA - ekarUpa evuM dravya te te rUpe kevI rIte thAya? samAdhAna :- mATI jema sthAsa, hazula, kapAla ane ghaTa Adi te te AkAre pariName che. Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 257 adhyAya-5H sUtra-29 darekamAM mATI dravya kAyama che. mATe A rIte ekarUpa evuM paNa dravya pariNamanazIla che. vaLI A dravya moranAM IMDAMnA rasanI jema aMdara rahelA sarva bhedonA bIjarUpa che. pahelA mAtra pravAhI rasa hoya che pachI avasthAntarane prApta karatAM karatAM aneka raMgaberaMgI pIMchAvALo mora thAya che. moranI A badhI avasthAo te rasamAM rahelI che to ja pragaTa thAya tema A dravya aneka bhedonuM bIja che. vaLI dravya nirbheda-bhedarahita che. aneka AkAre pariNamavA chatAM svayaM dravya nirbheda ja che. nirbheda evuM paNa A dravya deza ane kALanA kramane laIne pragaTa karI zakAya tevA bhedavALuM che. arthAt dezakAlakramathI vyaMgyabhedarUpa che. samarasa' avasthAvALuM ekarUpa taraMga vagaranA zAMta samudra jevuM A ekarUpa dravya che. TUMkamAM A dravya bhavanarUpa, sarvabhedonA bIjarUpa, nirbheda, samarasa avasthAvALuM ekarUpa che. chatAM bhedanA vicArathI abhinna evuM paNa dravya bhedavALuM arthAt judA jevuM lAge che. ahIM koI zaMkA kare che ke-sattva ekarUpa nathI kema ke ghaTanuM sattva ghaTamAM che, paTanuM sattva paTamAM che. Ama ananugata hovAthI bhedarUpa ja sattva che. kema ke ghaTasattA, paTasattA Ama bhinna bhinna pratibhAsa thato hovAthI sattva ekarUpa nathI. samAdhAna :- A zaMkA barAbara nathI. kema ke sattvano tame je bheda batAvyo te ghaTa, paTAdi upAdhi laIne batAvyo che. eTale sattvano bheda je batAvyo te vAstavika nathI. aupAdhika bheda vAstavika bhedano virodhI hoto nathI. A AzayathI kahe che ke-abhinna paNa bhavanalakSaNa dravya ghaTAdi bhavanavizeSanA avagAhana karanAra jJAnathI bhinna jevuM lAge che. jema mahAAkAza eka ja che paNa maThAkAza, ghaTAkAza Adi upAdhio vaDe judo judo bhAse che te rIte bhavanalakSaNa dravya paNa eka abhinna hovA chatAM bhinnanI jema bhAse che... kevala sattvanuM ja bhAvapaNuM che. bIje to bhAvapaNAnuM je jJAna karAya che te upacArathI che te batAvavA mATe kahe che ke-sattArUpa je mahAsAmAnya che tenA abhedanA AzrayathI bhavitarI vizeSamAM bhAvatA che. Ama tenA lIdhe te dravyane AzrayIne thanAra vizeSamAM bhAvapaNuM-padArthanA che. arthAt dravyane AzrayIne ja thatA hovAthI te padArtha kahevAya che. jo bhavitA vizeSa (thanAra bheda) dravyAzrita mAnavAmAM na Ave to arthAt dravya ja te te rUpe thAya che tema mAnavAmAM na Ave to bhavitA vizeSa (thanAra vizeSa) dravyathI judo hovAthI bhAva (padArtha, vastu) ja banI zake nahIM. eTale samajavuM ke je vizeSo dekhAya che te badhA dravyanA ja che. jema mATIthI mATIno mRtapiMDa, kapAlikA, kapAla, ghaTa, ThIkarI Adi A badhA vizeSo mATI rUpa ja che. mATIthI judA nathI. kema ke dravyathI bhinna bhAva che ja nahIM. mATe bhavitAvizeSa e dravyathI abhinna che. jema 1. samarasa avasthA eTale nAnA prakAranA vizeSomAM anugatapaNe raheluM che mATe ja ekarUpa che. je anekarUpa hoya che te anugatapratItinuM niyAmaka banI zakatuM nathI. Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 tattvArtha sUtra dravyanuM svarUpa dravyathI abhinna che to te bhAvapaNuM che tema thanAra vizeSa dravyathI abhinna manAya to ja te bhAva banI zake. A rIte bhavitAvizeSa e dravyathI avyatiriktarUpa (abhina) siddha thAya che tethI A sAruMya jagata, saMpUrNa vizva bhavanarUpa ja dravyarUpa ja che. je bhinna bhinna vRttio abhimata che te dravyathI judI nathI. arthAt je kAMI che te badhuM dravyarUpa je che. AnAthI jAtyantara nathI. eTale ke dravyothI judA vizeSo nathI. A rIte dravyamAM ja jenI mati che tevA utsarga svabhAvavALA dravyAstikAyanuM A nirUpaNa pUrNa thayuM. have paryAyAstika nayanuM svarUpa jANIe. paryAyAstika nayano abhiprAya zuM che te joIe. paryAyAstika nayanuM svarUpa. paryAya e apavAda svarUpa che. apavAda eTale bIjAne dUra karavuM. paryAyanaya bIjAne dUra karavAnA svabhAvavALo che. A naya pratiSedharUpa che mATe anyane dUra karIne anyanuM pratipAdana kare che. eTale e ghaTano artha A pramANe kare 'maye na javatIti ghaTaH' "je aghaTa na thAya te ghaTa che." apara eTale ghaTa nahIM, ghaTa sivAyanA paTa Adi. A anyanuM parivarjana. tene dUra karIne aghaTa nahIM eTale paTAdi nahIM te "ghaTa'. A anyanuM pratipAdana. paTa Adi nahIM te ghaTa' A rIte paryAya naya ekane dUra karIne bIjAnuM pratipAdana kare che. Ama paryAyArthika naya ghaTa zabda vidhirUpathI ghaTa padArthane kaheto nathI paraMtu ghaTathI judA je paTAdi che tenA niSedhapUrvaka ghaTathI anya je paTAdi, e paTAdithI je anya ene ghaTa kahe che. kema ke e vidhirUpa sAmAnyane mAnato nathI. kiMtu aghaTa-vyAvRttirUpa ja sAmAnya che e ja vAta kahe che. A naya pratiSedharUpa che. A ja vAtane spaSTa karatA kahe che ke-'maya na mavatIti paTa:' niSedharUpa artha mAne che. A naya paryAyone ja mAne che paNa paryAyathI juduM koI eka dravya che evuM te mAnato nathI. dravyAstike nizcita karela dhrauvyano tiraskAra kare che ane vizeSa ja padArtha che evI pratijJA kare che. AthI ja paryAye [a] mAhita: paryAyakti: paryAyamAM ja jenI buddhi che te paryAyAstika kahevAya che. dravyAstikanA pakSanuM nirAkaraNa karavA pUrvaka potAnA pakSanuM sthApana karavuM e ja pratijJA che. eTale paryAyAstikanA matamAM anugata padArtha e vikalpamAtra che, vastuno nizcaya karAvanAra nathI. badhA paryAyomAM parovAyela anugata dravya e kema svIkArato nathI te mATe dRSTAMta Ape Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5H sUtra-29 259 dA. ta. dekhAto lokhaMDanA saLiyAono samudAya. jema lokhaMDanI saLIono samudAya che. temAM lokhaMDanI judI judI saLIonI ja prApti thAya che paNa te badhI saLIo pratyeka judI judI che eka nathI tenI jema bheda eTale ke vizeSanA samudAyathI bhinna koI dravya nathI. lokhaMDanI saLIo sivAya bIjo koI judo padArtha nathI. badhI lokhaMDanI saLIo ja che tema vizeSa (paryAyo) ja che paNa sAmAnya (dravya) jevI koI cIja nathI. A rIte paryAyAstika naye paryAya ja che ema pratipAdana karyuM. A rIte dravyAstika nayamAtra dravya ja svIkAre che, paryAyAstika nayamAtra paryAyane ja svIkAre che. baMnenA abhiprAyane ApaNe saMkSepamAM vicAryo. have ApaNe baMne paraspara potapotAnI mAnyatAne siddha karatA yukti dalIlo ApI khaMDana-maMDana dvArA potAno pakSa kevI rIte sthApita kare che te joIe. dravyAstikano pUrvapakSa (1) rUpAdi' sivAya A mRt dravya che. Avo eka ja vastuno viSaya karanAra je cAkSuSa jJAna thAya che teno koInAthI paNa niSedha karI zakAya tema nathI. matalaba mATIrUpa dravyano cAkSuSa pratyakSa thAya che. daSTi paDatA ja A mATI che AvuM jJAna thAya che kAraNa ke AMkhathI pratyakSa mATI dekhAya che paraMtu A rUpAdi che AvuM jJAna thatuM nathI. AthI dravyano pratyakSa thAya che paNa rUpAdi samudAya che. Avo pratyakSa thato nathI. (2) gADha aMdhakAranA samudAyathI DhaMkAyelA sthAnamAM rahela mRta dravyamAM spArzana jJAna thAya che paNa rUpAdi jJAna thatuM nathI. tyAM kevala abhinna mRta dravyanuM ja AlaMbana che. arthAt eka mRta dravyanA AlaMbanathI mRta dravyanuM ja spArzana jJAna thAya che. mATe spArzana jJAnano viSaya mRta dravya ja che paNa tenAthI bhinna spardhAdi che ja nahIM mATe spArzanano viSaya dravya ja che. arthAt aMdhArAmAM aDatA ja A ghaDo che. AvuM jJAna thAya che paNa A sparzAdi che AvuM jJAna thatuM nathI. Ama dravya sivAya rUpa ke sparza koI judI vastu nathI mATe cakSuthI paNa dravyanuM (mATInuM) jJAna thAya che ane sparzanathI paNa dravyanuM (mATInuM) ja jJAna thAya che, kema ke dravyathI rUpa ke sparza judA nathI, badhA dravyarUpa ja che. (mATI sivAya rUpAdi samudAya koI vastu nathI.) A jJAna asatya che. temanuM kahevAnuM koInuM sAmarthya nathI. kema ke abhedajJAnano viSaya 1. rUpAdimAM rahela Adi padathI rasa, gaMdha ne sparzanuM grahaNa karI levuM. 2. A vAkyathI A sUcana karyuM-sahakArI kAraNa Alokano abhAva hoya to rUpagrahaNamAM cakSuno vyApAra thato nathI. sparza ane mRddhavyano abheda che. ApaNe ghaDAno sparza karyo eTale sparzavALA mRdUdravyanuM jJAna thayuM. eTale sparzanuM jJAna jemAM thayuM te mRdravyano sparzathI abheda che. mATe spArzana jJAna abhedamAM thAya che. AthI abhedamAM jJAnano viSaya hovAthI mAtra eka mRdravya che. pakSa mRdravyamAM thatA sparzajJAnamAM sAdhya abhinna eka mRdravya che. hetu abhinna mATImAM spazanajJAnano viSaya hovAthI. Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 tattvArtha sUtra hovAthI rUpAdithI abhinna eka dravya che. paryAyArthika naya anugatapratItio brAMta che ema mAne che tethI kahe che ke-tame anugata pratItithI dravyanI siddhi karo cho te thaI zake nahIM... tenA A kathananA niSedhamAM kahe che ke- A eka mRta dravya-abhedanuM je jJAna thAya che te bhrama che ema paNa nahIM kahI zakAya kema ke buddhizALIone vAraMvAra tenuM ja jJAna thAya che. A rIte dravyAstike pUrvapakSa karI kahyuM ke-jene jovAthI ke sparzavAthI jJAna thAya che te dravya ja che paNa rUpAdi nathI. rUpAdithI abhinna dravya ja che. kema ke cAkSuSa ke spArzana jJAnano viSaya dravya ja che te tenAthI bhinna nathI, abhinna che, AvuM to pratyakSa vAraMvAra jJAna thAya che mATe A abhedajJAna e bhrama che evuM kahI zakAze nahIM. paryAyAstika uttarapakSa... upara mujaba dravyAstike pUrvapakSa sthApyo ke spArzana viSaya koI che ja nahIM mAtra dravyanuM AlaMbana karanAruM ja eka jJAna che. ghaDAnA rUpa ne sparzanuM jJAna thatuM nathI mAtra ghaTanuM ja jJAna thAya che tyAre paryAyAstika potAnuM nirUpaNa karatAM kahe che ke huM je kahI rahyo che te pramANe nathI kema ke dravyathI bhinna viSaya che. cAkSuSajJAna rUpano viSaya karanAra che ane spArzana jJAna sparzano viSaya karanAra che. Ama spArzana ane cAkSuSa baMneno viSaya dravyathI bhinna che. A ja vAtane batAvI rahyA che ke jema rUpano viSaya karanAruM cAkSuSa jJAna juduM che, sparzano viSaya karanAruM spArzajJAna juduM che tema A baMnethI rUpAdi samudAyanuM viSaya karanAruM smArta jJAna juduM che. rUpanuM cAkSuSa pratyakSa che, sparzanuM spArzana pratyakSa che. tenAthI bhinna viSayavALuM rUpAdi samudAyanuM smArta* (smaraNathI thatuM) jJAna dravyArthikane mAnyajJAnathI juduM che. kiMtu dravyaviSayaka nathI. A smArta jJAna abheda viSayavALuM che. arthAt rUpAdi samudAyanuM pUrvamAM je jJAna karyuM hatuM tenI sAthe A smArtajJAna abheda dharAve che. A abhedasmArtajJAnano AkAra A pramANe cherAte ke divase meM je ghaDo joyo hato, sparyo hato te ja A ghaDo che." AmAM pUrvamAM je ghaDAnuM jJAna karyuM hatuM te ja ghaDAnI smRti che. Ama e baMnemAM je ghaDAnuM jJAna thAya che te baMne jJAnano viSaya eka che tethI A te ghaDo che ke meM je pUrvamAM joyo hato. A rIte abheda bane che. A rIte thatA abheda jJAnamAM rUpAdinuM jJAna kAraNa bane che, kAraNa ke jene ghaDo joyo hoya ke sparyo hoya arthAt rUpAdi viSayaka pratyakSa thayo hoya--anubhava thayo hoya tene ja smArta kahevAthI anubhavarUpa rUpajJAna ane sparzajJAna A bethI ja AnI (smArtanI) utpatti che. Ane laIne judA dravyanI kalpanA thaI zake nahIM. arthAt rUpAdi samudAyanuM je smaraNa thAya che temAM rUpa jJAnano anubhava ane sparzane jJAnano anubhava ja kAraNa che paNa temAM dravya kAraNa paDI zakatuM nathI mATe dravyanI kalpanA karavI ayukta che. Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5: sUtra-29 261 rUpAdi samudAyanI smRti thAya. AthI smaraNa thatuM hovAthI e nakkI thAya che ke rUpAdino graha arthAt rUpAdinuM jJAna na thayuM hoya to AvI abheda buddhi utpanna thaI zake nahi. A ja vAtane pharIthI spaSTa karatAM kahe che ke joIne ke sparza karIne "te ja A ghaDo che' AvuM smaraNa thAya che temAM koI bIjo ghaDo nathI paNa pUrvamAM je ghaDo joyo hato, sparyo hato te ja che. Ama A ghaDAnuM je smArta jJAna thAya che te abheda smArta che. te ghaDo rUpAdi samudAyathI koI judo padArtha nathI paNa te rUpAdi samudAya ja che. tethI rUpAdi samudAyanI je smRti thAya che te rUpAdi samudAya viSayaka abheda smArta kahevAya che. kema ke rUpAdi samudAyano graha na thayo hoya to tenI rUpAdi samudAyanI smRti bane nahIM. rUpAdinA agrahaNamAM rUpAdi samudAya viSayaka mArtaviSayaka abhedabuddhi thAya nahi. kema ke jo rUpAdinuM jJAna nathI to A te ja rUpAdi samudAya che. AvI abhedabuddhivALI smRti thAya ja kevI rIte ? samudAyinA jJAna sivAya samudAyanuM jJAna hoI zakatuM nathI. dAta. dhavAdinuM jJAna nathI to A lava che e smRti thAya kevI rIte ? dhavAdinA agrahamAM dhavAdi viSayaka jJAna thatuM nathI arthAt dhava Adi vRkSavizeSanI jJAna (mRti) tyAre ja bane ke dhavAdino pratyakSa thayo hoya. AthI e ja siddha thAya che ke rUpa ane sparzathI abhinna evuM dravya koI che ja nahIM paraMtu rUpAdithI abhinna evo rUpAdi samudAya ja che. A rIte paryAyAstike dalIla ApI ke-rUpAdinA saMgrahamAM rUpAdi samudAya viSayaka abhedabuddhi thatI nathI. rUpAdithI abhinna evA rUpAdi samudAyanI smRti thatI nathI tethI rUpAdi ja che paNa dravya nathI. to have tenI sAme dravyAstika dalIla ApI tenA hetumAM anekAMta vyabhicAra batAve che. dravyAstika :- "AlokanA agrahaNamAM zuklabuddhi thatI nathI." Aloka eTale prakAza. prakAza hoya to ja zukla buddhi eTale sapheda varNanuM jJAna thAya che, paraMtu zuklabuddhi e Aloka viSayaka nathI. eTale ke zuklabuddhino viSaya zukla raMga thAya che paNa Aloka banato nathI. AthI Aloka ane zuklabuddhi baMne judAM che. eTale AlokathI zuklabuddhi (rUpa) ananya nathI paNa judA 1. rUpAdi svarUpa ghaDo che. A rIte rUpAdinuM jJAna na thayuM hoya to Avo artha saMbhave che. juo AgaLa tattvo pR. 3% parisvarUponaiva ityAdi pAkisamuhAviSaye mAta khedajJAna - pakSa, rUpaniviSaya - sAdhya, hari mahe sati game anutpAvat - hetu ---- je jJAna jenA agrahaNamAM thatuM nathI te jJAna tenAthI abheda viSayaka che. jema dhavAdi samudAyAtmaka vana jJAna, e jJAna dhavAdinA agrahaNamAM utpanna thatuM nahIM hovAthI dhavAdi abheda viSayaka che. ahIM vijJAna badale vana zabda rAkhe che to teno artha A rIte chedhavAdi viSayaka vana jJAna dhavAdinA agrahamAM thatuM nathI. arthAtu dhavAdi samudAyAtmaka vanajJAna dhavAdi samudAyinuM jJAna hoya to ja thAya. 3. Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra 262 che. AthI AlokanI buddhi ane zuklabuddhi (rUpabuddhi) baMne judAM thayAM. AthI tAro je hetu che 'rUpAdinA agrahaNamAM rUpAdi samudAyaviSayaka abhedabuddhi thatI nathI' temAM vyabhicAra Ave che. kema ke jenA agrahaNamAM tabuddhi thatI nathI te (rUpAdi) ane tabuddhi (rUpAdi samudAyaviSayaka abhedabuddhi) baMne judAM thaze. Ama teM abhedabuddhi siddha karavA je hetu Apyo hato te bhedane siddha kare che mATe temAM vyabhicAra che. paryAyAstika A vyabhicAra Apo cho te barAbara nathI kema ke tamane amArA hetunA arthanuM jJAna nathI. ame je 'rUpAdinA agrahamAM tabuddhino abhAva' kahyo che temAM rUpAdino agraha eTale zuM te tame barAbara samajyA nathI. rUpAdino agraha eTale ke rUpAdinA abhAvamAM abhedabuddhino abhAva kahyo te mAtra rUpAdino abhAva nathI samajavAno paNa rUpAdinA abhAvano abhAva arthAt rUpAdino graha hoya to ja rUpAdi samudAyanI buddhi thAya che Avo artha karavo. 'tadabhAvAbhAvamukhena' rUpAdino graha karavo. eTale ke rUpAdino abhAva = rUpAdi nahi te. rUpAdinA abhAvano abhAva--rUpAdi. A rIte rUpAdinA abhAvanA abhAvarUpe rUpAdinuM jJAna thayuM hoya to ja rUpAdi samudAyanuM abheda jJAna thAya. Ama amArA hetuno A tAtparyArtha che te samajo eTale koI vyabhicAra Avato nathI. AlokanI vidyamAnatAmAM rUpabuddhi... vaLI tame A je kahyuM ke 'AlokanA agrahaNamAM zuklabuddhi thatI nathI' te jarA paNa baMdhabesatuM nathI. kema ke AlokanuM jJAna hoya to ja rUpabuddhi (zuklabuddhi) thAya che evuM nathI kema ke AlokanuM zAna zuklabuddhimAM kAraNa hoya to Aloka na hoya to paNa zuklabuddhi thavI joIe. kema ke AlokanuM jJAna to che ja. paNa Aloka (prakAza) hoya to rUpanuM jJAna thAya che. eTale rUpabuddhimAM Aloka kAraNa bane che paNa AlokanuM jJAna kAraNa nathI eTale Alokano abhAva hoya to kAraNa na rahyu. AlokanA abhAvamAM kAraNano abhAva hovAthI ja zuklabuddhi thatI nathI. dA. ta. citra(kAbaracItaruM)rUpa. jema citrarUpanuM jJAna hoya to citrarUpanI buddhi thatI nathI tema 1. ahIM citrarUpanuM je udAharaNa ApyuM che tethI samajAya che ke citrarUpa e eka svataMtra rUpa che. kema ke kAbaracItaro ghaDo che, vastra che AvI pratIti thAya che paNa rUpavALo ghaDo che. AvI buddhi thatI nathI. eTale citrarUpanuM grahaNa thAya to citrarUpanI buddhi thAya che paNa rUpabuddhi thatI nathI Avo ja Azaya 'citrarUpavat' dRSTAMtano samajAya che. Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 sUtra-29 263 AlokanuM jJAna hoya to rUpabuddhi thatI nathI. kema ke rUpanuM grahaNa to prakAza hoya to thAya. rUpanuM jJAna Aloka sahita thAya che. Aloka hoya to rUpabuddhi thAya che arthAta AlokanI vidyamAnatAmAM rUpabuddhi thAya che paNa AlokanA jJAnamAM rUpanI buddhi thatI nathI AvuM samajavAnuM che. kema ke zuklabuddhimAM AlokanuM grahaNa e kAraNa nathI jethI AlokanuM grahaNa hoya to ja zuklabuddhi thAya. kiMtu Aloka to zuklabuddhimAM bhAse che. AthI A rIte vicAratAM amArA hetu vyabhicArI nathI ja e vAta spaSTa samajAya che. A rIte paryAyAstike tenA hetune nirdoSa siddha karI potAnuM nirUpaNa kAyama rAkhyuM ke rUpAdinA agrahamAM abhedabuddhi thatI nathI tyAre pharI paNa dravyAstika zaMkA karatAM kahe che kerUpasamudAyano pratyakSa ke anumAnathI anubhava nathI to smRti kevI rIte thAya ? je samudAyano pratyakSa ke anumAnathI anubhava ja nathI karyo te rUpasamudAyanI smRti thAya kevI rIte ? smRtimAM rUpAdinuM jJAna kAraNa che ema tame kaho cho to barAbara nathI kema ke smRti to pratyakSa ke anumAnathI anubhavelanI thAya che. rUpAdi samudAyano to anubhava ja nathI kema ke rUpAdi jJAnano pratyakSa thayo che paNa rUpasamudAyano pratyakSa kayAM che ? jeno anubhava ja nathI tenI smRti kyAMthI ? pratyakSa ke anumAnathI anubhava nahIM hovAthI smRti kevI rIte? A hetumAM anekAMta... paryAyAstika naya : tArI A zaMkA barAbara nathI. kema ke te je hetu Apyo ke "pratyakSa ke anumAnathI anubhava nahIM hovAthI A hetumAM anekAMta doSa Ave che te A rIte- je artha mAtra vikalparUpa che arthAta je padArthamAtra kalpanArUpa che, mAtra kalpanAthI ja te padArtha kahyo che tenI paNa smRti thAya che. dA. ta. baMdhumatI Adi je kathAo che temAM keTalAya vikalpo (kalpanA) hoya che, kAlpanika pAtro hoya che tenuM paNa smaraNa thAya che. AthI pratyakSa ke anumAnathI jeno anubhava nathI thayo tevI kalpanAnI paNa smRti thAya che e sahu jANe che mATe tArA hetumAM anekAMta Ave che". vaLI paramANunA samudAyamAM Ane ghaTa kahevo. AvA saMketathI samudAyamAM ghaTano vikalpa che, jema vRkSa samudAyamAM vanAdino vikalpa che arthAt vRkSono samudAya hoya tene vana kahevuM 1. smRtinA prati anubhava kAraNa che evuM nathI kema ke emAM vyabhicAra che. dA. ta. baMdhumatI Adi AkhyAna... emAM anubhavano saMbaMdha nathI. kema ke e kavinI kalpanAmAtrano viSaya che tethI te vastu banI zakatI nathI. ane e vastu nahIM hovAthI eno anubhava hoI zakato nathI. anubhava to vastuno ja thAya che ane vikalpa to rUpa ne sparzanA samudAyamAM paNa che mATe rUpAdi samudAyanuM smaraNa banI zakatuM nathI. Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 tattvArtha sUtra Avo saMketa che tema paramANunA AvA AkAranA samudAyane ghaTa kahevo. Ama saMketathI vikalpa che kema ke vRkSAdi sivAya koI juduM vana nathI tema paramANu samudAyathI bhinna koI ghaTa nathI ne ene vana kahevuM ke ghaTa kahevo e vikalpa kevala zabdavyavahAra che. A rIte saMketathI samudAyamAM "vikalpa' karelo che. tenI paNa smRti thAya ja che. jo vikalpita arthanI smRti nahIM mAno to vana ane senAnuM paNa smaraNa nahIM thAya. kema ke ApaNe joyuM ke vana ane senA paNa saMketathI karelo vikalpa ja che. vikalpita padArtha ja che. mATe vikalpita arthanI smRti mAnavI ja paDaze. AthI pratyakSa ke anumAnathI anubhavela padArthanI ja smRti thAya che evuM nathI, nahIM anubhavela vikalpita padArthonI paNa smRti thAya che. AthI tamAro hetu doSita che. A rIte amAruM nirUpaNa nirdoSa che ane e siddha thAya che ke rUpAdithI juduM koI dravya nathI. A rIte paryAyAstika naye potAno pakSa siddha karyo tyAre pharI paNa dravyAstika kahe che ke- buddhino bheda hovAthI dravya juduM che ja dravyAstika naya :- dravya rUpAdithI bhinna che. rUpAdine nahIM grahaNa karanAra evA jJAnathI grAhya hovAthI athavA dravya ane paryAya paraspara bhinna che, bhinna buddhithI grahaNa thatA hovAthI rUpa ane sparzanI jema. rUpa jema vibhinna buddhithI grahaNa thAya che tema sparza paNa vibhinna buddhithI grahaNa thAya che. dAMta - sparzanuM jJAna je jJAnathI thAya che te rUpanuM agrAhaka che ane rUpanuM je grAhaka jJAna che te sparzanuM agrAhaka che. mATe rU5 ane sparza baMne judA che. rUpAdinuM agrAhaka jJAnadravyajJAna enAthI dravyanuM grahaNa thAya che. evI rIte dravyanuM agrAhaka jJAna-paryAyajJAna-A paryAyajJAnathI paryAyanuM jJAna thAya che mATe dravya ane paryAya judA che. mATe ja paryAyanI dravya anya che. buddhino bheda hovAthI. kema ke rUpAdi buddhi judI che ane ghaTabuddhi (dravya) e juduM che. AnAthI A anumAna bane che. rUpAdithI juduM ja dravya che. kAraNa ke rUpanI buddhi judI ja che ane ghaTanI buddhi paNa judI che. AthI buddhino bheda thato hovAthI rUpAdithI juduM dravya che ja. jema rUpAdinI buddhi thAya che tema dravyanI paNa buddhi thAya che eTale buddhino bheda che. arthAt jJAnano bheda viSayane AdhIna che. jema ghaTajJAna ane paTajJAna baMneno viSaya judo che eTale ghaTabuddhi ane paTabuddhi judI che. tema dravyabuddhi ane rUpAdi buddhi judI che. A buddhino bheda ghaTa ane rUpAdi judAM hoya to ja thaI zake. judA na hoya to thaI zake nahi mATe rUpAdi ane dravya judAM che te anumAnathI siddha thAya che. Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-1 : sUtra-29 rUpAdi ane dravya--pakSa judAM che--sAdhya 265 buddhibheda hovAthI--hetu gAya AdinI jema--dRSTAMta jema gAya ane azva baMnenA jJAna, baMnenI buddhi judI che--dRSTAMta tema rUpabuddhi ane ghaTabuddhi judA hovAthI rUpa ane dravya baMne judAM che. A rIte 'buddhi bheda hovAthI' A hetu dvArA rUpAdithI dravya juduM che. A anumAna dvArA dravyAstike 'dravya che ja' evuM nirUpaNa karyuM eTale punaH paryAyAstika doSa Ape che. tAro pakSa asiddha che. he dravyArthika ! tuM je kahI rahyo che te barAbara nathI. tuM baMnemAM anyatva siddha kare che paNa ame dravya mAnatA nathI. AthI dravyano abhAva hovAthI je tAro pakSa 'rUpa ane dravya' Avo che temAM dravya to hajI siddha thayuM nathI. eTale 'rUpavyayo:' AmAM je eka deza dravya che te asiddha che. anyatvano Azraya 'rUpa' ane 'dravya' baMne che temAMthI eka deza dravya che te asiddha che. AthI tAro hetu 'ekadezAzrayAsiddha' che. eka dezAzrayamAM asiddha hovAthI bhAgAsiddhi nAmanA doSathI yukta che. haMmezA pakSa vAdI ane prativAdI baMnene siddha hovo joIe. zaMkA :- ahIM dravyAstika zaMkA kare che ke--vikalpasiddha evo paNa dharmI svIkArAya che. eTale vikalpathI dravya siddha che. eTale dravya 'pakSa' thaI jAya. eTale pakSa 'Azrayasiddha' nahIM rahe. samAdhAna :- sattnuM vizeSaNa ane asattnuM vizeSaNa eka manAya nahIM. rUpa prasiddha che eTale te sat che ane dravya to prasiddha nathI mATe te asat che to A benuM eka sAdhyavatva banI zake nahIM, sanmAM sat sAdhya dharma ane asamAM asat sAdhyadharma bane. AthI anyatva vizeSaNa je rUpAdi sat che tenuM banI zake paraMtu asat evA dravyanuM kevI rIte banI zake ? anyatvarUpa sAdhyano Azraya dravya banI zake nahIM. AthI sat ane asat ubhayanA vizeSaNapaNe eka sAdhyano abhAva che. mATe baMnenuM eka ja vizeSaNa mAnavuM e nyAya nathI--nyAyayukta nathI. Ama rUpa sat che te ja pakSa banI zake paNa asat evuM dravya pakSa banI zake nahi. A rIte rUpAdi ane dravya baMne judAM che. A sAdhyamAM paryAyAstike doSa Apyo eTale pharI paNa dravyAstika kahe che ke dravya rUpAdithI bhinna che, bhinna buddhithI grAhya hovAthI. Ama ja ame anumAna karIzuM. temAM ekaluM dravya ja pakSa hovAthI 'bhAgAsiddhi' nahIM Ave. rUpAdi anyatvane sAdhya karIne asiddhine haTAve che. dravyAstika :- have ame dravyane pakSa banAvIne rUpAdithI anyatva sAdhya karIe chIe. Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 tattvArtha sUtra arthAta dravyarUpAdithI juduM che, rUpAdithI dravyanuM anyatva che e siddha karIe chIe. dravya--pakSa rUpAdithI anyatva-sAdhya buddhino bheda hovAthI-hetu ghaTapaTavardaSTAMta jema ghaTabuddhi judI che ane paTabuddhi judI che tema buddhino bheda thato hovAthI rUpAdithI dravya juduM che. rUpAdimAM dravyano bheda tyAre ja siddha thaI zake ke jeno bheda kaho cho tenI prasiddhi hoya paNa bhedano pratiyogI je dravya che te pAramArthika nathI. to apAramArthika dravyamAM bhedano saMbaMdha kevI rIte banI zake ? eTale dravyamAM rUpAdibhedano saMbaMdha saMbhavI ja zakato nathI. AzayathI paryAyavAdI samAdhAna kare che ke te vAta barAbara nathI. ukta anumAnamAM doSa paryAyAstika svarUpathI koI dravya jevI cIja ja nathI ke jenuM anyatva siddha karAya. dravya ja nathI to dravyanuM anyatva kevI rIte siddha karazo? AthI tamAruM A anumAna duSTa che. mATe A anumAna paNa karI zakatA nathI. jo dharmI prasiddha hoya ne dharmano vivAda hoya to anumAna karI zakAya paNa ahIM to dharmI dravya ja aprasiddha che. tethI tenuM anyatva siddha thaI zake nahIM. dharmI dravya ja asiddha che to pachI temAM rUpAdithI bheda kevI rIte sAdhI zako ? buddhibheda hetumAM vyabhicAra. vaLI tamArA "buddhibheda hovAthI A hetumAM paNa anekAMta Ave che. goLa ane pANIthI pINuM juduM nathI chatAM pINAmAM buddhibheda thAya che. goLa pANI ane marImasAlAthI banela je pINuM che te goLa ane pANIthI juduM che AvuM jJAna thAya che. eTale tamAro hetu pINAmAM paNa che paNa te pINuM goLa ane pANIthI juduM nathI. eTale bhedamAM hetu rahevo joIe te hetu abhedamAM paNa rahyo eTale A hetu vyabhicArI che. dravyanI kalpanA karyA vagara paNa rUpAdimAM buddhibheda hoya che.. vaLI buddhino bheda thAya che arthAt judI buddhi thAya che mATe judo ja padArtha che evuM zA mATe mAnavuM joIe? kema ke arthAntarabhUta dravyanI kalpanA karyA vagara paNa buddhino bheda thAya che. dA. ta. rUpAdimAM avayavonI racanA vizeSathI buddhino bheda che. arthata rUpAdi samudAyano ane rUpa, sparza vagereno vizeSathI buddhibheda thAya che paNa vAstavika rIte rUpAdi ane rUpAdi samudAyano abheda che. Ama rUpAdi samudAyamAM ane rUpAdimAM 1. rUpa, sparza rUpAdisamudAyamAM hovAthI rUpa, sparza e samudAyI che. eTale ahIM rUpAdi samudAyanA rUpa, sparza avayavo kahevAya. A apekSAe ahIM rUpAdi avayavono saMniveza kahyo che. Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5: sUtra-29 267 buddhino bheda hovA chatAM te baMneno abheda che. jema ApaNe upara joI gayA goLa ane pANIthI pINuM juduM nathI ane juduM che evI buddhi thAya che. eTale abhinna che temAM paNa buddhino bheda thAya che. e ja pramANe (vana ) vipaMkti AdimAM paNa samajI levuM. vRkSAdithI vana juduM nathI paNa vRkSa' ane "vana' A pramANe bhinna buddhi thAya che. AthI AmAM buddhibhedarUpa hetu rahI gayo tevI rIte "senAdimAM paNa buddhibheda thAya che paNa te hAthI vagerenI senA judI nathI. A rIte buddhibheda hovAthI A hetu vana ane senAdimAM paNa rahI gayo tethI vyabhicAra Avaze. A pramANe "buddhibheda hovAthI A hetu dUSita hovAthI rUpAdithI dravya juduM che. A paNa siddha thaI zakatuM nathI. mATe dravya jevo koI padArtha ja nathI evuM nirUpaNa karatAM paryAyAstika have potAnA kathanano upasaMhAra karatAM kahe che ke - dravya nathI evo paryAyAstikano upasaMhAra... mATe utpAda ane vyayathI judo koI dhrauvyAMza (dravya) nathI ke jenA AdhAre jene Azrayine abheda pratyaya eTale ke abheda jJAnano hetu eka dravya che AvuM prarUpaNa tame karI zako. A rIte paryAyAstika naye, dravyAstika naye je pUrvapakSa sthApyo hato ke rUpAdithI abhinna evuM eka dravyanuM ja jJAna thAya che tenuM khaMDana karI mAtra paryAya ja che AvuM siddha karyuM. Ama dravyAstike AraMbhela "abhinna eka dravya ja che' te carcA samApta thAya che. have upara carcAne aMte "buddhimedAn' hetumAM vyabhicAra batAvI dravyanuM khaMDana karatAM paryAyavAdIe je pAnaka-vana-senA AdinA dAMto ApI pANI ane goLathI juduM koI pINuM nathI. vRkSonA samudAyathI juduM koI vana nathI, hAthI-ghoDA-ratha-pAyadaLathI judI senA nathI AvuM je nirUpaNa karyuM te barAbara nathI. kema ke "avayavothI avayavI juduM eka dravya che'. Avo manamAM Azaya rAkhIne dravyAstika naya pote ApelA doSono paryAyAstike uddhAra karyo tyArabAda pharI paNa mAthuM UMcuM karatAM judI rIte carcAnI zarUAta kare che. avayavothI bhinna avayavanI siddhi.. dravyAstika :- taMtuo potAnA svarUpathI judA avayavI(paTanA)nA AraMbhaka che. taMtuo avayava che, paTa avayavI che. avayavo avayavInA AraMbhaka che eTale avayavothI avayavI dravya juduM che. e siddha thAya che. avayavanA samudAyathI bhinna koI avayavI dravya nathI. paryAyAstika :- A vAta to ekadama ayogya che. kema ke trAjavAmAM taMtuo ane paTane 1. tattvArtha, pR. 379 paM. 24 mAM "vanavipakUlyA" lakhyuM che mATe "vane laIne artha karyo che. viziSTa paMki = viz2iTa eTale phUla vagereno kramathI thanAra saMniveza (racanA) vizeSa je mALAdi. ahIM vipaMktino artha "puSpanI mALA' thAya. to mALAthI puSpa judAM nathI chatAM puSpanI buddhi judI thAya che ane mALAnI buddhi paNa judI thAya che chatAM puSpathI mALA judI nathI. Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 tattvArtha sUtra tolIe to trAjavAnAM baMne pallAM ekasarakhAM rahe che. koI palluM namatuM nathI. jo taMtuothI paTa judo hoya to to paTano AraMbha karyo nathI tevI avasthAmAM taMtuonuM je vajana che te ja vajana paTa thayA pachI paNa taMtuo to kAyama che ja to paTanuM vajana vadhavuM joIe ane vajana vadhe eTale eka bAjunuM palluM to namavuM joIe ne ? jyAre trAjavAnA namavAmAM to koI pharaka paDato nathI. mATe taMtuo potAnAthI judA koI avayavI dravyanA AraMbhaka nathI. AthI avayavanA samudAyathI juduM koI avayavI dravya nathI. A rIte paryAyAstika naye dravyAstikanuM khaMDana karyuM ane have pote karela khaMDana barAbara ja che te daDha karatAM batAve che ke avayava dravyamAM rahela rUpAdi guNo avayavInA rUpAdi guNonA AraMbhaka che kema ke vaizeSikanA matamAM je avayavonA guNo che te ja guNo avayavInA guNonA AraMbhaka che te mATe pramANa Ape che- 'dravyo bIjAM dravyonA AraMbhaka che. guNo bIjA guNonA AraMbhaka che." paNa A vAta mAnI zakAya tema nathI. kAraNa ke jo AraMbhaka dravyonA guNo avayavI dravyanA guNonA AraMbhaka banatA hoya to avayavonuM je vajana che te vajanathI avayavInuM vajana vadhavuM joIe. dazapala jeTalA vajanavALAM taMtuonA samudAyathI eka judo paTa hoya to taMtuonA vajana karatAM paTanuM vajana vadhavuM joIe paNa trAjavAmAM tola karatAM taMtuonA vajanathI paTanuM thoDuM paNa vajana vadhatuM nathI. trAjavAnAM baMne pallAM sarakhAM hoya che. enA namavAmAM koI pharaka hoto nathI. mATe avayavonA samudAyathI koI juduM avayavI dravya nathI A ja siddha thAya che. A rIte avayavanA dharmothI tame je avayavI mAno cho temAM dharma(vajana)no bheda paDyo nathI. AthI je pakSa che "avayavothI juduM avayavI dravya che teno apavAda thAya che. arthAt tamAro pakSa dUra thAya che. A prakRta khaMDanano tAtparyAya che. A rIte paryAyAstika dravyAstikanA pakSane dUra karIne have abhyapagamavAdathI jANe tenI vAtane svIkArIne AgaLa pharI prazna kare che ke - avayavonA samudAyathI bhinna avayavI dravya mAnanArane prazno tame paTane taMtuthI judo mAno cho to ame tamane be prazna pUchIe chIe, kema ke taMtuomAM paTane rahevAnI zakyatA be prakAre banI zake che. (1) dezathI, (2) sarvathI. to dareka taMtuomAM paTa sarvathI rahe che ? ke dezathI rahe che? amArA A be praznonA javAba Apo. (1) eka taMtumAM sarvathI paTa che ema kaho to paTanuM grahaNa thavuM joIe. Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 sUtra-29 269 jo tame pratyeka taMtumAM paTa sarvathI rahe che (samaveta che) ema kahezo to te barAbara nathI. kema ke taMtu sAthe indriyano saMbaMdha hovA chatAM paNa paTanuM grahaNa (jJAna) thatuM nathI. mATe eka taMtumAM sarvathI paTa nathI. jema thAMbhalA sAthe indriyano saMbaMdha che chatAM merunuM grahaNa thatuM nathI kema ke thAMbhalAmAM meru nathI. tema taMtumAM saMnikarSa hovA chatAM paTanuM grahaNa thatuM nathI mATe eka taMtumAM sarvathI paTa nathI. eka taMtumAM saMnikarSa che to paTanuM grahaNa thavuM joIe te mATe pramANa. je jemAM samavAya saMbaMdhathI hoya te teno (indriyano) saMbaMdha hoya to saMnikarSa hote chate prahaNa thAya che." A sAmAnya vyApti che teno artha A pramANe che. "je-paTa, "jemAM-taMtumAM hoya te-paTa teno saMnikarSa'-taMtumAM hote chate paTanuM grahaNa thavuM joIe. eTale ke jemAM samavAya saMbaMdhI rahe che temAM indriyano saMbaMdha thatAM tenuM jJAna thAya che athavA te pratyakSa thAya che. jema rUpAdi taMtumAM che. to te taMtumAM indriyano saMnikarSa thAya eTale temAM rahelA (tadgata) rUpAdinuM paNa prahaNa thAya che. arthAt taMtune jotAM ja temAM rahela rUpa paNa dekhAya che. tevI rIte ahIM paNa eka taMtumAM paTa rahelo che. to taMtumAM indriyono saMnikarSa thatAM paTanuM grahaNa thavuM joIe. eTale eka taMtumAM paNa Akho paTa dekhAvo joIe. paNa AvuM banatuM nathI. eka taMtumAM Akho paTa che AvuM jJAna thatuM nathI mATe eka taMtumAM sarvathI paTa che. A javAba barAbara nathI. pratyeka taMtumAM paTa mAnavAmAM Apatti. vaLI pratyeka taMtumAM paTa che evuM mAnavAmAM Ave to te paNa barAbara nathI. kema ke jeTalA taMtuo che teTalA avayavI thaze. arthAt teTalA paTa thaze. AthI avayavInuM bahuta thaze. Ama eka taMtumAM sarvathI paTa pratyakSa nathI chatAM mAnI laIe to ghaNA avayavI mAnavA paDaze. tamAre pakSa to eka avayavI dravya che. mATe doSa Avaze. mATe taMtumAM paTa sarvathI rahe che. A javAba barAbara nathI. (2) taMtumAM paTa dezathI che ema kahezo to eka paTanI aprasiddhi.. have tame "taMtumAM paTa dezathI rahe che arthAtu taMtumAM paTano eka bhAga rahe che Avo javAba Apazo to koI eka Akho paTa siddha nahIM thAya. kema ke eka taMtumAM paNa paTa eka vibhAgathI ja rahe che to sarva taMtuomAM paNa vibhAgathI ja paTa raheze. eka paTa to koIpaNa taMtumAM rahyo ja nahIM. eTale eka saMpUrNa paTa to aprasiddha ja thayo. vaLI 'taMtumAM paTa dezathI rahe che. ema kaho to taMtu sivAya to koI paTano deza che ja Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 tattvArtha sUtra nahIM ke je deza(avayava)thI paTa taMtumAM rahI zake ? eTale taMtu ja teno deza che evuM vaizeSiko icche che. arthAt vaizeSiko taMtune ja paTano deza mAne che. taMtu ja paTano deza che tenAthI ja taMtumAM rahe e kevI rIte bane? mATe taMtumAM paTa dezathI rahe che. A javAba paNa barAbara nathI. A rIte ApaNe vicArI lIdhuM ke baMnemAM doSa Ave che. (1) jo taMtumAM paTa sarvathI rahe to ghaNA avayavI mAnavA paDe. (2) jo taMtumAM paTa dezathI rahe to saMpUrNa paTanI aprasiddhi thAya. A rIte avayavI juduM dravya che e siddha thatuM nathI. taMtumAM taMtune laIne paTanI vRttimAM doSa nirUpaNa... have tame bIjI rIte kaho ke taMtu pote ja potAnAmAM paTane rAkhe che. te paNa yogya nathI. kema ke paTane taMtu pote potAnAmAM rAkhe evuM manAya to AtmAzraya doSa thaze. je taMtune laIne taMtumAM rahe che te ja eka ja avayavavALo avayavI (paTa) thaze. A rIte vicAratAM avasthita dhrauvyAMzarUpa) eka dravya che e siddha thatuM nathI. dhrauvyAMzarUpa eka dravyano abhAva hovAthI mAtra utpAda-vinAza che. arthakriyAmAM samartha sarva vastu utpAdavinAzavALI che. jemAM arthakriyAkAritva hoya te vastu kahevAya che. to arthakriyAmAM samartha utpAdavinAzavALI che te ja "vastu' zabdane yogya che, paNa je utpAda-vinAzathI zUnya arthAt utpAdavinAza jemAM che ja nahi tevA utpAda-vinAzanA atyaMtabhAvavALA sasalAnA zIMgaDA vaMdhyAputra Adi "vastu' zabdanA vyavahAra mATe ayogya che. te vastu kahevAtI ja nathI A to prasiddha che. AthI te ja vastu kahevAya ke je utpAdavinAzavALI hoya. 1. taMtu pote potAnAmAM paTanI vRttimAM avacchedaka raho. Ama kahe to te paNa barAbara nathI. kema ke potAnAmAM paTanI vRttimAM pote avacchedaka banI zake nahi. e ja vAta kahe che ke-tacaiva-paTanI ja, taminataMtumAM vRtti yukta nathI. arthAta taMtumAM paTanI vRttimAM taMtu pote avacchedaka banI zake nahi. AtmAzraya doSa Ave che. kevI rIte te batAve che - taMtumAM paTanI vRttimAM taMtu ja avacchedaka bane che kema ke adhikaraNaniSThadharma avacchedaka bane che paNa adhikaraNa banatuM nathI. ane niyama che. tethI paTanI taMtumAM vRttimAM taMtu avacchedaka manAya to svano ja sva Azraya thayo. A rIte AtmAzraya doSa Ave ane A rIte svIkAravAmAM Ave to paTanI taMtumAM vRtti tattvavacchedana mAnavAmAM Ave to avayavInuM akhaMDapaNuM nahIM rahe. eTale avayavavALo avayavI thaze.* eTale ke khaMDazaH avayavI thaze. akhaMDa avayavI nahIM thAya. * joke avayava jene hoya te avayavI kahevAya. A vyutpattinA baLathI avayavI sAvayava hoya ja che. to A aniSTa banI zake nahi. to paNa paTano Azraya le taMtu che tenAthI bhinna pratyeka avayavamAM paTanI vRttimAM avaracchedaka je avayava bane che te avayava vaDe avayavI avayavavALo bane te ISTa nathI. A ja Apatti ahIM Ape che ke-"avayavI avayavavALo thaze' ! Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 271 pakSa hetu adhyAya-5: sUtra-29 A rIte paryAyAstika naye utpAda-vyaya (paryAya) ja che paraMtu prauvya (dravya) che ja nahIM AvuM siddha karyuM. eTale have pharI paNa dravyAstika naya dravyanI siddhi karavA prayatna kare che. bIjI rIte dravyanI siddhi.. dravyAstika : tame kahyuM ke "utpAda-vinAzavALI hoya te vastu che. to A utpAda ane vinAza e kArya che. kArya che to tenuM koI kAraNa hovuM joIe. utpAdavinAzau kAraNavantau kAryatvAt ghaTAdivat sAdhya dRSTAMta utpAda ane vinAza, kAraNavALA che, kArya hovAthI, ghaTaAdinI jema... je je kArya hoya che te te kAraNavALA hoya che. utpAda, vinAza kArya che to te kAraNavALA che. dA. ta. ghaTa jema kArya che to te kAraNavALo che. tema utpAda, vinAza paNa kArya (paryAya) che. to tenuM kAraNa hovuM joIe. te ja dravya che. utpAda-vinAzanuM kAraNa dravya che. A rIte paNa dravya siddha thAya che. paramArthathI kAraNaprakRti eTale kAraNasvabhAva arthAta kAraNa che. yatra = kAraNa prakRtimAM, dravyasattA bhavyatvAn bhavasthita arthAt te te kAryarUpe bhavana thatuM hovAthI athavA pariNamana svabhAva hovAthI dravyasattA che evuM nahIM kahevuM kema ke kAryakAraNa bhAva kalpanA che. A kAraNa ane A kArya e kalpanA ja che. paryAyAstika tame kAraNa prakRti dravyanuM astitva bhavyatva hetu ApIne siddha karo cho paNa te dravyasattA che ja nahIM ke jyAM eno bodha thato hoya kema ke kAraNa ane kArya e kalpanAmAtra che. vAstavika rIte koI kAraNa che ja nahIM, kAraNa-kArya kalpanA mAtra ja che mATe tame bhavyatA" hetuthI kAraNarUpe dravya che e siddha karI zakatA nathI. utpAda paNa svayaM thAya che ane vinAza paNa svayaM thAya che. utpAda ane vinAzanuM koI kAraNa nathI. kArya-kAraNa bhAvanuM je jJAna thAya che te pratItya che. A kAraNa che ane A kArya che. te to mAtra apekSAjJAnano ja viSaya che. apekSAthI A kAraNa che ane A kArya che. kAraNa e kAryanI apekSAe ja pratItino viSaya che. A AnuM kAraNa che. kevala kAraNanuM jJAna thatuM ja nathI. evI rIte kArya paNa kAraNanI apekSA karIne ja jaNAya che. A AnuM kArya che. Ama apekSA sivAya A kArya che. AvuM jJAna thatuM nathI ane je pratItya pratyaya mAtravRtti hoya che te kalpanAthI baneluM hoya che. emAM dRSTAMta kahe che Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 tattvArtha sUtra dA. ta. dIrgha drasva. A dIdhuM che ne A hRsva che kahIe chIe te hrasvanI apekSAe dIrgha che ane dIrghanI apekSAe hrasva che paNa vAstavika to koI dIrgha, hrasva nathI. apekSAe ja lAMbuM, TUMkuM che tema vAstavika koI kAraNa nathI koI kArya nathI apekSAe ja che. taMtu ane paTamAM ke mATI ane ghaTamAM koI svatosiddha (svAbhAvika) rUpa nathI. arthAt taMtu ke paTa e svAbhAvika svarUpe nathI. taMtumAM ke mATImAM jenuM kAraNa pratyaya--A kAraNa che. AvuM jJAna thAya che te paTa ane ghaTa Adi sarva bIjA padArthonI apekSAe thAya che paraMtu taMtu ane paTamAM ke mATI ane ghaTamAM kAraNa pratyaya svasiddha nathI. arthAt svayaM kAraNa nathI apekSAe kAraNa che. kema ke taMtu e paNa koInuM kArya che ane paTa e paNa koInuM kAraNa che. tethI taMtu svasiddha kAraNa nathI, paTa svasiddha kArya nathI tethI taMtu kAraNa che ane paTa kArya che A ApekSika che. tevI rIte mATI kAraNa che ane ghaTa kArya che. A paNa ApekSita ja che. A rIte svasiddha kAraNa-kArya nathI paraMtu apekSita che tethI kArya-kAraNabhAva kalpanAmAtra ja che. kArya-kAraNabhAvanI kalpanAmAM itaretarAzrayadoSa ane tethI taMtu-paTa pratyaya asadArtha viSayaka che. A rIte kArya-kAraNabhAva svasiddha nathI. bIjA padArthanI apekSAe che tethI temAM itaretarAzraya doSa Ave che. taMtu kAraNa che AvuM jJAna tyAre thAya ke paTa kArya che. A jJAna hoya ane paTa kArya che. AvuM jJAna tyAre bane ke taMtu kAraNa che. A jJAna hoya tethI taMtumAM taMtunuM jJAna, paTamAM paTanuM jJAna che te ekabIjAnA jJAnane laIne karavuM paDe che mATe itaretarAzrayadoSavALuM che. A rIte kArya-kAraNabhAvanI kalpanAmAM itaretarAzraya doSa Ave che. tethI taMtumAM kAraNa pratyaya ane paTamAM kAryapratyaya che e asaarthano viSaya banI jAya che. eTale ke taMtu kAraNa nathI ane taMtu kAraNa che AvuM jJAna karo cho te, paTa kArya. nathI ane paTa kArya che AvuM jJAna karo cho te asad viSayaka che. taMtu nathI to kAraNa ane paTa nathI to kArya. ekabIjA baMnemAM kArya-kAraNa bhAva kalpo cho te koI kArya ke kAraNa che ja nahIM mATe te baMnemAM kArya-kAraNanuM jJAna karo cho te asad arthAt je nathI tenuM jJAna karo cho mATe te jJAna asad artha viSayaka che. Ama taMtu kAraNa che ane paTa kArya che. AvuM jJAna karavuM te asad arthanA viSayavALuM che. tathA mATI ane ghaTano abhAva che kema ke emanuM svarUpa siddha nathI. tathA mATI ghaTanuM kAraNa nathI ane ghaTa mATInuM kArya nathI mATe mATI ane ghaTa "atatkAraNakArya thAya che. AthI mATI ane ghaTano abhAva siddha thaze. kema ke baMnenA svarUpanI asiddhi che. a = nahIM tat = tenuM tenuM (ghaTanuM) kAraNa nathI. tenuM (mATInuM) kArya nathI. mATI ghaTanuM kAraNa nathI ane ghaTa mATInuM kArya nathI. AthI mATI ane ghaTa Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-29 273 atat kAraNa kArya' kahevAya che. have je koInuM kAraNa nathI ane kArya nathI teno abhAva hoya che. dA. ta. jema AkAzakamala. AkAzakamala koInuM kArya nathI tema koInuM kAraNa paNa nathI to teno abhAva che. tevI rIte mATI ane ghaTa paNa koInuM kAraNa ke kArya nathI mATe teno paNa abhAva ja che kema ke mATI ane ghaTanuM svarUpa ja siddha nathI. atatkAraNakAryayoH abhAva: svarUpaasiddhavAd vyomotpalAdivat pakSa sAdhya dRSTAMta svarUpa ja siddha nahIM hovAthI je kAraNa ke kArya nathI tevA mATI ane ghaTano, AkAzakamala AdinI jema abhAva che. A rIte paryAyAstika naye dravyAstike je utpAda-vinAzanA kAraNarUpa dravya che evI siddhi karI tene kAryakAraNabhAva kalpanAmAtra che. itaretarAdoSathI dUSita hovAthI asat arthanA viSayaka che ane atanu kAraNakArya hovAthI teno abhAva che. AvuM nirUpaNa karI "dravya che ja nahIM' evuM siddha karyuM. dhrauvyAMzarUpa dravyane haTAvI mAtra utpAda-vinAzarUpa paryAyanI ja sthApanA karI. A rIte ApaNe pR. 432thI dravyAstika ane paryAyAstikanI carcAvicAraNA karI. baMnee paraspara potapotAnI mAnyatAne siddha karatI dalIlo ApI dravyAstike mAtra prauvyAMza ane paryAyAstike mAtra utpAda-vinAzanI siddhi karI. A pramANe ekAMtathI parasparanA svarUpanA mardana karanArA dravyAstika ane paryAyAstika be nayo ekAMta nirUpaNa karanArA che. Ama batAvIne have graMthakAra mahArAjA potAno siddhAMta jaNAvatAM kahe che te pahelA ApaNe thoDuM siMhAvalokana karI jaIe. A rIte dravyAstika sthitivALAne sat kahyuM, paryAyAstike utpAda-vyayavALAne sat kahyuM. arthAt sarva padArtha sthitivALA hoya che, sthitivALI hoya te ja vastu kahevAya. A dravyAstikanuM sanuM lakSaNa che ane padArtha utpAda-vyayavALA ja hoya. utpAda-vyayavALI hoya te ja vastu kahevAya che. A paryAyAstikanuM sanuM lakSaNa che. tamArA jevA navA abhyAsIne lAge che ke barAbara che, ApaNe je kahyuM "utpAda-vyaya-dhrauvya yukta satu' te lakSaNa ghaTI jAya che. baMnenA nirUpaNathI sat siddha thaI jAya che. pratyeka nayathI A lakSaNa ghaTI jAya che. to zA mATe A sUtranI zarUAtamAM "A sUtra baMne nayathI yukta che" ema kahyuM che ? sAcI vAta che, anaMtajJAnInA vacananA rahasyane nahIM samajela jarUra AvuM kahI zake che. tene prazna thAya te svAbhAvika che. paraMtu jarA zAMtithI vicArazo to lAgaze ke A vAta barAbara che. baMne nayathI yukta A sUtra che. baMne nayathI maLeluM A sUtra che. mAtra pratyeka alaga nathI A lakSaNa banI zake nahIM. kema ke ame je TIkAnI zarUAtamAM prathama paMktimAM ja jaNAvyuM che Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra ke 'sthiti utpatti vinAza svabhAvuM sat' e sAmAnyathI ja mAtra UDatI najare kahyuM che. teno artha evo nathI ke sthitivALuM hoya te sat che, teno artha evo nathI ke utpattivALuM hoya te sat che, teno artha evo nathI ke vinAzavALuM hoya te sat che, paraspara dravya-paryAya traNe nirapekSa sat che. A artha barAbara nathI. ame je 'sthiti utpattivinAza svarUpa sakaLa sat che' ema kahyuM che te dravya-paryAya nirapekSa hoya to sattnuM lakSaNa banI zakatA nathI. paraspara traNe maLIne, paraspara sApekSa sattnuM lakSaNa che. jyAre A dravya ane paryAya paraspara nirapekSa che. kema ke dravyAstikanuM lakSaNamAtra dhrauvyamAM ja rahe che. paryAyAstikanuM lakSaNamAtra uttpatti-vinAzamAM ja rahe che. Ama dravya ane paryAya baMne nirapekSa che mATe te sanuM lakSaNa banI zake nahi. vastunuM lakSaNa to dravya-paryAya paraspara sApekSa che. arthAt sthiti e dravyAMza che, utpatti vinAza e paryAyAMza che. A sthiti-utpatti-vinAza jo nirapekSa hoya eTale ke utpAda-vinAza sthitinI apekSA na rAkhe ane sthiti utpAda-vinAzanI apekSA na rAkhe to te sthiti-utpatti-vinAza svabhAva sattnuM lakSaNa banI zake nahIM. kema ke dravyAstika dhrauvyAMza mAtrane ja svIkAre che ane paryAyAstika utpAda vyayamAtrane ja svIkAre che. 274 eTale vastunuM svatattva (lakSaNa)-svarUpa dravya paryAya baMne paraspara sApekSa ja che. 'utpAda-vyaya-dhrauvya yukta sat' A paraspara sApekSa ja satnuM lakSaNa che ema samajavuM. paraspara nirapekSa evA dravyAstike svIkArelA dravyAMza (dhrauvya) ke paryAyAstike svIkArelA paryAyAMza (utpAda-vinAza) e sattnuM lakSaNa nathI Avo amArI paMktino artha samajavo. paraspara nirapekSa dravyAMza ane paryAyAMza parikalpita che. vaLI paraspara nirapekSa evA dravyAMza ke paryAyAMza to parikalpita che mATe te to paramArthathI che ja nahIM. A dravyAMza ke paryAyAMza e to mAtra kalpanA che, koI vAstavika nathI. ghaTa kevala dravyAMza ke paryAyAMza nathI paNa jAtyantara che... jema kahyuM che ke.... zlokArtha H- "ghaTa (sat) e bheTarUpa (utpAda-vyayarUpa) hovAthI anvaya (dravya) nathI, ghaTa e anvayarUpa (dhrauvyarUpa) hovAthI bheda (utpAda-vyaya) nathI paNa mATI ane bheda baMnenA saMsargathI rahenAra ghaTa eka jAtyantara che.." mATI e dravyAMza che ane ghaTa e paryAyAMza che. eTale ghaTa kevala dravyAMza nathI ke kevala paryAyAMza nathI paraMtu A baMnenA saMsargavALo jAtyannara che. eTale ke ekAMte ubhayarUpa nathI. AthI paraspara sApekSa dravyAMza paryAyAMza sattnuM lakSaNa banI zake che. ekalo dravyAMza ke paryAyAMza vastu banI zake nahi. ekalI mATI zuM ghaTanuM kArya karI zake ? ane mATI vagarano ghaTa to saMbhave kyAMthI ? AthI ja paraspara nirapekSa dravyAMza ane paryAyAMza e to mAtra kalpanA ja che, vAstavika che ja nahi. Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5H sUtra-29 275 mATe ja ekAMtavAde kalpala dravyavRtti dhrauvyAMza ke bhedavRtti paryAyAMzarUpa vastuthI anekAMtavAdIne saMmata vastu judI ja che. anekAMtavAdI to dravya, paryAya baMnenA saMsargavALI ja vastu mAne che. (paraspara sApekSa ja vastu che.) dA. ta. jema narasiMha e avibhakta che. nara paNa nahIM ane siMha paNa nahIM paNa nara ane siMhathI jAtyantara che tevI rIte avibhakta je utpAda-vyaya (vizeSa-paryAya) ane dhrauvya (sAmAnya-dravya) A baMnenA saMsargarUpa hovAthI vastu jAtyantara che. jema... zlokArtha :- "siMharUpa hovAthI nara nathI ane nararUpa hovAthI siMha nathI paNa zabda vijJAna ane kAryanA bhedathI narasiMha e judI ja jAti che..." narasiMha e nara ane siMhathI jAtyantara che. kema ke zabda, jJAna ane kArya judAM che. nara zabda nara zabdanuM jJAna ane "nara'nuM kArya juduM che. siMha zabda siMha zabdanuM jJAna ane "siMha"nuM kArya juduM che. jyAre A baMnenA saMsargathI judo narasiMha che. kema ke "narasiMha e zabda paNa A bethI judo che. "narasiMhanuM jJAna paNa A bethI juduM che. kema ke e nararUpa paNa nathI. siMharUpa paNa nathI. AthI nara ane siMhathI judo che. AvuM enuM jJAna thAya che, ane nara ane siMhathI. narasiMha'nuM kArya paNa juduM che. mATe zabda, jJAna ane kAryanA bhedathI eTale ke zabda, jJAna ane kArya judAM hovAthI narasiMha e jAtyantara che. nara, ane siMhathI judI ja jAti che. A rIte "narasiMhanI jema ghaTa Adi paNa kalpita dravyarUpathI ane kalpita paryAyarUpI jAtyantara che. A pramANe mAtra dravya ke mAtra paryAyathI judo dravya paryAya baMnenA saMsargavALo arthAt dravya-paryAya ubhayarUpa padArtha che. AvA prakAranI prakriyAne svIkAravAthI eka nayanA matane anusarIne je doSa devAmAM Ave che te badhA asaMbaddha ja Thare che. dravyanaya mAtra dravya ja che ane paryAyanaya mAtra paryAya ja che. AvuM siddha karatA paraspara aneka doSa ApyA eka nayane AzrayIne je doSa ApyA te badhA jo dravyaparyAyanA saMsargavALI vastu che ema mAnavAmAM Ave to dUra thaI jAya che. vastu bhedabhedarUpa che. eTale mAtra bheda mAnatA je doSa AvatA hatA ke abheda mAnatA je doSa AvatA hatA te badhA bhedabhedarUpa mAnavAthI dUra thaI jAya che. bhedabhedarUpa vastumAM mAtra abheda ke bhedanuM jJAna thavAnuM kAraNa. A rIte vastu bhedabhedarUpa che. AvI bhedabheda svarUpa vastumAM paNa kyAreka abheda jJAna ja pravarte che. mAtra sAmAnyane mAnanAra koI potAnA matanA saMskAranA kAraNe phakta anvaya Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 tattvArtha sUtra aMzane rakSaNa karato (vaLagato) pravarte che. tene mAtra abhedajJAna thAya che. eTale ke sarva vastumAM "tad vya' 'pad mAtra A pratIti thAya che. vaLI koI mAtra vizeSane ja mAne che je bhedavAdI che tene e ja bhedabhedasvarUpa vastumAM paNa mAtra bhedanuM ja jJAna thAya che. e potAnI mAnyatAne AgaLa kare che. eTale tene bhedanA AlaMbanavALuM jJAna thAya che. arthAt bhaidAlaMbana pratyaya pragaTe che. A rIte potAnI mAnyatAne laIne svavAsanAnA AvezathI bhedabhedarUpa evI paNa vastumAM dravyanayane mAtra abhedanuM ane paryAyanayane mAtra bhedanuM ja jJAna thAya che. vastu bhedabhedarUpa che paNa nirUpaNa gauNa-mukhya bhAvathI che. jyAre syAdvAdIne to jijJAsita (je padArthane jANavAnI icchA hoya) ane vivakSita padArtha che je padArthane kahevAnI icchA hoya) tene AdhIna thaIne jJAna ane zabdanI sarvavastu viSayaka vyavahAranI pravRtti, dravya-paryAyanA pradhAna-gauNa bhAvanI apekSA laIne che mATe vastutva aneka AkAravALuM che. matalaba samasta vastunA vyavahAranI pravRtti jijJAsA ane vivakSAne AdhIna che tethI aneka dharmAtmaka vastumAM koI paNa eka dharmanI jijJAsA ke vivakSAne AdhIna thaIne dravya ke paryAyanuM kathana ke jijJAsA te dravya ane paryAyanA gauNa-mukhya bhAvane laIne kare che. jyAre dravyane kahevuM hoya ke jANavuM hoya tyAre dravyane mukhya kare che ane paryAyane gauNa kare che. jyAre paryAyane kahevo ke jANavo hoya tyAre paryAyane mukhya kare che ane dravyane gauNa kare che. A rIte vastunuM vastutva aneka AkAravALuM che. vastu aneka dharmavALI che. paraMtu potAnA matanA saMskArathI mAtra abheda ke mAtra bhedanuM ja jJAna thAya che. jyAre syAdvAdIne bhedabhedanuM jJAna thAya che. paraMtu te tenuM jJAna ane nirUpaNa gauNa-mukhya bhAvathI kare che. AthI vastu to aneka AkAravALI ja siddhi thAya che. jema kahyuM che ke.. zlokArtha :- "sarva mAtrAno samUha ane aneka dharmavALuM je vizva che te sarva prakAre haMmezA hovAthI koI ThekANe koI dharmanI vivakSA karAya che..." (vAkya. kA. 3) tema aneka AkAravALI vastumAM dravya-paryAyanA pradhAna ane gauNa bhAvathI samastRvastuviSayaka vyavahAra pravarte che. 1. mitrAsadAyaNa..' A pAThane laIne nayacakra viSamapada TippaNamAM A pramANe artha che - vizve di zaktirUpeNa nikhiladharmAtmakamatastatra sarvasya sadbhAvAt sarvasyaikadA vivakSAsambhavAdyathA prayojanaM kvacideva kiJcid vivakSyate iti tadarthaH syAditi bhAti upalabhyamAnavAkyapadIye... iti dvAdasAranayacakram bhA0 2 pR0 530 yataH prayojanavazAdanantadharmAtmake'pi vastuni yadyapyasAvekaM paryAyamAsAdayati yathA sauvarNapaTe dRSTe ghaTArthI ghaTatvamadhyavasyati suvarNArthI tu suvarNatvaM jalAnayanArthI tu jalabhAjanatvamiti vyavasyati... jJAnArNavaprakaraNe pR0 69/1 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5H sUtra-29 277 prathama saMpAtamAM ja bhedabhedanuM jJAna thatuM nathI mATe dravya-paryAya manokalpanA che pUrvapakSa : thaka che, tamArA kahevA mujaba vivakSAthI vacanano vyavahAra bhale thAya paraMtu cAkSuSa Adi jJAna jyAre pravartamAna thAya che tyAre te kAlAMtarane sahI zakatuM nathI. kema ke pahelA saMpAtamAM ja viSayane grahaNa kare che. AMkha paDatAnI sAthe ja jJAna thAya che. je kALamAM viSayane grahaNa kare che. te ja kALamAM jJAna thAya che. jevI dRSTi paDI ke tarata ja tenuM jJAna thAya che. jevo sparza karyo ke tarata ja tenuM jJAna thAya che. sUMghatAnI sAthe ja, zabda paDatAnI sAthe ja jIbha para mUkatAnI sAthe ja tenuM jJAna thaI jAya che. to jo vastu bhedAbhedarUpa che to cakSunI sAthe padArthano saMbaMdha thAya tyAre ja bhedabhedanuM jJAna thavuM joIe ne ? paNa tamArA kahevA mujaba vivakSAvazathI (jijJAsAthI) pahelA kyAM to bhedanuM jJAna thAya, kyAM to abhedanuM jJAna thAya ! eTale prathama kSaNamAM kyAM to bhedanuM jJAna thAya ! kyAM to abhedanuM jJAna thAya ! eTale prazna thAya che ke vastu bhedabhedasvarUpa che to pahelethI ja bhedabhedanA ullekha karanAruM IndriyajJAna kema pedA thatuM nathI ? indriyo dvArA bhedabhedanuM jJAna kema nathI thatuM? AthI nakkI thAya che ke dravya ane paryAya e manovijJAnanA vikalpamAtra che. mAtra mananI kalpanA ja che. indriyonA saMpAtamAtrathI nizcaya thato nathI paNa avagrahAdi kramathI thAya che. uttarapakSa : bhAI ! tamArI vAta barAbara nathI. indriyonA saMpAta mAtrathI ja nizcaya nathI thato te to avagraha AdinA kramathI ja thAya che. ghaNAM kAryo ApaNane lAge che meM ekasAthe karyA paNa tevuM banatuM nathI. pAnAnI thokaDImAM spaMcathI ekasAthe 25-50 pAnAne kANAM pADyAM ApaNane lAge che. badhA ekasAthe kANAM paDyAM. paraMtu tevuM nathI. pahelA ekamAM pachI bIjAmAM ema kramathI ja kANAM paDyAM che paraMtu mazInathI jhaDapI thatuM kArya ApaNane ekasAthe thayuM tevuM lAge che. tevI ja rIte cakSu Adi indriyothI thatuM jJAna (nizcaya) avagrahAdi kramathI ja thAya che. sahu prathama cakSu Adi indriyono padArtha sAthe saMbaMdha thAya che jene arthAvagraha kahevAya che. A arthAvagraha eka samayano hoya che. 1. ahIM vyaMjanAvagraha kema batAvyo nathI ? A zaMkAnA samAdhAnamAM samajAya che ke cakSu aprApyakArI che tethI teno vyaMjanAvagraha nathI mATe ahIM vyaMjanAvagraha batAvyo nathI ema lAge che..athavA..vyaMjanAvagrahamAM koI padArtha viSaya banato nathI mATe arthAvagrahane AdimAM rAkhyo che. arthAvagraha eTale sAmAnyamAtrathI vastunuM grahaNa karavuM. jeno AkAra "kaMIka che'... IhA eTale vizeSa jANavAnI icchA. jeno AkAra "A zaMkhano zabda che ke bIjA koIno'... apAya eTale nizcaya. jeno AkAra "A zaMkhano ja zabda che." Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 tattvArtha sUtra tyArabAda jijJAsA thAya che A zuM che? A che ke A che? jene IhA kahevAya che. muhUrtanI aMdara raheluM "hA" jJAna thAya che. tyArabAda nizcaya thAya che jene apAyajJAna kahevAya che. te pachI indriyane ja vyApAra karAvatuM hovAthI nizcita AkAravALuM pramANa pedA thAya che. arthAt avagraha, IhA, apAya bAda ja te te indriyanuM pratyakSa jJAna thAya che. kAraNa ke avagraha Adi thAya to ja apAya jJAna thAya. jo avagraha Adi na thAya to apAya jJAna thAya nahIM. eTale ke avagraha AdinA sadbhAvamAM nizcita AkAravALuM pratyakSa pramANa pedA thAya che. avagraha AdinA abhAvamAM nizcita AkAravALuM pratyakSa jJAna thatuM nathI. cAkSuSa Adi pratyakSa jJAna mAtra padArthano saMbaMdha thavAthI ja nathI thatuM. dRSTi paDatAnI sAthe ja jJAna nathI thatuM paraMtu vacamAM IhA Ave che. IhA eTale jijJAsA thAya che tyAra pachI ja nizcaya thAya che. Ama jJAnano krama ja evo che tethI vivakSA ane jijJAsAne AdhIna zabdanI pravRtti che. mATe vastu bhedabhedasvarUpa hovA chatAM paNa jenI vivakSA ke jijJAsA hoya che tenuM jJAna karAya che. ame kahI cUkyA chIe ke eka vastumAM nityAnityAdi aneka dharmo che temAMthI koI paNa eka dharmanI vivakSA karIne nirUpaNa thAya che. eTale vastu bhedabhedarUpa ja che. kramathI ja nizcita AkAravALuM pramANa jJAna thAya che mATe prathama saMpAtamAM ja bhedabhedanuM jJAna thAya te vAta barAbara nathI. indriyonA saMpAta mAtrathI nizcaya thato nathI paNa avagrahAdi kramathI thAya che mATe tame prathama saMpAtamAM ja bhedabhedanuM jJAna thatuM nathI mATe dravya-paryAya manovijJAnanI kalpanA che' AvuM je anumAna karyuM te barAbara nathI. ahIM muhUrtAlpattaravartI IhA lIdhuM che tenAthI A vAta samajavI ke-A arthAvagrahAdi cAra prakAranA kramavALA je dIrghaupayogarUpa cakSuAdithI thatuM matijJAna che te bhedAbhUdAtmaka vastu viSayaka ja che. A pramANe indriyono ja vyApAra karAtA pramAtAnuM nizcita AkAravALuM je apAyajJAna che te mAnasa vikalparUpa nathI. manovijJAna vikalparUpa nathI eTale mAnasika vikalparUpa nathI ema samajavuM. vaLI nizcaya jJAna e cakSu Adino paNa viSaya che ane manano viSaya paNa che. eTale ke nizcita-apAya jJAna e indriyo dvArA paNa thAya che ane mana dvArA paNa thAya che. kema ke matijJAnanA aThThAvIsa prakAra batAvyA che. jo manathI paNa nizcaya (apAya) jJAna thatuM na hoya to to matijJAnanA 28 bheda banI zake nahi. tathA bahu, bahuvidha Adi bheda vaDe paNa matijJAnanA ghaNA vikalpo hovAthI manathI paNa nizcaya jJAna thAya che. A rIte indriyo ane mana dvArA avagraha Adi kramathI nizcita jJAna (nizcaya) thAya che. Ama indriyathI thatuM jJAna nizcita AkAravALuM dravya ane paryAyane grahaNa karanAruM ja che paraMtu dravya ane paryAya e manovijJAnanA vikalpamAtra nathI. prazna :- indriyo dvArA je dravya ane paryAyanuM jJAna thAya che te manathI paNa thAya che to indriya viSayaka kevI rIte kahevAya ? javAba :- A tAruM kathana ayogya che. kema ke dravya ane paryAyanuM jJAna mAnasa paNa thAya Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-29 279 che. e to ame kahyuM ja tyAre to matijJAnanA 28 Adi bhedo thAya. eTale mAnasa pratyakSa paNa bhale thAya. emAM zo vAMdho che? arthAt koI doSa nathI. eTale manathI paNa dravya-paryAyanuM jJAna thAya che, paNa tame sarvathA dravya-paryAyanuM manovijJAna ayathArtha che. vikalparUpa ja kalpanAmAtra kaho cho te asat che. niSNamANa che. dravya-paryAya manovijJAnanA vikalpamAtra nathI paNa vastutaH che ja. indriyo ane mana dvArA avagrahAdinA kramathI teno nizcaya thAya che. AthI dravya-paryAya e manovijJAnanA vikalpamAtra che. AvuM tamAruM je kathana che te ja kalpita che. A rIte vicAratAM lAge che ke vAdIne sAdvAdanuM tattvajJAna samajAyuM nathI. mATe ja gothAM khAya che. jo anekAMtavAda samajAI jAya to AvA asat vikalpo thAya nahi. syAdvAdanuM rahasya utpAda-vyaya-dhrauvya sApekSa satanuM lakSaNa che.. tethI dravya-paryAya ubhayAtmaka vastu che... eTale ja aneka dharmavALI vastumAM paNa jijJAsA ke vivakSAthI gauNa-mukhyabhAve koI dharmanuM jJAna karAya che, nirUpaNa karAya che. aMte vastu bhedabhedarUpa ja che. Avo Indriya ane mana dvArA nizcaya thAya che. A che atyAra sudhI ApaNe vicArela syAdAdanuM rahasya... A syAdvAdanuM rahasya jANI lIdhuM eTale have ekAMta nayavAdInA koI paNa prazno, koI paNa yuktio dalIlo ke tarko ApaNI sAme TakI zakatA nathI. pahelA ApaNe pAnaM. 432thI 453 sudhImAM dravyanaya ane paryAyanaye je paraspara yuktio ApI mAtra dravya ane mAtra paryAyane siddha karyA te vicAryuM che. have te baMnenI badhI yuktio, dalIlI, tarko ne siddhAMtone ApaNe syAdvAdanI prakriyAthI vicArIzuM eTale ApoApa dUra thaI jaze. syAddhavAdanA sUrya sAme ghuvaDa jevI dRSTivALA tarko ApoApa naSTa thaI jAya che. ekAMtavAdInA lUlA siddhAMto TakI zakatA nathI. kevI rIte che te ApaNe have kramathI temanI eka eka vAtane vicArIe ane padArthanA satya svarUpano bodha karIe. mATe ja have vistArathI tenI vicAraNA zarU karIe chIe. (1) pahelAM je kahyuM hatuM ke..."rUpAdi sivAya mRdu dravya che. A pramANe eka vastunA AlaMbanavALuM cAkSuSa jJAna thAya che tenuM khaMDana karavuM azakya che." A tarka kevala mItikalpanA che kema ke syAdvAdI rUpAdithI dravyane kathaMcit bhinnAbhina mAne che... dravyavAdI ! A tAro tarka sAdvAdanI prakriyAno bodha nahIM hovAthI potAnI matinA vilAsathI uThAvela vikalpamAtra che. kAraNa ke upara ame bhedabhedavALI vastu che e siddha karyuM che tethI rUpAdithI atyanta (sarvathA) bhinna koI dravya che ja nahi. to rUpAdi sivAya mAtra dravyanuM ja jJAna thAya che te kevI rIte bane ? Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 tattvArtha sUtra athavA kathaMcita bheda mAne to tArA siddhAMtamAM bAdhA Ave. jo tuM rUpAdithI kathaMcita bhinna dravya che ema svIkAre to tArA siddhAMtamAM bAdhA Ave kema ke tuM rUpAdi mAnato nathI. kathaMcit bheda mAnatA rUpAdi siddha thAya che ane te to tuM svIkArato nathI. kathaMcit bheda siddha karatA siddha sAdhyatA doSa. -- vaLI paNa jo tuM kathaMcit bheda siddha karavA jAya che to bIjo siddhasAdhyatAdoSa Ave che. kema ke "syAthI yukta padArthanuM jJAna karanAra ane "smAtu' yukta padArthane kahenAra syAdvAdI to kathaMcita bheda mAne che. atyaMta bheda mAnato nathI. AthI temane to siddha ja che ane tuM tene ja sAdhya banAvI siddha karI rahyo che eTale tArA nirUpaNamAM siddhasAdhyatA' nAmano doSa Ave che. AthI tAruM saghaLuMya kathana asamIcIna che. tArI badhI vAta yukti vinAnI che. (2) ....vaLI paNa je teM kahyuM hatuM ke..." ghora aMdhakAramAM mAtra mATInuM ja grahaNa thAya A kathana paNa samIcIna che... ..kema ke dravya-paryAyano bhedabheda che e siddha karavAmAM AvyuM che. eTale A nyAyathI paNa ghora aMdhakAramAM mATInuM ja grahaNa che. A kathana paNa yuktirahita che. A tarka paNa yuktizUnya che. A rIte paNa tAro tarka yuktizUnya che. zlokArtha - vaLI paNa... "paryAyathI rahita evuM dravya ke dravyathI rahita paryAyo kyAMya, kyAreya, koI pramANathI, koI svarUpe, koIe joyA che ?" arthAt dravya paryAyarahita ke paryAya dravyarahita hotAM ja nathI. kyAreya, koIe, kyAMya, koI paNa pramANathI, paryAyarahita dravya ke dravyarahita paryAyo joyA ja nathI. mATe ja paryAyarahita (rUpAdi sivAya) mAtra mRdravyanuM grahaNa thatuM ja nathI. sAmAnya-vizeSa paraspara sApekSa che nirapekSa nathI.. vizeSa(paryAya)thI nirapekSa sAmAnya svarUpa dhrauvyAMza (dravya) che ja nahIM ke je kevala grahaNa thAya. vizeSanI apekSA vinAnuM ekaluM sAmAnya grahaNa thatuM ja nathI. tathA sAmAnyathI nirapekSa vizeSa che ja nahIM ke je Indriyono viSaya bane. dravyathI nirapekSa ekalA vizeSanuM paNa jJAna thatuM nathI. AthI paryAyarahita ekalA mRddhavyanuM jJAna thatuM ja nathI. A rIte ekAMta dravyAstikanI ekAMta mAnyatAne syAdvAdanA "vastu bhedabhedarUpa che e siddhAMtathI dUra karI. dravyanayanA baMne Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 281 adhyAya-5H sUtra-29 tarkone haTAvyA. - have paryAyanayanuM je nirUpaNa che ke mAtra rUpAdinuM ja grahaNa thAya che tene ApaNe vicAra karIe chIe ke- sAmAnyAMzanuM grahaNa azakya che tethI vizeSanuM ja grahaNa thAya che. paryAyanaya ! jo tuM ema kaheto hoya ke ame sAmAnyAMza (dhrauvyAMza) nathI ema nathI kahetA, kAraNa ke te sAmAnyAMza hovA chatAM grahaNa kALe grahaNa karavA mATe azakya che arthAt jJAna karIe chIe tyAre tenuM jJAna thavuM azakya che mATe vizeSanuM ja grahaNa thAya che. eTale ke padArthanuM jJAna karIe chIe tyAre mAtra vizeSanuM ja jJAna thAya che paNa sAmAnyAMzanuM jJAna thatuM nathI. dA. ta. vanamAM najara nAMkhatAM ja A AMbo che, pIpaLo che, azoka che. AvuM jJAna thAya che paNa mAtra vRkSa che AvuM jJAna thatuM nathI. meLAmAM hATa mAMDIne beThela dukAnadAronI lAInamAM najara nAMkhatA ja A mATIno ghaDo che, tAMbAno ghaDo che, sTIlano ghaDo che AvuM jJAna thAya che paraMtu mAtra ghaDo che AvuM jJAna to thatuM ja nathI. eTale sAmAnyAMza hovA chatAM mAtra vizeSanuM ja jJAna thAya che. sAmAnyathI rahita vizeSa AkAzakusumavat thaze... jo tuM ema kahe che ke -"rUpAdinuM ja jJAna thAya che". A nirUpaNa dvArA ame sAmAnyAMzano niSedha ja karIe chIe evuM nathI, paraMtu padArthano bodha karatA mAtra vizeSanuM ja jJAna thAya che, sAmAnyAMzanuM jJAna thatuM nathI ema kahIe chIe... to to tArA kathanathI vizeSano abhAva ja siddha thaze, kema ke sAmAnyAMza e vizeSanuM zarIra che. e zarIrano abhAva che. AthI zarIra vagarano vizeSa e to padArtha bane ja kevI rIte ? zarIra vagarano bhAva e to vibhAva hovAthI sattArahita hovAthI AkAzakusumanI jema thaze. eTale sAmAnyathI rahita vizeSa AkAzakusumanI jema hovAthI tenuM jJAna ja kyAMthI thAya ? AkAzakusumano abhAva che tema sAmAnyAMza sivAya vizeSa che ja nahIM. to tenuM jJAna kyAMthI thAya ? mATe vizeSanuM ja jJAna thAya che A vAta barAbara nathI. ekalA vizeSa grahaNamAM anubhavavirodha... vaLI ekalA vizeSanuM ja jJAna thAya che ema mAnavAmAM anubhavano virodha Avaze. kema ke sAmAnyanuM jJAna thAya che e to anubhavasiddha che dA. ta. tame bagIcAmAM pravezatAM ja A gulAba che, mogaro che evuM jJAna karo cho paNa e phUla che enuM jJAna to tamane che ja tyAre ja to tame gulAbanuM phUla kahevAya, AMbAnuM jhADa kahevAya. AvuM bolI zako cho. sAmAnyathI tamane phUlanuM jJAna che tyAre ja aneka jAtanAM puSponuM jJAna karI zako cho. sAmAnyathI vRkSanuM jJAna che tyAre ja A AMbAnuM vRkSa, pIpaLAnuM vRkSa evuM jJAna karo cho. mATe sAmAnyanuM jJAna thAya che e anubhavasiddha ja che. mATe sAmAnyathI rahita vizeSamAtranuM ja grahaNa thAya che AvuM kahenAra che vAdI ! tArA Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 tattvArtha sUtra matamAM A badhA doSo Ave che. upara batAvyA mujaba (1) vizeSa AkAzakusumavata thaI jaze. (2) anubhavamAM virodha Avaze. mATe sAmAnyAMza sahita vizeSa svIkAravo ja joIe. eTale jo tuM ema kahe ke sAmAnyAMza nathI evuM ame nathI kahetA paraMtu jJAnamAtra vizeSanuM ja thAya che te vAta barAbara nathI. sAmAnyAMza sahita ja vizeSanuM jJAna thAya che te vAta barAbara che. baMnenA grahaNamAM saMkara doSa.. sAmAnya nirapekSavizeSa nathI ane vizeSa nirapekSa sAmAnya nathI. Ama jo tame baMnenuM prahaNa thAya che AvuM mAnazo to indriya viSaya saMkara thaze. kAraNa tamArA kahevA mujaba vastu sAmAnya-vizeSa-ubhayAtmaka che. to cakSu Adi indriyothI jJAna paNa tevuM thaze mATe indriyaviSaya saMkaradoSa Avaze. saMkaradoSanuM nivAraNa tamAruM A kahevuM barAbara nathI. kema ke cakSu Adi indriyono jyAre sAmAnyAMzanA grahaNamAM vyApAra hoya che tyAre e vizeSa viSayone grahaNa karavAmAM vyApRta hotI nathI. kAraNa ke cakSu Adi indriyo je jJAna karI rahI che teno kSayopazama ja tevA prakArano che arthAt indriyothI thatA jJAnano rokanAra ne matijJAnAvaraNa ane cakSudarzanAvaraNa karma che teno kSayopazama ja evo che jenAthI badhI Indriyo mAtra sAmAnyanuM jJAna karavAmAM ja vyApAravALI hoya che paraMtu ekabIjAnA viziSTa sarvathA vilakSaNa arthagrahaNamAM vyApAravALI hotI nathI kema ke te pramANe dekhAya che. indriyo jyAre sAmAnyAMzanuM jJAna karatI hoya che tyAre vizeSAMzanuM jJAna karatI nathI. paNa vastu to sAmAnya-vizeSa ubhayAtmaka ja che.... sarva vastu paraspara vilakSaNa ja che tethI sAmAnyAMzanI saMbhAvanA paNa thaI zakatI nathI. AvI zaMkAnA samAdhAnamAM kahe che kesAmAnyAMzanI siddhimAM yukti.... tame je sAmAnyAMzano niSedha karo cho paNa te nathI ja evuM siddha karanAra koI yukti che ja nahi. kema ke sAmAnya eTale samAnatA sadazatA to vivakSita vastu sarva prakAre bIjI vastunI sAthe asadaza svarUpamAM rahe to te sat na kahevAya. jo vastu sarva prakAre atulya hoya, koI paNa prakAranI bIjI vastuonI sAthe samAnatA na hoya to te vaMdhyAputranI jema asatu thaze. vaMdhyAputra konA jevo ? che ja nahIM, kAraNa ke tevo padArtha ja nathI. AthI vAstavika vaMdhyAputra che ja nahi. evI rIte A koI paNa vastu che. te koIka rIte to koInA jevI hoya ne ? tyAre to A vastu che ema kahI zakAya. AthI vivakSita 1. A doSa barAbara besADavAno che. juo 2-18 sUtranI bhASya TIkA. Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5H sUtra-29 283 vastunuM satpaNuM icchanAre arthAt "A vastu che', "sata che' AvuM icchatA hoya tene bIjI vastu sAthe koI paNa prakAre tulyatA avazya svIkAravI ja joIze. te tulyatA koNa ? sAmAnya, dhrauvyarUpa je sAmAnya che te ja vastumAtranI samAnatA che. A vastu che. A paNa vastu che, pelI paNa vastu che. Ama vastuno bodha thAya che temAM rahela prauvyAMzarUpa sAmAnya(vastutva)ne laIne thAya che. A paNa manuSya che. A paNa manuSya che AvuM jJAna kone laIne thAya che? zuM indriyone laIne ? indriyo to koIne ochIvattI paNa saMbhave. varNa badhAno samAna nathI hoto. AkAra samAna nathI hoto. UMcAI sarakhI nathI hotI. to A badhA mAnava che. AvuM jJAna zAnAthI thAya ? AkAra, varNa, UMcAI, indriyomAM to asamAnatA che. to kahevuM ja paDaze ke koI eka samAnatA-tulyatA che jenAthI badhA mAnava che te jaNAya che. te che drauvyAMzarUpa sAmAnya mAnavatA. mAnavatA badhAmAM samAna che. A rIte "vastu che' AvuM jJAna tulyatA-bIjI vastunI sAthe sadazatA svIkAravAthI ja thAya che. mATe sAmAnyAMza siddha thAya che. sAmAnyAMza parikalpita che mATe tulyatA banI zake nahIM. pUrvapakSa - kalpita sAmAnyathI bhAvAMtaranI bhAvAMtara sAthe tulyatA raho emAM zo doSa ? A tulyatva buddhithI parikalpanArUpa ja sAmAnyamAM ghaTI zake nahi. kema ke kalpanArUpa zarIravALA sAmAnyano vastunI sAthe-pAramArthika vastu sAthe saMbaMdha banI zakato nathI. eTale doSo kAyamanA kAyama rahe che. e ja vAtane spaSTa kare che ke - parikalpa e atAttvika hovA chatAM paNa tattvathI vastumAM ja tevA prakAranI buddhine pedA kare che. avasu evA vAjIviSANa AdimAM evA prakAranI buddhine parikalpa kema pedA karato nathI ? emAM zuM kAraNa che? arthAt koI kAraNa nathI. vikalpa vastune laIne ja thAya che. tyAre sAmAnya to parikalpita che. eTale avastu che. tattvathI vastu nathI to sAmAnyane laIne vikalpa kevI rIte kevI rIte thAya ? sAmAnyAMza che A to buddhinI mAtra kalpanA ja che. temAM samAnatAnI buddhi thAya nahi. kAraNa ke je parikalpita hoya che, mAtra kalpanA hoya che teno vastu sAthe saMbaMdha hoto nathI. mATe sAmAnyAMza nathI. mATe upara je doSo kahyA che te badhA kAyamanA kAyama rahe che. e ja vAtane spaSTa kare che. kalpanA vastumAM ja thAya che. kadAca mAnI lo ke vAstavikatattvathI na hoya, parikalpita hoya to kalpanA paNa vastuomAM ja tevA prakAsnI buddhi pedA karAve che, avastu evA vAjIviSANa AdimAM nathI pedA karAvatI temAM zuM kAraNa che? arthAt koI kAraNa che nahIM. eTale kalpanA paNa vastumAM ja thAya. eTale sAmAnyAMza vAstavika nathI, kalpanA mAtra che to te paNa vastumAM ja thAya. vastu hoya to ja kalpanA thAya che. ghoDAnA zIMgaDA avastumAM kalpanA thatI nathI. e koI vastu ja nathI to temAM koI kalpanAbuddhi pedA thaI zakatI nathI. temAM sAmAnya jo avastu che mATe temAM koI kalpanA ja na thAya. Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra vikalpa vastumAM ja thaI zake che, avastumAM nahIM. tethI vastumAM ja sadazatA che, avastumAM nahIM mATe zaMkA kare che ke--vastune laIne ja kalpanA thAya che. zaMkA :- vikalpa vastune pakaDIne pravarte che. samAdhAna :- A tArI vAta khoTI che. kema ke te vastunuM vastupaNe nirdhAraNa nahIM hovAthI vastunuM upAdAna karIne kAraNatA che te khoTI vAta che. arthAt kaivala vastu e vikalpamAM kAraNa banI zake nahi. vasturUpe ja vastu kAraNa che Avo nirdhAra thAya to ja vastu vikalpanuM kAraNa che AvuM kahI zakAya ! ane vastunuM vastupaNuM utpAda-vyaya-dhrauvyayukta che eTale dhrauvyAMza (sAmAnyAMza) sivAya nirNaya thaI zake nahi. sAmAnyAMza sivAya vastunA vastupaNAno nirdhA2 thaI zake nahi. mATe sAmAnyAMza che e siddha thAya che. 284 have sarvathA sAmAnyarUpa ja vastu che evuM paNa nathI mATe kahe che ke-- vizeSAMzanI siddhimAM yukti... vaLI sarva prakAre vastunI bIjI vastu sAthe tulyatA ja che evuM nathI. arthAt badhI ja vastu sarvathA samAna che evuM nathI. jo sarva prakA2e tulyatA hoya to asamAnatAno abhAva thAya kema ke virUpatAno abhAva che. tethI A vastu A vastuthI judI che AvuM je jJAna thAya che te na thAya. kema ke koI paNa prakAre vastumAM bheda to rahyo ja nahi. eTale sarva prakAre vastu samAna hovAthI koI paNa prakAre vastumAM bheda rahyo nathI tethI ApaNe vivakSita vastu, bIjI vastuthI judI che AvI pratIti thAya che te na thAya ! mATe ja bhedane icchanAra, buddhipUrvaka prayatna karanArAoe koIka AkArathI (koI prakAre) to virUpatA (visaLzatA) paNa svIkAravI ja joIe. to ja bhedanI pratIti thaI zakaze. mATe vizeSAMza paNa che ja e siddha thAya che. A rIte haMmezA sarva vastu sAmAnya-vizeSa svarUpa che evuM svIkAravuM joIe. kema ke-- sadezatA hovAthI--A jema vastu che tema A paNa vastu che AvuM jJAna thAya che eTale samAnatA 'vastu che' AvI pratIti karAve che mATe sAmAnyAMza che. tevI rIte visadazatA hovAthI--A vastuthI A vastu judI che AvuM jJAna thAya che eTale asamAnatA 'vastu judI che' AvI pratIti karAve che mATe vizeSAMza che. A pramANe pratIti thAya che mATe vastu sAmAnya-vizeSa ubhayAtmaka che e siddha thAya che mATe sAmAnya-vizeSa baMne svIkAravuM ja joIe. vAdI :- tame sAmAnya-vizeSa ubhayAtmaka vastu kaho cho paNa te kevI rIte banI zake ? kema ke sAmAnyanuM lakSaNa juduM che, vizeSanuM lakSaNa juduM che. baMne judA judA lakSaNavALA hovAthI e baMneno to atyanta bheda che to ekamAM kevI rIte manAya ? Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-29 285 syAdvAdI :- vastu zabalarUpa--citrasvabhAva che. AthI sAmAnya-vizeSano atyaMta bheda nathI. eTale ke sAmAnya ane vizeSa baMne eka vastunuM svarUpa che. jema anekarUpa ekamAM hoya tyAre te zabala kahevAya che tema sAmAnya ane vizeSa baMne eka vastumAM hovAthI zabala' kahevAya che. dA. ta. citrapaTa jema citramAM anekarUpa hovA chatAM citrarUpa nIla, pItAdithI atyaMta bhinna nathI tema zabala hovA chatAM sAmAnya ane vizeSa baMne atyaMta bhinna nathI. zabalarUpa hovAthI sAmAnya(vastu) ane vizeSa (vastu) baMneno atyaMtabheda manAya nahi. arthAt sAmAnya (vastu) e ja vizeSa (vastu) che ane vizeSa (vastu) e ja sAmAnya (vastu) che. A sAmAnya che ane A vizeSa che Avo bheda paDI zake nahi. sAmAnya-vizeSa vastunuM svarUpa na manAya to vastuno ja abhAva thaze. ame upara kahI gayA chIe ke atyaMta bhinna evA mAtra sAmAnya ane mAtra vizeSa ja mAnIe to doSa Ave che ane vastuno ja abhAva thAya che. jo vastunuM vastutvathI paNa bIjI vastu sAthe atulyapaNuM hoya to bIjI vastu che te vastu nahIM bane. arthAt jema A paNa vastu che tema A paNa vastu che kema ke baMnemAM vastutva che. A rIte sAdazya na rahe to to asamAnatA thavAthI bIjI paNa vastu che e kahI zakAya nahIM eTale eka vastu avastu thaI jaze. tame baMnene vastu kaho to A paNa vastu ane A paNa vastu e kayA kAraNathI ? kaMIka to samAnatA hoya ja ne ? have samAnatA nathI svIkAratA eTale A paNa vastu che e tame kahI zakatA nathI. kema ke 'paNa' zabda vAparo cho tyAre tenA jevI bIjI paNa vastu hovI joIe. te to nathI kAraNa ke sAdazatA svIkAratA nathI eTale 'A bIjI paNa vastu che' ema kahI zakAya nahi. mATe ja vastunA vastupaNe paNa bIjI vastu atulya rahe arthAt sAdRzya na rahe to temAMthI eka vastu avastu thaI jAya eTale ke eno abhAva thaI jAya. vaLI vastutva ane vizeSanI sAthe sAmAnya avinAbhAvI che eTale ke sAmAnya ane vizeSa vinA vastutva nathI, ane vastutva vinA sAmAnya vizeSa nathI tethI jo vastutva nathI to tenA vinA sAmAnya ane vizeSa paNa nathI. upara pramANe sAmAnyano abhAva svIkAryo to A 1. vastutvarUpe badhI vastuonuM aikaya che. jema sattvadharma laIe to badhA padArtho sat kahevAya. A aikya kahevAya, ane potapotAnA asAdhAraNarUpathI bheda che. jema jIva ane pudgala. cetanatva e jIvanuM asAdhAraNarUpa che ane acetanatva e pudgalanuM asAdhAraNarUpa che. A rIte potapotAnA asAdhAraNarUpathI jIva ane pudgalano bheda che. sattvadharma laIe to jIva, pudgala baMne eka che. AnuM nAma sAmAnya. have asAdhAraNa dharma cetanatva ane acetanatva A baMne dharmane laIne bheda batAvAya che te ja vizeSa che. eTale vastu sAmAnya-vizeSa ubhayAtmaka che. 2. tad avinAbhAvano zabdArtha laIe to vastutva vinA vastuno abhAva hovAthI bIjAno paNa abhAva thaze. te A rIte--eka vastunI sAthe bIjI vastunI tulyatA tyAre ja banI zake ke te baMne avastu hoya, jo vastu hoya to vastutva baMnemAM che. to vastutvathI baMnenI tulyatA koNa haTAvI zake che ? vastutva na hoya to ja vastutvAbhAva thAya. Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 bIjI vastu(vizeSa)no paNa abhAva siddha thAya. A rIte sAmAnya ane vizeSa baMneno abhAva thaze. vastu to sAmAnya-vizeSa ubhayarUpa che. sAmAnya-vizeSa sivAya koI vastu ja nathI. jo sAmAnya-vizeSa vastunuM svarUpa na manAya to vastuno abhAva ja thaze. jagatamAM koI vastu ja nahi rahe. A rIte syAdvAdIe samajAvyuM ke vastu sAmAnya-vizeSa ubhayarUpa che. baMneno atyaMta bheda nathI. vastu zabalarUpa che eTale ubhayarUpa ja che. mAtra eka icchazo to teno abhAva thaze ane sAmAnyavizeSa avinAbhAvI che tethI bIjAno paNa abhAva thaze. A rIte sarva zUnya thaI jaze. tattvArtha sUtra vastunA abhAvanI Apatti iSTa che ema nahIM kahI zakAya... have jo zUnyavAdI ! tame kaho ke 'sarva zUnya' thAya, sarva vastuno abhAva thAya e to ame icchIe ja chIe. amane iSTa che. tamAruM A kathana ayukta che. AvuM tame nahi karI zako. kema ke pramANa paNa che, prameya paNa che. pratipAdya paNa che ane pratipAdaka paNa che. jagatamAM jJAna karanAra, jJAna karavA yogya padArtho ane tenuM jJAna A badhuM che ja. bhaNatA vidyArthIo padArthonuM jJAna meLavI rahelA dekhAya ja che. A badhAno sadbhAva che ja mATe sarva zUnya che evuM tame kahI zakatA nathI. kathAmAM tAre paNa jagata satya che enI sAme koI pramANathI zUnyatA siddha karavI paDaze tyAre zUnyatA e prameya thaze ane tene siddha karanAruM pramANa ApavuM paDaze. eTale pramANa ane jagata satya che e kahenAra pratipAdya che ane tuM pote zUnyavAdI pratipAdaka thaze. AvuM tyAre svIkAravuM ja paDaze. eTale tAre paNa pramANa, prameya, pratipAdya, pratipAdaka che. mATe sarvazUnyatA hoI zakatI ja nathI. A ja rIte bIjA paNa padArthonI siddhi thaI jaze ane zUnyatAmAM pramANano upanyAsa karyA vagara zUnyatAthI siddhi kevI rIte thAya ? ane zUnyatAnI siddhimAM pramANanI apekSA na rakhAya jagata satya che tene mATe paNa pramANanI jarUra nahIM rAkhavI joIe, e paNa pramANa vagara ja siddha thaI jaze. AvA abhiprAyathI kahe che ke--a zUnyavAdI ! tuM sarva zUnya che evuM iSTa kare to te ayukta che. zUnyavAdI :- A badhuM che, Avo vyavahAra thAya che te to sAvRta che. apAramArthika che. saMvRttithI thayelo vyavahAra che. vAstavika A koI cIja che ja nahi, mAtra kAlpanika vyavahAra che. eTale kathAmAM pramANa, prameya, pratipAdya, pratipAdakano je vyavahAra thAya che, te sAMvRttika che, vAstavika nathI. syAdvAdI : 1. te paNa asat che. tArI A vAta paNa barAbara nathI. 'sAMvRtaM kAlpanikam' sammati tattva sopAne pR0 98 - saMmatitarka bhA0 2, pR0 295, paM0 20 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-29 saMvRtti pramANa che ke apramANa... teM jaNAvyuM ke A badho saMvRttithI thato kAlpanika apAramArthika vyavahAra che to ame tane pUchIe chIe ke saMvRtti pramANa che ke apramANa ? pramANa kahe to sAMvRtti sat thaze... jo tuM 'saMvRti pramANa che' ema kahIza to emAM koI bAdhaka pramANa na hovAthI saMvRtti paramArthathI sat siddha thaze. jema pratyakSAdi pramANa paramArthathI sat che tema saMvRtti paNa sat siddha thaze. 287 apramANa kahe to mUrkha che... have jo 'saMvRtti apramANa che' ema kahIza to he mUrkha ! tAro A sAMvRta vyavahAra che' e kahevAno prayAsa vyartha siddha thAya che. kema ke buddhipUrvaka vyavahAra karanArA buddhizALIono vyavahAra pramANa ane pratItine AdhIna hoya che. jyAre tuM to je saMvRtti apramANa che tenAthI vyavahAra kare che mATe mUrkha che. A rIte zUnyavAdIe potAnI mAnyatAne anusAra 'koI vastu che ja nahi' 'che evo vyavahAra apAramArthika che' te rajU karyuM. paraMtu syAdvAdInA praznathI to baMne taraphathI phasAyo. kAraNa ke jo 'saMvRtti pramANa kahe to badhuM pAramArthika che e siddha thAya.' 'saMvRtti apramANa kahe to mUrkha Thare..' sarvazUnyatAnA bhayathI ubhaya svIkAre tenA karatAM ubhaya svabhAva vastu che Avo svIkAra kara ne! A badhI ApattionuM kAraNa che 'sarva zUnya che' Avo siddhAMta. eTale have sarvazUnyatAnA prasaMgathI DarIne jo tuM kahe ke--'vastutvathI sAmAnya ane vizeSa tulya che' AvuM svIkArIe chIe. arthAt vastutva to sAmAnyamAM paNa che ane vizeSamAM paNa che. baMnemAM vastutva che. AthI vastutvathI baMne samAna che. eTale sAmAnya paNa vastu che ane vizeSa paNa vastu che. A rIte vastutvathI tulya hovAthI ame baMnene svIkArIe chIe. to to ame kahIe chIe ke 'vastu ja sAmAnya ane vizeSa che, vastuthI juduM koI sAmAnya-vizeSa nathI ema kahI tuM baMnene svIkAre che tenA karatAM 'sarva vastu (padArtha) sAmAnyavizeSa svabhAvavALI che AvuM niHzaMkapaNe svIkAra karane ! ubhaya svabhAva manAya to baMne saMkIrNa thaI jaze... tamAruM kathana che 'sAmAnya-vizeSa ubhaya svabhAvavALI vastu che'... paraMtu jo AvuM svIkArAya to to paraspara svabhAvano bheda nahIM hovAthI sAmAnya ane vizeSanI saMkIrNatA thaI jaze. sAmAnyano svabhAva che abhedarUpa ane vizeSano svabhAva che bhedarUpa. paNa vastu ubhaya svarUpa manAya eTale baMne saMkIrNa thaI gayA. (bhegA maLI gayA.) eTale have paraspara je jeno svabhAva che teno viraha to rahyo nahi. arthAt sAmAnyano abhedarUpa svabhAva che temAM vizeSano bhedarUpa svabhAva rahevo na joIe. paraMtu jyAM sAmAnya che tyAM vizeSa che. jyAM vizeSa che tyAM Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra sAmAnya che. baMne eka AzrayamAM rahelA che eTale paraspara svabhAvano viraha na rahyo paraMtu baMne tyAM rahyA eTale sAmAnya ane vizeSane judA nahi pADI zakIe. A rIte 'sAmAnya vizeSa ubhayAtmaka vastu che' AvuM manAya to paraspara saMkIrNata! thaI jaze. sAmAnya-vizeSa baMne saMkIrNa thaI jaze. 288 saMkIrNatAmAM paNa dharmabhedathI vyavahAra thaze. saMkIrNa thaI jAya to bhale emAM kazuM gabharAvA jevuM nathI. kema ke dharmabhedanI prasiddhithI samasta vyavahAranI prasiddhi thaI jaze. dA. ta. kArakazakti. jema kArakazaktio eka dravyamAM aneka hovA chatAM badhI kAraka zaktio judI judI prasiddha che. kAraNa ke A kAraka zaktio eka dravyathI judI nahIM hovAthI saMkIrNa thaI jAya che chatAM paNa kAryatA bhedathI viziSTa vyavahAranAM heturUpe bhedavALI ja prApta thAya che. tema sAmAnya ane vizeSa paNa vastumAM saMkIrNa hovA chatAM dharmabhedanI prasiddhithI badho vyavahA2 barAbara thaI jaze. kema ke sAmAnyadharma ane vizeSadharmano bheda che. baMne judA che. eTale eka ja vastumAM baMne saMkIrNa hovA chatAM dharmabheda hovAthI vyavahAra sucAru banaze. sAmAnya ane vizeSathI bhinna koI dravyAMza nathI... A rIte sAmAnya ane vizeSa ubhayAtmaka vastu che. paraMtu koIe (vaizeSike) sAmAnya ane vizeSathI judo koI A baMnenA AdhArarUpa dravyAMza che. AvI kalpanA karI che. paraMtu teoe kalpela sAmAnya ane vizeSathI bhinna koI dravyAMza che ja nahi. tulyaaMza ane atulyaaMzanI ja upalabdhi che... sAmAnya ane vizeSathI judI koI vastu nathI ke jethI sAmAnya ane vizeSanA AdhArabhUta judo dravyAMza manAya. bIjAoe kalpela A bethI judo dravyAMza che nahIM kema ke tulya aMza ane atulyaaMza sivAya dravyAMzanI upalabdhi nathI. arthAt tulya aMza (sAmAnya) ane atulya aMza (vizeSa) A be aMzathI bhinna dravya aMzanI upalabdhi nathI. A be aMzanI upalabdhinA kAraNa... kadAca tame prazna karo ke zuM evuM che ke be aMzanI ja upalabdhi thAya ? mAtra benuM ja 1. dA. ta. caitra (dravya) caitra kare che tyAre caitra kartA che, caitrane mAre che tyAre caitra karma che, caitra vaDe prApta thAya che tyAre caitra karaNa bane che. caitrane Ape che tyAre caitra saMpradAya bane che. caitrathI chUTuM paDe che tyAre caitra apAdAna bane che. caitramAM jJAna che tyAre caitra adhikaraNa bane che. A badhA kArako caitramAM che. chatAM je vakhate je kAryanI jarUra paDe te vakhate caitramAM rahelA koI kArakano upayoga thAya che. Ama eka dravyamAM aneka kAraka hovA chatAM e kA2ka zaktio bhedavALI judI judI che enuM jJAna thAya che. 2. atiritjhA ne badale avyatioiAt pATha rAkhIne artha karyo che. 3. jema ke- eka ja daMDa ghaTanuM kAraNa bane che ane gAyone lAvavAmAM kAraNa bane che vagere....Avo je vyavahAra che te viziSTa vyavahAra che. Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 H sUtra-29 jJAna thAya? 289 hA, dravyAMzavAdI ! vastu be prakAre jaNAya che. vastunuM jJAna be prakAre ja thAya che. (1) anuvRtti' pratyaya = 'A vastu che', 'A vastu che' AvuM sAdRzyajJAna. (2) vyAvRtti pratyaya = 'A vastu A nathI A che' AvuM visardeza jJAna. A be sivAya jJAna karavAnI koI trIjI rIta nathI. A be pratyayapravRtti che, trIjI koI pratyayapravRtti nathI. mATe be aMzanI upalabdhi thAya che. vyAvRttipratyayathI atulyAMzanI upalabdhi... have jo tame je sAmAnya ane vizeSanA AdhArabhUta judo dravyAMza svIkAro cho te dravyAMza bIjAthI vyAvRtta-bhinnapaNe (judo) jaNAya to te dravyAMza nathI paNa vizeSa ja che. kema ke vyAvRtti vizeSano ja bodha karAve che. Ama vyAvRttipratyaya svIkAro to vizeSa siddha thaze. atulyAMzanI upalabdhi thaze. anuvRtti pratyayathI tulyAMzanI upalabdhi... vaLI jo baMnenA AdhArabhUta juduM dravyAMza anuvRtti--anugatapaNe jaNAya to te dravyAMza sAmAnya ja che paNa vizeSa nathI. kema ke anuvRtti sAmAnyano ja bodha karAve che. Ama anuvRtti pratyaya svIkAro to sAmAnya siddha thaze. anuvRttithI nizcaya karo to tulyAMzanI upalabdhi thaze. vaLI bIjI to koI evI pratyaya pravRtti nathI ke je dravyanuM ja AlaMbana karatI hoya. anuvRtti pratyayapravRtti ane vyAvRttipratyayapravRtti sivAya bIjo koI prakAra nathI ke je dravyAMzano ja viSaya karato hoya. AthI eka vastu aneka AkAravALI che. temAM AkAro anuvRtti pratyayathI jANavA. vaLI bIjA keTalAka AkAro vyAvRtti pratyayathI nizcita karavA. aneka AkAromAM paNa eka dravyAMza jaNAya che. te anuvRttithI jaNAya che, jyAre vizeSAMza che te vyAvRtti pratyayathI jaNAya che. sAmAnyAMza ane vizeSAMzanA nirUpaNano upasaMhAra... AthI e nizcita thAya che ke aneka AkAravALI eka vastumAM sAmAnyAMza anuvRtti 1. anuvRtti pratyaya :- eka ghaTane joIne A ghaTa, A ghaTa Avo je bodha thAya che te anuvRtti pratyaya kahevAya che. kema ke temAM ghaTa sivAya bIjo koI viSaya Avato nathI. dravya dravya Avo bodha thAya che. A bodhanI pAchaLa dravyanI ja vRtti che mATe dravyanuM je jJAna thAya che te anuvRtti pratyaya kahevAya che. anuvRtti pratyayamAM 'che', 'che' AvuM jJAna thAya che. vyAvRtti pratyaya :- A ghaTa nathI--paTa nathI paNa daNDa che athavA to koI bIjI vastu che Avo bodha thAya che te vyAvRtti pratyaya kahevAya che. kema ke temAM ghaTa, paTa sivAyano bIjo viSaya Ave che. vizeSa vizeSa Avo bodha thAya che. A bodha pAchaLa vizeSanI ja vRtti che mATe vizeSa-bhedanuM je jJAna thAya che te vyAvRtti pratyaya kahevAya che. A vyAvRtti pratyayamAM 'nathI'-'nathI' AvuM jJAna thAya che. Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 tattvArtha sUtra pratyayathI jaNAya che arthAt dravyarUpa AkAro anuvRtti pratyayathI jaNAya che. ane bIjA vizeSarUpa AkAro vyAvRtti pratyayathI jaNAya che. arthAt bIjA vizeSo e vyAvRtta AkAravALI buddhithI jaNAya che. mATe tulyAMza (sAmAnya) ane atulyAMza(vizeSa)thI bhinna koI dravyAMza nathI. A rIte anyoe kalpala sAmAnya ane vizeSanA AdhArarUpa anya koI dravyAMza nathI paraMtu vastu ja sAmAnya-vizeSa ubhayasvarUpa che. dravyavAdI - jo sAmAnyAMza ane vizeSAMza sat hoya to teno avazya AdhAra hovo ja joIe. uttara :- tAro A tarka barAbara nathI. kema ke to tuM ja vicAra ke te sAmAnya ane vizeSanA AdhArarUpa judo dravyAMza kahyo che te tArA kalpelA dravyAMzano AdhAra koNa che? te dravyAMza paNa sat che teno AdhAra koNa che ? jo tenA javAbamAM ema kahevAmAM Ave ke sarva dravyano AdhAra AkAza che to A dravyAMzano AdhAra AkAza che to AkAza Adi sat che teno AdhAra koNa che ? AthI satu hoya teno AdhAra avazya hovo joIe evuM nathI. mATe sAmAnya-vizeSathI tenA AdhArarUpa judo koI dravyAMza nathI e siddha thAya che. vaizeSike kalpala dravyAMza che nahi. A prasaMgathI saro. A carcAne ahIM pUrNa karIe chIe. A rIte nizcita thAya che ke vastu sAmAnya-vizeSa ubhayasvarUpa che, A nirUpaNa barAbara che. tethI (vastu sAmAnya ane vizeSa ubhaya svarUpa hovAthI) kyAMya kevala mRtadravya eTale mATIrUpa dravyanuM ja grahaNa thatuM nathI. have ApaNe dravyAstike je dalIlo karI che tene pharI AgaLa vicArIe chIe. (3) syAdvAdathI abheda pratyayanI upapatti.. ... "A abheda pratyaya brAnta nathI".... syAdvAdanI prakriyAthI to tArI A vAta paNa barAbara che kema ke sAmAnyAMzanuM AlaMbana che. sAmAnyAMzanA AlaMbanathI abheda pratyaya thAya che. vastumAM sAmAnyAMza ane vizeSAMza baMne che. eTale jyAre sAmAnyAMzanuM grahaNa thAya che tyAre abheda pratyaya thAya che ane jyAre vizeSAMzanuM grahaNa thAya che tyAre bhedapratyaya thAya che. mATe abhedapratyaya paNa thAya che ane te yuktiyukta che. tethI abhedanuM jJAna bhrAnta nathI. AthI syAdvAdanI prakriyAmAM badhuM sAruM che, sarva doSarahita che. A rIte dravyAstike kareluM je nirUpaNa... 1. pR 263mAM ApaNe dravyAstike pUrve ApelA doSo syAdvAdaprakriyAthI vicArI rahyA chIe temAM 1, 2 vicAryA. Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 sUtra-29 291 (1) rUpAdi sivAya mRdu dravya che AvuM eka vastunA AlaMbanavALuM cAkSuSa jJAna thAya che. (2) ghora aMdhakAramAM mRdu dravya che AvuM eka vastunA AlaMbanavALuM spArzana jJAna thAya che. (3) A abheda pratyaya bhrAnta nathI. tenuM "ubhaya svarUpa vastu che. A syAdvAdanA siddhAMtathI nirAkaraNa thaI jAya che. (1) rUpAdi sivAya mAtra mRdu dravyanuM jJAna thatuM nathI. (2) ghora aMdhakAramAM paNa mAtra dravyanuM jJAna thatuM nathI. (3) sAmAnyAMzanA AlaMbanathI abheda pratyaya che AvuM jJAna thAya che. pUrvamAM sthApita paryAyavAdInI ekAMta mAnyatAnuM khaMDana... A nirUpaNathI pahelA je vizeSavAdIe kahyuM hatuM ke "rUpAdi samudayaviSayaka arthAta rUpAdi samudAyatA viSayavALuM smArta abheda jJAna che..." A vAta paNa khaMDita thAya che ema samajavuM.... kema ke ubhaya svabhAvavALI vastu satu che. eTale ekalA vizeSanuM AlaMbana hoI zakatuM ja nathI. bhedajJAna paNa sAmAnyAMzanA AlaMbanavAnuM che, nahIM ke sAmAnyAMzathI rahita rUpAdi bhedanA samudAyanuM ja AlaMbana che. kema ke sAmAnyathI rahita vizeSano abhAva che. vastu sAmAnyAMza ane vizeSAMzavALI che. rUpAdi samudAya baMne aMzavALo nahIM manAya to asat thaze. tame je rUpAdi samudAya kaho cho te paNa sAmAnyAMza ane vizeSAMzavALo che. sAmAnyAMza ane vizeSAMza sivAyano samudAya banI zake nahi. tevo samudAya apAramArthika che, vAstivaka che ja nahi. kema ke koI paNa vastunuM jJAna karavA mukhya be vastu lakSyamAM levAnI hoya che : (1) tattva-vastunuM vastupaNuM arthAt vastunuM svarUpa, svabhAva arthAt abhinnatva (2) anyatva--te vastu konAthI judI che. arthAt bhinnatva kAraNa ke dareka padArthonAM potapotAnAM lakSaNa judAM judAM hoya che. eTale A padArtha AnAthI judo che AvuM tarata samajI zakAya che. eTale vastunA nirdhAraNamAM "A vastu AvI che? Avo nizcaya karavAmAM be bAbata mukhya jovAnI hoya che. to have ame tane pUchIe chIe ke rUpAdi samudAya samudAyathI tattva = abhinna che? eTale jo rUpAdi samudAyano rUpa samudAyI rasa samudAyI gaMdha samudAyI sparza samudAya sAthe abheda mAnavAmAM Ave to rUpa samudAyI rasa samudAyI, gaMdha samudAyI sparza samudAyamAMthI koI paNa eka samudAyanuM bhAna thAya to samudAyanuM bhAna thavuM joIe. A Apatti Ave che mATe 1. pAchaLa pR. 260 para vAdIe je - "te ja A ghaDo che ke jene meM divasanA ke rAtanA joyo hato ane jene meM sparyo hato AvuM je abhedajJAna rUpAdi bhedanA samudAyamAtranuM AlaMbana karanAra che" AvuM je kahyuM hatuM te banI zakatuM nathI ema samajI levuM. Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 tattvArtha sUtra tattvathI abhedathI rUpAdi samudAya anirvacanIya che. have anyatvane laIne pUchIe ke zuM rUpAdi samudAya rUpasamudAyIthI anya che ? rasasamudAyIthI anya che? gaMdhasamudAyIthI anya che? sparzasamudAyIthI anya che? AvuM paNa kahI zakAze nahIM. kema ke rUpAdi samudAya rUpa Adi samudAyathI bhinna che eTale rUpa, rasa, gaMdha, sparzanA bhAna vagara ja rUpAdi samudAyanuM bhAna thavuM joIe. te nathI thatuM. mATe anyatvathI paNa rUpAdi samudAya anirvacanIya che. A rIte rUpAdi samudAyano rUpa sAthe, rasa sAthe, gaMdha sAthe, sparza sAthe abheda banI zakto nathI tathA rUpa, rasa, gaMdha, sparzathI judo che AvuM paNa kahI zakAtuM nathI. eTale tattvathI ane anyatvathI rUpAdi samudAya anirvAcya hovAthI enA svarUpanuM nirdhAraNa thaI zakatuM nathI. arthAt rUpAdi samudAyanuM A svarUpa che AvuM nakkI samajI zakAtuM nathI. mATe rUpAdi samudAya apAramArthika che. A rIte rUpAdisamudAya ja (vastu) che AvuM mAnazo to te asat thaze. paraMtu rUpAdi samudAya (vastumAtra) sAmAnyAMza ane vizeSAMzavALo che arthAt rUpAdi samudAya sAmAnyAMza(dravya)nA AlaMbanavALo che, sAmAnyAMzathI zUnya nathI. AvuM svIkArazo to vastunuM nirUpaNa vAstavika thaze. vaLI je kahyuM hatuM ke avayavonA saMniveza vizeSathI avayavono samudAya ja avayavI bhAse che, paraMtu avayavomAM rahelo judo eka avayavI nathI Avo je ekAMtavAda che te yuktine sahana karI zake tema nathI te batAve che- "tevA prakAranA sArI rIte goThavelA taMtuomAM paTabuddhi pravarte che. dA. ta. jema tevI rIte meLavelA dANA ane pANImAM kAMjI evI buddhi thAya che tevI rIte tevA prakAranA goThavelA taMtuomAM paTa evI buddhi thAya che..." - jyAre dravyAstike "rUpathI dravya juduM che' A anumAna karyuM tyAre paryAyAstike temAM paNa doSa batAvatA batAvatA kahyuM ke buddhino bheda thAya che temAM paNa rUpAdi avayavonI racanA vizeSakAraNa che. rUpAdi avayavonI racanAvizeSathI buddhino bheda thAya che jema pINuM zuM che ? goLa ane pANI. chatAM e evI rIte maLI jAya che mATe enAthI juduM pINuM che AvuM jJAna thAya che mATe rUpAdi avayavothI juduM koI dravya nathI arthAt utpAdavyaya sivAya koI dhrauvyAMza nathI. - A vAtanA anusaMdhAnamAM upara kahyuM ke- taMtuomAM paTa che' "dANA ane pANImAM kAMjI che" AvuM jJAna thAya che paraMtu paTa e tevA prakAranA sanniveza vizeSathI goThavAyela taMtu samudAya ja che paNa koI juduM dravya nathI. kAMjI e paNa tevA prakAranA maLelA dANA ane pANI che paNa koI juduM dravya nathI. A rItanuM paryAyAstikanuM nirUpaNa che. have ApaNe tene pUchIe chIe ke bhAI ! "tevA prakAranA goThavAyelA taMtuo" tuM kahe Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 sUtra-29 293 che to tevA eTale kevA? kevA prakAranA goThavAyela taMtu che tenuM to nirUpaNa karavuM joIe ne? e taMtuo paTAdi AkAre goThavelA che? jo 'tevA prakAre eTale 'paTAdi AkAre" goThavAyela AvuM tAruM kahevuM che to bola A paTa bIjA kayA ThekANe prasiddha che ke jethI A paTAkAre taMtuo goThavAya che ema tuM kahI zake ? prasiddha hoya teno ja anyatra saMniveza hoya che. paNa paTAdi AkAra taMtuno choDIne bIje kyAMya prasiddha nathI. eTale tathA saMniviSTa taMtuomAM paTAdi AkArathI paTanI buddhi thAya che. AvuM nirUpaNa karI zakato nathI. dA. ta. abhimanyu e pArtha (arjuna) jevo che ema kahevAya che temAM pArtha prasiddha che to tenA AkAra jevA AkAravALo abhimanyu che ema kahI zakAya tema bIje kyAya paNa paTa prasiddha hovo joIe to to tuM kahI zake ke paTa AkAre taMtu goThavAyelA che. taMtuono saMniveza kahe che to saMniveza zuM che? eTale upara mujaba kevA prakAre goThavAyela? teno to javAba ApI zakato nathI paNa have pUchIe chIe ke tuM je "taMtuono saMniveza' kahe che te saMniveza zuM che ? zuM saMniveza e saMsthAna che ? jo saMniveza eTale saMsthAna (AkAra) A ja artha hoya to to AkAra to yugma, ayugma, pratara-ghana Adi vikalpothI yukta vRtta, vyagna, caturagna, Ayata, parimaMDala Adi aneka prakAranA hoya che. je ame sUtra-24mAM saMsthAnanA prakAramAM vRttAdi pAMca prakAranA saMsthAna tenA yugmAdi bhedo e rIte batAvI gayA chIe. eTale saMsthAna to yugmAdi prabhedavALA vRttAdi aneka AkAravALuM che. saMniveza eTale "saMsthAna' che to AhaMtono siddhAMta ja siddha thaze.. eTale jo saMniveza eTale "saMsthAna che to to ame pahelA vistArathI kahI gayA chIe ke-paramANuo skaMdharUpa pariNAmane pAmatA hovAthI saMghAta, bheda ane saMghAtabhedathI skaMdho utpanna thAya che. eTale A rIte to taMtuomAM paTabhAvarUpa pariNAmanA kAraNe arthAt taMtuo paTa(padArtha)rUpe pariNamatA hovAthI taMtuonA saMghAtathI paTarUpa skaMdha pedA thayo, ane te skaMdha paramArthathI "tevA prakArano samudAya ja che. eTale tAro je javAba che ke paTa e tevA prakArano taMtu samudAya che to amArA kathana pramANe tevA prakArano eTale skaMdharUpa pariNAmane pAmelo taMtusamudAya che. jo have AnAthI bIjo koI samudAya hoya to tuM nirUpaNa kara. vaLI teM je kAMjInuM udAharaNa ApyuM che te bhegA karelA dANA ane pANI mAtra nathI paNa skaMdharUpa pariNAmane pAmela ja kAMjI che e rIte arihaMta paramAtmAnA anuyAyIone to 1. A udAharaNa pUrvamAM ApeluM dekhAtuM nathI. kadAca A pATha tyAM rahI gayo hoya ! Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 tattvArtha sUtra siddha ja che. kAMjI e paNa skaMdharUpa pariNAma ja che eTale jema kAMjI e judo pariNAma che tema paTa e taMtusamudAyathI judo pariNAma che. kAMjI jema skaMdharUpa dravya che tema paTa avayavI (skaMdha) dravya che. mATe paryAyanI jema dravya paNa mAnavuM joIe. A rIte paryAyAstike nirUpaNa karela (2) "tevA prakAranA saMnivezavizeSa sArI rIte goThavAyela taMtuomAM paTabuddhi pravarte che" tenuM 'taMtu samudAya e skaMdharUpa pariNAma che. A AhaMta siddhAMtathI nirAkaraNa thaI jAya che. A rIte bIjuM paNa je kAMI ekAMtavAdI(paryAyavAdI)e kahyuM hoya te ISTane sAdhI zakatuM nathI. te vAta kahe che ke - vaLI paNa pahelAM teM je kahyuM hatuM ke.... "..rUpAdinA agrahamAM ghaTAdi buddhi thatI nathI..." tArI A vAta paNa jainone mATe kazI ja bAdhA pahoMcADI zakatI nathI. jaino mATe to A vAta paNa kaMI ja nathI teone to iSTa che. kema ke vastu ubhayasvabhAva che eTale vibhAga thaI zake nahi. dA. ta. jema agnithI tapela lAlacoLa lokhaMDano goLo. A lokhaMDano goLo agninA rUpa ane sparzamAM pariNata thayelo che. arthAt lAlacoLa agni jevo banI gayo che eno sparza paNa bALI nAkhe tevo che. paraMtu A goLAmAM agninuM rUpa ane sparza baMneno vibhAga thaI zakto nathI. goLAnA A bhAgamAM rUpa che ane A bhAgamAM sparza che eTale ke A bhAga lAlacoLa che ane A bhAva garama che. Avo vibhAga thaI zakato nathI. tevI rIte ubhayasvabhAva vastu hovAthI A bhAgamAM sAmAnya che ane A bhAgamAM vizeSa che ema vibhAga thaI zakato nathI. vastu sAmAnyavizeSa ubhayarUpa ja che. AthI amAre jainone to tame "rUpAdinA agrahamAM ghaTAdi buddhi thatI nathI" Ama kahI vizeSa(paryAya)ne siddha karI rahyA cho to te paNa siddha ja che. ane tame je kahI rahyA cho ke- "rUpAdinA agrahamAM..." tenAthI rUpAdino svarUpathI ullekha thato hovAthI sAmAnyAMzanuM bhAna thaI ja jAya che. eTale ke tame "rUpAdi' kahyuM to rUpathI ja sAmAnyAMzanuM jJAna thAya che. kema ke nIla, pIta Adi vizeSa che. "rUpa' to sAmAnya che eTale "rUpAdinA svarUpanA ullekhathI ja rUpAdi' kahevAthI ja sAmAnyAMzanuM jJAna thaI ja jAya che. A rIte amAre badhuM barAbara che. AthI pahelAM dravyArthavAdIne vizeSavAdI bauddha...(3) "rUpAdinA agrahamAM ghaTAdi abhedabuddhino abhAva thaze" .... Avo je doSa Apyo hato te doSa A syAdvAda prakriyAmAM AvI zakaze nahIM... tevI ja rIte pahelA dravyavAdIe "rUpathI dravya juduM che'... e anumAna karatAM buddhibheda hovAthI" heta Apyo hato te hetumAM paryAyAstike vyabhicAra batAvatAM jaNAvyuM hatuM ke...rUpAdi avayavonA saMnivezavizeSathI buddhibheda thAya che. dravya jevI koI cIja nathI. dA. ta. jema pINuM. e ja rIte vipaMkti AdimAM paNa samajavuM. Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5: sUtra-29 295 A rIte avayavavAdI bauddha je dravyavAdInuM khaMDana karyuM hatuM te paNa barAbara nathI. kema ke amAre jainone to (vana)' vipaMkti Adi paNa saMniveza vizeSa nathI kiMtu paramArthathI pugalonA sAmAnyavizeSa svabhAvavALA kramathI prApta thayelAM pariNAmo che evuM svIkArAya che. A vipaMkti Adi prajJaptine laIne ja nathI-prajJApana mAtra nathI paraMtu vAstavika pudgalanAM pariNAmo che. Ama syAdvAda prakriyAthI vipaMkti Adi sAmAnyavizeSa svabhAvavALA pudgalanAM pariNAmo ja che e siddha thAya che eTale vastu ubhayasvarUpa che. amArA A nirUpaNathI badhA doSo dUra thaI jAya che. have ApaNe paryAyAstikane pUchIe chIe ke tame je kahyuM ke-"saMnivezavizeSathI taMtuomAM paTabuddhi thAya che." to tyAM saMniveza eTale saMsthAna kaho to te saMsthAna (1) rUpAdithI juduM che ke (2) eka che ? rUpAdithI juduM mAnavAmAM "satnI Apatti... jo saMsthAna rUpAdithI juduM mAnavAmAM Ave to te paramArthathI sat thaze, ane tethI rUpAdinI jema bIjAnI apekSA vagara ja grahaNa thavuM joIe. jema rUpAdi sata che to bIjA dravyAdinI apekSA rAkhyA vagara grahaNa thAya che tema saMsthAna paNa sat thavAthI bIjAnI apekSA vagara grahaNa thavuM joIe. A rIte rUpAdithI saMsthAna juduM mAnavAmAM sat thavAthI Apatti Ave che. saMsthAna "rUpasparzamAtra mAnavAmAM paNa doSa.. have jo saMsthAna e rUpAdithI juduM nathI-eka che eTale ke "rUpasparzamAtra' che ema kahe to paNa doSa Ave che. kema ke saMsthAna to rUpa ane sparza ja che to jema rUpAdi ane sparza aneka che tema saMsthAna paNa aneka mAnavAno prasaMga Avaze. A rIte saMsthAna eTale "rUpa ane sparza ja'- rUpasparzamAtra mAnavAthI to aneka saMsthAna mAnavA paDaze. ane A rIte aniSTanI prApti thaze ! mATe asamaMjasatA thaze. saMsthAna rUpasaMnivezavizeSa na banI zake.. upara mujaba rUpasparzamAtra eTale ke rUpAdithI abhinna saMsthAna mAnavAmAM je aniSTa prApti batAvI te spaSTa kare che. to tame saMsthAna eTale "rUpasaMnivezavizeSavRtta kaho to te paNa yukta nathI. kema ke te sparzendriyano aviSaya che. tethI sparzendriyathI grAhya nahIM thAya. jema rUpa sparzendriyano viSaya nahIM hovAthI sparzendriyathI grAhya nathI thatuM tema rUpasaMnivezavizeSa saMsthAna paNa sparzendriyathI grAhya nahIM thAya ! 1. tattvArtha. pustakamAM tathA vanavipakvatyA pATha che. paraMtu bIjI pratamAM tathA ra = vipatyo pATha che te barAbara lAge che mATe te pramANe artha karyo che. . 2. "vRtta' saMsthAna kahyuM che tenAthI vyagna Adi bIja samajI levA. Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 tattvArtha sUtra saMsthAna to cakSu ane sparza baMne indriyothI grahaNa thAya che e anubhavasiddha che. jyAre tamArA kathana mujaba rUpasaMnivezavizeSanuM to sparzendriyathI jJAna nahIM thAya ! eTale ke rUpasparzamAtra saMsthAna kahevuM te doSayukta che. vaLI jo sparzasaMnivezavizeSavRtta kaho to te paNa yukta nathI. kema ke sparza jema cakSuno viSaya nahIM hovAthI cakSuthI agrAhya che tema sparzavizeSa saMsthAna paNa cakSuno viSaya nahIM hovAthI cakSuthI grahaNa nahIM thAya! upara kahyA mujaba baMne indriyothI saMsthAnanuM jJAna thAya che. mAtra sparzendriyathI ja saMsthAnanuM grahaNa thAya che tevuM nathI, cakSuthI paNa grahaNa thAya che. mATe "sparzasaMnivezavizeSa' saMsthAna paNa na banI zake ! eTale ja rUpasparzamAtra saMsthAna kahevuM te doSayukta che. upasaMhAra... - A rIte vicAra karatAM samajAya che ke tamArI eka pachI eka karAtI mAnyatAomAM doSa Ave che. tame pahelAM kahyuM ke-"saMsthAna" rUpasparzamAtra che' che "arthata rUpathI abhinna ane sparzathI abhinna saMsthAna che. Ama aneka saMsthAna mAnavAnI Apatti Ave che. "rUpasaMnivezavizeSa' sparzendriyathI prahaNa nahIM thAya ane "sparzasaMnivezavizeSa' cakSuthI grahaNa nahIM thAya. to have rUpa ane sparza be bhinna saMsthAna mAnazo to jema rUpa ane sparza baMne anya hovAthI judA judA prahaNa thAya che tema rUpasaMnivezavizeSa ane sparzasaMnivezavizeSa baMnenuM grahaNa thavuM joIe ! arthAt eka ghaDAnA be AkAra mAnavA paDaze ! eTale ke cakSuthI grahaNa thatA ghaDAnuM saMsthAna juduM ane sparzendriyathI grahaNa thatA ghaDAnuM saMsthAna juduM. paNa evuM to che ja nahIM. mATe be judAM saMsthAna paNa mAnI zakazo nahIM. A rIte "tevA prakAre rahelA taMtuomAM". paTabuddhi thAya che....tamArI A mAnyatAmAM tevA prakAre eTale saMniveza vizeSa, saMniveza vizeSa eTale saMsthAna ane saMsthAna eTale zuM? saMsthAna bhinna che? ityAdi vicAratAM tamArI mAnyatA khalAsa thaI jAya che. kAraNa ke tame koI paNa rIte saMsthAnanA artha karo cho te ghaTI zakatA nathI. eTale tamArI mAnyatA A badhI vicAraNA karatAM khalAsa thaI jAya che. tethI ja mAtra takhtasamudAya ja che paNa paTarUpa koI juduM dravya nathI. rUpAdi avayava che paraMtu eka avayavI nathI.. avayavathI juduM avayavI dravya nathI... tamArI A mAnyatA rahetI nathI ane anvayirUpa hovAthI tabhAvAvyayasvarUpa, sthityAtmaka eka dravya che tevuM siddha thAya che. dravya anvayirUpa che. A dravya potAnA bhedo(paryAyo)nI pahelA ane paryAyonI pachI paNa kAyama rahe che. anvaya eTale saMbaMdha. enA saMbaMdhano viccheda thato nathI. dA. ta. ghaTAdi paryAyanI pahelAM paNa mATI hatI ane ghaTAdi thayA pachI paNa mATI che. ane bhaviSyamAM paNa raheze. eTale traNe kALamAM Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 H sUtra-29 297 mATI rahI. traNe kALamAM je rahe te anvayi kahevAya. mATIrUpa dravyano anvaya (saMbaMdha) kAyama rahe che mATe anvayirUpa hovAthI tadbhAvAvyayalakSaNavALuM (potAnA svabhAvathI cuta nahIM thavuM tevA lakSaNavALuM) sthitisvarUpa eka dravya che paraMtu rUpAdisamudAya mAtra nathI. eTale ke phakta vizeSa (paryAya) ja nathI, sAmAnya (dravya) paNa che. AthI syAdvAda sarva ekAMtano nAza karanAra che. tethI ja temAM koI doSa AvatA nathI. mATe ja sarva ekAMtanA nAza karanAra syAdvAdamAM koI asat (khoTA) cAra vikalpa kare che te paNa dUra pheMkAI jAya che. kema ke syAdvAdamAM kathaMcit kAryane kathaMcit kAraNa che. syAdvAdanI sAme uThAvatA cAra vikalpo... te cAra vikalpo A pramANe che--padArtha mAtra samUhI ke pariNAmInuM kArya che ? padArtha mAtra samUhI ke pariNAmInuM kArya nathI ja ? padArtha mAtra samUhI ke pariNAmInuM kArya ja che kAraNa nathI ? padArtha mAtra samUhI ke pariNamInuM kAraNa ja che kArya nathI ? svasiddhAMtamAM padArtho pAriNAmika ja che. ratnAvalI, paTa, staMbha, kuMbha, senA, vana, yUtha Adi sarva padArtha samUhathI thatA kArya che. ratnonA samUhathI ratnanI mALA bane che, taMtunA samUhathI paTa bane che. hAthI, ghoDA, ratha, pAyadaLano samUha te senA che, azoka, caMpaka, Amra Adi vRkSono samUha te vana che. A badhAM sAmUhika kAryo--padArtho che. te badhAM svasiddhAMtamAM pAriNAmika ja che. samUhathI banatAM A badhAM kAryo eTale ke ratnAvalI Adi sarva padArtha amArA siddhAMtamAM pariNAmathI ja thAya che. kema ke pariNAmI bhinna dezavALo hoya ke abhinna dezavALo hoya paNa teono pariNAma thAya che AvuM ame svIkArIe chIe eTale padArthamAtra, samUhathI thatAM kAryo sarva pariNAmI ja che. prazna :- tamArA kahevA mujaba ratnAvalI Adi samUhathI thatAM kAryo pariNAmI ja che to A samUhI ane A pAriNAmI che Avo judo prayoga kema karyo ? uttara H- A samUhI ne A pariNAmI Avo bhedathI prayoga karyo che te (1) lokavyavahArane anusarIne thAya che.. (2) anekAMtanI vyAptinA vistArane batADavA mATe thAya che. (1) lokavyavahArathI sAmUhika, pAriNAmika bhinna prayoga. pUrva dharmanA nAzathI uttaradharmanI utpatti thAya che tene lokamAM pariNAma kahevAya che. 1. samUhI samUhavALAnuM pariNAmI pariNAmavALAnuM saMmati tattva sopAna pR 154 mAMthI traNa vikalpa nIkaLe che. 2. ratnAvalI, senA, vana Adi... 3. paTa, staMbha, kuMbha Adi... = = Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra arthAt pUrva dharmano tirobhAva, uttara dharmano AvirbhAva thavo te pariNAma kahevAya che. dA. ta. jema dUdhanA vinAzathI dahIM Adi utpanna thAya che. temAM dUdharUpa dharma(paryAya)no vyaya thayo ane dahIM Adi rUpa paryAyano utpAda thayo A pariNAma che. 298 eTale lokamAM AkhI vastunuM rUpAMtara thAya che. tene pariNAma kahe che. ane ratno mALArUpe thAya che tyAM samUha vyavahAra thAya che. kema ke temAM pUrvadharmanuM upamardana nathI. mATe lokavyavahArathI samUhI ane pariNAmI ema be zabdano prayoga thAya che. (2) anekAMtanI vyApakatA mATe bhinna prayoga che. samUhI ane pariNAmI A be judA judA zabdonA prayogamAM eka kAraNa lokavyavahAra che te batAvyuM ne have tenuM bIjuM kAraNa che te baMnemAM anekAMtanI vyApakatAnuM pradarzana. anekAMtanI vyApakatA batAvavA mATe paNa Avo bhinna zabda prayoga che. dA. ta. u52 ratnAvalI samUhI che tema batAvyuM. have te pariNAmI che evuM ghaTAvavuM te anekAMtanI vyApti che. kevI rIte ? te ApaNe joIe. eka eka ratna jyAre hatA tyAre bIjAM ratnothI temAM asaMyuktapaNArUpa dharma hato. te dharmanuM ratnAvalIrUpe samUha avasthAmAM upamardana saMbhave ja che. te pariNAmarUpa che. ratnAvalImAM samUhIpaNuM ane pariNAmIpaNuM baMne batAvyAM. eTale samUhI ja che ke pariNAmI ja che evuM nathI paNa emAM anekAMta che. A rIte anekAMtanI vyApti samajavI. Ama pAriNAmika kathaMcit kAryakAraNa che tema sAmUhika paNa kathaMcit kArya che ane kathaMcit kAraNa che. sAmUhika e kArya ja che ane samUha e kAraNa ja che Avo ekAMta nathI paNa e kArya paNa che ane kAraNa paNa che. Ama anekAMta che. A rIte anekAMtanI vyApti batAvavA mATe samUhI ane pariNAmI Ama judo judo zabdaprayoga che. A rIte amAre kAryamAtra pariNAmI ja che. ane ekAMte kArya kArya ja che, kAraNa, kAraNa ja che evuM nathI eTale ekAMtavAdIe je cAra' asat vikalpa karyA te to dUra ja pheMkAI jAya che. vaLI dravyAstike pahelA je "AlokanA agrahaNamAM zuklabuddhi thatI nathI" ema kahI paryAyAstikanA nirUpaNa'' rUpAdinA agrahamAM abhedabuddhino abhAva che." AmAM vyabhicAra ApI Aloka ane rUpa baMne judAM che evuM siddha karyuM hatuM... 1. ratnono pariNAma ratnAvalI che. eTale ratnAvalI pAriNAmika--pariNAmavALAnuM kArya che. eTale ekAMtavAdIno prathama vikalpa 'kArya che' ? A syAdvAdIne kazuM karI zakato nathI. kema ke syAdvAdI kathaMcit kArya kahe che. (1) ratnAvalI pariNAmavALAnuM kArya che eTale temano bIjo vikalpa 'kArya nathI ja' ? A paNa dUra thAya che... (3) ratnAvalI kathaMcit kArya che. dorA vagaranI thAya che tyAre te ratnorUpa pariNAmanuM kAraNa bane che mATe trIjo vikalpa 'kArya ja che ? kAraNa nathI ?' A paNa khoTo che. (4) ratnAvalI kathaMcit kArya che ne kathaMcit kAraNa che mATe 'kAraNa ja che ? kArya nathI ?' A cotho vikalpa paNa trIjA vikalpanI jema havAmAM UDI jAya che. A badhA vikalpo A rIte syAdvAdI sAme khoTA che. Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-29 299 to dravyAstikAyanuM 'Aloka viziSTa rUpanuM jJAna thAya che' A nirUpaNa paNa atyaMta bhedanI pratipatti mATe thatuM nathI. Aloka ane rUpa baMne judAM ja che evuM jJAna thaI zakatuM nathI. kema ke ekAMta bhedano viSaya karanAro koI vizeSaNa-vizeSyabhAva prasiddha nathI. vizeSaNa jenuM che tenAthI te atyaMta juduM hoya A to kevI rIte saMbhave ? dA ta 'lIluM kamaLa' lIlo raMga ane kamaLa baMne judAM ja hoya to kamaLa lIluM che e kevI rIte kahevAya ? e kamaLanuM vizeSaNa bane ja kevI rIte ? tema 'AlokaviziSTarUpa'mAM Aloka ane rUpa baMne judAM ja hoya to 'Aloka' e 'rUpa'nuM vizeSaNa ja banI zake nahi. baMne ekAMte judA ja hoya chatAM vizeSaNa-vizeSyabhAva banato hoya AvuM to prasiddha ja nathI. ekAMta bhedaviSayaka vizeSaNa-vizeSyabhAva prasiddha nathI evuM tame kahyuM paNa 'vaNDI puruSa:' AvAM sthaLoe A baMneno vizeSaNa-vizeSyabhAva hovA chatAM ekAMtabheda che. AvI koI zaMkA kare tene dUra karavA mATe kahe che ke-- 'daNDI' Adi prayoga che temAM paNa sAmAnya-vizeSabhAva hoya to ja vizeSaNavizeSyabhAva thAya che. daNDI e manuSya che. eTale daRsviziSTa manuSya te daNDI kahevAya che. temAM daNDa e vizeSaNa che ane manuSya e vizeSya che. ThaMDI e vizeSa thayo ane manuSya e sAmAnya thayo. A rIte sAmAnya ane vizeSa baMne che tethI ja 'daMDI manuSya' 'daMDavALo manuSya' Avo vizeSaNavizeSyabhAva bane che. A rIte vicAratAM samajAya che ke sAmAnya ane vizeSano ekAMte bheda nathI. te baMne judA ja che evuM nathI. judA paNa che. to ja 'AlokavizeSTarUpa' e vizeSaNa-vizeSyabhAva banI zake. Ama ApaNe Aloka ane rUpa baMne atyaMta bhinna nathI e vicAryuM to zuM baMneno atyaMta abheda che ? Avo prazna thAya to tevuM paNa nathI. baMneno abheda ja che evuM nathI. jo baMneno atyaMta abheda hoya to to Aloka ane rUpa eka ja che. to ekamAM vizeSaNavizeSyabhAva kevo ? A to bane ja kyAM ? eTale jo upara mujaba Aloka ane rUpa judAM ja hoya to vizeSaNa-vizeSyabhAvano viSaya ja na bane; ane baMneno abheda ja hoya to vizeSaNa koNa ? vizeSya koNa ? ekAMte bheda ke ekAMte abheda mAnavAthI 'AlokaviziSTarUpa' A rIte vizeSaNa-vizeSyabhAva banI zake nahi. mATe kacit Aloka ane rUpano bhedAbheda manAya. sAmAnyAMza ane vizeSAMza baMne manAya to ja 'AlokaviziSTarUpa'nuM grahaNa thAya. A che anekAMta vyAptinuM pradarzana... vaLI pUrvamAM paryAyAstike je avadhAraNapUrvaka kahyuM hatuM ke...... "rUpAdinuM jJAna hoya to ja abhedabuddhi thAya." Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 tattvArtha sUtra A nirUpaNa paNa vastu ubhayasvabhAva sAmAnya vizeSAtmaka che Avo svIkAra karavAmAM Ave to koI apakSAtaMtradoSa Avato nathI. kema ke ame AgaLa pR. 275 para batAvI gayA chIe ke-vastu ubhaya svabhAvavALI che eTale ekalA vizeSanuM AlaMbana hoI zakatuM nathI. rUpAdinuM jJAna (bheda-paryAyanuM jJAna) paNa sAmAnyAMzanA AlaMbanavALuM ja che. mATe avadhAraNapUrvaka nirUpaNa kare che temAM paNa amArI mAnyatAne laIne koI doSa Avato nathI. vaLI paNa pahelAM dravyAstike zaMkA karI hatI ke- "pramANathI anubhava karyA sivAya mRti thaI zake nahi." te zaMkAne dUra karavAnI icchAthI paryAyAstike je samAdhAna karyuM hatuM ke - "vikalpita padArthamAM paNa smRti jovAI che" te samAdhAna paNa khoTuM che. pramANathI anubhUtanI smRti hoya che.... kayAreya pratyakSa ke anumAna pramANathI jeno anubhava nathI karyo tenI smRti thatI nathI. kema ke je vastu che ja nahIM tenI kalpanA paNa kevI rIte thAya ? rAma-rAvaNanuM nATaka bhajavAya che temAM je pAtromAM rAma-rAvaNanI kalpanA karAya che te rAma-rAvaNa bhUtakALamAM thaI gayA che. eTale tenI kalpanA karAya che. jene jANyuM che ke sAMbhaLyuM che teno vikalpa thAya che. eTale ame to je artha che, jenuM nAma che, jenuM jJAna thAya che te traNe vastu che arthAt artha e paNa vastu che. nAma e paNa vastu che. ane jJAna e paNa vastu che. vastu hoya to ja artha, abhidhAna ane jJAna thAya che. A rIte traNe vastu che. AvuM svIkArIe chIe ane tame kaho cho ke vikalpita mAtranI smRti che to te to che nahIM eTale teno atyaMtAbhAva che. tenuM kathana to thaI zakatuM ja nathI. je ame A sUtranI TIkAnI zarUAtamAM kahI gayA chIe. nirUpAkhya evA atyaMtAbhAvano to niSedha che. e to avastu-asat che. kema ke vastu hoya to koI paNa prakAre vyavahArayogya bane che. jyAre atyaMtAbhAva to koI paNa prakAre vyavahArane yogya banato nathI. atyaMtAbhAva to kevo che, konA jevo che, kyAM che, kyAre che. koI paNa rIte kahI zakAto ja nathI mATe na hoya tenI to kalpanA ja saMbhavatI nathI. ane je che, jenuM nAma che ane jenuM jJAna thAya che te vastu che. vaLI baMdhumatInuM je udAharaNa ApyuM che te barAbara nathI. kema ke anAdi saMsAramAM baMdhumatI Adi prANI vizeSo thayA che e artha che. baMdhumatI e nAma che ane teno viSaya karanAruM jJAna che eTale baMdhumatI Adi kathAnakomAM artha, abhidhAna, pratyaya traNe che. mATe sarvatra pramANathI thayelA anubhavapUrvaka ja smRti thAya che. koIpaNa ThekANe pramANathI ananubhUtathI smRti thatI ja nathI. samudAya vastu che. vaLI A nirUpaNanI sAthe ja jaNAvyuM che ke - "saMketathI samudAyamAM vikalpa thAya che." eTale paramANunA samudAyamAM Ane ghaTa kahevo, vRkSonA samudAyane vana kahevuM. Avo je vikalpa che te mAtra zabdavyavahAra che. to e vikalpita evA ghaTa ne vananuM paNa smaraNa thAya che. eTale samudAyamAM paNa vikalpita arthanI smRti Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5H sUtra-29 301 thAya che. to tamArA kathana pramANe samudAya e mAtra vikalpa nathI. paraMtu samudAya e vastu che. samudAya paNa artha che. ghaTa, vana Adi artha che, tenuM nAma che ane tenuM jJAna paNa thAya che mATe samudAyanuM vastapaNe pratipAdana thatuM hovAthI samudAyamAM vikalpa che e nirmula nathI. enuM paNa mULa che. mATe samudAya e asat nathI paNa vastu ja che. buddhibheda' hetuthI ekAMta samudAya ne samudAyI bhinna che e nirasta ja che. vaLI "buddhibheda thato hovAthI rUpAdithI dravya juduM che ja." AvuM dravyAstike je anumAna karyuM hatuM te to nirasta ja che. kema ke sarva prakAre buddhino bheda ja che evuM jinendranA anuyAyIo mATe nathI. kAraNa ke dravyAstikanayanA abhiprAyathI satu dravyapaNe grahaNa thAya che tethI bhedano abhAva che. arthAt dravyanaya badhA sat padArthonuM dravyarUpe jJAna kare che. eTale abheda rahe che. jyAre paryAyanayanA abhiprAyathI saMkhyA, parimANa ane AkArano bheda hovAthI bhedanuM jJAna kare che. eTale dravyanayathI abhedabuddhi thAya che ane paryAyanayathI bhedabuddhi thAya che. eTale buddhi bhinnAbhinna svabhAvavALI ja che. ane te buddhi bhedabhedasvabhAvavALI ja vastumAM vyApArane prApta thatI potAnA svarUpane prApta kare che. " eTale buddhi eka bhedano ja viSaya kare che evuM nathI, abhedano paNa viSaya kare che eTale koI aniSTa nathI. avayava ane avayavIno abheda ISTa che. - pahelAM je dravyAstike "avayavothI juduM avayavI dravya che"... AvuM nirUpaNa karyuM tyAre paryAyAstike tenuM khaMDana karatAM jaNAvyuM hatuM ke-"trAjavAnA namavAmAM koI pharaka paDato na hovAthI avayavothI juduM avayavI dravya nathI. avayavI avayavothI ananya che" te amane iSTa ja che. kema ke avayavothI avayavInuM sarvathA anyatva mAnatA nathI. sarva prakAre avayavothI avayavI judo nathI. kAraNa ke avayavI vinA paNa avayavonA saMyogamAtramAM avayavothI arthAntararUpa (judo) je saMghAta pariNAma thAya che. tenAthI daza paLanuM pariNAma che ja. A vAta avayavavAdIe svIkAravI paDaze. kema ke samudAyarUpane prApta nathI thaI evI eka eka paLanA parimANavALI daza vastuo che. te daza vastuno saMyogamAtra ja che. mATe A saMyoga anAraMbhaka ja che, koI kAryano AraMbhaka nathI. mATe e daza vastuothI koI avayavI utpanna thaI zakato nathI ja saMyoga AraMbhaka ja hoya evuM nathI, anAraMbhaka paNa hoya che. " have ApaNe vicArIe ke AraMbhaka saMyogavizeSane prApta thayelA samudAyamAM daza pala parimANa anubhavAya che. mATe avayavI sivAya paNa saMghAtavizeSathI samudAyamAM daza pala parimANapaNuM che paNa avayavIkRta nathI. A mATenuM anumAna A pramANe che. mATe avayavamAM (taMtu samudAyamAM) dazapaLanuM dazapaLa parimANapaNuM (pakSa) avayavIkRta nathI (sAdhya). avayavI vagara paNa dazapaLapaNuM prApta thAya che. (hetu) dA. ta. (daSTAMta) jema agiyAra paLanA parimANa Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra 302 vagara dazapaLanuM parimANa prApta thAya che. tema avayavI vagara dazapaLa parimANa hoya che. mATe avayavIno avayavothI abheda iSTa che. avayava-avayavInA abheda mATe thatuM anumAna iSTa che. A bAju avayavathI judo avayavI asat che. avayavathI judo avayavI--pakSa asattva--sAdhya anabhibhUta guNa hoye chate avayavanA rUpAdithI bhinna rUpAdi guNa prApta thatA nahIM hovAthI--hetu enA--anvaya dRSTAMta ghaTabadara--vyatireka dRSTAMta A rIte anumAna karAya to avayavo vagara avayavI asat che e siddha thAya che. kema ke anabhibhUta (spaSTa) guNa hote chate avayavanA je rUpAdi guNo che tenAthI bhinna rUpAdi guNo prApta thatA nathI. avayavanA samudAyamAM avayavonA rUpa sivAya bIjuM koI rUpa dekhAtuM nathI ane avayavomAM je rUpa che te koI rUpathI dabAyeluM nathI--spaSTa che mATe avayavInI je kalpanA karavAmAM Ave che te asat che. dA. ta. ghoDA, hAthI, pAyadaLarUpa avayavothI senA jema judI nathI tema avayavothI avayavI koI judo nathI. ghoDA, hAthI vagere avayavonA rUpa sivAya senAmAM bIjuM koI rUpa nathI. je ghoDA vagere avayavothI senA eka bhinna avayavI hoya to ghoDA vagerenA rUpathI bhinna senAnuM rUpa dekhAya paNa senAnuM ghoDA vagere avayavothI juduM rUpa nathI mATe ghoDA vagerethI senA judI nathI. jo avayavothI avayavI judo hoya to avayavInA rUpAdinA guNo avayavanA rUpAdi guNothI judA grahaNa thavA joIe. dA. ta. jema ghaTa ane bora judA che to tenA rUpAdi guNo judA grahaNa thAya che tema jo avayavothI avayavI judo hoya to tenA guNo judA grahaNa thavA joIe. paraMtu avayavothI avayavInA rUpAdi guNo judA grahaNa thatA nathI mATe avayavothI avayavI judo nathI. avayava ane avayavIno abheda che. A rIte abhedanI siddhi mATe karAtuM anumAna amane (kacit) iSTa che. eTale avayavothI avayavIno abheda amAre iSTa che e ame upara jaNAvyuM che. hetumAM Apela vizeSaNanI sArthakatA... sArthaka che. 1. A anumAna karatA Apela hetumAM 'abhibhUtanumatte sati' A je vizeSaNa mUkyuM che te kema ke tArA vageremAM paNa rUpAdi guNa che chatAM prApta thatA nathI. ane te sat che. ApaNo hetu 'anupattapyamAnanuLatvAt' ATalo ja vizeSaNa vagarano hoya to ApaNuM je enA mATenuM A anumAna - paladazakasya dazapalaparimANatvaM pakSa navavIkRtaM - sAdhya, vinA'pi tena upalabhyamAnAt - hetu zapatena va - dRSTAMta. Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 sUtra-29 303 sAdhya che asattva, te sAdhyano jyAM abhAva che eTale ke tArA Adi sat che temAM paNa e hetu cAlyo gayo tethI vyabhicAra Avaze. mATe "sabUta guNatve ti' A vizeSaNa mUkyuM che. tethI vyabhicAra nahi Ave. kema ke tArA AdinuM rUpa tenAthI adhika prakAzavALA sUryathI abhibhUta (dabAyeluM) che. abhibhUta che mATe rUpa hovA chatAM prApta thatuM nathI. jyAre A vizeSaNa dvArA abhibhUta nathI ane rUpAdi guNa prApta thatA nathI mATe avayavI judo asat che AvuM siddha thAya che. mATe hetumAM mUkela vizeSaNa sArthaka che. vaLI taMtunA pariNAmamAM dravyarUpe paTano pariNAma che ja kema ke ghaNA kALathI taMtumAM te paTa che ja. kAraNamAM kArya kathaMcit sat che. dravyarUpe taMtumAM paTa che ja. paryAyarUpe taMtumAM paTano abhAva che. kema ke paryAya je che te kyAM to atIta hoya che, kyAM to anAgata hoya che, kyAM to vartamAna hoya che. temAM atIta paryAya ane anAgata paryAya asata che. bhUtakALanA paryAya ane bhaviSyakALanA paryAyano abhAva che eTale te vyavahArane yogya hotA nathI. bhUta ane bhaviSyanA paryAyathI koI kArya thatuM nathI. AthI vartamAna paryAya ja upayogI thAya che. tenAthI ja kAma thAya che. mATe paramArthathI vartamAna paryAya ja che. dA. ta. jema atIta (phUTelo) ghaTa. phUTI gayelA ghaDAthI pANI lAvavAnuM kArya bane nahIM. tema bhaviSyakALano ghaTa, hajI ghaTa thayo ja nathI to tenAthI pANI lAvavAno vyavahAra kevI rIte thaI zake? eTale vartamAna paryAya, vartamAna ghaTa ja pANI lAvavA rUpa kAryamAM upayogI thAya che. mATe vAstavika vartamAna paryAya ja sat che. A rIte dravyarUpe taMtumAM paTa che ja ane paryAyarUpe (vartamAna paryAyathI) taMtumAM paTano abhAva che. evI ja rIte paTa pariNAmanA kALe (paTamAM) dravyarUpe taMtu che paNa paryAyarUpe taMtu nathI. jyAre taMtuno paTa bane che tyAre taMtuparyAyano nAza thAya che ane paTaparyAyano utpAda thAya che. Ama suMdara buddhivALA syAdvAdIo ubhayanayanI apekSAe avayava-avayavI, samudAyasamudAyI, guNa-guNIomAM bhedabheda svIkAre che tethI anekAMtanI sUkSma-bAdara, pratighAtaapratighAta, bheda-saMghAta, kArya-kAraNa, ekatva-anyatva vagere sarva prakAranAM pariNAmo(paryAyo)ne svIkAre che. AthI koI paNa prakArano doSa anekAMtavAdIne Avato nathI. A pramANe dravyArthika ane paryAyArthika baMne nayanA varNanathI..... "avayavo potAnAthI judA avayavI dravyanA AraMbhaka che." AvuM nirUpaNa karatAM dravyAstikane paryAyAstike prazna karyo hato ke-"avayavI-paTa potAnA kAraNabhUta pratyeka avayavomAM (taMtuomAM) sarvathI che ke dezathI che ?" A vikalpa paNa syAdvAdInI sAme siddhasAdhyatA Adi ghaNA doSavALo hovAthI dUra karAyelo ja jANavo..........kema ke "jo sarvathI taMtuomAM paTa hoya to ghaNA avayavI mAnavA Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 tattvArtha sUtra paDaze. Avo doSa Apyo hato." te amAre to siddha ja che. kema ke taMtuomAM dravyathI paTa rahe ja che...... ....jo dezathI taMtuomAM paTa hoya to koI eka Akho paTa banaze ja nahIM..." te doSa paNa amArI sAme TakI zakato nathI kema ke "taMtumAM dezathI paTa kaho to paTano deza taMtu ja che to te taMtu paNa paTamAM dravyathI che ja. eTale amAre to badhuM siddha ja che. siddhane sAdhya karavuM te to siddhasAdhyatA doSa che. sAdhya to asiddhanuM karavAnuM hoya che. tethI A rIte vicAratAM judo eka avayavI nathI. dravyAstike "avayavothI juduM eka dravya ja che. AvuM je nirUpaNa karyuM hatuM te barAbara nathI. avayavothI judo eka avayavI nathI. ane....AthI ja pahelA je paryAyAstike kahyuM hatuM ke -"eka dravyano abhAva hovAthI mAtra utpAda-vinAza che sarva vastu utpAda-vinAzavALI che. utpAda-vinAzavALI vastu arthakriyAmAM samartha che." te nirUpaNa paNa dravya-paryAya ubhaya nayathI vicAratA dUra thAya che ane sthitisvarUpa anvayI dravyAMza che jenA AdhAre utpAda ane vinAza che te siddha thAya che ane AthI sthiti, utpAda ane vinAza svabhAva ja sarva vastu arthakriyAmAM samartha che. sthiti nirapekSa utpAda-vinAza hoI zakatA nathI. eTale mAtra utpAda-vinAza nathI paNa sthitithI sApekSa utpAdavinAza che. vastu sthiti-utpAda-vinAza svarUpa che. vaLI paNa pahelA paryAyAstike nirUpaNa karyuM hatuM ke...mAtra utpAda-vyaya che" tyAre dravAstike kahyuM ke "utpAda-vyaya kArya che to tenuM kAraNa hovuM joIe. kAraNarUpe dravyanI siddhi thAya che..." to tenuM khaMDana karatAM paryAyAstike jaNAvyuM ke kArya-kAraNa kalpanA mAtra che. apekSAthI A kArya che, A kAraNa che AvuM jJAna thAya che...." apekSAthI jJAna thatuM hovAthI kAryakAraNa kalpanA mAtra che"..... to tenuM A nirUpaNa paNa ayukta che. kema ke kAraNa eTale zuM? kAraNa kone kahevAya? je kare te kAraNa. kAryAntarane (potAnAthI judA kAryane) pedA karavAmAM je samartha hoya che te kAraNa kahevAya che. kema ke kriyA e kAraNAntaranI apekSA rAkhe che. kAraNa sApekSa ja kriyA hoya che. ane tame je kalpanA kaho cho te zuM che? zuM kalpanA bAhyarthazUnya vijJAnamAtra che? arthAt bAhya padArtha vinA mAtra tenuM jJAna ja che ? zuM kalpanA bAhyAWzUnya zabdamAtra che? arthAt bAhya padArtha vinA mAtra zabdaprayoga che ? 1. kriyA jemAM pedA thAya che tenA sivAyanuM kAraNa te kAraNAntara. dA. ta. cakramAM bhUmi pedA karavI hoya to kAraNAntara daMDanI apekSA rahe che. tevI rIte ahIM samajavuM. Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 305 adhyAya-5: sUtra-29 kalpanA e bAhyartha zUnya vijJAnamAtra hoya to te kAraNa banI zake nahIM. jo kalpanA e bAhyArthanya vijJAnamAtra hoya to te(vijJAna)nI potAnAthI judA ghaTAdi kAryAntarane utpanna karavAnI zakti nathI. padArtha vinA mAtra jJAna e kAryane utpanna karI zake nahIM, eTale grAhya-grAhakarUpa padArthathI zUnya ekaluM vijJAna che e pramANe mAnI zakAya nahIM. kema ke "arthazUnya ekaluM vijJAna che' AmAM koI pramANa nathI. prameyarUpa koI artha to che ja nahIM to pramANa kevI rIte bane ? jo koI padArtha nathI to tenuM jJAna kevI rIte ? vijJAna vijJAna tyAre ja kahevAya ke enAthI koI grAhya hoya. mATe bahiraMgAthe(bAhya padArthothI zUnya grAhya-grAhaka vijJAnamAtra che. emAM koI paNa pramANa nahIM hovAthI svIkArI zakAya tema nathI . kArya-kAraNa e bhrAnti che. upara mujaba jo vAdI kalpanA eTale "bAhyAWzUnyavijJAna' AvuM nirUpaNa kare che to doSa Ave che. kalpanA ghaTAdi kAryanuM kAraNa banI zakatI nathI mATe have te vAdI kahe che ke kAryakAraNa, grAhya-grAhaka arthAt A kArya che ne A kAraNa che. AvI je vyavasthA che te mAtra bhrAMti che. kArya-kAraNa vyavasthA abrAMta che.. kArya-kAraNa vyavasthA bhrAMti nathI. kema ke bhrAMtinuM paNa koI bIja (kAraNo hoya che. jyAre kArya-kAraNa vyavasthA bhrAMta che AvuM siddha karanAruM koI kAraNa nathI mATe kAryakAraNa vyavasthA abhrAta che, bhrAMta nathI. jo tuM "bAhyartha zUnya' prayoga kahe to te paNa banI zake nahi. kema ke pratiSedha ane pratiSedhya baMneno sadbhAva che. tame abhAva kaho to kono abhAva ? jeno abhAva bolo cho te pratiSedhya che ane abhAva e pratiSedha che. Ama pratiSedha ane pratiSedhya bane che. tame bAhya arthanI zUnyatA bolo cho tethI bAhya arthano pratiSedha thAya che. ahIM pratiSedhya bAhya artha hoya ja nahIM to pratiSedha kono ? arthAtu-pratiSedhya vinA pratiSedha banI zake nahIM. dA. ta. jema zazazRMga e pratiSedhya nathI eTale eno abhAva bolAto nathI. AthI pratiSedhya ane pratiSedha baMneno sadbhAva hovAthI zUnyatA paNa saMbhavI zake nahi. mATe "bAhyartha zUnya" paNa kahI zake nahi. kalpanA e zabdamAtra hoya to abhAva paNa asat thaze. have tame kaho ke-"kalpanA e bahiraMgArthazUnya mAtra zabdaprayoga ja che. arthAt padArtho che. ja nahIM. paramArthathI koI padArtha nathI. paNa padArtha che evuM kahevAya che te vyavahArathI. A kArya che, A kAraNa che. A to mAtra zabdaprayoga che. vAstavika koI padArtha kArya nathI, koI kAraNa nathI." to ame kahIe chIe ke-pratiSedha paNa vyavahAra ja che. eTale pratiSedha paNa asat thaze ! tame bAhya padArthano pratiSedha karI rahyA cho to te paNa vyavahAra ja che. mAtra zabdaprayoga Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 tattvArtha sUtra che eTale te asatu thaze ! bAhya padArthono pratiSedha asata che eTale bAhyapadArthono saddabhAva apratihata che. bAhya padArtho nathI e vyavahArathI kahevAya che eTale bAhyapadArtho che e vAstavika ja che to padArtho nathI e kevI rIte kahevAya? eTale padArtho paNa che ane kAryakAraNa bhAva paNa che. je asata che, rAsabhazaMga nathI tenI koIe pote kalpanA karI hoya ke te AvuM che to tevuM parikalpita rAsabhazRMga mATI khodavAnuM kAma karatuM koI kALe ISTa paNa nathI ane daSTa paNa nathI. AvuM joyuM koIe ke rAsabha zRMga mATI khodI rahyuM che? AvI vAta kare to paNa game ? nahIM ja, kAraNa ke asat che. che ja nahIM tenI vAta kayAM ? AthI asatu evA rAsabhazaMga Adi koInuM kAraNa paNa nathI ane kArya paNa nathI. mATe ja sAva apratihata hovAthI bhAvo (padArtho) che ane kArya-kAraNa bhAva paNa che. vaLI "kArya-kAraNa kalpanAmAtra che', A nirUpaNamAM "pratItyapratyayamAtravRttivAta' hetu ApI dIrghatvavatAvat' udAharaNa ApyuM che te udAharaNa paNa barAbara nathI. kema ke tame kaho cho dIrthanI apekSAe hasva che ane havanI apekSAe dIrgha che. vAstavika dIrghatA, hrasvatA nathI. kalpanAmAtra che. to dIrghatA ja svarUpathI asatuM hoya ane asat evI dIrghatA hRsvatva buddhinuM kAraNa bane to AkAzakamalanI karNikA paNa hrasvatva buddhinuM kAraNa banavI joIe. kema ke te paNa asata che, paNa evuM to zake nahIM. eTale svatva ne dIrghatva svarUpathI asat nathI. chatAM paNa jo tuM ema kahe ke asatathI asat ja utpanna thAya to zazaviSANathI kharaviSANa thavuM joIe. paNa e bane nahi. eTale have jo tuM vastumAM dIrghatA che ja evuM svIkAre che to (1) "pratItyapratyaya mAtra sarva che, badhuM ApekSika che..." e siddhAMta Ubho rahI zakato nathI. kema ke dIrghatA to satu che eTale che ja, hrasvatAne lIdhe tenuM jJAna nathI mATe dIrghatA pratItyapratyaya na rahI... (2) dIrghatA sat che eTale dIrghatA ane svatAnI buddhi ekasAthe thavI joIe. kema ke tame dIrghatAnI apekSAe hrasvatva svIkAro cho to dIrghatA hoya to A hrasva che AvuM jJAna thAya ne? eTale dIrghatA sat che eTale te hovI joIe ane enI apekSAe hasva che mATe te Ama dIrgha ane hRsva baMnenuM jJAna ekasAthe thavuM joIe, dIrghatA ne hRsvatvanI buddhi ekasAthe thavI joIe... paNa te thatI nathI mATe pratItyasamutpatti banI zakatI nathI. (3) svatA e dIrghatAne laIne che, vAstavika nathI eTale e asat che to asanuM koI kAraNa hotuM nathI. asat evI hrasvatAnuM koI kAraNa nahIM bane. A rIte dIrghatAne tame "sa" che ema svIkAro to (1) "pratItyapratyayamAtra' A siddhAMta (hetu) rahI zakato nathI. (2) dIrghatA-svanA baMnenI buddhi ekasAthe thavI joIe. Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 sUtra-29 307 | (3) satu evI dIrghatA asatu evI hrasvatAnuM kAraNa banI zake nahIM. A badhA doSo Ave che ane dIrghatA "asatu' che evuM svIkAro to to upara batAvI ja dIdhuM che ke asathI asat utpanna thavo joIe paNa te to banatuM ja nathI. jo dIrghatA-hrasvatA baMnene sat svIkAro to to koI prazna ja nathI. baMne che ja pachI pratItyapratyayanI vAta ja rahetI nathI. vaLI jo tame kaho ke badhuM pratItya ja che, pratItyathI ja siddha che pratItya vinA thatuM nathI... to ame pUchIe chIe ke pratItyanI siddhi konAthI ? pratItyasiddhi paNa pratItyasiddhithI ja svIkAravI paDaze. ane tethI tArA svIkArelAno virodha Avaze. kema ke A pratItyasiddhi pratItyasiddhithI thAya che to e pratItyasiddhi A pratItyasiddhithI thavI joIe ne ? to ja sarva pratItyapratyaya che. A siddhAMta rahI zake ne ? evuM to che nahIM mATe virodha Avaze !......tethI dhrauvyAMza lakSaNathI dravyanI sattA sat che, apekSya siddha nathI, je dravyasattA kAraNa tarIke vyavahArano viSaya bane che. arthAt dravya che ja jene ApaNe kAraNa kahIe chIe. A rIte kAraNa che e siddha thAya che. kAraNanI siddhi thaI eTale kAryanI paNa siddhi thAya ja kema ke kArya vinA kAraNa hoya nahi. A avinAbhAva vyAptithI kAryanI siddhi paNa thaI gaI. jo kArya na hoya to kAraNa banI zake ja nahIM kema ke kAraNanA guNano asaMbhava che. kAraNano guNa che "karavuM' e kare to kAraNa kahevAya. jo kArya na kare to teno guNa na rahyo to te kAraNa bane ja kevI rIte ? kAraNa che to te kare che mATe kArya che ja. paryAyAstike jaNAvyuM hatuM ke... "utpAda-vyaya svayaM thAya che....kAryakAraNanuM jJAna apekSAthI thAya che. sarva pratItyapratyaya che....A vAta barAbara nathI. e to ApaNe vicArI gayA chIe... paNa ApaNe tyAM ekAMta nathI. utpAda Adi keTalAka paryAyo apekSAthI siddha che. keTalAka apekSA vagara svayaMsiddha che. apezyasiddha paryAyo :- prayogathI thanArA paTa Adi paryAyo apekSyasiddha che. anapezyasiddha paryAyo - svAbhAvika vignasAthI thanArA paramANunI nIlatA, vAdaLa, indradhanuSa, vIjaLI Adi paryAyo anapekSya siddha che. A rIte kArya-kAraNanA svarUpanI siddhi thaI gaI eTale pahelA je tame kahyuM hatuM ke- "taMtu ane paTamAM ke mATI ane ghaTamAM koI svasiddha rUpa nathI. taMtumAM A kAraNa che, ane paTamAM A kArya cheAvuM jJAna thAya che te to apekSAthI thAya che... taMtu svayaM kAraNa nathI, paTa svayaM kArya nathI ane temAM A kAraNa che, A kArya che AvuM jJAna karo cho tethI te asad arthaviSayaka che. che nahIM ne tenuM jJAna karo cho eTale te asaarthaviSayaka che... A vAta paNa siddha thaI nahIM kAraNa ane kArya asad arthaviSayaka nathI e pramANe siddha thayuM. A rIte kArya-kAraNa kalpanAmAtra nathI. kArya paNa che, kAraNa paNa che. kArya-kAraNa Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra 308 svarUpathI siddha che paNa A kAraNa che, A kArya che. A asat padArthanA viSayavALuM jJAna nathI. A rIte ApaNe dravyAstikAya ne paryAyAstikAyanA mantavyane vicAryuM. temanA ekAMta nirUpaNamAM aneka doSo AvyA te anekAMtavAda syAdvAdanI prakriyAthI ApaNe saMmArjita karyA ane tenA dvArA sUtrano vistArathI artha vicAryo. have ApaNe bhASyanA akSarone laIne vicAraNA karIe.. bhASyamAM 'utpAvyayAmyAM dhrauvyeLa ca yu to lakSaLam'.... . A pahelI paMkti che.... temAM 'utpAvyayAbhyAm' utpAdazca vyayazca utpAdavyayau nirdeza karyo che. = = 1. utpAda ane vyaya. A rIte samAsa karIne eka padathI dhrauvyeNa dhruvatIti dhruvam -- zAzvataM dhruvasya bhAvaH dhrauvyam sthiratA utpAdyayau ca dhrauvyuM 6 utpAvyayadhrauvyALi utpAda, vyaya ane dhrauvya. yun yukta eTale yoga, (joDAyeluM) samudAya. sat astIti sat vidyamAna. A pramANe bhASyanI pahelI paMktinA zabdono artha che. have teno bhAvArtha vicArIe = nitya chIe. paraspara sApekSa utpAdAdi samudAya sat che... utpAdAdi eka eka sat nathI. paNa yoga eTale paraspara sApekSa utpAdAdino samudAya sat che. paraspara nirapekSa utpAdAdino samudAya sat nathI. A bhASyanA zabdono bhAvArtha che tenuM rahasya che. dA. ta. jema samudita (maLelAM) vRkSo e ja vana che paNa eka eka vRkSa e vana nathI. tema utpAda, vyaya ane dhrauvya paraspara sApekSa--teno yoga e sat che paNa utpAdAdi eka eka sat nathI. 'yukta' padano bIjI rIte artha... upara yunuMvI yoLe A dhAtuno paraspara sApekSa artha karyo. have yuniSa samAdhI A dhAtuno prayoga rAkhI artha karIe chIe. eTale yuno artha 'samAhita' thAya. AthI 'samAhita trisvabhAvuM sat' Avo sUtrArtha thAya. to samAhita eTale ekabIjAmAM saMbaddha, trisvabhAvuM eTale utpAda, vyaya ane dhrauvya ja. Ano saLaMga artha--ekabIjAmAM saMbaddha evA utpAda, vyaya ane ahIM yoga e utpAda, vyaya, dhrauvyanA saMyogarUpa yoga nathI, samudAya paNa judo nathI paraMtu 'samudita thayelA evA' te yoga che. Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-29 309 dhrauvya A traNa svabhAvavALuM sat che. A rIte yukta padano bIjo artha samAdhi karyo. Ama bhASyamAM prayoga karAyela "yu$'nA be artha karyA. 1. yupI yoge-paraspara sApekSa. utpAda, vyaya ane dhrauvya ekabIjAnI apekSAe che, utpAda vyayanI apekSAe che, vyaya utpAdanI apekSAe che, prauvya paNa utpAda-vyayanI apekSAe che ne utpAda-vyaya paNa drauvyanI apekSAe che. utpAda sivAya vyaya nathI, vyaya sivAya utpAda nathI, dhrauvya sivAya utpAda-vyaya nathI. Ama traNe paraspara sApekSa che. 2. yuniva samAdhI-paraspara pratibaddha utpAda, vyaya ane prauvya traNe sAthe rahe, koI koIne choDIne na rahe. A rIte baMne yun dhAtunA artha batAvI utpAda-vyaya-dhrauvya paraspara sApekSa ekasAthe ja rahe che AvuM nizcita jJAna karAve che. bIjAoe karela sUtrano artha. bIjAo "utpatribrIcaithuruM' A pramANe sUtra rAkhI "utpAda, vyaya ane dhrauvyathI je yukta hoya te sat che" Avo artha kare che. prazna - to teone ame prazna pUchIe chIe ke utpAdAdithI yukta zuM che? utpAdAdithI yukta je hoya tenuM nirUpaNa karavuM joIe. utpAdAdi traNa sivAya dravyano abhAva hovAthI ame jANI zakatA nathI ke utpAdAdithI yukta koNa thAya che ? have bIjAo A praznanuM samAdhAna karatAM kahe che ke uttara :- ahIM utpAdAdithI yukta vizeSya karAya che arthAta "samudita evA utpAdAdi' e pramANe vizeSaNathI viziSTa karAya che. samudita utpAdAdi sAthe je yoga che te yoga yukta kahevAya. A ja sat kahevAya che. eTale ke samudita utpAdAdino yoga che te ja sata che paNa bhinna utpAda ane vyaya vaDe je yoga te sat nathI. A utpAdAdino yoga sAmAnyathI anAdithI che. vizeSathI (amukano utpAdAdi A rIte) vivakSA karIe to te yoga Adi che. utpAda-vyaya samAsathI kahyA ane dhrauvya juduM kahyuM tenuM kAraNa... - have bhASyakAre utpAda-vyayane samAsathI kahyA ane dhrauvyane juduM kahyuM tenuM zuM kAraNa? A prazna svAbhAvika thAya che. to tenuM samAdhAna paNa suMdara che. te A pramANe- sAmAnya e pradhAna che te jaNAvavA mATe prauvya' e pada juduM rAkhyuM che. kAraNa ke anvayAMza-dravyAMza hoya to ja tene AzrayIne utpAda-vyaya saMgata thaI zake. dravyAMza e sAmAnya Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 tattvArtha sUtra che. utpAda-vyaya e paryAya-vizeSa che. sAmAnya vagara vizeSa hoI zakatuM ja nathI. jo dravyAMza na hoya to utpAda kono ? ane utpAda nathI to te AkAre vinAza kono ? Ama ApaNe dhrauvyAMzanI mukhyatA batAvavA mATe bhASyakAre "brauvya' pada asamasta mUkyuM che tevuM samAdhAna karyuM tyAre bIjAo A praznanuM bIjI rIte samAdhAna kare che..- bIjAo taraphathI A praznanuM bIjI rIte samAdhAna..... "dhrauvya =' A pada bhASyamAM bhASyakAre asamasta (samAsa vagara) mUkyuM che tenuM kAraNa utpAda-vyaya satanuM lakSaNa che ane bIjuM prauvya e sanuM lakSaNa che. dhrauvya e satanuM lakSaNa badhAM dravyomAM che jyAre utpAda-vyaya e satanuM lakSaNa pudgalamAM ja che ane te sivAyanAM dravyomAM utpAda-vyaya ghaTAvavAM hoya to upacArathI ghaTAvAya. A bheda batAvavA mATe "dhrauvya' A pada juduM mUkyuM che. te vAta A kArikAmAM che. kArikA :- utpAda-vyaya-dhrauvya yukta hoya te sat che. Ama trilakSaNarUpa sat siddha thaye chate sAdisatu utpattivALI vastu kema trilakSaNa na bane? kema ke je utpattima padArtha hoya che te niyamathI vinAzI hoya che. eTale jyAM utpAda che tyAM vinAza ane dhrauvya avazyameva hoya che. to satu trilakSaNa kema na thAya ? arthAt sat trilakSaNa che. A pUrvArdhano artha thayo. have uttarArdhano artha vicArIe. sUtramAM tripuM kahyuM eTale utpAdAdi traNanI madhyamAM sanA lakSaNarUpe je prauvya kahyuM che te dravyArthikathI kahyuM che. jenA zaMkA :- sUtramAM samAsathI ja utpAdAdi traNano bodha thaI jato hovA chatAM dhrauvyane bhASyakAre juduM kema pADyuM ? samAdhAna :- prauvya e satanuM lakSaNa che. AthI ja A bhASyamAM dravya 2 A pada juduM mUkyuM che. (utpAvyayAkhyAM dhrauvyA 2) A pUrvArdhano artha che. have uttarArdhano artha che. zaMkA :- vRttimAM prauvya jema juduM kahyuM tema utpAda-vyaya e paNa judA kahyA che to te be satanuM lakSaNa kema nahIM ? samAdhAna :- sat trirUpa che. utpAdAdi traya je A traNa saMbhavathI vikalyate-vibhAga karAya che matalaba je prakAre jyAM jeno saMbhava hoya te rIte tyAM vibhAga karAya che... rA. to te kevI rIte thAya che te batAve che- ....utpAda ane vyayamAM niyamathI prauvya che paNa je aMtye dhrauvya che temAM utpAda ane vyayanI bhajanA che. dhrauvya evA gaganAdimAM svataH utpAda-vyaya nathI kema ke e AkAzamAM utpAda-vyaya bIjAnI apekSAe che. eTale svataH nathI paNa para nimittathI to eTale ke avagAhanA lenAra pudgalAdinI apekSAthI avagAhanA Adi rUpa utpAda-vyaya che. eTale upacArathI utpAda-vyaya saMbhave paNa che. A rIte utpAda-vyaya vastumAM vyApaka che ja eTale satanuM lakSaNa kema na bane ? upacArathI sanuM lakSaNa bane, pradhAnavRtti laIe to dhrauvya e vastunuM vyApaka che to brauvya e vyApaka hovAthI sanuM lakSaNa bane. pradhAnavRttino Azraya karavo e ja Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 sUtra-29 311 nyAyayukta che....lal hajI paNa bhajanA batAve che.eka sat evuM che ke "che ane utpanna thatuM nathI", vaLI eka sat evuM che ke "utpanna thAya che ane che" vaLI eka satu evuM che ke "nathI ane utpanna thAya che" je AvuM nathI tenAthI para je asat che te "nathI ane utpanna paNa thatuM nathI." I4 bhajanAnuM sArI rIte sulabhatAthI jJAna thAya mATe cAra daSTAMta Ape che.... A cArenAM udAharaNa A pramANe che- (1) AkAza sat che paNa svataH utpanna thatuM nathI...che ane utpanna thatuM nathI. (2) paramANu utpanna thAya che ane sat che.... 'utpanna thAya che ane che. (3) pradIpanA aMtyazikhAdi nathI ane utpanna thAya che... nathI ane utpanna thAya che. (4) AkAzakusuma nathI ane utpanna paNa thatuM nathI. nathI ane utpanna paNa thatuM nathI. A pAMca kArikAno saMkSipta bhAvArtha. pudgala ane jIvomAM utpAda-vyaya judA prakAranA che, dharma, adharma, AkAzamAM utpAdavyaya judA prakAranA che jyAre dhrauvya pAMceya dravyomAM samAna che mATe vRtti-bhASyamAM dhrauvya 2 A pada juduM mUkyuM che. utpAda-vyaya dharmAdimAM judA prakAranA che ane jIva pugalamAM judA prakAranA che. dharma, adharma ane AkAzamAM adhigamanA upAyanA viSayapaNe utpAda ane vyaya che, jyAre jIva ane pudgalomAM dravya-kSetra-kALa ane bhAvanI apekSAthI utpAda ane vyaya che. prayogathI thanArA utpAda ane vyaya judA che ane prayoga vinA svAbhAvika thanArA utpAda-vyaya judA che. dharmAstikAyAdimAM dravyasvabhAvanI apekSAvALA aprayogaja jJAnanA viSayarUpa ja utpAda ane prazruti che. temAM pauruSeya prayoga ke vinnasA prayoga thaI zakatA nathI. AthI dharma, adharma, AkAza A traNanA utpAda-vinAza paranimittaka che. jyAre jIva ane pugalanA utpAda-vyaya prayoga ane vignasAthI thAya che. A rIte dharma adharma AkAzamAM (1) mAtra jJAnanA viSayarUpe ja utpAda-vyaya che. A rIte dharma-adharma AkAzamAM (2) dravya svabhAvanI apekSAvALA aprayogaja utpAda-vyaya che.-- -- 1. "bhedAdaNa' eTale bhedathI paramANu utpanna thato hovAthI paramANu kathaMcit anitya manAya che te - apekSAe A udAharaNa che. 2. "nathI ane utpanna thAya che" AvuM tame je kahyuM enAthI dravya je astitvarUpa che tenuM vyApakapaNuM nahI thAya ! evI zaMkA nahIM karavI kema ke drauvya e satanuM lakSaNa dravyArthika nayathI che. pudgalarUpe pradIpanI aMtyazikhAdinuM utpatti pahelA ane vinAzanA pachI paNa pudgalarUpe sattva che ja eTale dhrauvya rahyuM. Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 2 tattvArtha sUtra A rIte dharma-adharma AkAzamAM (3) paranimittaka utpAda-vyaya che. jyAre (1) jIva ane pudgalomAM (1) dravya, kSetra, kALa ane bhAvanI apekSAthI utpAdavyaya che. jIva ane pudgalomAM (2) prayoga ane vignasAthI utpAda-vyaya che, jIva ane pudgalomAM (3) svataH ane paranimittaka utpAda-vyaya che. Ama dharmAdi traNamAM utpAda-vyaya judA prakAranA che ane jIva ane pugalomAM utpAdavyaya judA prakAranA che. jyAre drauvya to sarva dravyomAM aviziSTa che, eka ja jAtanuM che, AthI ja bhASyamAM bravya A pada juduM mUkyuM che.... A utpAda-vyaya-dhrauvyarUpa sanuM lakSaNa koI ThekANe upacArathI che, koI ThekANe paramArthathI che. A badho pUrvApara vicAra karIne prajJAvAna AgamajJo virodha na Ave te rIte vyAkhyA karaze. ame to A viSayamAM anipuNa chIe. eTale A viSayamAM anipuNa evA ame skUlabuddhithI kaMIka kahIe chIe. bhASyanA 4 zabdano artha have dhrauvya pachI je va zabda che te samuccaya arthavALo che. AthI utpAdAdi eka eka sanuM lakSaNanuM che arthAt mAtra utpAda paNa sanuM lakSaNa che, mAtra vyaya paNa sanuM lakSaNa che, mAtra dhrauvya paNa satanuM lakSaNa che Avo artha nathI thato paNa samudita evA ja utpAda-vyaya ane dhrauvya sanuM lakSaNa che, paraspara sApekSa-maLelA evA ja utpAdAdi vastu tattva che Avo artha thAya che. A ja arthane bhASyakAra ma pachInA bhASya vaDe batAve che. eTale ke utpAdAdi pratyeka satanuM lakSaNa bhASyakArane iSTa nathI paNa samudita ja utpAdAdi vastutattva che. A ja ISTa che te bhASyanI bIjI paMkti dvArA batAve che ke- ..."je utpanna thAya che, je vyaya pAme che ane je dhruva che te sat che. AnAthI bIjuM asata che..." bhASyamAM ya (ja) utpAta ityAdimAM yat zabda che te sAmAnyane ja kahenAra sarvanAma che. je dharmAstikAyAdi pAMcano saMgraha kare che. dravyanayano abhiprAya paraspara sApekSa-maLelA ja utpAdAdi satanuM lakSaNa che. temAM--utpAdAdimAM dravyanayanA abhiprAye AkArAntarano AvirbhAva te ja utpAda che arthAt bIjo AkAra pragaTa thavo, je AkAra hato te badalAIne bIjo AkAra thavo te ja utpAda che. je aupacArika che. paramArthathI koI vastu pedA thatI nathI. kema ke satata avasthita dravyAMza ja che. haMmezA sthira rahenAra dhrauvyAMza ja che. mATe koI vastu pedA thatI ja nathI mAtra tenuM svarUpa badalAya che te ja utpAda kahevAya Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 H sUtra-29 313 che. tathA vyaya e tirobhAvarUpa che. pUrva avasthAno-pUrva paryAyanuM tirodhAna e vinAza che. arthAt pUrva paryAya(AkAra)nuM DhaMkAI javuM, dUra thavuM te ja vinAza che. kAraNa ke dravya ja te te prakAre vartavuM utpAda-vinAza zabdathI kahevAya che. ane nirUpaNa thAya che. paryAyanayano abhiprAya pUrNakSaNano uccheda thAya arthAt nAza thAya tyAre bIjI kSaNa pedA thAya che e paryAyano utpAda che. eTale bIjI kSaNano utpAda thayo. A utpAda paryAyarUpa te kSaNano niranvaya uccheda thavo te vinAza che. dhrauvya mATe dravyanayano abhiprAya... dravyAstikanA mate anvayI sAmAnyAMza dhrauvya che. e pAramArthika che ane utpAda-vyaya aupacArika che. paryAyamate dhrauvya... paryAyAstika upacArathI dhrauvya zabdano artha eka saMtAna ja che Avo kare che ane te saMtAnanA baLe ja pratyabhijJAnI prasiddhi kare che. Ama paryAyanaya utpAda-vyayane pAramArthika mAne che ane dhrauvyane aupacArika mAne che. matalaba dravyAstika anvayI dhrauvya che jene sAmAnyAMzadravya kahe che jenA AdhAre utpAdavyaya thAya che. paryAyAstika to utpAda-vyaya ja mAne che te konA AdhAre ? to te jaNAve che saMtAna. jo koI anvayI hoya nahIM to utpAda-vyayano AdhAra koNa ? to dravyAstika dhrauvya sAmAnyAMza-dravya kahe che tenA badale bauddho saMtAna kahe che. AnAthI ja pratyabhijJA paNa siddha thAya che. sogaM 'te A caitra che' AvuM je jJAna thAya che te pratyabhijJA kahevAya che. jo bauddha saMtAna na mAne to tenA siddhAMta pramANe pUrvakSaNa to nAza pAmI gaI che ja pachI sogya AvI pratyabhijJA kevI rIte thAya ? mATe te eka saMtAna mAne che tene lIdhe pratyabhijJA thAya che. A rIte dravyanayathI anvayI sAmAnyAMza dhrauvya ja che, utpAda-vyaya to aupacArika che. kAraNa ke dravya ja tevI tevI rIte utpAda ane vinAza pAme che tema kahevAya che. paryAyanayathI utpAda-vyaya ja che. dhrauvya to aupacArika che. Ama dravyanayathI dhrauvya paryAyanayathI utpAda-vyaya ubhayanayanI saMgatithI traNenuM paNa vastunA sadbhAvanI pratipatti mATe pratipAdana karAya che. kema ke vastu vastu tyAre ja kahevAya ke A traNa hoya. utpAda ane vyaya vagara dhrauvya koI paNa pramANano viSaya banI zakatuM nathI. arthAt utpAda ane vyaya zUnya dhrauvyamAM koI pramANa nahIM maLe ane sAmAnyAMza-dhrauvyathI rahita utpAda-vinAzamAM paNa pramANa nahIM maLe. mATe ja bhASyamAM lakhyuM che ke-- "je utpanna thAya che, je nAza pAme che, je dhruva che te sat che' utpAda-vyaya-dhrauvya sat Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 che. "ato anyad asat". prazna :- A vAta sUtramAM kahI nathI to bhASyakAre kevI rIte kahI ? uttara H- sAmarthyathI A vAta prApta thaI ke.... tattvArtha sUtra "AnAthI anya asat che..." eTale ke upara je kahyuM te sat che ane utpAdAdi samudita svabhAvathI je anya che te asat che.... juduM hoya te asat utpAdAdi samudAya che temAMthI apakRSTa (dUra karAyela) chUTA paDela eka eka utpAda, vinAza ke dhrauvya athavA babbe utpAda ane vinAza, utpAda ane dhrauvya ke vinAza ane dhrauvya AvA bIjAthI nirapekSa eka eka aMza ke babbe maLelA aMza e asatno viSaya bane che, (satno viSaya banatA nathI) ane asat vyavahAranI sAthe saMbaMdhavALA che. ahIM prazna thAya ke te zuM che ? utpAdAdi samudita svabhAvathI che to evuM zuM che ? ahIM je asat zabda kahevAya che teno artha anupAkhya nathI. kema ke anupAkhya che e to zabda vyavahArane ayogya che H jyAre ahIM to asat zabdaprayoga che. jo asat zabdano artha 'anupAkhya' mAnavAmAM Ave to te anupAkhya zabda vyavahArathI yogya thayo kahevAya. AthI ahIM asatno artha anupAkhya nathI. paraMtu utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka je samudAya che tenAthI chUTA paDelA eka eka ke babbe aMzo che te asattA viSaya bane che. Ama paraspara sApekSa samudita utpAdAdi sat che ane te sivAya paraspara nirapekSa utpAdAdi eka eka ke babbe aMzo che te asat che. bhASyanI paMktithI sat, asanuM A rIte spaSTa jJAna thAya che. prazna :- tame utpAdAdi satnI vyAkhyA ubhaya nayathI karI paNa dravyanaya ane paryAyanaya baMne svataMtra che. baMne nayo paraspara vijayanI icchA rAkhanArA che. potapotAnI mAnyatAnuM khaMDana ekabIjA sahana karI zakatA nathI. eTale vaLI pAchI vastu sImanvita ja rahI. arthAt dravyArthika dhrauvyAMzane ja mAne che ane utpAda-vyayanuM nirasana kare che, paryAyArthika utpAda-vyaya mAne che ane dhrauvyAMzanuM khaMDana kare che. eTale paraspara virodhamAM ja UbhA che. dravyanaya vastumAM dhrauvyAMza ja mAne che eTale dhrauvyasvarUpa vastu che AvuM pratipAdana kare che. paryAyanaya vastumAM utpAda-vyaya mAne che eTale utpAda-vyaya rUpa vastu che AvuM pratipAdana kare che. A rIte baMne nayonI judI judI mAnyatAne lIdhe vastu sImanvita ja rahI. eka vastumAM utpAda-vyaya-dhrauvya rahyA nahi. vastunI vastutA to paraspara-sApekSa utpAda-vyaya-dhrauvya svabhAva che te to rahyuM ja nahIM tethI vastunI vastutA vastumAM rahI zake nahIM. uttara H- utpAda-vyayane mAnanAra paryAyanayanuM svAtaMtrya che ja nahIM kema ke enA u52 dravyanayano aMkuza che. arthAt paryAyanaya dravyanayane AdhIna che. AthI te svataMtra nathI. have paryAyanaya dravyanayane AdhIna che, svataMtra nathI te kevI rIte ? te ApaNe vistArathI Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-29 samajIe. paryAyanaya dravyanayane AdhIna che... abhUta hoya ane bhavana hoya, arthAt pUrvakALamAM hoya ja nahIM ane uttarakALamAM thato hoya tevo koI utpAda dharma che nahIM. utpAda je utpAda che te utpAdanA be prakAra che : (1) prAyogika utpAda, (2) vaignasika utpAda. prAyogika utpAda : jIvanA vyApArathI thAya te prAyogika utpAda kahevAya che. te prAyogika utpAdanA be prakAra che. (1) anabhisaMdhija prAyogika utpAda (2) abhisaMdhija prAyogika utpAda 1. anabhisaMdhija prAyogika utpAda : 315 = irAdA vagara jIvanA vyApArathI thato. irAdApUrvaka jIvanA vyApArathI thato. = irAdA vagara jIvanA vyApArathI thAya te anabhisaMdhija prAyogika utpAdi kahevAya che. A anabhisaMdhija utpAdanA mana, vacana ane kAyAnA bhedathI 152 prakAra che. kAyAno vyApAra 7 prakAre, vANIno vyApAra 4 prakAre ane manano vyApAra 4 prakAre Ama anabhisaMdhija vyApAra 15 prakAre che. 1. temAM kAyA, vANI ane mana e te te vargaNAnAM pudgalono samudAya che. te kAyAdi samudAyAtmaka che, ane samudAya to sArtha, ratha ane cakranI jema asat che. sArtha, ratha ane cakra e koI svataMtra nathI paNa avayavanA samudAyarUpa che. dA. ta. sAthe e potAnAM aMgono samudAya ja che. AthI paramArthathI sArtha koI che ja nahi. vAstavika potAnAM aMgonA samudAya sivAya sArtha jevI koI cIja nathI. vaLI 2tha e puruSa ane kUvara vagerethI judI kaMI cIja che ? puruSa ane kUva2 Adi sivAya ratha e koI vastu nathI. eTale sArtha ke rathAdino abhAva che. AthI sArtha, rathAdi kevI rIte utpanna thAya ? evI rIte kAryAdi paNa pudgalanA samudAyarUpa che, ane samUha to samUhi mAtra che. jIva khorAka laIne cAve che te irAdApUrvakano vyApAra ane te khorAka lohI, mAMsa Adi sAta dhAturUpe pariName che te irAdA vagarano jIvavyApAra. 2. A adhyAyanA 44mA sUtramAM juo. 3. rathamAM puruSane besavAnI jagAne kUvara kahevAya che. Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 tattvArtha sUtra samudAya to samudAya ja che. eTale jenAthI samudAya kahevAya che te avayavo ja che. tenA sivAya koI judI cIja nathI. AthI kAyAdimAM paNa koIno utpAda nathI. potAnA avayavo sivAya samudAyano utpAda che ja nahIM. eTale kAyAdi zabdano vyavahAra che paNa paramArthathI asat che. vAstavika kAyAdi koI utpanna thatA nathI. mAtra pudgalano samudAya che mATe temAM paNa utpAda saMbhavato nathI. A rIte anabhisaMdhija utpAda saMbhavato nathI. 2. abhisaMdhija prAyogika utpAda - IrAdApUrvaka jIvanA vyApArathI thAya te abhisaMdhija prAyogika utpAda kahevAya che. kAyAdinA yogathI samagra vAMsaLA vagere kAraNanI apekSA karato hovAthI staMbha, kuMbha vagereno utpAda buddhipUrvaka karanAra puruSanI kriyA-vyApArathI thAya che. eTale A prayogathI thato utpAda kahevAya che. staMbha, kuMbha Adi banAvavAmAM irAdApUrvaka jIvano vyApAra che. kema ke buddhizALI puruSa je banAvavuM che tene vicArI temAM jarUrI kASTa, vAMsa ke mATI Adi pote jAte lAve che te AkAre goThave tyAre staMbha Adi bane che. AthI A utpAda jIvanA vyApArathI thAya che eTale prAyogika che ane te paNa "A banAvavuM che' A rItano irAdo hoya che mATe IrAdApUrvakano jIvano vyApAra che. A utpAda paNa samudAya viSayaka che. samudAyano ja che. ane samudAya to asatu che. asat hovAthI samudAya utpanna thato nathI. AthI A abhisaMdhija utpAdano paNa abhAva ja che. A rIte utpAdanI vicAraNA karatAM evo artha samajAya che ke anvayAMzathI nirapekSa hovAthI prAyogika utpAda saMbhavato nathI. Ama prAyogika utpAdanI vicAraNA pUrNa karI. have bIjA prakAranA vaignasika utpAdana vicArIe. vaignasika utpAda - svAbhAvika thAya te vaignasika utpAda kahevAya che. A vaignasika utpAda paNa nathI. visasA e svabhAvavALI saMjJA zabda che. arthAtu vignasA e saMjJAvAcI nAma che teno artha svabhAva thAya che. vignasA = svabhAva. vignasAthI je thayelo te vaignasika kahevAya. svabhAvathI thayelo te svAbhAvika kahevAya. Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 sUtra-29 317 eTale vaignasika kaho ke svAbhAvika kaho baMne eka ja che. dharma, adharma, AkAza, AtmA, pudgala dravyonI anukrame gati, sthiti, avagAha, upayoga, sparza-zabda vagere A svasvarUpa vRttio che. arthAta gatyAdi rUpe dharmAdi varte che, upayogAdirUpe AtmA varte che. ane sparzAdarUpe pugala varte che. eTale gati Adi dharmAdi dravyonA svarUpe ja rahelA che. dharmAdi dravyarUpa ja che paraMtu te gati Adi dharmAdi dravyonA dharmo ke paryAyo nathI. jo gati vagere dharmAdi dravyonA dharmo ke paryAyo hoya to gati vagerenA utpAdanI vidyamAnatAmAM arthAt gati Adi thatA hoya tyAre dharmAdi dravyonuM koI vilakSaNa evuM juduM ja rUpa thavuM joIe ! matalaba samajAya che ke jo dharmAdi dravyomAM gati Adino utpAda mAnavAmAM Ave to dharmAdi dravyo vilakSaNa thaI jAya ! kAraNa dharmAdi dravyo hato tenA karatAM temAM gati Adi navAM utpanna thayAM to to te badalAI jAya ne? tenA svarUpamAM kaMIka pheraphAra thAya ne ? paraMtu tevuM banatuM nathI. dharmAdinuM je rUpa che te ja rUpa dekhAya che, bIjuM rUpa to che ja nahIM. dAtajema eka sApa che. te lAMbo thAya, goLa kUMDALuM vaLIne rahyo hoya, phaNAvALo thAya ke phaNA vagarano rahe paNa sApa to teno te che. kAraNa ke sApanuM svAbhAvika akRtrima saMsthAna che tenA karatAM mAtra bIjA saMsthAnanI abhivyakti che. phakta teno AkAra pharaka thayo che. kema ke A badhA AkAro pahelA sApanuM je rUpa hatuM tenAthI sApa judo nathI, ananya-abhinna che. pahelAM sApanuM jevuM rUpa hatuM tevuM ja che. temAM koI pharaka nathI. eTale sAparUpa te dravya to rahyuM ja che. sAparUpa dravyanuM avasthAna che mATe utpAda kyAMthI kahevAya ? temAM zuM utpanna thayeluM na hatuM ke vidyamAna na hatuM jenI abhivyakti thaI hoya? emAM je hatuM te pragaTa thayuM che. bAkI sAparUpa dravya to che ja emAM kazuM navuM utpanna thayuM nathI. mATe utpAdano abhAva ja che. A rIte ja dharmAdi dravyomAM paNa gati AdinA utpAdano abhAva che. kema ke gati Adi te te dravyonA svarUpanuM avasthAntara ja che. dA. ta. pANImAM taraMgo thAya che. to te taraMgo zuM che? pANImAM navA utpanna thayA che ? nA. e to jalarUpa ja che mAtra avasthAntara che. taraMgo e jalanuM avasthAntara che paNa jaLathI koI judI cIja nathI. vaLI himano samudAya che te himathI judo nathI paNa himanuM avasthAntara che. A rIte pANImAM ke himamAM koI utpAda thayo nathI tevI rIte dharmAdi dravyomAM paNa gati Adino utpAda thato nathI. Ama ApaNe je svAbhAvika utpAda vicArI rahyA chIe te vaignasika utpAda paNa kyAMthI banI zake ? upara vicAryuM tema prAyogika utpAda paNa nathI. vaignasika utpAda paNa saMbhavato nathI. have A be sivAya utpAdano bIjo koI prakAra nathI. mATe utpAdano abhAva ja che. Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra Ama ApaNe utpAdane vistArathI vicAryo. dravyAMzathI nirapekSa ekalo utpAda saMbhavI zakato ja nathI. mAtra utpAdano abhAva ja che mATe ame kahyuM te pramANe siddha thAya che ke paryAyanaya svataMtra nathI. dravyanayane AdhIna che. dravyanayathI aMkuzita che AvuM mAnIe to ja utpAda ghaTI zake che. 318 A rItanI vicAraNAthI spaSTa bodha thAya che ke--svataMtra paryAyAstika nayathI utpAda ghaTato nathI paNa dravyanayanI sApekSatAthI ja ghaTI zake che. AthI dravyAstika nayathI utpAdanuM astitva ane paryAyAstika nayathI utpAdanuM nAstitva ApaNe AtmA ane pudgalamAM vicAryuM. kema ke prAyogika utpAda jIvamAM ghaTe che ane jIvano vyApAra pudgala dravyamAM thAya che mATe jIva ane pudgalamAM ja tenI vicAraNA saMbhave. vaLI vaignasika utpAda e svAbhAvika pheraphArarUpa che to e vikArI dravyomAM ja ghaTI zake eTale vikArI dravyomAM AtmA ane pudgala che. mATe ApaNe dravyAstika nayathI utpAdanuM astitva ane paryAyAstika nayathI nAstitva jIva ane pudgala dravyamAM vicAryuM. A utpAdano anekAMta jIva ane pudgala dravyano ja che. kema ke baMne prakArano utpAda emAM saMbhave che. anya rUpe rahelA jIva ane pudgala anyarUpe pariName che. prazna :- 'utpAda-vyaya-dhrauvyayukta sat' AvuM tamAruM lakSaNa che to dareka dravyamAM ghaTavuM joIe ne ? AtmA ane pudgala dravyamAM utpAda vicAryo. have avikArI dravyo dharma adharma, ane AkAzamAM anyarUpe rahelA anyarUpe pariNamatA nathI to tyAM utpAdano abhAva hovAthI te dravyomAM utpAdanuM astitva-nAstitva Ama anekAMta kevI rIte Avaze ? uttara H- vikArane prApta thatA nathI tevA dharma, adharma ane AkAzadravyomAM prAyogika utpAdano asaMbhava hovA chatAM paNa svAbhAvika utpAda che. svAbhAvika utpAda... 1. svAbhAvika utpAda paNa be prakArano che. (1) samudAyajanita..... (2) ekatvika.... A dravyomAM baMneya prakArano utpAda bhajanAthI che. 2. te te dravyonA svabhAvarUpa je utpAda te svAbhAvika utpAda kahevAya che. svAbhAvikazca dvividha utpAdaH ekaH samudAyakRtaH prAkpratipAditAvayavArabdho ghaTAdivat, aparazcaikatvikaH anutpAditAmUrttimad dravyAvayavArabdhaH, AkAzAdivat, AkAzAdInAJca trayANAM dravyANAmavagAhakAdighaTAdiparadravyanimitto'vagAhanAdikriyotpAdo'-niyamAt - anekAntAd bhavet, avagAhakagantRsthAtRdravyasasannidhAnato'mbaradharmAdharmeSvavagAhanagatisthitikiyotpattinimitta-bhAvotpattirityabhiprAyaH // sammati0 ekonatriMzaM sopAnaM pR0 271. bhajanAyAstviti, vivakSAyA eva vizeSa : ... sammati.... ekonaviMzaM // pR0 138 bhajanayA kathaMcidbhAvena ityarthaH / Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5: sUtra-29 319 dA. ta. jema AtmAmAM pathamika Adi bhAvono utpAda eTale ke AtmAnuM ja te te AkAre rahevuM te ja aupathamika Adi bhAvono utpAda kahevAya che. A svAbhAvika utpAda che. paramANamAM spardhAdi bhAvono utpAda eTale ke paramANu ja te te AkAre rahe che te ja spardhAdi bhAvono utpAda che. A svAbhAvika utpAda che. skaMdhamAM sparza ane zabdAdino je utpAda eTale ke skaMdha ja te te AkAre rahe che te ja spardhAdi ne zabdAdino utpAda che. A svAbhAvika utpAda che. tevI rIte AkAzAdimAM avagAha Adino utpAda eTale ke AkAzAdi ja avagAhAdirUpe rahe che te ja avagAha Adino utpAda che. A AkAzAdimAM svAbhAvika utpAda che. Ama AkAzamAM avagAhasvabhAva, adharmamAM sthitisvabhAva, dharmamAM gati svabhAva che te badhA to dravyonAM pariNAmo che. kAraNa ke te AkAzAdi ja avagAha Adi AkArathI utpanna thayA che. A rIte dharma, adharma, AkAzarUpa avikArI dravyomAM svAbhAvika utpAda che. samudAyajanita svAbhAvika utpAda.. A je avagAha vagereno utpAda che te pradezarUpa che. jema AtmAnA asaMkhyAta pradeza che ane te pradezono samudAya e AtmA che tema AkAzAdi pradezano samudAya che. ane AkAzanuM AkAzapaNuM svAbhAvika che. akRtrima ja che. mATe tenA avagAhano utpAda paNa akRtrima hovAthI svAbhAvika ja che. kAraNa ke AkAza e polANa che, jagyA ApavAnA svabhAvavALuM che. te ja rIte dharma dravyagatimAM anugraha karavAnA svabhAvavALuM che, adharma dravyasthitimAM anugraha karavAnA svabhAvavALuM che, AtmA paNa jJAnasvarUpa hovAthI upayogasvabhAvavALo che ane pudgalo mUrta hovAthI spardhAdi svabhAvavALA che. A pramANe vicArIe tyAre A dravyomAM avagAhAdino utpAda thAya che te svAbhAvika che. asvAbhAvika utpAda.. A rIte ApaNe avagAhAdino utpAda svAbhAvika che ema vicAryuM tevI rIte kathaMcitu asvAbhAvika che e vicArIe chIe. kema ke ApaNo to anekAMtavAda che eTale kathaMcita svAbhAvika utpAda che ane kathaMcit asvAbhAvika utpAda che. A avagAha Adi kathaMcit asvAbhAvika utpAda che. kema ke e samudAyanuM kArya che. dA. ta. jema ghaNA taMtuonA samudAyathI paTa bane che tema yathokta avagAha Adino utpAda paNa samudAyathI thato hovAthI asvAbhAvika che. kema ke avagAha e avagAhya ane avagAhaka A benA samudAyarUpa che. Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 tatvArtha sUtra gati paNa gati karanAra ane dharmAstikAya dravya A benA samudAyarUpa che, sthiti paNa sthiti karanAra ane adharmAstikAya dravya A benA samudAyarUpa che. upayoga paNa jJAna karanAra ane zeya A benA samudAyarUpa che, sparzAdi paNa sparzendriya ane sparza karavA yogyanA samudAyarUpa che, ---- tethI avagAha Adino utpAda paNa samudAyarUpa hovAthI kathaMcita asvAbhAvika che. kema ke samudAyathI nirapekSa A avagAha Adino abhAva che. jo avagAhaka ane AkAzadravya, gamana karanAra ane dharma dravya, sthiti karanAra ane adharma dravya A balbano samudAya na hoya to A utpAda thato nathI mATe avagAha Adino utpAda kathaMcit samudAyakRta che. A rIte ApaNe vicAryuM ke avikArI dravyomAM paNa svAbhAvika utpAda che, utpAdano abhAva nathI. svAbhAvika utpAdanA (1) samudAyajanita (2) ekatvika be prakAro che temAMthI samudAyajanita ApaNe vicAryo. have bIjo prakAra che tene vicArazuM. (2) ekatvika svAbhAvika utpAda - ekathI ekamAM je utpAda thAya te ekatvika utpAda kahevAya che. AkAzamAM avagAha lenArano praveza thAya che tyAre avagAhano utpAda vyakta thAya che. te utpAdanI vyakti AkAzamAM ja thAya che paNa bIje thatI nathI. arthAta avagAha lenAra jIva ane pudgala dravya jyAre AkAzamAM praveza kare che tyAre avagAhasvabhAvavALA AkAzamAM avagAha pragaTa thAya che. avagAha to rahelo ja che. paraMtu avagAhaka dravyanA pravezathI te pragaTa thAya che. jyAM rahelo che tyAM ja vyakta thAya paNa avagAhaka Adi bIje to na ja thAya. kema ke avagAha AkAzano ja dharma che, paNa avagAhakano dharma nathI. mATe AkAzamAM ja avagAhakanA pravezathI avagAha vyakta thAya che. - have A je avagAha pragaTa thAya che te avagAhano avagAhaka bhaMjaka bane che paNa utpAdaka nathI. avagAha lenAra jIva ane pudgala dravya AkAzamAM avagAha utpanna karatA nathI paNa tene pragaTa kare che eTale avagAhaka vyaMjaka che je vyaMjaka hoya che. te AkAzathI bIjo ja hoya che. dA. ta. jema dIpaka Adi ghaTanA vyaMjaka che to te vyaMgya evA ghaTAdithI judA che. dIpaka ghaTa Adi che te batAve che ane ghaTa Adi batAvavA yogya-vyaMgya che. A baMne judA che tevI rIte avagAhano vyaMjaka avagAhaka che te paNa AkAzathI judo che. A rIte vyaMjaka avagAhakathI vyakta thato je avagAha che te ekatvika utpAda che. ekathI (avagAhathI) ekamAM (AkAzamAM) je utpAda thAya che te ekatvika utpAda kahevAya che. AkAzano avagAha svabhAva che. eTale AkAza ja avagAharUpe rahe che mATe A svAbhAvika utpAda che ane vyaMjaka avagAhaka dravyathI AkAzamAM ja A avagAha vyakta thAya Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-29 che mATe A ekatvika utpAda che. A rIte jema ekatvika utpAda che tevI rIte kathaMcit anekatvika utpAda paNa che. jema pahelA samudAyakRta utpAdamAM svAbhAvika ane asvAbhAvika baMne kahyA tema ahIM paNa ekatvika ane anekatvika baMne samajavA. 321 A rIte ApaNe vistArathI utpAdanA bheda-prabheda vicAryA, tenuM astitva-nAstitva vicAryuM teno saMkSipta sAra A pramANe che-- jIvanA prayogathI thato prayoga ja utpAda samudAyarUpa che ane samudAya asat hovAthI dravyAstikathI nirapekSa utpAdano abhAva che. vikArI dravyamAM pheraphAra thAya te rUpa, je svAbhAvika utpAda che teno paNa abhAva che. kema ke te dravyomAM gati Adino utpAda thato hoya to kaMIka pharaka paDavo joIe paNa evo koI pharaka thato nathI eTale vaignasika utpAdano paNa abhAva che. A rIte paryAya nayathI utpAdanuM nAstitva siddha thAya che. tyArapachI avikArI AkAzAdi dravyo che te dravyo ja avagAha Adi rUpe rahe che te rUpe je utpAda che te svAbhAvika utpAda che. A vAta karI dravyAstika nayathI utpAdanuM astitva siddha karyuM. temAM svAbhAvika utpAda (1) samudAyajanita svAbhAvika utpAda, (2) ekatvika svAbhAvika utpAda vicAryo, AtmAnA jema asaMkhyAta pradezo che te AtmAthI judA nathI ane te pradezono samudAya te AtmA che tema avagAha Adi pradezonA samUharUpa AkAzAdi che, AkAzapradezarUpa avagAha che. AkAzathI judo avagAha nathI. mATe A samudAyajanita svAbhAvika utpAda che. 1) avagAhaka-AkAza, gantA-dharma, sthAtA-adharma AdinA samudAyathI thato avagAha Adi utpAda samudAyajanita asvAbhAvika utpAda che. (2) bhaMjaka eka avagAhakathI ja AkAzamAM ja avagAha vyakta thAya che mATe A avagAhano utpAda ekatvika svAbhAvika utpAda che. vaLI avagAhya-avagAhaka AdinA samudAyathI utpanna thAya che mATe A anekatvika svAbhAvika utpAda che. A rIte dareka dravyomAM utpAdanI anekAMtatA siddha thAya che. avagAhano anaikatvika utpAda mAnavAthI avagAha anitya che. temAM anumAna- dA ta jema pAMdaDAmAM lIlAza e guNa hovAthI anitya che tema avagAha paNa AkAzano guNa hovAthI anitya che. 1. na puna niravayavakRtatvAdaikAtvikaH, ayamapi syAdaikatvikaH na syAdanaikatvikaH, na tvaikatvika eva evaM mUrttimadamUrtimadavayavadravyadvayotpAdyA- ...... sammatitattvasopAne triMzam sopAnam pR0 272 paM0 19-20. Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 tattvArtha sUtra AkAzano avagAharUpa upakAra che. te avagAha lenAra jIva ane pudgala sivAya abhivyakta thato nathI. eTale AkAzamAM avagAhIne rahelA jIvAdine saMyoga e ja avagAha che AvuM siddha thAya che. ane saMyoga e utpanna thanArI cIja che. kema ke joDAtI vastuthI saMyoga utpanna thAya che. arthAt je vastuno saMyoga karAya che te vastuthI saMyoga thAya che. dA. ta. jema be AMgaLIno saMyoga. e jema be AMgaLIo joDAya che tyAre thAya che. eTale be AMgaLIo saMyujayamAna vastu che tenAthI ja saMyoga thAya che. mATe saMyoga e utpanna thanArI cIja che. have saMyoga e utpanna thanAra che to AkAzano avagAha paNa saMyogarUpa hovAthI utpanna thanAra che eTale ke utpAdAdi svabhAvavALo che. ane AkAzanA avagAhanI jema ja gati paNa gativALA dravyano, sthiti sthitivALA dravyano, upayoga upayogavALA dravyano, rUpAdi rUpAdivALA dravyano saMyogamAtra che. mATe te paNa utpAdAdi svabhAvavALA che. A rIte sarva vastu utpAda-vigama ane dhruva svabhAva che. padArthamAtra utpAda, vyaya ane yuvarUpa che. zaMkA - dravya potAnA paryAyathI ekAMta bhinna prApta thAya che kAraNa ke para svabhAvabhUta te paryAyano nAza thavA chatAM dravya to avinaSTa rahe che. eTale ekAMta nitya dravya che AvuM pragaTa thAya che. mATe dravya nitya ja che. samAdhAna :- A vAta barAbara nathI. kema ke potapotAnA paryAyathI koI dravya ekAMta bhinna prApta thatuM nathI. paryAya rahita dravya hotuM ja nathI. ane e paryAya tathA dravyano kathaMcit abheda che mATe paryAyanA nAzamAM te paryAyarUpe te dravya nAza pAmyuM paNa bIjA paryAyarUpe nAza nathI thayuM. vaLI aneka paryAyavALuM dravya, paryAya ane dravyano abheda hovAthI aneka paryAyarUpa dravya hovAthI dravya anekarUpa che. eTale ke aneka paryAyanI sAthe dravyano abheda hovAthI anekarUpa dravya thayuM. ane anekarUpa dravya ekarUpe nAza pAme che, anyarUpe utpanna thAya che ane anyarUpe kAyama rahe che. dA. ta. eka AMgaLI che. temAM aMgulitva, vakratva, Rjutva Adi ghaNA paryAyo che. AMgaLIne jyAre vAMkI karIe tyAre vakratva paryAyathI AMgaLIno utpAda thayo ane Rjutva bIjAM dravyonA je paryAyo che te bIjA dravyathI bhinna hovA chatAM paNa sva paryAya svathI bhinna nathI. arthAta je dravyano je paryAya che te paryAyathI te dravya bhinna nathI. A svIkAravuM ja joIe. A na svIkArAya to "te dravyano' "A paryAya che' ema bheda hovA chatAM paNa svaparyAyanI jema paradravya paryAyano bheda che ja. to e bhedamAM to koI vizeSatA nathI. Ama avizeSatA hovAthI sarva paryAyo sarva dravyanA paryAyo kahevAze mATe svaparyAyathI dravyano abheda svIkAravo ja joIe. Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 23 * adhyAya-5: sUtra-29 paryAyathI nAza thayo ane aMgulitvarUpe AMgaLI dhruva che. tevI rIte dravya eka paryAyarUpe nAza pAme che, eka paryAyarUpe utpanna thAya che ane anyarUpe kAyama rahe che. Ama eka vastuno viSaya karanArAM svarUponuM bahupaNuM hovAthI eka vastunuM utpAda-vyayadhrauvya yuktapaNuM che. eTale ke eka vastumAM aneka paryAyo rahyA che eTale ghaNAM svarUpo che to te vastu "AvI ja che' ke "AvI ja che' ema kevI rIte kahevAya ? ghaNAM svarUpo che eTale temAM pheraphAra thayA ja kare. eka rUpa nAza pAme, bIjuM rUpa utpanna thAya. mATe vastu utpAda-vyayadhrauvyayukta ja che. tethI bhAI ! kevI rIte AkAza vagere dravya nitya ja che ema svIkArAya ? arthAt AkAzAdi dravya ekAMtathI nitya nathI. jo AkAzAdi dravya ekAMtathI nitya che AvuM svIkArAya to syAdvAda dezavyApI bane, sarvavyApI bane nahIM. kema ke pAMca dravyamAMthI jIva ane pudgala dravyamAM ja utpAdAdi ghaTaze mATe syAdvAda dezavyApI banaze ! jyAre syAdvAda to sarvavyApI che mATe AkAzAdi ekAMta nitya manAya nahIM. jo AkAzAdi dravya ekAMtathI nitya che ema mAnavAmAM "syAdvAda dezavyApI bane che to AkAzAdimAM aupacArika utpAda ane vinAza hoya AvuM mAnI laIe to koI doSa Avaze nahIM. syAdvAda ghaTI jaze. te vAta yukta nathI. kema ke upacAra eTale zuM? jo tame upacArane alIka-khoTo kaho to utpAda-vyaya rahyA ja nahi to have bAkI rahyuM prauvya. AkAzAdimAM eka prauvya ja bAkI rahe ane dhrauvya e paramArtharUpa utpAda ane vinAzathI rahita hoI zakatuM nathI mATe AkAzAdimAM aupacArika utpAda-vinAza manAya nahi. vaLI AkAzAdimAM pAramArthika utpAda-vinAza che ja. te mATe A pramANe anumAna kAya che. AkAzAdi dhrauvya pAramArthika-anupacarita utpAda-vinAza saMbaMdhI-sAdhya dhruvatAta-hetu pudgala-jIva dhRvatvavat -daSTAMta. AkAzAdimAM raheluM drauvya pAramArthika-anupacarita utpAda ane vinAza sahita che. kema ke jayAM jyAM dhRvatva che tyAM tyAM utpAda-vinAza pAramArthika-anupacarita che. dA. ta. jema jIva ane pudgalamAM raheluM dRvatva utpAda ane vinAza sahita che te ja pramANe AkAzAdimAM raheluM dhrauvya pAramArthika-anupacarita utpAda ane vinAza sahita che. eTale AkAzAdimAM pAramArthika utpAda ane vinAza che. mATe AkAzamAM aupacArika utpAda ane vinAza mAnavAnI jarUra nathI. vyavahAra jo upacAra eTale vyavahAra kaho to vyavahAra be prakArano che : (1) Agamika, (2) lokaprasiddha. Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 tattvArtha sUtra jo AgamapUrvaka vyavahAra kaho to bhagavate jagatanuM svarUpa utpAdAdi traNa praznathI kaheluM che. arthAta badhA padArtho utpAdAdi traNa svabhAvavALA che, paNa koI ThekANe upacArathI ane koI ThekANe paramArthathI utpAdAdi che evuM kahyuM nathI. eTale AkAzAdi dhrauvya ja che. A kathana to anAgamika che, AgamapUrvakanuM nathI. mATe upacArano artha vyavahAra karo to temAM paNa AgamapUrvakano vyavahAra banI zakato nathI. have bIjA prakArano lokaprasiddhipUrvakano vyavahAra che evuM mAnavAmAM Ave to lokamAM to dharmAdi dravyanI prasiddhi ja nathI. to tene AzrayIne rahelA utpAda-vinAzanI vAta ja kyAMthI ? pachI dharmAdi dravyanuM prauvya to kyAMya dUra pheMkAI gayuM. eTale upacArano artha vyavahAra karI lokaprasiddhipUrvakano vyavahAra kaho to to dharmAdinuM dhrauvya paNa siddha thatuM nathI eTale AkAzAdimAM aupacArika utpAda-vyaya che tevuM siddha thatuM nathI. eTale AkAzAdimAM pAramArthika utpAda-vyaya che te siddha che. A rIte utpAda-vyaya-dhrauvya yukta sarva vastu sat che tethI A pramANe lakSaNa vyavasthita che. A pramANe ApaNe utpAdane kahyo. bhASyakAranA "vat satvare padano vistArathI vicAryo. have vistArapUrvaka sanA lakSaNanA bIjA aMza "vinAza'no vicAra karIe chIe. vinAza vinAzanA paNa be prakAra che. (1) samudAyavibhAgamAtra, (2) arthAntarabhAvagamana temAM (1) samudAyavibhAgamAtranA be prakAra che. (1) svAbhAvika samudAya vibhAga (2) prAyogika samudAya vibhAga (1) svAbhAvika samudAya vibhAga : vibhAga eTale vinAza. samudAyarUpa rahe ane emAM je vibhAga thAya te samudAyavibhAga vinAza kahevAya che. svAbhAvika vibhAga jIvanA vyApArathI nirapekSa hoya che ane prAyogika vibhAga AtmAnA vyApArathI thAya che. 1. zAstravArtAsamuccaye vAcakavaryAH zrIyazovijayopAdhyAyaH - dvividho hi vinAzaH prAyogikaH vainasikazca AdyaH samudAyajanita eva, aMtyastu dvividhaH samudAyajanitaH ekatvikazca, antyo dharmAdInAM gatyAdhAratvAdiparyAyotpAdasya tadanAdhAratvadhvaMsapUrvakatvena aMtataH kSaNadhvaMse tadviziSTedhvaMsaniyamAcca upeyaH, samudayajanitazca dvibhedaH, samudAyavibhAgalakSaNaH, arthAntaragamanalakSaNazca iti stabaka - 1 zloka - 49 TIkAyAm / saMmatitattvasopAnamAM AvI rIte vibhAga pADyo che. vigamassavi esa vihI samudayajaNiyammi so u duviyappo / samudayavibhAgamettaM atyaMtarabhAvagamaNaM ca // 31 // pR0 272 Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 sUtra-29 325 temAM dharma, adharma, AkAza, jIva ane pudgalo ke je dravyarUpe avasthita-dhruva che temAM svAbhAvika vinAza che. dA. ta. jema dharmAstikAyamAM nIce AvavAnA pariNAma vizeSanA nAzathI Udhvagamana pariNAmarUpe gatino utpAda thAya che. AmAM je adhogati pariNAma vizeSano nAza thayo te svAbhAvika nAza che. adharmAstikAyamAM koI dezamAM avasthAna hatuM teno vinAza thayo ane anya dezamAM je avasthAnarUpe utpAda thayo. AmAM tadeza avasthAnano vinAza thayo te svAbhAvika vinAza che. AkAzanA koI dezamAM je avagAha che te dezanA avagAhano vinAza thaye chate dezAntaramAM avagAhano utpAda thAya che. AmAM je tadeza avagAhano vinAza thayo te svAbhAvika vinAza che. AtmA je upayogathI yukta che te upayoganA vinAzathI bIjA upayogano utpAda thayo. temAM pUrva upayogano vinAza thayo e svAbhAvika vinAza che. pudgaladravyamAM pUrvano je varNa pariNAma hato te pariNAmanA vinAzathI bIjA varNano utpAda thAya che. AmAM je pUrvanA varNano vinAza thayo te svAbhAvika vinAza che. A rIte dravyarUpe rahelAM dharmAdi dravyomAM pUrva avasthAno adhogatipariNAma Adino nAza te samudAyavibhAgamAtra vinAza che. ane dharmAdi dravyono te vinAza utpAda saMjJAvALA samavasthAnattara Urdhvagati pariNAma AdinI abhivyaktinuM kAraNa che. kema ke tirobhUta samavasthAnAntara ja vinAza kahevAya che. matalaba e che ke dravyamAM ja vinAza ane utpAda thAya che. dravyanI ja eka avasthA vinAza che ane bIjI avasthA utpAda che. pUrva avasthAnA vinAzathI bIjI avasthA utpanna thAya che. eTale vinAza e tenA samAna dravyamAM je bIjI avasthA utpAda che tene pragaTa karavAmAM kAraNa che. kAraNa ke vinAza e zuM che ? utpAdanI bIjI samAna avasthA ja, je tirobhUta che. mATe tirobhUta samavasthAnAntara ja vinAza che. 2 1. gatimAM sahAyaka dharmadravya ane gatino abheda svIkArIne samajavuM nahIM to utpAda ane vinAza gatinA ja thaze dharmanA nahIM banI zake. A pramANe adharmAdimAM samajI levuM. zaMkA :- jyAre uttaraparyAyarUpa utpAdanI abhivyakti che te ja vakhate pUrvAvasthAno tirobhAva che. Ama A baMne samAnakAlIna thaI jAya che to pUrva paryAyano vinAza uttara paryAyanA utpAdanI abhivyaktimAM kAraNa kevI rIte manAya ? arthAta e baMneno kArya-kAraNabhAva kevI rIte kema ke kAraNa pUrvamAM hoya che ?----- samAdhAna :- amAre tyAM pUrva ane uttara paryAyamAM dravya ja pariNAmI kAraNa che ane dravyanI sAthe vinAzano abheda hovAthI uttara paryAyanuM vinAza kAraNa bane che. pariNAmI kAraNa dravya pUrvamAM raheluM ja che. evI rIte uttaraparyAyano utpAda paNa pUrva paryAyanA vinAzamAM kAraNa bane che. mATe be prakArano anubhava che. (1) uttara uttara paryAyathI pUrva pUrva paryAyano nAza A eka anubhAva (2) pUrva paryAyanA nAzathI uttara uttara paryAyano utpAda A bIjo anubhava. Ama be prakAre kAraNatA anubhavAya che. avasthAnuM kAraNa avasthAtA (dravya) che. tethI uttaraparyAyanuM pUrva paryAya karANa che. je Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 tattvArtha sUtra tyAM vinAza samayamAM bhaviSyamAM na hoya ane bhUtakALamAM paNa nahotuM enuM to pUrvapariNAma Adi kazuM ja pUrvasamayamAM vidyamAna nathI. kazuM navuM utpanna thatuM nathI. AthI dravyarUpe rahelAmAM ja utpAdanI abhivyakti mATe vinAza kahevAya che. dA. ta. jema sarpanA nitinarUpa vinAza. utpatananI abhivyakti mATe sarpanuM niSatana che te ja vinAza che. tevI rIte samavasthAnAntara utpAdanI abhivyakti mATe kAraNarUpa tirobhUta samavasthAnAntara che te ja vinAza che. eTale ke je pUrva avasthAno-vinAza che te ja uttara avasthAnuM kAraNa che. tethI dravyano svabhAva je utpAda che tenI sAthe avinAbhUta ja vinAza che paNa arthAntara nathI. eTale ke dravyano svabhAva jema utpAda che tema vinAza paNa dravyano ja svabhAva che. eTale utpAda ane vinAza baMne avinAbhUta-sAthe rahenAra ja che, paNa judA nathI. dA. ta. jema paTarUpa kArya utpanna thayuM tyAre taMtu dravyatva avinaSTa hatuM. paTamAM taMtunA vibhAgathI avinaSTa taMtu dravya ja pratyakSa thAya che. tethI pUrvamAM paTa avasthAmAM taMtudravya paTathI juduM hatuM nahIM tyAre paNa taMtu taMturUpe ja rahyo che eTale arthAntara nathI. A rIte phakta samudAyano ja vibhAga thavo te samudAyavibhAgamAtra vinAza che. dravyarUpe rahelA ja dharmAdi dravyomAM pUrva avasthAno vinAza thavAthI uttara avasthAno utpAda thAya che temAM vinAza che te svAbhAvika samudAyanA vibhAgarUpa vinAza che. mATe A svAbhAvika samudAyavibhAga mAtra vinAza che. ....prAyogika samudAya vibhAgalakSaNavinAza pudgala dravyamAM saMbhavI zake che paNa dharmAdi dravyomAM nathI saMbhavato. tethI prAyogikasamudAyavibhAgalakSaNa vinAzanuM nirUpaNa karyA vagara bIjA prakAranA arthAntarabhAvagamanavinAzanuM nirUpaNa kare che. arthAntara bhAvagamana vinAza... arthAntara thavArUpa je vinAza che arthAta samudAyarUpa rahela padArthanuM badalAI javuM, judA padArtharUpe paryAyattara thavuM te arthAntarabhAvagamanavinAza kahevAya che. jayAre AtmA ane pugalanA samudAyarUpa manuSyajanma vinAza pAme che tyAre arthAntararUpa bIjo devatvAdi paryAya pedA thAya che. ahIM AtmA ane pudgalano samudAya kahyuM temAM AtmAnI sAthe je manuSya paryAyane batAvanAra pudgala samudAya che teno vinAza thAya che. e pudgala samudAyano saMbaMdha AtmA sAthe kArya kALamAM sarvathA asatu hoya che tenuM koI kAraNa hotuM nathI mATe uttara pariNAma kALamAM pUrva pariNAmanuM dravyarUpe sattva svIkAravuM ja joIe dAta. sarvathI asatu evA zazazRMgAdinA utpAdano abhAva che tema uttara pariNAma kALamAM dravyarUpe pUrva pariNAma satuM hoya to ja utpAda bane. evI rIte uttaraparyAyanuM paNa dravyarUpe pUrvaparyAyakALamAM sattva che ja. A rIte pUrva-uttara paryAyano kArya-kAraNa bhAva siddha thayo eTale dravyarUpathI avasthiti Avazyaka che. Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-29 327 hato te saMbaMdha chUTI gayo ane arthAntarabhUta devatvAdi paryAya AtmAmAM utpanna thayo. A apekSAe AtmAno arthAntara bhAvaganarUpa vinAza che tema samajavuM joIe. paraMtu atyanta abhAvarUpe nathI. jema UbhA rahevAnI kriyAvALA adattanI UbhA rahevAnI kriyAno nAza thayo ane gamanakriyAno utpAda thayo. pahelA ahiMduttA Ubho hato ane have cAlavA mAMDyo. sthitikriyAthI gamanakriyA e arthAntara che. sthitikriyAthI yukta adattanI sthitikriyAno vinAza thaye chate gamanakriyAviziSTa addAno utpAda che. A arthAntaragamanarUpa vinAza che. vaLI jema ghaTanA upayogamAM rahela AtmAno ghaTopayoga vinAza thaye chate paTopayoga utpanna thayo to temAM ghaTopayogarUpa AtmAno arthAntaragamanarUpa vinAza thayo.. paramANu AdinA zukla varNano vinAza thatAM kRSNavarNarUpe utpAda thayo te zuklavarNavALA paramANuno arthAntarabhAvagamana vinAza kahevAya che. A rIte devatvAdi paryAyathI utpanna thatA AtmAno manuSyAdi paryAyathI je vinAza thAya che, paTopayoga thatA AtmAno ghaTopayogathI je vinAza thAya che, cAlavA mAMDatA adattanI sthitikriyAno je vinAza thAya che, kRSNAdi varNarUpe utpanna thatA paramANuAdine zuklavarNAdirUpa je vinAza thAya che te arthAntarabhAvagamana vinAza che. A rIte paryAyAntara pAmatA jIva ane pudgala dravyamAM ApaNe arthAntarabhAvagamanavinAza vicAryo kAraNa ke te dravyo vikArI che eTale teomAM to mULa Atma dravya kAyama rahevA chatAM Akho paryAya badalAI jatA judA paryAyarUpa te banI zake che, pudgaladravyamAM paNa mULa pudgalatva kAyama rahevA chatAM anekarUpe te pharI zake che paraMtu dharma-adharma AkAzadravya to avikArI che e to badalAtA nathI. temAM kazo pheraphAra saMbhavato nathI to temAM A arthAntarabhAvagamanavinAza kevI rIte ghaTI zakaze ? AvI zaMkA sahaja utpanna thAya paraMtu syAdvAdIne mATe tenuM samAdhAna saraLa che. AkAza, dharma, adharma A dravyomAM paNa pahelA je avagAha hato, pahelA je gati hatI, pahelA je sthiti hatI teno vinAza thatAM bIjo avagAha, bIjI gati, bIjI sthiti utpanna thaI arthAt dharma, adharma ne AkAzamAM pahelA koI jIva anukrame gati, sthiti ke avagAha laI rahyo che. have bIjo jIva ke pudgala Avyo to te jIvane AzrayIne je gati, sthiti ke avagAha hato teno nAza thayo. A rIte arthAntarabhAvagamanavinAza AkAzAdi dravyomAM ghaTe che. Ama AkAzodi dravyonA pUrva avagAhAdino vinAza thaye chate bIjA avagAha AdinA utpAdarUpa arthAntarabhAvalakSaNa vinAza che. AthI ja utpAda-vinAza anyonya svarUpa hovAthI ja bIjA bhAvarUpe utpanna thayelo vinAza e ekAMtathI vinAza nathI ane utpAda e paNa ekAMtathI utpAda nathI. A rIte utpAda ane vigamanuM anekAMtarUpa tattvothI nirUpaNa karyuM che te anvayAMza Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra 328 sAmAnyanI apekSA rAkhatA hoya to ja prAyogika ke svAbhAvika utpAda ane vinAza svasvarUpane pAmI zake che, nahIM to nahIM. anvayAMza dravyAMzanI apekSA vinA utpAda ke vinAza banI zakatA nathI. A pramANe ApaNe syAdvAdathI nirUpaNa karyuM ke-- ekAMte utpAda e utpAda nathI, ekAMte vinAza e vinAza nathI, dravyAMzathI sApekSa ja utpAda ane vinAza che. dravyAMzathI nirapekSa utpAda ane vinAza che ja nahIM. ApaNe AvuM nirUpaNa karyuM eTale have koI mithyAbhimAnI mahAnibiDavRddhabuddhathI ThagAyela buddhivALo arthAt buddhano anuyAyI bolyo ke-- nirdetuka svAbhAvika vinAza ja barAbara che. paNa prAyogika vinAza to siddha ja thaI zakato nathI. kema ke vinAzanA hetuno yoga nathI to prAyogika vinAza hoya ja kyAMthI ? nAza pAmatA ghaTAdinA vinAzano koI hetuyukta nathI. kema ke padArtho svAbhAvika ja vinazvara che. potAnA hetuthI pedA thatAM ja bhaMgura svabhAvavALA hoya che. tethI pedA thayA pachI bIjI kSaNamAM nAza pAmI jAya che mATe potAnI kAraNa sAmagrIthI prApta svarUpavALA sat padArthonA nAzanuM kAraNa prakRtithI vinazvara arthAt vinazvara svabhAvane choDIne bIjuM koI mudgarAdi vizeSa kAraNa nathI. jema vastunI utpattikAraNa vizeSathI che tema padArthonA nAzanuM kAraNa mugarAdi vizeSa nathI. paraMtu potAno kSaNabhaMgura svabhAva ja kAraNa che. eTale vinAzanuM koI kAraNa nathI, nihetuka che. svAbhAvika ja vinAza che. A amArI kevala mAnyatA ja che evuM nathI. to zuM che ? nirdetuka vinAzamAM yukti emAM yukti paNa che. vinAzanA hetupaNe abhigata mudgara AdinuM nAza karavAnI kriyAmAM sAmarthya ja nathI. yuktithI paNa samajAze ke 'mudagara Adi ghaTAdino vinAza kare che' AvuM mAnI mudgara Adine vinAzanuM kAraNa samajo cho te mudgara Adi ghaTAdino nAza karI zakatA ja nathI. nAza karavAmAM mudgara AdinuM sAmarthya ja nathI. vaLI te mugarAdinuM nAza karavAmAM kevI rIte asAmarthya che ? te paNa ame batAvIe chIe. mudgarAdimAM vinAzanuM asAmarthya... mugarAdithI vinAza thAya che AvuM kaho to vinAza karavAmAM vinAzanI traNa gati che. arthAt mudgarAdi ghaTAdino vinAza kare che eTale zuM kare che ? 1. zuM padArthane vinAza svabhAvavALA banAve che ? 2. zuM svabhAvAntara kare che ? vinAza pAmatA ghaTAdino bIjo svabhAva kare che ? Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-29 329 3. zuM vinAza pAmatA ghaTAdino abhAva kare che ? vinAzanI A traNa gati che. kyAM to vinAza pAmatA padArthano vinAza svabhAva kare, kyAM to svabhAvAntara kare, kyAM to abhAva kare. A traNe gatine kramathI vicArIe. (1) vinazyamAnabhAva svabhAva kuryA A pahelo vikalpa avyatireka (vinAzano vinazyamAna svabhAva) pakSa che. te atizUla ja che. kAraNa ke mugarAdi je vinAzane hetu che te zuM vinAza pAmatA ghaTAdine vinAza pAmavAnA svabhAvavALA kare che ? A praznano javAba "hA'mAM ApI zakAze nahIM. kema ke mugara pAtathI pahelA ghaTanAM je kAraNo kuMbhAra, cakra Adi che tenAthI ghaTa pahelA utpanna thayelA ja che. utpanna thato padArtha potAnA svabhAvavALo ja utpanna thAya che. Ama garama svabhAvavALI ja utpanna thAya che. eTale vinAza pAmavAnA svabhAvavALo ja ghaTa utpanna thayelo che. utpanna thayelAne zuM utpanna karavAnuM ? e to akiMcit che. AthI mukmarAdi vinAza pAmatA ghaTAdine vinazvara svabhAvavALA karI zakatA nathI. - nAza pAmI rahela ghaTAdi ane vinAza eka ja che. eTale A avyatireka pakSa che. nAza pAmI rahela padArtha ane nAza baMne judA nathI. padArtha tevA svabhAvavALo ja utpanna thayo che. mATe nAzya ne nAza avyatirikta che, bhinna nathI. to mugarAdi teno nAza zuM kare ? A rIte vinAzanI vinazyamAna bhAva svabhAve kuryAt A gati banI zakatI nathI. (2) vinazyamAna bhAva svabhAvAntaraM kuryAta A bIjo vikalpa vyatireka pakSa che. vinAzanA hetu je mugarAdi che te zuM vinAza pAmatA ghaTAdino bIjo svabhAva kare che ? teno javAba paNa che 'nA' kAraNa ke tadavastha, avicala, vinAzI ghaTAdino vikAra paNa saMbhavato nathI to tenA svabhAvano nAza to thAya ja kyAMthI ? to mugarAdi svabhAvAntara kevI rIte karI zake ? tadavasthane laIne Apatti ghaTa jo tadavastha tenI te avasthAmAM rahelo hoya to pahelAnI jema ghaTanI upalabdhi thavI joIe ane jalaharaNAdika arthakriyA karavI joIe ! Apatti nivAraNa anitya evA ghaTAdinA arthAntara kapAlAdi ja ghaTano vinAza che. ane tethI vinAza hetu mukmara vaDe niSpAdita je kapAlAdi che te kapAlAdithI ghaTAdi bhAva DhaMkAyela hovAthI pUrvavatu ghaTAdinI upalabdhi thatI nathI. Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra bauddha :- A pramANe kahevuM nahIM, kema ke vinAza hetu mugarAdi vaDe karAtA ghaTa svabhAvathI judA svabhAvavALA kapAlAdika che te anitya ghaTAdinuM AvaraNa banI zakatA nathI. vinAzanA hetu mudgara Adi vaDe te kapAlAdika karyA hovA chatAM je dazya svarUpa che ane je tadavastha che evA ghaTane vize AvaraNano saMbhava ja cAMthI hoya ? arthAt kapAlAdi ghaTAdinuM AvaraNa banI zakatA nathI. ane eka kALamAM eka sthAnamAM dRzyatva ane adazyatva na hoI zake. kema ke dRzyatva ane adRzyatva baMne viruddha dharma che. darzana ane adarzana A baMne virodhI hovAthI ekamAM eka kALe hoI zake ja nahIM. eTale tadavastha ghaTa pUrvavat upalabdha thavo joIe ane jalaharaNAdi arthakriyA karavI joIe A doSa kAyama rahe che mATe vinAzanA hetu mudgarAdi svabhAvAntara kare che ane te ja vinAza che A paNa siddha thaI zakatuM nathI. 330 (3) abhAva kuryAt A trIjo vikalpa che zuM mugarAdi vinAzanA hetu bhAvano abhAva kare che ? AvuM paNa banI zakaze nahi. kema ke abhAva eTale zuM ? 'abhAva'mAM 'a' = paryudAsa pratiSedha 'nam che te paryAdAsa paNa che, prasajya thAya che. A vAraMvAra vicArI gayA chIe. ahIM paNa baMne rIte vicArIe chIe. jo 'na vivakSito bhAva: abhAva:' Avo vigraha karazo to 'vivakSita bhAva nahi' arthAt 'vivakSita bhAvathI anya je bhAva' te abhAva Avo artha thaze. kema ke 'paryudAsastu sadagrAhI' paryAdAsa to sadezanuM grahaNa kare che. 'vivakSita bhAva nahi te' eTale vivakSita che tenA sivAyano paNa bhAva ja Avaze. eTale paryAdAsa vidhithI abhAvane vicArazo to abhAva kAryarUpa siddha thAya che, ane abhAva e kAryarUpe svIkAro to je prathama vikalpa avyatireka ane bIjo vikalpa vyatireka che temAM ja A trIjA vikalpano samAveza thaI jAya che. A baMnethI judo saMbhavato nathI. te A rIte jo vinAzanA hetu mugarAdi ghaTano abhAva kare che eTale ke paryAdAsa vidhithI 'anya bhAva kare che' Avo artha thayo to te anya e bhAvAttararUpa ke svabhAvarUpa ? jo bhAvAttara (svabhAvAntara) rUpa abhAva kare che to bIjo vikalpa vyatirekapakSa anya bhAva-bhinna bhAvane kare che Avo artha thAya. tethI to bIjA vikalpamAM je doSa ApyA tathopalabdhi Adi prasaMga kAyamanA kAyama rahe che. eTale ke tevo ne tevo ghaTa pratyakSa thavo joIe ane tadavastha tevo ne tevo rahelo che to jalaharaNAdi kriyA karavo joIe. A doSa kAyamano kAyama rahe che. have jo mugarAdi ghaTano (vinAza) abhAva kare che eTale svabhAvarUpa kare che. ghaTathI Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 sUtra-29 331 abhinna ghaTa bhAvane ja kare che. Avo artha karo to pahelA vikalpa avyatireka pakSamAM teno samAveza thaI jAya che. A paNa ayukta che kema ke mugarAdinA pAtathI pahelA ja ghaTAdi potAnAM kAraNothI pahelA banelA ja che. A rIte avyatireka ane vyatireka A baMne vikalpomAM trIjA vikalpano samAveza thaI jAya che. AthI pathudAsavidhithI abhAvano artha "vivakSita bhAvathI anya bhAva Avo karazo to te paNa barAbara nathI. have navuM no artha prasaya pratiSedha karazo to te paNa barAbara nathI. prasajya pratiSedha... have jo mudrAdi ghaTAdino abhAva kare che temAM abhAvano artha "kriyAno niSedhamAtra Avo karazo to arthAta " bhAva: bhAva:' "kriyA nahi te' Avo artha karo eTale abhAva pratiSedharUpa thaze, ane abhAva pratiSedharUpa thayo eTale samAve vati A asamartha samAsa thAya che. "bhAvane karato nathI Avo artha thAya. ane Avo artha thAya to akartA nAzanA hetu tarIke ISTa mugarAdi hetu banI zake nahi. arthAta kAraka banI zake nahIM. kema ke abhAva nirUpa che. nirUpa hovAthI tuccha che, ane tuccha hovAthI emAM koI kAraka lAge nahi. jo emAM paNa kAraka lAge to zazazcaMga AdimAM paNa kArakano vyApAra thavo joIe !... mATe bhAI ! vinAzano hetu to koI banI zake ja nahIM. A rIte trIjo vikalpa vinAzanA hetu mugarAdi ghaTAdino abhAva kare che te ApaNe vicAryo, te paNa siddha thato nathI eTale avinAzanA hetu abhAva kare che' A trIjI gati paNa banI zakatI nathI. Ama mugarAdimAM ghaTAdinA vinAzanuM asAmarthya che. e nizcita thAya che. mATe ghaTAdinA vinAzamAM teno vinAza svabhAva ja kAraNa che. tenA sivAya koI hetu che ja nahIM ane chatAMya vinAzano hetu che ema mAnavuM e vyartha che. ghaTAdino svabhAva ja evo che ke kSaNAntaramAM vinAza pAme. Ama vyarthatA hovAthI vinAzano hetu nathI. vinAza nirdetuka svabhAvika ja che. 2. 1. "apAve totIti thAva' Avo samAsa banI zake nahIM, paraMtu amAva: Avo samAsa thAya. tamAre artha karavo che "bhAve na rati', amAd #tino artha "abhAva kare che' Avo thAya paNa "bhAvane karanAro nahIM Avo artha na thAya. eTale "amAvaM ti' Ano artha "bhAva karato nathI" Avo levo che. mATe abhAve ati A je samAsa che te asamartha samAsa che. vinAzahetunA hi ghaTAdeH ki kriyate, abhAva iti cet sa ki paryudAsarUpaH prasajyarUpo vA, Adhe ca bhAvAd bhAvAntaraM ghaTAbhAvaH syAt tathA ca mudgarAdinA bhAvAntare kriyamANe'pi ghaTastadavastha eva syAt tena tasya kimapyakaraNAt / dvitIye ca vinAzaheturabhAvaM karotItyukterbhAvaM na karotIti kriyApratiSedha eva prAptaH na tu ghaTasya nivRttiH, tAmapi karotIti cenna nivRtternIrUpatvena tucchatvAt tatra kArakavyApArAsambhavAt, anyathA zazazrRMgAdAnapi IRvyApA: sthAviti.. sUtrArtha muktAvalyAm tRtIyA muktA pR0 99 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra have ame temane prazna pUchIe chIe ke--tame je bhAva(ghaTArdi)nA vinAza mATe vinAzano hetu kalpo cho te bhAva (ghaTAdi) svabhAvathI nazvara che ke anazvara ? 332 jo svabhAvathI nazvara che to vinAzanA hetunuM koI prayojana nathI. pote nAza pAmavAnA svabhAvathI ja nAza pAme che. kema ke je ghaTAdino je svabhAva che te ghaTAdi potAnA kAraNathI ja mATI vagere sAmagrIthI pedA thato tevA prakAranA vinAza svabhAvavALo ja thAya che. vinAzamAM (ghaTAdi bhAvo) koI paNa vakhate svabhAva sivAya bIjA koI mugarAdi hetunI apekSA rAkhatA nathI. ghaTAdi padArthono svabhAva ja che ke utpanna thayA pachI tarata ja ghaTAdi kArya pote ja vinAza svabhAva bane che. jo tema mAnavAmAM na Ave to teno svabhAva ja na kahevAya. "je jeno svabhAva hoya che te potAnA utpattinA hetune choDIne bIjA koI hetunI apekSA rAkhato nathI. dA. ta. jema prakAzAdi. prakAzAdi potAnAM kAraNothI utpanna thAya che ane ajavALuM ApanuM e svabhAva paNa sAthe ja thAya che. ajavALA mATe bIjA koI kAraNanI jarUra nathI. prakAzavuM e prakAzano svabhAva ja che. eTale jema prakAzAdi prakAzAdi svabhAvavALA potAnA hetuthI utpanna thatA hoya che. te pharIthI utpatti pachI prakAzAdi svabhAvapaNAmAM potAnA janma-utpatti sivAya bIjA koI hetunI apekSA rAkhatA nathI. tevI rIte ghaTAdi kArya potAnAM kAraNothI utpanna thAya che tyAre ja te kSaNavAramAM vinAza pAme evA svabhAvavALuM ja utpanna thAya che. Ama ghaTAdi bhAvo svabhAvathI nazvara che. jenA vinAza mATe vinAzanA hetu mugarAdinI kalpanA karo cho te ghaTAdi bhAvo svabhAvathI nazvara che. AthI tenA vinAzamAM vinAzanA hetunuM koI prayojana nathI. have jo ema kaho ke utpanna thayela bhAva (ghaTAdi) svabhAvathI nazvara nathI to pachI paNa nAza na pAme kema ke anazvara svabhAva che. ane tevA prakArano anazvara svabhAvavALo arthakriyAmAM sAmarthya dharAvato nathI. A rIte buddhanA anuyAyIe potAnuM nirUpaNa karyuM ke padArtho kSaNabhaMgura svabhAvavALA che. tenA vinAzano koI hetu nathI. mudgAdi ghaTAdi bhAvono vinAza karatA nathI. ghaTAda bhAvono svabhAvathI ja vinAza che. eTale vinAza nirdetuka svAbhAvika ja che. paNa prAyogika vinAza nathI. bauddhanuM A nirUpaNa barAbara nathI te ApaNe syAdvAda zailIthI samajAvIe chIe. bauddha matanuM nirasana ane prAyogika vinAzanuM samarthana... bhAI ! tAruM A nirUpaNa ayukta che. potAnA mitramaMDaLamAM ja ramaNIya che. kema ke e mAtra nirUpaNa ja che. emAM koI yukti yuktatA nathI. anupapattika-yukti vagaranuM game tevuM Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333 adhyAya-5 : sUtra-29 vicitra kathana hoya paNa tene vidvAno svIkAravA mATe utsAhita hotA nathI. hetunI asiddhi... te je nirUpaNa karyuM ke- "badhA padArtho, svabhAvathI ja kSaNabhaMgura che, kema ke vinAzahetuno ayoga che. A nirUpaNamAM "vinAzahetuayogAtu" A je hetu Apyo che te asiddha che... kema ke A vinAza kadAcit (koI kALe) ja thAya che. utpanna thavAnI kSaNathI pachInA kALamAM thAya che, utpanna thavAnI kSaNamAM ja nathI thato; ane utpanna thavAnI kSaNa e ja AtmalAbhakALa che. arthAt e ja kAryakSaNa che. tyAM to vinAzano abhAva che. jo utpanna thavAnI kSaNamAM ja vinAza hoya to to kArya bane ja nahIM. to ghaTAdi pratyakSa thAya ja nahIM. eTale utpanna thavAnI kSaNakAryakSaNamAM vinAzano abhAva che mATe vinAzanuM kAdAcitva che. arthAt vinAza koI kALe thAya che. ane A kAdAcitka vinAza to nirdetuka vinAza vAdI evA tArA matamAM paNa prasiddha che. kAraNa ke je vastu AtmalAbhane pAmI nathI arthAt kAryarUpa thaI nathI teno vinAza ja kyAMthI hoya? ane jo teno paNa vinAza mAnavAmAM Ave to AkAzakusumAdinA paNa vinAzano prasaMga Avaze. ane vaLI je kadAcitka-koI kALe thanArA paTAdi che te prativiziSTa hetuthI janya ja jovAyA che. arthAta kadAcita thanArAM paTAdi kAryo che te prativiziSTa hetuthI ja utpanna thAya che e to ApaNe joyeluM ja che ane teno vivAdagrasta je vinAza che te paNa pahelA avidyamAna che. pachI AtmalAbhanA hetunI apekSA rAkhato ja vinAzasvarUpa thAya che. mATe kAryakSaNa pachI ja vinAzakSaNa che. AthI ja jema kadAcit thanArA paTAdi prativiziSTa hetuthI utpanna thAya che tema kadAcit thanAro vinAza paNa hetunI apekSAvALo ja che. mATe "vinAzahetuayogAtuM" A je hetu Apyo che te asiddha che. A rIte ApaNe bauddhanA hetune asiddha batAvyo eTale pharI teno anuyAyI zaMkA kare bauddha - jo A pramANe mAnavAmAM Ave to vinAza paNa hetuvALo thayo. eTale jema paTAdi hetuthI thAya che ane vinAza pAme che tema vinAza paNa thAya ane vinAza pAme. eTale vinAzano paNa vinAza mAnavo paDaze ! - bIjuM vinAza e asat che, ane asat hovAthI AkAzakusumanI jema niSkAraNa thaze ! kema ke satanuM ja kAraNa hoya che. asatunuM koI kAraNa hotuM nathI. eTale tame je kAraNavALo vinAza che' AvI pratijJA karo cho te to anumAnanI virodhinI che. anumAna A pramANe che- vinAza-pakSa niSkAra:-sAtha, sattA--hetu zumava--daSTAMta. A anumAnathI vinAza niSkAraNa siddha thAya che. tethI "RNavAna vinAza:' A pratijJA Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 tattvArtha sUtra thaI zakatI nathI. A anumAnanI sAthe A pratijJAno virodha Ave che. ' bauddhanA A kathananA pratyuttaramAM ApaNe tene jaNAvIe chIe ke pahelA e nakkI karavuM joIe ke vinAza e zuM che? kevo padArtha che? eno artha zuM che? pUrvanI avasthAno vinAza e uttara avasthAnI utpatti che. ane uttara avasthAnI utpatti e pUrvAvasthAno nAza che. A ja vinAza zabdano artha che. A ja vinAza che paNa atyantAbhAva nathI. A vAta ame pahelAM vistArathI pratipAdana karelI che. tethI vinAzano paNa vinAza prasiddha ja che. tame kadAcita thanArA paTAdi hetuthI thAya che, vinAza pAme che, tenI jema vinAza paNa kadAcita hovAthI hetuthI thAya che to teno paNa vinAza thAya eTale vinAzano paNa vinAza thAya ! AvuM anumAnathI siddha karI rahyA cho paNa amAre tyAM to A vAta prasiddha ja che. je prasiddha che tenI ja siddhi karAya che. amArI syAdvAdanI prakriyAmAM to vinAzano vinAza thayo eTale pharI avasthAntaranI utpatti che. kema ke pUrva avasthAno vinAza eTale uttara avasthAnI utpatti ane A uttara avasthAnI utpatti e pUrva avasthAno vinAza che. e vinAzano vinAza thayo eTale pharI uttara avasthAnI utpatti thaI. Ama kramathI cAlyA kare che. eTale amAre kazuM aniSTa nathI. ane AthI ja tame je anumAna karyuM ke "vinAzo niSkAra:, asattvAta' asat hovAthI vinAza niSkAraNa che te paNa apAsta ja che. A tarka paNa dUra rahe che, syAdvAdIne sparzI zakato nathI. kema ke "asatyA' A hetu ja asiddha Adi doSathI duSTa che. kAraNa ke vinAza e sata rUpa ja che. pUrva avasthAno vinAza uttara avasthAnI utpattirUpa che. eTale bhAvarUpa ja che. dA. ta, ghaTano vinAza eTale kapAlAdirUpe ghaTanuM thavuM. A rIte amAre tyAM vinAza e tuccha abhAvarUpa nathI. paNa paryAyarUpa che eTale sat che. AthI "asattA' A hetu asiddha che. vaLI evuM mAnavuM jarUrI nathI ke je hetuthI thAya teno vinAza thavo ja joIe. je hetuvALA che te badhAe nAza pAmavuM joIe evuM nathI, kema ke amArA manamAM AtmAmAM AtmAnuM je avasthAna che te mokSa che ane teno samyajJAna, samyagdarzana ane samyaguM cAritra hetu che. samyagu darzanAdithI mokSa thAya che. eTale mokSa e hetuvALo che. samyagu darzanAdi hetuthI mokSa thAya che paraMtu teno vinAza thato nathI. eTale je hetuthI thAya teno vinAza thavo ja joIe evuM ame mAnatA nathI. hetuthI thayelA mokSano ame avinAza svIkArIe chIe eTale hetuvALA badhAe nAza pAmavuM ja joIe tevuM nathI. joke mokSanA hetu evA samyagu jJAnAdi karmanA kSaya mATe, upAya che, zaMkA - A rIte kaho cho to mokSa abhAvarUpa ja thayo. samAdhAna - AvI zaMkA karavI nahi. karmakSaya e tuccharUpa nathI. kiMtu potAnA AtmAmAM rahevArUpa ja che. ane svAtmAvasthAna karmakSayarUpa hovAthI koI doSa nathI. Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 sUtra-29 335 A rIte amAre to vinAza hetuvALo siddha thAya che. ane hetuvALo utpanna thAya teno vinAza ja thAya, tene nAza pAmavuM ja joIe AvuM ame ekAMte svIkAravA paNa nathI. kathaMcita vinAza paNa nAza pAme che eTale vinAzano vinAza paNa svIkArIe chIe je upara batAvI gayA chIe. amAre to badhuM barAbara che paNa.....he saugata ! "vinAzavALo vinAza che" AvuM svIkAratA tArI mAnyatAmAM virodha Ave che. kema ke tuM to nirdetuka vinAza svIkAre che. jo tuM vinAzavALo vinAza che AvuM svIkAre to sahetuka vinAza thAya. tAro abhyapagama svAbhAvika vinAza che enI sAthe virodha Avyo. A rIte tArI mAnyatAmAM virodha Ave che. have ApaNe je "nirdetuka vinAza che' AvuM mAne che te niSkAraNa vinAzavAdI bauddhane pUchIe chIe ke bhAI ! tuM nihetuka-niSkAraNa vinAza mAne che te vinAza nitya che ke asat che ? jo tuM kahe ke-niSkAraNa vinAza e nitya che to kAryanA utpAdanA abhAvano prasaMga Avaze. kAraNa ke vinAza ja rahyo to kArya utpanna thAya kyAMthI? vinAza ja che to kArya kayAMthI thAya ? eTale "nitya vinAza che' AvuM mAne to kAryanI utpattino abhAva thaze. eTale koI kArya banI zake nahi. - jo tuM bIjo vikalpa "vinAza asatu che AvuM svIkAre to vinAzano abhAva rahe. ane vinAza che ja nahIM to badhA padArtho kAyama rahe. eTale vinAza asat che AvuM svIkAravAmAM sarva padArthanA nityatvano prasaMga Avaze ! vaLI te je pUrvamAM jaNAvyuM ke "asatyAt vinAzaH niSkAraNaH' asat hovAthI vinAza niSkAraNa che. A paNa barAbara nathI. temAM paNa anekAMta vyabhicAra Ave che. kema ke evuM nathI ke asat hoya te badhuM niSkAraNa ja hoya. dA. ta. staMbha, kuMbha Adi anya anyarUpe asat che to paNa niSkAraNa nathI. prativiziSTa hetuthI ja banelA che. eTale tamAro hetu kAraNavALAmAM paNa rahI gayo. tame niSkAraNanI siddhimAM "asatvAta' hetu Apyo hato te hetu sAdhyanA abhAva "kAraNavALA thaMbhAdimAM paNa rahI gayo. A rIte tamAro hetu vyabhicArI che. AthI asatuM hoya te badhuM ja niSkAraNa che evuM nathI. jema prAgu abhAva anAdi hovAthI nihetuka che chatAM vinAza pAme che. tema vinAza asat hovA chatAM hetuvALo che. ema kema na icchAya ? A rIte bIjA bIjArUpe asatuM hovA chatAM staMbha, kuMbhAdi hetuvALA che tevI rIte vinAza paNa asat hovA chatAM hetuvALo mAnI zakAya che. 1. jema staMbha kuMbharUpe asat che, kuMbha staMbharUpe asat che. paNa staMbha staMbharUpe sat che. kuMbha kuMbharUpe sat che AvI syAdvAda prakriyA che. Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 tattvArtha sUtra A pramANe syAdvAdI mATe dravya-paryAyanI prakriyAno vistAra je vizvanuM mukha che temAM ekAMtavAdIe je vicAraNA karI che te badhI padArthanA sAcA svarUpane siddha karavAmAM asAdhana ja che. arthAt vizvamAM je je vicAraNA ke nirUpaNa thAya che te kyAM to dravyanayano vistAra che, kyAM to paryAyanayano vistAra che paNa A be nayamAM samAviSTa na thAya tevuM koI nirUpaNa nathI ke vicAraNA nathI. A rIte syAdvAdI mATe to ekAMtavAdInI koI vicAraNI yuktiyukta banI zakatI nathI. Ama vinAza sahetuka che AvuM ApaNe pratipAdana karIe chIe eTale bauddho je jaNAvyuM hatuM ke- "vinAza karavAnuM mugara AdimAM sAmarthya nathI." te vAta barAbara nathI. kAraNa ke tabhAvabhAvitayA-ghaTavinAzabhAvabhAvitayA ghaTa vinAzarUpe kapAlAdi utpattinuM sAmarthya che ja. mugara Adi ghaTano vinAza kare che eTale ja ghaTavinAzarUpa kapAlAdinI utpatti thAya che. ApaNe tyAM uttara avasthAnI prApti e ja pUrva avasthAno vinAza che. mATe mugarAdimAM sAmarthya che ja. A rIte prAyogika vinAzanuM samarthana thayuM. prAyogika vinAzanA nirAkaraNa mATe bauddha karelA vikalponuM khaMDana.... vaLI pUrvamAM traNa vikalpane jema tema karIne UbhA to karyA paNa pramANaviSayaka vicArane sahana karI zake nahi tevI sukumAra prajJAvALAe thoDI zarama AvavAthI pahelo vikalpa atizUla che Ama kahIne tenI upekSA karI. tathA bIjo vikalpa... mugarAdi vinAzanA hetu svabhAvAntara kare che....enuM pratipAdana karatAM kahyuM ke . jo vinAzanA hetuthI svabhAvAntara karAya che to ghaTa to tene te avasthAmAM che. to badhA ghaDAothI thatI jaladhAraNa Adi kriyAno prasaMga Avaze.. Avo zApa Apyo. arthAt ghaDo tAdavathya hovAthI jaladhAraNa karavuM joIe, thatuM nathI mATe "vinAzanA hetu svabhAvAntara kare che A vikalpa paNa thaI zakato nathI. A rIte bIjo vikalpa karIne vinAzane nirdetuka siddha karavAno prayatna karyo che te to zApa pradAnanI udghoSaNA karI che. bIjuM kazuM ja nathI. A be vikalpo pahelapahela utpanna thayelA sarva padArthanA jJAnavALA buddha khuda utpanna karelA che ke bhikSuvara dharmakIrtie svayaM kalpelA che ? kharekhara ame to Avo je vikalpa uThAvyo che ke vinAzano hetu ghaTane ja kare che ke svabhAvAntara kare che? A vacanayuktithI Azcarya pAmyA chIe. AvA vikalpa karyA paNa buddhithI khAlI thayelA evA teNe vinAza hetu vaDe je karAya che te ja eka na kahyuM. 1, buddhanA upahAsa mATe A vizeSaNa che. hajI sudhI buddha sivAyanA koI paNa vidvAne Avo vikalpa karyo nathI. A buddha vidvAne ja karelo che mATe AnuM jJAna sarvArtha vijJAna che. Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5: sUtra-29 337 zuM na kahyuM...? "ghaTanA vinAzano hetu ghaTano vinAza ja kare che. te vinAza avasthAntaranI prAptirUpa che ema pahelAM ja kahevAI gayuM che. vaLI trIjo je vikalpa karyo hato ke-vinAzanA hetu mugarAdi ghaTano abhAva kare che. A abhAvanA vikalpamAM paNa paryadAsavidhi svIkAravAmAM Ave to kharekhara "vivakSita bhAvathI anya bhAvane kare che' Avo artha thAya, ane tethI pUrvanI mAphaka vyatireka ane atireka baMne vikalpa UbhA rahe. ene oLaMgI zake nahi. kema ke bIjA bhAvane kare che to te bIjA bhAvane bhAvarUpa kare che ke ? svabhAvAntara kare che ? A be vikalpomAM ja trIjo vikalpa samAI jAya che. trIjo vikalpa banI zakato nathI AvuM teM nirUpaNa karyuM. paNa A be vikalponI ame pahelAM pratikriyA karI lIdhI che. thoDI vAra pahelAM ja ame batAvI dIdhuM ke zarama AvavAthI pahelo vikalpa to ati sthUla che ema kahI upekSA karela che. ane bIjA vikalpa dvArA zApa pradAnanI udghoSaNA karI che. A rIte baMne vikalpono pratikAra karelo che mATe te be vikalpo to vikalyAbhAsa hovAthI ayukta che. baMne vikalpo yuktithI zUnya che. have abhAvanA vikalpamAM prasajya pratiSedha svIkAravAmAM Ave to vinAzanA hetu "mugarAdi abhAva kare che. bhAva nathI karatA" Avo artha thAya che. AvuM tame nirUpaNa karyuM. paraMtu tamAruM A nirUpaNa paNa barAbara nathI. tame Avo artha karo cho te ayukta che kema ke amArI syAdvAdaprakriyAnuM tamane jJAna nathI. amArI syAdvAdaprakriyAnuM ajJAna ja tamane A pramANe artha karAve che. jainonI prakriyA che ke dravya ane paryAya baMne vastu bhAvAbhAvasvarUpa che. dravya, paryAya baMne bhAvarUpa che ane abhAvarUpa che. bhAvathI judo koI abhAva saMbhavato nathI ke jene (je abhAvane) vinAzano hetu karI zake. arthAtu vinAzanA hetu mudragarAdi abhAvane karatA nathI paNa kapAlAdirUpe bhAvAntara kare che. mugarAdithI ghaTano vinAza thayo eTale bhAvAntara kapAlAdi rUpe utpatti thaI. kema ke bhAvathI judo koI abhAva ja nathI. A be vikalpomAM ja trIjo vikalpa samAI jAya che, trIjo vikalpa banI zakato nathI AvuM teM nirUpaNa karyuM. paNa A be vikalponI ame pahelAM pratikriyA karI lIdhI che. thoDI vAra pahelAM ja ame batAvI dIdhuM ke zarama AvavAthI pahelo vikalpa to ati sthUla che ema kahI upekSA karI che ane bIjA vikalpa dvArA zApapradAnanI uddaghoSaNA karI che. A rIte baMne vikalpono pratikAra karelo che mATe te be vikalpo to vikalpAbhAva hovAthI ayukta che. baMne vikalpo yuktithI zUnya che. have abhAvanA vikalpamAM prasajya pratiSedha svIkAravAmAM Ave to vinAzanA hetu mudrAdi abhAva kare che, bhAva nathI karatA' Avo artha thAya che. AvuM tame nirUpaNa karyuM paraMtu tamAruM A nirUpaNa paNa barAbara nathI. tame Avo artha karo cho te ayukta che kema ke amArI syAdvAdaprakriyAnuM tamane jJAna nathI. amArI syAdvAdaprakriyAnuM ajJAna ja tamane A pramANe artha karAve che. jainonI prakriyA che ke dravya ane paryAya baMne vastu bhAvAbhAvasvarUpa che. dravyaparyAya baMne bhAvarUpa che ane abhAvarUpa che. bhAvathI judo koI abhAva saMbhavato nathI ke jene (ja abhAvane) vinAzano hetu karI zake. arthAt vinAzanA hetu mugarAdi abhAvane karatA nathI Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra paNa kapAlAdi rUpe bhAvAttara kare che. mugarAdithI ghaTano vinAza thayo eTale bhAvAttara kapAlAdi rUpe utpatti thaI. kema ke bhAvathI judo koI abhAva ja nathI. ane evI koI kriyA nathI ke je dravyathI atyaMta bhinna svabhAvavALI hoya ke jenuM prasajja pratiSedha dvArA nivAraNa karI zakAya ! dravyathI atyaMta bhinna kriyA che ja nahIM jeno tame prasajja pratiSedhathI niSedha karI zako.-kAraNa ke tevA prakAre pragaTita pariNAmavALuM dravya ja kriyAnA vyapadezane prApta kare che. dravyanaya dravyathI kriyAne judI mAnato nathI tevA tevA prakAre pariNAma pAmatuM dravya ja te te kriyAnA nAmathI bolAya che. AvuM mAne che. kAraNa ke paryudAsa vidhirUpa hovAthI dravyAstika che. 338 eTale paryudAvidhi karIe tyAre abhAva zabdano artha 'bhAvathI anya bhAvane ja kare che' Avo thAya. eTale bhAvanuM ja astitva batAvyuM. A 'asti' e vidhirUpa che. eTale paryAdAsa vidhirUpa che tethI dravyAstika che. have jyAre prasajya pratiSavidhi karIe tyAre abhAva zabdano artha 'bhAva nathI' Avo thAya. eTale nAstitvanuM pratipAdana karyuM. A pratiSadharUpa che. eTale prasajja pratiSadharUpa che tethI paryAyAstika che. A rIte 'amAnuM reti' A vAkyanA baMne artha che. vidhirUpa paryudAsa paNa che ane pratiSadharUpa prasajya paNa che. vidhirUpa hovAthI paryudAsa dravyAstika che ane pratiSadharUpa hovAthI prasajja paryAyAstika che. ane A baMne paraspara sApekSa ja vastu che. paraMtu nirapekSa ekalI dravyarUpa ke ekalI paryAyarUpa vastu nathI. arthAt vastu paraspara sApekSa bhAvAbhAvarUpa che. ekalI bhAvarUpa ke ekalI abhAvarUpa vastu nathI. mATe ja ame kahyuM ke A bhAvarUpa vastu che ane A abhAvarUpa vastu che Avo vibhAga pADI zakAto nathI. AthI ja mudgarAdi vinAzanA hetu ghaTano abhAva kare che. A vikalpa paNa banI zakato nathI. kAraNa ke ekalo abhAva che ja nahIM, vastu bhAvAbhAvarUpa ja che. eTale A trIjA vikalpanI paNa asat vikalpatA che. kema ke viSayano sadbhAva hoya to vikalpa pravarte ane viSayano abhAva hoya to emane ema vikalpanI pravRtti paNa saMbhavatI nathI. hajI paNa thoDo vicAra karo... abhAva tuccha hovAthI karI zakAya nahi. enA mATe koI kriyA hoI zakatI nathI. e kahevuM ayukta che. Ama kahIne abhAvanI 'bhAvane na kare' AvI je vyAkhyA kare che te barAbara nathI. kema ke abhAva asad rUpa che ja nahIM mATe te karI zakAya che. UlaTuM bhAva karI zakAtuM nathI. A vAta vistArathI batAve che. 1. paryudAsapakSe kapAlAkhyabhAvAntarakaraNe ghaTAdeH pariNAmAnityatayA tadrUpatvAttatra mudgarAdervyApAratayA ghaTAdIn prati tasyAkiJcitkaratvAsiddheH / prasajyapratiSedhapakSe'pi bhAvaM na karotIti pradhvaMsAbhAvaprAptyA tatra ca kArakavyApArapravRtteH, na hi so'bhAvamAtraM kintu vastuto'vasthAvizeSaH paryAyaH, tasya ca bhAvarUpatvAt pUrvopamarddena pravRttatvAcca ya eva kapAlAderutpAdaH sa eva ghaTAdervinAza iti kathaM vinAzasyAhetukatvam.. sUtrArthamuktAvalyAm tRtIyA muktA pR0 100 - Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5H sUtra-29 339 bhAva banI zakato nathI. jo bhAva e pariniSpanna vastu che to tene karavAnI hotI ja nathI. kema ke pUrvamAM utpanna che to kAraNanI sAthe teno saMbaMdha kayAMthI thAya? kAraNa ke ratino artha apUrva utpAda che. karoti' eTale "kare che je pUrvamAM na hoya tevuM utpanna kare che. to vastu to utpanna thayelI ja che. ene karavAnI kyAM che? eTale kAraNanI sAthe saMbaMdha kyAMthI thAya? na thAya mATe bhAvano karaNanI sAthe saMbaMdha nathI. jo A praznanuM evuM samAdhAna apAya ke-pRSTa kuru' Avo prayoga karAya che. AmAM pRSTa to niSpanna ja che. e kAMI navI utpanna karavAnI nathI. chatAM paNa "pAchaLa phara' A arthamAM kriyAno saMbaMdha upacArathI che. tenI rIte pariniSpanna bhAva hovA chatAM upacArathI viratino saMbaMdha thaI jaze. A rIte bhAvamAM A aupacArika prayoga vastu sAthe niyata nathI. apariniSpannarUpa abhAvamAM yathArtha che. mATe amAvuM jati e yukta ja che. AvuM samAdhAna apAya te ThIka che. chatAM paNa bhAvanuM karaNa aupacArika che ema to mAnavuM ja paDaze. ane vaLI abhAva e apariniSpanna avasthAntararUpa vastu che. eTale abhAva e pariniSpanna nathI mATe tenA niSpAdana mATe prayatna karAya che. ane te atyaMta asat nathI tema sarvathA sat nathI. mATe A rIte abhAva'viziSTa ja vastunuM vastutva che. A rIte bhAva e pariniSpanna vastu che. abhAva e apariniSpanna avasthAntararUpa vastu che. bhAva e dravyarUpa che. abhAva e temAM utpanna nahIM thayela paryAyarUpa che. te avasthAntarane mATe prayatna karAya che eTale abhAvaviziSTa ja vastunuM vastutva che. kema ke paryAya vagara dravya hotuM ja nathI. paryAyathI yukta ja dravya hoya che. eTale vastu abhAvaviziSTa ja che. mATe bhAvAbhAvarUpa-paraspara sApekSa ja vastu che. A rIte abhAvaviziSTa ja vastu che mATe "vastuno abhAva kare che' A trIjo vikalpa paNa ghaTI zakato nathI. A ApaNI vicAraNAthI bauddho karelA traNe vikalpo asat che, banI zakatA nathI e siddha thAya che. vaLI pUrvamAM je "vaidhdhAM na vinAzadetuM:' mudgarAdimAM vinAzanuM asAmarthya che. vinAzamAM ghaTAdino svabhAva ja kAraNa che. padArtho kSaNabhaMgura svabhAvavALA ja utpanna thAya che ghaTa e mATInuM apariniSpanna avasthAntara che. matalaba hajI ghaTa thayo nathI paNa mATIno eka avasthAntara-paryAya che. A ghaTa e vastu che. kema ke ghaTane pedA karavA mATe mATImAM yatna karAya che. A ghaTa vastu ekAMta asatuM hoya to paNa ghaTa mATe prayatna thAya nahIM ane ekAMta sat hoya to paNa prayatna thAya nahIM mATe vastunuM vastutva abhAvaviziSTa bhAva che. AvI rIte ghaTanA vinAzamAM paNa samajI levuM. phakta vinAzamAM mATInI jagAe ghaTa ane ghaTanA sthAne kapAlarUpa avasthAntaramAM vicArI levuM. Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 tattvArtha sUtra mATe teno vinAza svAbhAvika che chatAM tenA vinAzamAM mugarAdine kAraNa mAnavA e to vyartha che. ane vyartha hovAthI vinAzano koI hetu nathI" AvuM kahyuM te vicAryA vagaranuM kathana che. kAraNa ke amArI prakriyAno bodha nathI. syAdvAdanI prakriyAnA ajJAnanuM A phaLa che. jainI prakriyAne jANatA nathI mATe ja AvuM kathana karyuM che. amAre tyAM vinAza be prakArano che. (1) vaignasika, (2) prAyogika. temAM prAyogika vinAza kAdAcitka-kyAreka thato hovAthI paTAdinI jema sahetuka (tuvALo) che. A pratyakSa che ane je joyeluM che. pratyakSa che tene chupAvavuM zakya nathI. teno apalApa karI zakAya nahIM. kema ke pramANathI padArthano avabodha thAya che. eTale prAyogika vinAza hetuvALo che emAM pratyakSa pramANa che. paraMtu kArya thayA pachI tarata ja padArtha sarvathA vinAza pAme che. A vAtamAM koI pramANa nathI. kAlAntaramAM rahenAra vinAzamAM pratyakSa buddhino vyApAra che. arthAt kArya utpanna thayA pachInA kALamAM teno vinAza che emAM to pratyakSa pramANa che pratyakSa dekhAya che kArya utpanna thayuM pachI teno vinAza thayo paraMtu kArya thatAMnI sAthe ja teno vinAza eTale hajI to kArya pUruM thayuM na thayuM ne teno vinAza emAM to koI pramANa nathI. A rIte amAre prAyogika vinAza hetuvALo che e pratyakSa pramANathI siddha ja che mATe tame "vaiyaththava vinA hetuH AvuM je kahI rahyA cho te barAbara nathI. vaLI paNa je kahyuM hatuM ke.... prakAzAdi utpanna thayelA prakAza vagere svabhAvamAM potAnI utpattinI ja apekSA rAkhe che. paNa bIjA koI hetanI apekSA rAkhatA nathI. arthAtu prakAza, prakAza karavAnA svabhAvavALo ja utpanna thAya che. eTale utpanna thayA pachI prakAza ApavA mATe bIjA koI sAdhananI apekSA nathI ja AvuM je pahelAM kahyuM hatuM te paNa asaMgata che. kAraNa ke "prAviyo nazvatminAmA: prAsvimavatiya nanaivApekSane nApa helvantaram' A vAkyano artha jo "utpanna thayelA prakAza vagere pharI utpattimAM bIjA hetunI apekSA nathI rAkhatA" Avo karavAmAM Ave to to zuM koInI sAthe saMgata che? A vAta to koIneya saMgata nathI, kAraNa ke utpanna thayela padArtha te rUpe pharIthI hetunI apekSA rAkhato nathI. vastu utpanna thaI gaI pharIthI te rUpe utpanna thavAnI ja kyAMthI ? tethI utpanna thayela vastu ta rUpe pharIthI hetunI apekSA rAkhatI nathI....AthI tame jo "pharI utpattimAM hevantaranI apekSA nathI rAkhatA' Avo artha karo te to asaMgata ja che. paraMtu utpanna thayela vastu kAlAntaramAM (utpatti thayA pachI anya kALamAM) hetunI apekSA karIne vinAza pAme che evuM ame kahIe chIe. ApaNA kathananA pratyuttararUpe pharI paNa saugata kahe che ke - Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-29 341 ame ema ja kahIe chIe ke padArtha potAnA hetuothI utpanna thato tevo ja utpanna thAya che ke utpatti pachI tarata ja bIjI ja kSaNamAM nAza pAme che. A tArI vAta ayukta che. kAraNa ke pratijJAmAtra ja che. pratijJAmAtrathI siddhi nathI thatI. jo pratijJAmAtrathI ja siddhi thatI hoya to ame paNa kahIe chIe ke- padArtha potAnA hetuthI ja tevA prakArano utpanna thAya che ke jethI keTaloka kALakAlAntaramAM rahIne vinAza pAme che. ane amArI pratijJAmAM, A pakSamAM pratyakSAdi pramANa paNa sahAyaka che. kema ke pratyakSa joIe chIe utpanna thatAMnI sAthe ja vastu nAza pAmatI nathI paraMtu keTaloka kALa rahe che pachI ja nAza pAme che. have padArthano vinAza hetu vinA thAya che. AvuM mAnanAra niSkAraNa vinAzavAdI bauddha sthiravAdIne prazna pUche che ke - prazna :- "padArtha nAza svabhAvavALo che to enA nAzane roke che koNa? ane jo nAza svabhAvavALo na hoya to koI kALe nAza pAmavo ja na joIe. haMmezA kAyama rahevo joIe." A rIte praznarUpe mukti ApI bauddha niSkAraNa vinAzane siddha karavA prayatna karI rahyo che. paraMtu tenI A yukti pratikRti vidhAnavALI che. virodhI yuktivALI che. tevI A yukti khaMDita che. te A rIte "nAza kAraNavALo hovo joIe kAraNa ke tene pahelAM AtmalAbha prApta karyo nathI." je pahelAM utpanna thayelo nathI tevo vinAza utpanna thAya che to tenuM koI kAraNa hovuM ja joIe. kema ke vinAza e kArya che ane kArya che to tenuM koI kAraNa hovuM joIe. A rIte paNa "vinAza kAraNavALo hoya" e siddha thAya che. vaLI jene tuM svabhAva kahe che te to vastuno pariNAmavizeSa dharma che. A dharma varNAdino pariNAma che. te varNAdi koI pariNAma sAdi (zarUAtavALo) che ane sattA, mUrtitva, amUrtatva Adi koI pariNAma anAdi (zarUAta vinAno) che. A rIte amAre syAdvAdIne to vastuno haMmezA svabhAva kahe to te paNa pariNAmavizeSarUpa hovAthI varNAdi pariNAma utpanna thAya che eTale tenI zarUAta paNa che. navA utpanna thatA teno aMta paNa che eTale anekAMtathI ja je padArtha je svabhAvavALo hoya che te svabhAvavALo ja koI kALe nAza pAme che, koI kALe rahe che ane koI kALe utpanna thAya che. have ati prasaMgathI saro. A carcAne have ahIM aTakAvIe chIe. A vivecanathI e siddha thAya che ke prAyogika vinAza paNa che. bauddha mAtra nirdetuka svAbhAvika vinAza che AvuM nirUpaNa karyuM te barAbara nathI paraMtu prAyogika vinAza paNa che. A rIte ApaNe vistArathI vinAzane vicAryo. ane tenI sAthe bhASyanI bIjI paMkti "yatra vyaktinI vicAraNA samApta karIe chIe. A utpAda ane vinAza baMne jo dhrauvyAMzathI Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 tattvArtha sUtra sApekSa hoya to ja banI zake che. utpAdanI vicAraNAnA avasare ame kahI gayA chIe ke paryAyanaya svataMtra nathI. dravyanayane AdhIna che. eTale ja traNe paraspara sApekSa satanuM lakSaNa bane che. ubhaya nayathI saMgata amAruM lakSaNa siddha thAya che. have ApaNe utpAda, vyaya ane prauvyano paraspara saMbaMdha vicArIe chIe paraspara sApekSa ja te sanuM lakSaNa banI zake che ema kahyuM che to te zuM traNe eka kALamAM ja rahelA hoya che? ke bhinna kALamAM paNa hoya che? paraspara judA judA che? ke eka che ? AvA prazno thayA kare tethI A cAre prakAranA prazno dvArA vicAraNA karatA paraspara traNenA saMbaMdhane vicArIzuM. avasthiti, utpAda ane vinAza A traNe (1) ekakAlIna paNa che, (2) bhinnakAlIna paNa che, (3) traNe paraspara abhinna paNa che (eka paNa che), (4) traNe paraspara bhinna paNa che (judA paNa che), utpAdAdi traNa (1) eka kALamAM paNa hoya che (2) bhinna judA judA kALamAM paNa hoya che. A kathana dvArA kALathI utpAdAdinI abhinnatA bhinnatA samajavI.' utpAdAdi traNa paraspara (3) abhinna paNa che, (3) bhinna paNa che. A kathana dvArA svarUpathI abhinnatA bhinnatA samajavI. have ApaNe pahelA utpAda ane vinAza A benI ekakAlInatA siddha karavAnI icchA karIe chIe. (1) utpAda ane vinAza ekakAlIna paNa che. A siddha karavAmAM svAtmatva apRthabhAva kAraNa che. svAtmA = potAno AtmA utpAda ane vinAzano AtmA. apRthabhAva = judo nathI. eka kAlInatAmAM svAtmatvena amRthabhAva kAraNa che. utpAdano svAtmA paNa dravya che. vinAzano svAtmA paNa dravya che. utpAda paNa dravyamAM che, vinAza paNa dravyamAM che, utpAda ane vinAzano svAtmA judo nathI. dravyamAM pUrva avasthAno vinAza e ja uttara avasthAno utpAda che. eTale utpAda ane 1 tiNNi vi uppAyAI abhiNNakAlo ya bhiNNakAlA ya / atyaMtaraM aNatyaMtaraM ca daviyAhi NAyavvA // 32 // sammativattvasopAne triMzam sopAnam pR0 273. Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-29 343 vinAzano kALa eka ja che. je kSaNamAM vinAza che te ja kSaNamAM utpAda che. kuzulano vinAza ane ghaTano utpAda A baMne eka ja kSaNamAM che. eTale utpAda ane vinAzanI ekakAlInatA che. utpAda ane vinAzano AtmA to dravya che arthAt utpAda-vinAzano AdhAra dravya che. A dravyamAM ekakAlIna utpAda ane vinAza che. dA. ta. jema eka kSaNavartI eka rUpamAM kSaNathI juduM rUpa nathI kAraNa ke eka ja rUpa che eTale vibhAga banI zakato nathI. tevI rIte utpAda ane vinAza baMne eka kSaNamAM thatA hovAthI judA nathI. kema ke je kSaNamAM utpAda che te kSaNamAM vinAza che. utpAda ane vinAzano svAtmalAbha kALa eka ja che, bIjo nathI. arthAt utpAdarUpa svAtmalAbha (kArya) kaho ke vinAzarUpa svAtmalAbha (kArya) kaho e ja eka kALa che. bIjo koI kALa nathI mATe ja te baMneno abheda che. A rIte dravya sAmAnyathI laIe tyAre eka dravyamAM utpAda ane vinAza che ane pUrva avasthAno vinAza e ja uttara avasthAnI utpatti che eTale utpAda-vinAza ekakAlIna che. AthI ja te beno abheda che. ane je ekakAlIna na hoya te niyamathI eka paNa na hoya. arthAt teno abheda na hoya. dA. ta. jema gAyano janma ane azvano vinAza. A baMne ekakAlIna nathI mATe eka paNa nathI. baMne judAM che. janma(utpAda)no svAtmA thAya che ane vinAzano svAtmA azva che eTale baMneno svAtmalAbha kALa judo che A rIte utpAda-vinAza ekakAlIna paNa che ane AthI ja utpAda-vinAza paraspara abhinna paNa che. e siddha thAya che. A pramANe utpAda-vinAzanI ekakAlatA che e ja rIte utpAda-vinAzathI dravyanI ane utpAda-vinAzanI dravyathI abhinnakAlatAne siddha karavI joIe. utpAda-vinAzathI dravya ekakAlIna ane utpAda-vinAza, dravyathI ekakAlIna che--sAdhya svAtmatva apRthabhAvAt--hetu rUpavat--dRSTAMta utpAda-vinAza dravyathI ekakAlIna che, kAraNa ke te baMneno svAtmA judo nathI. dA. ta. jema kSaNavartIrUpa e rUpathI juduM nathI tema utpAda-vinAza paNa dravyathI judA nathI. mATe utpAda-vinAza dravyathI ekakAlIna che. " utpAda-vinAza ekakAlIna che tethI dravya tenAthI abhinna che. kema ke pUrvAvasthAmAM dravyanI pratIti che ane uttarAvasthAmAM paNa dravyanI pratIti che eTale utpAda-vinAza kALamAM dravyanI pratIti che mATe utpAda-vinAzathI ekakAlIna dravya che. A rIte utpAda-vinAzanI ekakAlInatAne siddha karavA je hetu ane dRSTAMta ApyAM che te hetu ane dRSTAMtathI utpAda-vinAzathI dravya ekakAlIna che e paNa siddha thAya che. Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra zaMkA :- ekAMtavAdI 'svAtmatva apRthabhUta' utpAda-vinAza che. arthAt utpAdavinAzano svAtmA judo nathI--abhinna che AvuM svIkAratA nathI. samAdhAna :- ame tene siddha karavA mATe vistAra karIe chIe ane dRSTAMta dvArA samajAvIe chIe. 344 dA. ta. sarparUpa dravyano UMce kUdavAnA AkArathI potAmAM utpAda thayo te ja sarparUpa dravyano patanarUpa--nIce paDavArUpa AkArathI potAmAM vinAza thayo. baMne AkAra sarpadravya rUpa ja che. sarpamAM ja UMce kUdavArUpa utpAda ane nIce paDavArUpa vinAza che. eTale sarpathI utpAda ane vinAza abhinna che. sarpa ja A baMne AkAravALo che eTale sarpa A baMnethI judo nathI. ane jo bheda thato nathI to sarpAtmA ja che. sarpasvabhAvatA ja che. AthI ja ekakAlIna hovAthI utpAda-vinAzanI dravyathI anarthAntaratA paNa svIkAravI paDaze. utpAda-vinAza dravyathI abhinna hoya che. A rIte utpAda-vyaya-dhrauvya ekakAlIna che. A mATe anumAna batAve che. parasparAvadhikau utpAdavinAzau-pakSa anarthAntaram-sAdhya tadghatipatterabhinnakAlatvAt hetu tenI pratipattino abhinna kALa eka ja kALa hovAthI anarthAntarabhUta che. ekabIjAnI avadhivALA utpAda-vinAza paraspara avidhavALA AnAthI utpAdane laIne vinAza che ane vinAzane laIne utpAda che. te utpAdano AraMbha-Adya kSaNa che tene abhinna kAlIna vizeSaNa ApavAmAM Ave che. eTale ke abhinnakAlIna utpAda, A rIte 'abhinnakAlIna' vizeSaNathI yukta 'utpAda' kahevAya che. to A utpAdano abhinna kAla konI sAthe che ? tenA javAbamAM kahevuM ja paDaze ke sAmarthyathI vinAzanI sAthe utpAda abhinnakAlIna che. kAraNa ke vinAza pAmI rahelAnI je aMtyakSaNa che ane utpAdanI je AdyakSaNa che te utpAda ane vinAza ekakAlIna che. eTale sAmarthyathI siddha thayuM vinAzanI sAthe abhinnakAlIna utpAda che. A rIte utpAda-vinAza ekakAlIna ane je ekakAlIna hoya che te anarthAntara (abhinna) hoya che ema ame upara kahI gayA chIe. jo pUrvanA vinAzano anya kALa hoya ane uttarano utpAdakALa anya hoya arthAt vinAza ane utpAda bhinna kALa hoya to pUrva to vinaSTa che ane te vakhate utpAda to che ja nahIM to uttara utpanna thayuM nahIM. Akhara A pramANe vicAra karatAM pUrva vinaSTa thayuM te kALa judo ane hajI utpAda thayo nathI eTale vacamAM vastuthI zUnyakALa prApta thaze ane kAraNa vagara uttaranI utpattinI Apatti Avaze. mATe utpAda ane vinAza ekakAlIna che ane anarthAntara che. dA. ta. jema eka kSaNamAM raheluM rUpa eka hovAthI ja tenI pratipattinI abhinnakAlatA Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 H sUtra-29 345 che. kAraNa ke eka ja rUpa che to temAM vibhAga saMbhave kyAMthI ? eTale A ekarUpa e abhinnakAlatAne pratipAdana kare che. kAraNa ke anyanI anya sAthe bhinnakAlatA saMbhavI zake che paraMtu tenI ne tenI potAnI sAthe bhinnatA hoI zakatI nathI. dA. ta. gAya ane azva te judAM che to temAM bhinnakAlatA saMbhave. paraMtu je vinAza e ja utpAda che to potAnAmAM ne potAnAmAM anya kAlInatA saMbhave kevI rIte ? tevI ja rIte utpAda-vinAza dravyathI paNa ekakAlIna che. kAraNa dravya ja te te rUpe vinAza pAme che ane utpanna thAya che. eTale dravyanI sAthe paNa utpAda vinAzanI ekakAlInatA che. A ja rIte (1) utpAda ane dhrauvya (2) vinAza ane dhrauvya. A be vikalpomAM paNa anarthAntaratA ane ekakAlInatA upara ApelA hetu ane dRSTAMta dvArA vicArI levI joIe. te A pramANe--dA ta ekakSaNavartI eka rUpamAM vibhAgano abhAva hovAthI svAtmalAbhakALa e ja eka kALa che, bIjo kALa nathI. AthI ekakAlIna che mATe abhinna che tevI rIte (1) utpAda ane dhrauvya ke (2) vinAza ane dhrauvya A baMneno svAtmatvena apRthabhAva hovAthI A utpAda ane A dhrauvya ke A vinAza ane dhrauvya Avo bheda paDI zakato nathI mATe utpAda ane dhrauvya ke vinAza ane dhrauvya baMne ekakAlIna che ane abhinna che e siddha thAya che. A rIte ApaNe zuddha dravyAstika nayathI dravya sAmAnyane laIne vicAryuM ke-- utpAda-vinAza eka kAlIna che utpAda-vinAza anarthAntara che. utpAda-vinAza dravyathI ekakAlIna che. utpAda-vinAza dravyathI abhinna che. utpAda-dhrauvya ekakAlIna che. utpAda-dhrauvya anarthAntara che. vinAza-dhrauvya ekakAlIna che. vinAza-dhrauvya anarthAntara che. dravya-utpAda vinAzathI ekakAlIna che--abhinna che. eTale samajAya che ke utpAda-vinAza-dhrauvya traNe ekakAlIna che ane paraspara traNe abhinna che. 1. abhinnakAlAzcotpAdAdayaH, na hi kuzUlavinAzaghaTotpAdayorbhinnakAlatA, anyathA vinAzAt kAryotpattiH syAt, ghaTAdyuttaraparyAyAnutpattAvapi prAktanaparyAyadhvaMsaprasaktizca syAt, pUrvottaraparyAyavinAzotpAdakriyAyA nirAdhArAyA ayogAttadAdhArabhUtadravyasthitirapi tadA'bhyupagantavyA na ca kriyAphalameva kriyAdhAraH, tasya prAgasattvAt, sattve vA kriyAvaiphalyAt, tatastrayANAmabhinnakAlatvAttadavyatiriktaM dravyamabhinnam / ...... sammati triMzaM sopAnaM pR0 273. Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 tattvArtha sUtra A rIte ApaNe avasthiti, utpAda ane vinAza traNenA saMbaMdhane vicAratA vikalponI vicAraNA karI. (1) ekakAlIna paNa che ane (3) paraspara abhinna paNa che. have bIjA be vikalponI vicAraNA karIe chIe. (2) bhinnakAlIna paNa che, (4) traNe paraspara bhinna paNa che. naigamanayanA abhiprAyathI utpAda," vinAza ane dhrauvyanI bhinnakALatA che. kAraNa ke utpAda e prAgabhAva che. ane te prAgu abhAva dravyano dharma che. AthI dravyamAM rahe che. vinAza e pradhvasAbhAva che ane te paNa dravyano dharma che eTale te paNa dravyamAM rahe che. ane dravya paNa potAnI dravyarUpatAne choDyA vagara potAmAM (potAnA svarUpamAM) rahe che. eTale prAguabhAvarUpa utpAda paNa dravyamAM rahe che. pradhvasAbhAvarUpa vinAza paNa dravyamAM rahe che. dravyarUpa dravya paNa dravyamAM rahe che. tethI utpanna thaIne, keTaloka kALa rahIne pradhvaMsa thato hovAthI vinAza pAme che. eTale utpAdano kALa judo che. jayAre utpAda na hato tyAre dravya hatuM eTale utpAdano kALa ane dravyano kALa judo thAya che. tevI rIte vinAzakALamAM utpAda hoto nathI eTale vinAza ane utpAda bhinnakAlIna thayA. jyAre vinAza thayo che tyAre dravya to che ja kema ke dravya potAnA svarUpane choDyA vagara potAnAmAM rahe che. Ama utpAda, vyaya, prauvya traNe bhinnakAlIna che. kAraNa ke utpAdAdi pratyeka potapotAnA kALamAM varte che. jyAre utpAda che tyAre vinAza nathI ane vinAza thayo tyAre utpAda nathI. prauvya to utpAda ke vinAza nahoto tyAre paNa hatuM ja eTale utpAda, vyaya, prauvya traNe potapotAnA kALamAM hoya che mATe traNe bhinnakAlIna che. mATe ja paraspara vibhinna svarUpavALA arthAntara che. A tAtparyArtha che. paTa ane AkAza A baMne atyaMta pRthajudA svarUpavALA che ane atyaMta bhinnakAlIna che to temanuM ekapaNuM jovAyuM nathI. teono abheda nathI. athavA to je Aje pedA thaIne marI jAya che ane bIjo je so varSano thaIne marI jAya che to te benuM ekakAlInapaNuM kahevuM e yukta nathI. 1. utpAda vigamasthitisvabhAvAtrayo'pi parasparato'nyakAlAH, yato na paTAderutpAdasamaya eva vinAzaH, tasyA nutpattiprasakteH, nApi tadvinAzasamaye tasyaivotpattiH, avinAzApatteH, na ca tatprAdurbhAvasamaya eva tatsthitiH, tadrUpeNaivAsthitasyAnavasthAprasaktitaH prAdurbhAvAyogAt, na ca ghaTarUpamRtsthitikAle tasyAvinAzaH, tadrUpeNAvasthitasya vinAzAnupapatteH, na ca ghaTavinAzaviziSTamRtkAle tasyA evotpAdo dRSTaH, nApi tadutpAdaviziSTamRtsamaye tasyA eva dhvaMso'nutpattiprasaGgata eva tatastrayANAmapi bhinnakAlatvAttad dravyamarthAntaraM nAnAsvabhAvAm..... satitatvopane, kAM sopAnuM, y0 ra7rU. Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-29 347 te ja rIte ghaTano utpAdakALa e ja vinAzakALa nathI. jo utpAda-janmakALa ane vinAzakALa eka hoya to janmatAnI sAthe ja vinAza thAya. eTale janmyo na janmyo thayo kaho ke kArya thayuM ja nahIM kaho. to je ghaTAdi kArya mATe kriyA karavAmAM Ave tenA phaLano anAzvAsa arthAt phalanA (ghaTanA) abhAvano prasaMga Avaze. A rIte utpAdakALa e ja vinAzakALa manAya to ghaTa prApta ja nahIM thAya. kAraNa ke ghaTa kArya mATe mATImAM kriyA zarU karI paNa kriyAnuM phaLa ghaTa utpanna thavo joIe te to utpanna thatAnI sAthe ja nAza pAmyo eTale kriyAnuM phaLa prApta thayuM nahi. A rIte kriyAnA phaLa ghaTAdinA abhAvano prasaMga Avaze ! vaLI jo ghaTarUpa kArya thayA pachI tarata ja ghaTano vinAza thAya che evuM manAya to jalaharaNAdi kriyArUpaphaLavALA ghaTamAM anAzvAsa thaze. eTale ke ghaTanuM phaLa maLaze nahi. tethI ghaTanA utpAdamAM vizrAmano abhAva Avaze. arthAt ghaTa mATe kriyA karyA ja karo paNa enuM phaLa Avaze nahi. kema ke utpAdanA anaMtara samayamAM ghaTa vinaSTa thaI jAya che eTale te ghaTa ghaTakArya karI zakaze nahi. ghaTa utpanna thayo ane tarata ja nAza pAmyo eTale jalaharaNa Adi kriyAnuM phaLa prApta thaze nahi. eTale ghaTa potAnuM kArya karI zakaze nahi. eTale tenuM phaLa prApta thAya nahi. tethI utpAda ane vinAza bhinnakAlIna che e siddha thAya che. vaLI utpAda, vinAza ane sthiti paraspara potAnA lakSaNasvarUpano bheda hovAthI arthAntara che. (bhinna che.) utpAda AtmalAbhakAryarUpa che, sthiti avasthAnarUpa che, ane bhaMga hAnisvarUpa che. A rIte paraspara traNemAM svalakSaNano bheda che. ane jyAM svalakSaNano bheda che tyAM arthAntaratA jovAI che. dA. ta. ghaTa, paTAdimAM svarUpano bheda che to te bhinna che. e pratIta che. ane jyAM anarthAntaratA che tyAM svalakSaNano bheda nathI. dA. ta. elakSaNavartI rUpa. eka svarUpavALuM ekarUpa che to temAM bheda nathI, abhinna che. eTale abhinna evA eka rUpamAM svalakSaNano bheda nathI. A rIte utpAda-vinAza dhrauvya paraspara lakSaNano bheda hovAthI arthAntara che e siddha thAya che. naigamanayanA abhiprAyathI utpAda-vyaya-dhrauvya bhinnakAlIna che e siddha thAya che tathA utpAda, vyaya, dhrauvya arthAntara che e paNa siddha thAya che. A rIte ApaNe bIjA be vikalponI vicAraNA paNa pUrNa karI. A pramANe syAdvAdanI prakriyAmAM siddhAMtanA sakala pramANanI sAthe virodha vagara utpAda, vyaya, dhrauvyanI bhinnakAlatA, abhinnakAlatA, arthAntaratA, anarthAntaratA siddha thAya che. paNa ekAMtavAdamAM utpAdAdi saMbhavatA nathI. kema ke ekAMtavAdIo bhedAbhedAdi lakSaNane svIkAratA 1. tasmAdvastu yannaSTaM tadeva nazyati naMkSyati ca yadutpannaM tadevotpadyate utpatsyate ca kathaMcit, yadeva sthitaM tadeva tiSThati sthAsyati ca kathaMcit ityAdi sarvaM upapannamiti bhAvasyotpAdaH sthitivinAzarUpaH, vinAzo'pi sthityutpattirUpaH sthitirapi vigamotpAdAtmikA kathaJcidabhyupagantavyA, sarvAtmanA cotpAdAdeH parasparaM tadvatazca Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra 348 nathI. ekAMtavAdIo utpAdAdine bhedAbhedaAdirUpe mAnatA nathI. temanA mate utpAdAdi saMbhavatA nathI. tethI e vAta sthira thAya che ke utpAda-vyaya-dhrauvyathI yukta sat che. paraspara sApekSa utpAda-vyaya-dhrauvya e sanuM lakSaNa che. A rIte A sUtranI vicAraNA samApta thAya che. A pramANe vistArathI sanuM lakSaNa batAvIne have pU. bhASyakAra ma uttarasUtranA saMbaMdha mATe bhASyanI racanA kare che. bhASya :- mA- AvA lakSaNavALuM 'sat' hoya che e pramANe ame svIkArIe chIe, ane A sat che to have kahevuM joIe ke te sat nitya che ke anitya ? atro--te--have Ano javAba ApIe chIe. avataraNikA :- A rIte pU. bhASyakAra ma pUrvasUtra pachI A sUtranI racanA kema che ? teno saMbaMdha bhASya dvArA jaNAvyo... TIkA :- have A avasare koI prazna kare che ke--satnA lakSaNanuM pratipAdana karyuM te sAruM karyuM che. yukti ane Agamane mAnanAra evA ame AvA prakAranuM sat che te svIkArIe chIe. bhASyamAM rahela tAvat zabda che te kramane batAvanAro che. te A pramANe--pahelAM satno nizcaya karavo. satno nizcaya thAya tyAra pachI nitya che ke anitya A vicAravuM. AvA lakSaNavALuM sat utpAda-vyaya-dhrauvya A traNanA yogamAM vyApta che. sat e utpAda-vyaya-dhrauvyathI juduM nathI. 'ti'zabda hetu arthamAM che. eTale 'kAraNa ke sat che' Avo artha thAya. tu zabdano artha che 'tethI' 'tar'zabdathI satno parAmarza karavo. bhASyanA rUti, tu ne tav traNeno bhego artha A pramANe--kAraNa ke sat che mATe' A kahevuM joIe ke te sat nitya che ke anitya che ? prazna :- sAta vikalpa thaI zake che chatAM bhASyakAre be ja prazna kema kahyA ? vidhi ane niSedhanI kalpanAthI dharmonA sAta prakAra che tethI saMzaya paNa sAta prakArano che. mATe jijJAsA paNa sAta prakAranI che to tene jaNAvavAnA prazno paNa sAta prakAranA che. tenA uttara paNa sAta prakAranA che. Ama uttara vAkyono samudAya saptabhaMgIrUpe ja pUrNa che. A pramANe bIje kaheluM che to sAta prakAranA praznono upanyAsa karavo e nyAya che to te badhAnI upekSA karIne nitya che ke anitya A be ja prazno kema mUkyA ? yadyabhedaikAnto bhavennotpAdAditrayaM syAditi na kasyacit kutazcittadvattA nAma / na ca vastuzUnyavikalpoparacitatrayasadbhAvAt tadvattA yuktA, atiprasaGgAt khapuSpAderapi tadvattAprasakteH / na cotpAdAdeH parasparataH tadvatazca bhedaikAntaH, sambandhAsiddhito ni:svabhAvatAprasakteH / etena utpAdavyayadhrauvyayogAdyadi asatAM sattvaM zazazrRMgAderapi syAt, satazcet svarUpasattvamAyAtam, tathotpAdavyayadhrauvyANAmapi yadyanyataH sattvaM tadA'navasthAprasaktiH, svatacedbhAvasyApi svata eva bhaviSyatIti vyarthamutpAdikalpanam evaM tadyoge'pi vAcyamityAdi nirastam, ekAntabhedAbhedapakSoditadoSasya kathaJcidbhedAbhedAtmake vastunyasambhavAt .... sammatitattvasopAne viMzaM sopAnaM pR0 143. Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 349 adhyAya-5 : sUtra-29 uttara H- dravyAstika ane paryAyAstikano saMgraha karavAno Azaya che mATe bhASyakAre be ja prazna karyA che. kema ke dravyArthika nitya mAne che ane paryAyArthika anitya mAne che eTale nitya che ke anitya che. A be praznothI baMneno parigraha thaI jAya che. ane A be nayono saMgraha thaI gayo eTale bAkInA vikalponuM sUcana thaI ja jAya che. prazna :- praznakArane nitya che ke anitya che AvI zaMkA zA mATe thaI ? zaMkA thavAnuM kAraNa zuM ? uttara :- sat nitya paNa dekhAya che, anitya paNa dekhAya che. AkAza Adi sat nitya dekhAya che ane ghaTAdi sat anitya dekhAya che eTale zaMkA thaI che. athavA A adhyAyanA sUtra-3 'nityAvasthitAnyarUpANi'mAM evuM manAya che ke 'badhuM sat nitya nathI kema ke emAM 'sarUpANi' pada grahaNa karyuM che. eTale arUpI sat nitya che evo artha thayo tethI arthapattithI rUpI anitya che evuM samajavAnuM che. mATe sarva sat nitya nathI ke anitya nathI. avasthita aMzane laIne rUpI paNa nitya che. eTale 'nityAvasthitAnya....' sUtrathI arUpI dravyo nitya che ane rUpI dravyo anitya che AvuM siddha thayuM. eTale nityatva ane anityatvano dharmI nizcita che. nityatva ane anityatvano bIjo koI dharmI che nahi to sat nitya che ke anitya AvA saMzayanI jagA ja rahetI nathI. mATe ja kahe che ke A vAtamAM AgamanI paNa sAkSI che ke--"se nahA gAma" paMcasthiRAyA siyA" 'kathaMcit pAMca astikAyo che.' anyathA eTale avasthita aMzane laIne rUpI paNa nitya che. AvuM na svIkArAya to sanuM lakSaNa temAM ghaTI zakaze nahi, kema ke sannA lakSaNamAM je dhrauvyAMza che teno abhAva rahyo. eTale sattnuM lakSaNa ghaTyuM nahi. sanuM lakSaNa 'utpAda-vyaya-dhrauvyayukta' che. Ama sapnuM lakSaNa avyApI thaze ! A Apattine haTAvavA eTale sanuM lakSaNa ghaTAvavA mATe, dhrauvyAMzane laIne nitya che ane utpAda-vyayarUpa aMzane laIne anitya che. Ama sat nitya che ane anitya paNa che. Ama nizcita thaI jAya che. to sat nitya che ke anitya che ? Avo pharI paNa saMzaya thaI zakato nathI. mATe kahe che ke-- jo A rIte sat nityAnitya che ema mAnavAmAM na Ave to 'utpAdavyayauvyayukta sat A sattnuM lakSaNa vyApI nahIM bane. kema ke dhrauvyAMzane laIne nitya che. utpAda vyayane laIne anitya che. paraspara sApekSa ja sattnuM lakSaNa banI zake che. mATe vastu nityAnitya ja svIkAravI joIe to ja sattnuM lakSaNa vyApI banI zake che. mATe A kahevuM ja joIe ke zuM sat sarva prakAre (ekAMtathI) nitya che ke sthiti aMzanA AzrayathI (sthityaMzane laIne) nitya che ? Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35o tattvArtha sUtra A rIte praznakArane be kAraNathI zaMkA thaI. (1) AkAzAdi sat nitya dekhAya che, ghaTAdi satu anitya dekhAya che (2) AgamamAM arUpI sat nitya che. rUpI anitya che A pramANe hyuM che ane lakSaNa batAvyuM che. "utpAda-vyaya-dhrauvyayukta sat'...to anitya evA rUpavALA dravyamAM A lakSaNa kevI rIte ghaTaze ? A rIte duvidhAmAM paDatA praznakAre prazna pUchyo. pU. AcArya maTha teno javAba sthityaMzane laIne Ape che. sthityaMzathI padArtha nitya che'. A javAbarUpe sUtraracanA che. tatAvAvyaye nityam | pa-30 || sUtrArtha - satpaNAthI je vyaya pAme nahIM te nitya che. arthAt jenuM svarUpa palaTAya nahIM, badalAya nahIM te nitya che. TIkA - sUtramAM rahela tat jAva, avyartha ane nitya A dareka zabdano ApaNe artha vicArIe chIe. Tu = te. te koNa ? pUrva sUtramAM kahyuM ke "utpAda-vyaya-dhrauvya yukta sata"paraspara sApekSa utpAda, vyaya, prauvyayukta sat che" ane "te sa" .....nitya che. AvuM A sUtramAM kathana che. eTale ahIM 'tathI "sano saMbaMdha karavo. bhavanaM bhAvaH tasya bhava: = tatava eTale ke to pavane sanuM thayuM. "sano je bhAva" te tAva kahevAya. jema sAdhuno bhAva (svabhAva, svarUpa) sAdhutA. mAnavano bhAva mAnavatA tema "sano bhAva te sattva arthAt sanuM thavuM. ahIM SaSThI vibhaktino prayoga karyo che. te pachI vibhakti kartAmAM che. bhAvano kartA satu che. kAraNa ke te ja sat te te prakAre thAya che. eTale sANAno kartA sahu pote ja che. jema jIvAdi satu che te ja devAdhirUpe thAya che. AtmA ja deva bane che, AtmA ja manuSya bane che. paraMtu kayAreya sapaNAno-sattvano tyAga karIne bIjA rUpe thato nathI. AtmA sapaNAno tyAga karyA sivAya ja devAdirUpa thAya che. tyAre ja to A AtmA deva thayo ema bolI zakAya. nahIM to A AtmA ema kevI rIte bolI zakAya? nAza pAmanAro judo ane deva thanAro judo hoya to A AtmA deva thayo Avo vyavahAra banI zake nahi. A vyavahAra tyAre ja bane ke AtmA sANAno tyAga na kare. eTale AtmA je sat che te ja devAdhirUpe thAya che? A rIte satapaNAno kartA sahu pote ja che. eTale tathya jAva. tAvamAM kartAmAM SaSThIno prayoga che. Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 351 adhyAya-5: sUtra-30 sUtranA samAsano vigraha.. taddhAvAn mavyayam = taddhAvAvyayam satapaNAthI nAza na thavo. svarUpanuM badalAvuM nahi. arthAtu avinAzI. satapaNAthI avinAzI te nitya che. nitya' zabdanI siddhi ane tenAthI dhrauvyAMzanuM grahaNa "nitya' zabdathI dhrauvyAMza grahaNa karavAno che. kAraNa ke ne dhruve tyar (siddha. 6, pa0 rU, sU- 7) A sUtrathI dhruva arthamAM "ji ne yak pratyaya lAge che. eTale "nitya' zabdano prayoga dhruva arthamAM ja thAya. to utpAda-vyaya-dhrauvya svarUpa satamAM kAyama dhruva aMza kayo che? utpAda e utpanna thAya che, vyaya e vinAza pAme che eTale e bemAM to pheraphAra thAya che. navA paryAyarUpe utpanna thAya che, jUnA paryAyarUpe nAza pAme che eTale paryAyomAM pheraphAra thAya che. jyAre jenuM svarUpa badalAtuM ja nathI, kAyama rahe che evo aMza kayo ? kahevuM ja paDaze dhrauvyAMzadravya. paryAyo badalAya che, dravya kAyama rahe che. mATe "nitya' zabdathI dhrauvyAMza grahaNa karavAno che. kAraNa ke te prauvyAMza anvayI che. dravyAstika nayanI apekSAe che. A anvayI dhrauvyAMza sarvadA sarvatra koI paNa kALe, koI paNa ThekANe nAza pAmato nathI kema ke satarUpe koI kALe kyAMya sat utpanna thayuM nathI ane vinAza pAmyuM nathI. kyAreya kyAMya paNa dravya utpanna thayuM ke dravya nAza pAmyuM AvuM sAMbhaLyuM che? dravya to kAyama che che ne che. dravyanuM svarUpa badalAtuM nathI. dravyamAM paryAyono pheraphAra che paNa dravyano pheraphAra nathI. dravya badalAtuM nathI. avasthA badalAya che. eTale sat utpanna thatuM nathI ane vinAza pAmatuM nathI. eTale padArthanuM sapaNuM kAyama ja rahe che. A rIte sat kAyama rahIne bIjA AkAro le che. eTale "nitya' zabdathI dhrauvyAMza ja Ave che. AthI sthityaMzane laIne nityatA kahevAya che ema samajavuM. have ApaNe sUtramAM "bhAva" zabdano prayoga karyo che te khUba rahasyavALo che. tenA rahasyane kholIe chIe. bhAva" zabdanuM grahaNa pariNAmanityatA ja batAve che... nityatA be prakAre kahevAya che. (1) pariNAmanityatA (2) kUTanityatA. pariNAmanityatAmAM vastunuM svarUpa kAyama rahe chatAM temAM pheraphAro saMbhavI zake che jyAre kUTasthanityatAmAM pheraphAro saMbhavI zakatA nathI. eTale temAM utpAda-vyaya ghaTI zakatA nathI. mAtra sthiti ja ghaTe che. AvI nityatA naiyAyiko svIkAre che jyAre ApaNe jaino pariNAmanityatA svIkArIe chIe eTale utpAda-vyaya ghaTe che ane sanuM lakSaNa vyApta thAya che. sUtramAM grahaNa karela 'bhAva' zabda pariNAmanityatAne ja batAve che. AthI "bhAva" zabda grahaNa karyo che tenuM rahasya e che ke pariNAmanityatA grahaNa karavI. paraMtu kUTanityatA nahi. "bhAva" zabda vAparyo che eTale pariNAmanityatA grahaNa karAya che ane kUTasthanityatA choDI devAya che. A ja tenuM rahasya che. sUtrakArane pariNAmanityatA ja iSTa che, kUTastha nityatA nahIM. jo sUtrakArane pariNAmanityatA grahaNa karavAnI na hota ane kUTasthanityatAno tyAga Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra 352 ka2vAno na hota to je lakSaNa batAvyuM te na batAvatA ATaluM ja sUtra kaheta... 'tavyayaM nityam' 'sattuM nAza nahIM pAmavuM te nityatA che. AvI nityatA sUtrakArane mAnya nathI. kema ke phUTastha nitya eTale je koI paNa prakAre badalAya nahIM. to tevuM to asat che ke je anupAkhya che. kAraNa ke je koI paNa AkAre badalAya nahIM te anupAkhya ja hoya. tenI vyAkhyA thaI zakatI ja nathI. mATe graMthakArane kUTastha nitya iSTa nathI paNa pariNAmanitya ja iSTa che. A rIte pariNAmanityatA iSTa che tethI 'tadbhAva' zabdathI ApaNe je 'sattva' artha karyo che te barAbara ja che. kema ke 'satphaNAthI je nAza na pAme te nitya' eTale sattva (astitva sthitaMza) kAyama rahe che ane avasthAntara, rUpAMtaro saMbhavI zake che mATe ja padArthanuM varNana karI zakAya che. jo padArtha kAyama tevo ne tevo ja raheto hota to tenuM varNana ja na thaI zake. kazo pheraphAra ja nathI to tenuM judI judI rIte kathana saMbhave cAMthI ? ane sattva che te dravyanA jeTalA anvayI dharmo che te badhAnuM sUcaka che. ane vaLI (sattva) paMcAstikAyamAM vyApaka che mATe ja sattvanuM grahaNa karyuM che. A rIte tadbhAvano artha sattva karavAthI pAMce astikAya ane tenA anvayI sarva dharmonuM grahaNa thaI jAya che mATe te artha barAbara che. ApaNe nityanuM je lakSaNa sUtra dvArA batAvyuM ke satpaNAthI jeno nAza nathI te nitya che. A lakSaNane ApaNe jIvadravyamAM ghaTAvIe chIe. dA.ta. sAkSAt jIva Atmadravya che. te potAnA sapaNAno, cetanapaNAno, amUrtapaNAno, ane asaMkhyAta pradezatvano tyAga karyA sivAya tenA tevA rUpe pariNAma pAmato nAza pAmyo nathI, nAza pAmato nathI ane nAza pAmaze nahIM. A rIte jIvamAM sattva, cetanatva Adi anvayi dharmo rahelA che. jIvamAM pariNAmo thavA chatAM A anvayi dharmo kAyama rahe che mATe jIva avinAzI, avyaya, nitya kahevAya che. jIvamAM nityatA anvayi dharmathI ja che, ananvayI dharmathI nathI... jIvamAM sattva Adi anvayi dharmothI nityatA che paraMtu anvayi nathI tevA ananvayi devAdi paryAyothI paNa nityatA-dhrauvya che evuM nathI. kema ke devAda paryAya ananvayi (nAza pAmanAra) che tethI te dharmothI nityatA nathI. AtmA ja sattvAdirUpe anvayi che eTale te ja pariNAmathI nitya che. pudgala dravyamAM bhalAmaNa... jIvanI jema paramANudravyamAM paNa nityatA vicAravAnI che. pudgaladravyamAM paNa pariNAmanityatA che. paramANu, caNuka Adi pudgala dravya sattva, mUrtatA, ajIvatva, anupayoga, grAhya (pakaDAvuM), AdithI chUTavuM vagere dharmanA tyAga karyA sivAya varte che. ghaTAdi paryAyone prApta thAya 1. pradyutotpannasthisvabhAvatva sthanityatvam... Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 H sUtra-30 353 che, judA judA AkArone dhAraNa kare che. eTale pudgaladravya sattvAdi dharmothI nitya che paNa ghaTAdi paryAyonI vivakSAthI nitya nathI. kema ke ghaTAdi paryAyo ananvayI che. AthI tenI apekSAe dhrauvya nathI. dharmAstikAyanI nityatA sattvAdithI che paNa gatyupakArakatvane lIdhe nathI... dharmAstikAya dravya paNa sattva, amUrtatva, asaMkhyayapradezavattva, lokavyApitva Adi dharmone choDyA vinA ja avasthita che (rahela che). eTale sattvAdi A anvayi dharmothI dharmAstikAya nitya che paraMtu gati karanAra paramANu, devadatta vagerenI vivakSA karIne dharmAstikAyanI gatimAM upakArakatvarUpa dharmathI nityatA nathI. paramANu jyAre gati kare che tyAre dharmAstikAya sahAya kare che. devadatta cAlavA mAMDe che tyAre sahAya kare che. eTale dharmAstikAyanuM gatimAM sahAyakapaNuM che, A eno tadbhAva nathI. kema ke gatyupakArakatva pratyeka paramANu vagerene laIne bhinna bhinna che. pahelAM janAra judo che, pachI janAra judo che eTale dharmAstikAyamAM gatyupakArakatva pUrvanuM juduM che, pachInuM juduM che kema ke pahelAMnuM gatyupakArakatva anya rUpe che ane pachInuM gatyupakArakatva paNa anya rUpe che. dharmAstikAyamAM gatyaprakArakatva sarvadA nathI... pUrvamAM gatyupakArakatvapariNAma judo che ane pachIno gatyupakArakatvapariNAma judo che. jo pahelAM je gatyupakArakatvapariNAma utpanna thayo te sarvadA raheto hoya to te pariNAmathI-te dharmathI'tadbhAvAvyayaM' sUtrathI nitya kahI zakIe paNa te pariNAma sarvadA raheto nathI. kema ke e pariNAma dharmAstikAyathI bhinna svarUpavALI vastuthI thAya che. dharmAstikAyathI bhinna pudgala Adi dravyathI dharmAstikAyamAM te pariNAma bhinna vastunA saMbaMdhIpaNe pedA thAya che mATe sarvadA rahI zake nahi. dA. ta. jema ghaTa e potAnAthI anya daMDAdithI pedA thAya che eTale te ghaTa sarvadA hoto nathI. tema gatyupakArakatvarUpa pariNAma judAM judAM dravyonI apekSAe thAya che tethI teno te gatyupakArakatva pariNAma haMmezA raheto nathI. AthI ja gatyupakArakatva e dharmAstikAyano anvayidharma nathI. mATe tene laIne dharmAstikAyamAM nityatA nathI paraMtu sattvAdi dharmone laIne nityatA che. adharmAstikAyamAM sattvAdi dharmathI nityatA ane sthityupakArakatvathI anityatA che tenI bhalAmaNa... A rIte ja adharmAstikAya mATe paNa samajI levuM. adharmAstikAyanA sattvAdi dharmo dharmAstikAyanA jevA ja che. phakta dharmamAM gatyupakArakatvane laIne anityatAno vicAra karyo tevI rIte ahIMyAM sthityukArakatvane laIne vicAra karavo. dharmAstikAyamAM sattvAdine laIne nityatA ane gatyupakArakatvane laIne anityatA che tevI rIte adharmAstikAya sattvAdine laIne nityatA, sthityupakArakatvane laIne anityatA che tema Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 tattvArtha sUtra vicAravuM. AkAzamAM sattvAdithI nityatA, avagAhakanI apekSAe anityatA... vaLI AkAzadravya paNa sattva, amUrtatva, anaMtapradezavanta Adi dharmo dvArA nitya che ane avagAhaka dravyonI apekSAe avagAhadAtApaNe anitya che. zaMkA - ahIM eka zaMkA thAya che ke alokAkAzamAM to avagAhaka dravya nathI to tyAM anityatA kevI rIte saMbhavaze? alokamAM anityatA agurulaghu paryAyanI apekSAe che.. samAdhAna - jyAM avagAhaka jIva ke pugala nathI tyAM paNa agurulaghu Adi paryAyathI avazyameva anityatA svIkAravI joIe. kema ke tyAM agurulaghu paryAyo bIjA bIjA thayA ja kare che. jo AvuM na mAnIe to tyAM svataH -svAbhAvika utpAda-vyaya che nahIM ane ApekSika utpAda-vyaya nathI to tyAM "utpAda-vyaya-dhrauvyayukta sat A lakSaNa avyApta thAya. utpAda-vyaya ghaTyA nahIM to lakSaNa nyUna ja rahyuM. A ja pariNAma nityatAne bhASyakAra mA batAve che. bhASya :- je sanA bhAvathI vyaya pAmatuM na hoya ane je vinAza pAmaze nahi te nitya che. bhASyakAre bhUtakALanuM agrahaNa kayA kAraNathI karyuM? anvayI(dravya)nA aMza sattvAdithI je vyaya-vinAza pAmato na hoya ane jeno vinAza thaze nahIM te nitya che. ahIM zuM kAraNa che ke bhASyakAre apravRtta kALa eTale bhUtakALa na kahyo? bhUtakALanA agrahaNanuM kAraNa A zaMkAnuM samAdhAna vicAratAM bhASyakAre bhUtakALa kema na kahyo tenuM kAraNa e che ke bhASyakAra A pramANe mAne che ke-atItano niSedha karavAmAM Ave to vartamAna saMbhave nahIM. kema ke vartamAna e atItanI avadhi che. atItapaNuM e vartamAnanI maryAdAvALuM che. vartamAna e ja atIta bane che. kema ke atItakALa asat hoya, atItakALa nathI evuM svIkArIe to nirmULa vastunA anutthAnano prasaMga Avaze. jenuM mULa ja nathI tenuM utthAna banI zake nahIM. tethI jIvAdi sattvAdi anAdi che. Ama AmAM vartamAna ane bhaviSya be ja kALa lIdhA paNa bhUtakALa nathI lIdho tenuM kAraNa e ja samajAya che ke sattvano bhUtakALa hoto ja nathI. kema ke jIvAdi sattvAdi anAdinA che. jIvAdi sat padArtho anAdithI che. koI kALe sata thayelA nathI. bhUtakALano prayoga kare to 1. ahIM avibhakta AkAza laIne kahI rahyA che. Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 sUtra-30 355 anAdi banI zake nahi. kema ke vartamAna AvatAM bhUtakALa khatama thaI jAya che. jyAre jIvAdi sata padArtho anAdinA che. eTale vartamAna kALa lIdho che. AthI bhUtakALanA niSedhano saMbhava nathI. bhASyakAra mabhUtakALane svIkAre che. vartamAnakALano prayoga karyo che mATe bhUtakALano prayoga karyo nathI evuM samajAya che. bhUtakALanI jema bhaviSyakALanuM paNa agrahaNa thavuM joIe ! ThIka. to bhaviSyakALa paNa na lo. nirarthaka zA mATe ene levo ? vartamAnathI ja kAma thaI jaze. kema ke sata haMmezA vartamAna ja che. sat thayuM nathI ane thaze paNa nahIM. anAdithI che che ne che. AthI bhaviSyanuM grahaNa paNa zA mATe karavuM joIe ? bhUtakALanI jema bhaviSyakALanuM paNa agrahaNa thavuM joIe. bhaviSyakALanA grahaNanuM prayojana. - tArI vAta ThIka che paNa ahIM bhASyakArano Azaya e che ke keTalAka avivikta buddhivALA-vivecanA karI zake tevI buddhithI rahita che tevAo vartamAnakAlIna vastuno kadAcid-koI paNa vakhata bhaviSyakALanI sAthe saMbaMdha thato nathI AvuM kahe che arthAt vartamAnaviziSTa vastuno bhaviSyanI sAthenA saMbaMdhano niSedha kare che. tenA niSedha mATe bhaviSyakALa lIdho che. jo vartamAna vastuno bhaviSya sAthe saMbaMdha mAnavAmAM na Ave to bhaviSyamAM vartamAna vastunA abhAvano prasaMga Ave. mATe vartamAnaviziSTa vastuno ke je vinAza pAmanArI nathI teno bhaviSyat sAthe saMbaMdha mAnavo ja joIe. tethI ja jeo vartamAnaviziSTa vastuno bhaviSyakALa sAthe saMbaMdha na svIkAre te yuktiyukta nathI. mATe ja bhASyakAre vinazyati nA vinazyati tennityam kahI bhaviSyakALanuM paNa prahaNa karyuM che. AnAthI spaSTa samajAI che ke je che che ne che" "te nitya che.' traNe kALamAM je hoya te nitya che. anAdithI jIvAdinA sattvAdi dharmo che ja, bhUtakALamAM paNa hatA, vartamAnamAM paNa che ane bhaviSyakALamAM paNa raheze. traNe kALamAM vidyamAna che. enI avidyamAnatA thatI ja nathI. A rIte sat sattvAdi dharmothI nitya che. 1. bhASyakAra ma. bhUtakALane svIkAre che, kema ke AgaLa sU. 39nI TIkAmAM traNe kALano prayoga karyo che, ane tyAM jaNAvyuM che "atItA: saMparyavasAnA vartamAna vadha:' bhUtakALa vartamAnanI avadhivALo che. eTale bhUtakALa mAnavo ja joIe. nahIM to vartamAna paNa siddha thAya nahIM. atItakALa hoya to ja vartamAna che. kema ke vartamAnanI avadhivALo atItakALa che. jenI avadhi che te avadhivALo na manAya to avadhi konI ? vartamAna bhUtakALanI avadhi che eTale avadhivALo paNa che ja e ja bhUtakALa che. A rIte bhASyakAra bhUtakALa mAne ja che ane te vartamAnanI avadhivALo e saparyavasAna che. vartamAna zarU thatAM bhUtakALano nAza thAya che eTale ahIM vartamAnano prayoga karyo che mATe bhUtakALano prayoga karyo nathI. AvuM rahasya samajAya che. Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra A rIte bhASyakAra ma pariNAmanityatA batAvI. temAM jaNAvyuM ke sattvAdi dharmo vyaya pAmatA nathI ane vyaya pAmaze nahi. AmAM bhUtakALanuM grahaNa karyuM nathI ane bhaviSyakALanuM grahaNa karyuM che tenuM kAraNa zuM che e ApaNe vicAryuM. 356 A vicAraNAmAM ApaNe 'taddhAvAt avyayam'paMcamI tatpuruSa samAsa karI vicAryuM. 'satpaNAthI jeno nAza na thAya te nitya che...' have bIjI rIte tRtIyA tatpuruSa samAsa karI vicArIe chIe. athavA tRtIyAthI prApta thato sIdho artha... 'taddhAvena avyayam ''te sarUpe sthityaMzathI nAza na thavo tadbhAva = svabhAva avyayam = apracyuti, vinAza na pAme te. je svabhAva vaDe vinAza na pAme te nitya che. je sat rUpa sthityaMza vaDe vinAza na pAme te nitya che. tRtIyA vibhaktithI prApta arthano vistAra... sat vastu keTalAMya pariNAmo pAme chatAM sarUpa sthityaMza vaDe svabhAvathI rahita viyogI banatI nathI. AnuM nAma ja nityatA che. ane A dhrauvyAMzane laIne ja (svabhAvanI apracyutine laIne ja) badhA astikAyomAM nityatAnA vyavahAranI pratIti che. A rIte 'taddhAva'mAM paMcamI ane tRtIyA be vibhaktithI vigraha karI vicAraNA karI. paMcamI vibhaktinA vigrahathI satpaNAthI arthAt sat Adi anvayi dharmothI je nAza na pAme te nitya. tRtIyA vibhaktinA vigrahathI sat rUpa sthityaMza vaDe svabhAvano nAza nahi thavo te nitya che. dharmAstikAyAdi dareka astikAyomAM sthitaMzane laIne ja nityatA kahevAya che. 'bhAva' zabdano bIjo artha bhUtirbhAva A bhAvamAM tti pratyaya lagADI 'bhAva' zabdano svAtmA--svarUpa Avo artha karavo. tyAre ane 'bhAva'no karmadhAraya samAsa karavo. sa Asau mAvatha' taCAva: sa = trUpa bhAvaH = svarUpa 'sat rUpa svarUpathI jeno nAza na thAya te nitya che. to ahIM sat rUpa svarUpa zuM che ? tad svarUpe koNa che ? vastunI sarva avasthAomAM je nirvikAra che te ja 'tadbhAva' che. A ja dravyAstikanI zuddha prakRti che. bhedanI badhI granthionI jemAM vivakSA nathI te ja sat svarUpa che. arthAt koI paNa Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 357 adhyAya-5 : sUtra-30 vizeSane nahIM svIkAranAra evA zuddha dravyArthika nayanI apekSAe sarva avasthAomAM je nirvikAra vastunuM svarUpa che te ja nityatA che. A zuddha dravyAstika nayane laIne artha che. A rIte ApaNe pahelA mananuM mAvaH vyutpatti karI artha karyo 'te te rUpe padArthanuM thavuM' ane hamaNAM smRtimAMva: vyutpatti karI 'svAtmA-svarUpa' evo artha karyo. 'avyaya' padanI vyAkhyA... 'avyaya' padamAM 'vi' ane 'aya' be zabda che. temAM tri eTale 'viruddha' ane aya eTale gamana. vyaya = viruddha gamana. tadrAvaNya vyaya = tAvanuM viruddhagamana. viruddhagamana eTale abhAvanI prApti. arthAt vyaya eTale abhAva. na vyayaH = avyayaH abhAvane prApta na thAya te avyaya. taCAvasya avyayam sat svarUpano abhAva na thavo te taddhAvAvyayam kahevAya. arthAt kyAre paNa svarUpa na badalAya, jenA svarUpamAM koI paNa pheraphAra na thAya te avyaya kahevAya che. 'tadbhAvAvyayam'no vAkyArtha A pramANe thAya ke--'kyAre paNa sat svarUpano abhAva thato nathI'. sUtramAM dhrauvyanI apekSAe 'nityaM' napuMsakaliMgamAM mUkyuM che. 'te nitya che' Avo artha karyo. to koNa te ? nitya koNa che ? tadbhAvazcAsau avyayaM ca = tadbhAvAvyayam sat svarUpe badalAya nahIM te koNa che ? cAlu prakaraNathI AvA prakAranA vizeSaNanA sAmarthyathI 'nitya' zabdathI 'dhrauvya' samajavuM. kAraNa ke sat svarUpe rahe ane temAM kazo pheraphAra thAya nahIM evuM koNa che ? mAtra 'dhrauvya' eTale 'dhrauvya nitya che' Avo artha thAya che. 'nitya' zabdathI dhrauvya kahevAya che. joke bhASyakAre vivakSAvazathI paMcamI vibhaktino prayoga karyo che. 'sato bhAvAtna vyaMti.' to paNa bhASyakArano je vivakSita artha che te abhinna hovAthI tRtIyA ane SaSThImAM koI doSa nathI. eTale ApaNe tRtIyA tatpuruSa tajvAvena avyayam ke SaSThI tatpuruSa taddhAvastha avyayam Avo samAsano vigraha karIe to paNa bhASyakAre je paMcamI tatpuruSa karI artha karyo che te ja artha prApta thAya che. artha eka ja thAya che. mATe tRtIyA, paMcamI ke SaSThI koI paNa vibhaktithI artha karazuM to paNa koI doSa Avaze nahi. bhASyakAre paMcamI vibhaktithI artha karyo satpaNAthI nAza na pAme te nitya. bhASyakAre tRtIyA vibhaktithI artha thAya sat rUpa sthityaMza vaDe nAza na pAme te nitya. Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 tattvArtha sUtra SaSThI vibhaktithI artha thAya sat svarUpano pheraphAra na thAya te nitya. traNe vibhaktithI artha karIe koI paNa doSa nathI. kema ke bhASyakArane vivakSita che ke sthityaMzarUpa sat nitya che te artha ane tRtIyA ane SaSThI vibhaktithI karAto artha judo nathI. mATe koI doSa nathI. nitya" pada zA mATe ? tevI zaMkA.... pahelA "nityavasthitA pafkha' trIjA sUtramAM "nitya' - padanuM grahaNa prauvya mATe ja che AvI sAthe vyAkhyA karI hatI to pachI zA mATe A cAlu sUtra taddhAvAvyAM nityamamAM nityanuM grahaNa karyuM ? nitya pada zA mATe che teno khulAso. samAdhAna :- A sUtramAM nityanuM lakSaNa kahevuM che eTale nitya e lakSya che. ane ahIM jenuM lakSaNa karavAnuM che te lakSita evA nityatva vaDe tyAM vyavahAra karAyo che. trIjA sUtramAM to phakta nitya' zabdano prayoga ja karyo che. jayAre ahIM A sUtramAM to nitya kaI cIja che? kone kahevAya ? te batAvavuM che mATe "nitya'nuM grahaNa karyuM che. tyAM dharmAdinA dharma tarIke nitya zabdano prayoga che. jayAre ahIM dharmI tarIke vaparAyo che mATe baMnemAM pharaka che. A rIte trIjA sUtramAM nitya' zabdano prayoga hovA chatAM ahIM A sUtramAM paNa grahaNa che te kAraNathI che. bIjAo dvArA zaMkAnuM samAdhAna.... bIjAo Ano javAba A pramANe Ape che ke nityatA be prakAranI che: (1) anAdinityatA (2) pravAhanityatA. (1) svabhAvanI aprazrutithI traNe kALamAM je vyabhicArane pAmatI nathI. eTale jeno je svabhAva che te koI kALe badalAto nathI. AvA prakAranI eka nityatA che jene anAdinityatA kahevAya che. (2) paraMparA cAlatI rahe evI pArapUryapravRttinityatA che jene pravAhanityatA kahevAya che. A bemAMthI pahelI svapAvApravRtriya vyabhivALiI eTale ke anAdinityatAne laIne nityavasthitAnyapaNa' A sUtranI racanA che. bIjI pArapUryapravRttine laIne-pravAhanityatAne laIne "utpa9i-vyaya-dhrauvya yu ' sUtra kahyuM che. bIjAonuM A samAdhAna paNa barAbara nathI. A samAdhAna paNa barAbara nathI. kema ke "tabhAvAvyaya nityam' A pramANe nityanuM lakSaNa eka ja prakAranuM che. bIjuM lakSaNa kahyuM nathI. to be prakAranI nityatA kevI rIte ? be Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5: sUtra-30 359 prakAranInityatA ja nathI to A samAdhAna kevI rIte ? A samAdhAna paNa barAbara nathI. nityasita'nA dRSTAMtathI pravAhanityatAnI siddhi nityaprahasita' Adi daSTAMtomAM pravAhanityatA jovAI che. bIjuM lakSaNa jovAyuM che. nityaprasidri=prahasana Adi nitya che. prahasana eTale hasavuM. e to kriyA che to te nitya kevI rIte hoI zake ? to tyAM kahevuM ja paDe ke hasavAnI paraMparA cAlu che mATe ja nitya kahyuM che. eTale bIjI nityatA je pravAhathI che te paNa jovAI che. AthI bIjI nityatA paNa che te siddha thAya che. uparokta daSTAMtathI AbhikSaNya siddha thAya che paNa pravAhanityatA nahIM. A vAta paNa barAbara nathI. kema ke A daSTAMta pravAhanityatAne batAvanAruM nathI paNa AbhIsya = vAraMvAra arthane batAvanAra che. nityaprahasita = "vAraMvAra hasavuM' ahIM nitya zabdano artha ja judo che. ahIM hasavAnI paraMparA cAlu che eno artha nathI paNa vAraMvAra malakyA kare che mATe kahevAya che "nityaprahasita'. AthI tyAM "nitya' zabdano prayoga bIjA arthamAM che. ahIM nitya zabda upacArathI che, ane tattvanI vicAraNAmAM upacAranuM koI prayojana nathI. AthI "taddhAvAvya nityam' A eka lakSaNa barAbara che. - A rIte je anvayI aMza che te ja nityatvathI lakSita che. drauvyAMza nitya che. A dravyanayano svabhAva-svatattva che. dravyanayanuM nirUpaNa che. dravyanaya svarUpa che nityatvathI oLakhAto dhrauvyAMza, ane payayanayano svabhAva che utpAda-vinAza. utpAda je abhUtabhAvarUpa che ane vinAza je bhUta abhAvarUpa che. A nityatA utpAda-vinAzathI yukta che paraspara utpAda-vinAza ane sthityaMzano avinAbhAva che. A ukta nyAyathI utpAdana vinAza baMne sthityaMzathI yukta ja hoya che ane sthiti paNa paryAyathI yukta hoya che. eTale ahIM ApaNe je nityatA kahI che te paNa utpAda-vinAzathI yukta ja che. dravya paryAyathI rahita nathI hotuM eno hetu A rIte ApaNe vicAryuM ke utpAda-vinAza sthityaMzathI pratibaddha hoya che ane sthiti paNa utpAda-vinAzathI pratibaddha hoya che kema ke sarvadA vastu saMsargarUpa che. eTale dravya paryAyathI 1. prazna - nityatAno svIkAranAra to dravya naya che ane enuM ja lakSaNa batAvyuM che to ahIM paryAyanayanI vAta zA mATe ? - - - uttara :- AvI zaMkA karavI nahIM, kema ke nityatA-dhruvatA-avasthitatA e dravyAMza che. tyAre utpAdathaya e paryAyAMza che. baMne bhegA maLe to ja utpAda-vyaya-dhrauvyayukta satu A lakSaNa banI zake mATe paryAyanayano svabhAva batAvyo che. 2. je vastu utpAdAdithI yukta hoya che te nityAnitya ja hoya cheAvI vyApti che. mATe A sUtra e utpAdAdimAM rahela je nityAMza che tenuM lakSaNa che. (hA. vR. pR. 238) Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 tattvArtha sUtra rahita hotuM nathI ane paryAya dravyathI rahita hotA nathI. baMneno paraspara saMbaMdha che. eTale vastu, vastu tyAre ja rahe ke A traNeno saMbaMdha hoya. mATe vastu saMsargarUpa che. "utpAda-vyaya-dhrauvyayukta sat' A sUtramAM jaNAvyA mujaba traNe dharmono saMbaMdha hoya to ja satuM bane che. jaina zAsanamAM ja utpAda-vyayanuM eka adhikaraNa che. A rIte utpAda ane vyayanuM eka adhikaraNa jaina zAsanamAM ja saMgata thAya che. je vastuno utpAda che te ja vastuno vinAza che eTale eka ja vastunA utpAda ane vinAza paryAya che. eTale utpAda ane vinAza baMne dravyamAM ja thAya che. baMnenuM adhikaraNa eka che. jyAre bIjAM zAsanomAM utpAda ane vyayanuM vyadhikaraNa che. eka adhikaraNa nathI, athavA niyata che. Ano ja utpAda ane Ano ja vinAza. utpAda-vinAza dravyanuM svarUpa mAnazo to dravyanI paNa nivRtti mAnavI paDaze. vitarka - jema potAnA svarUpano aparityAga karanAruM dravya che tema utpAda-vinAzarUpa paryAya paNa dravyanuM AtmabhUta-svarUpa che. eTale paryAya paNa dravyanuM svarUpa che. tame tenI nivRtti mAnazo to dravyanI paNa nivRtti mAnavI paDaze. kema ke paryAya dravyanuM svarUpa hovA chatAM enI nivRtti mAno cho to te svarUpanI nivRtti thAya to pachI svarUpavALo rahe ja kevI rIte ? A tAro tarka yukta nathI. A tArI vAta tyAre ja banI zake ke jo ghaTa paryAyanI nivRtti thAya tyAre mATInI nivRtti thatI dekhAtI hoya athavA mATInI nivRttimAM pulanI nivRtti dekhAtI hoya ! paNa ghaTarUpa paryAya naSTa thavA chatAM mATI rahe che, mATIno nAza thAya to paNa pudgala-paramANu to rahe ja che. eTale paryAyanI nivRttimAM dravyanI nivRttino prasaMga Avato ja nathI. ane anvayI dravya mATI athavA pudgala jAtinI koI paNa avasthAmAM nivRtti dekhAtI ja nathI. kema ke tenuM nAma, jJAna ane vyavahAra thAya che. jo ghaTanI nivRtti thayA pachI pAchala kazuM ja prApta thatuM na hoya to to paryAyanI nivRttimAM dravyAMzanI nivRtti vidvAno mAne to to tArI vAta para vidvAno zraddhA rAkhe. A vAta pratyakSa che. eTale AmAM tarka kAma karI zake tema nathI. mATe tArI vAta sAMbhaLavA lAyaka nathI. AvI rIte yukta ane ArAmathI taddhAvAvyAM nityam A lakSaNa vyavasthita siddha che. A pramANe 29-30 sUtrathI samasta vastunuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM ke vastu artha, abhidhAna ane pratyayarUpa che. arthAta vastuno artha che, nAma che ane jJAna che. vaLI vastu sthiti, utpatti ane vyaya svabhAva che. AvuM nirUpaNa karyuM chatAM vistAra vizeSanI icchA rAkhanAra jijJAsu zaMkA kare che ke je vyaya pAme che ane utpanna thAya che te sat nitya che A kahevuM te atisAhasa che. Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-31 361 athavA koI asatuM nathI ke anitya nathI kema ke sat ane nityatvathI e benuM nirAkaraNa kareluM che. sUtra-29thI sanI vyAkhyA karI ane sUtra-30thI nityanI vyAkhyA karI eTale sat ane nitya che. eTale e siddha thayuM ke asat ane anitya nathI. A pramANe nirUpaNa karavAthI lokavyavahArano uccheda thaze. AthI sUtra 29-30 nuM pratipAdya je sat ane nitya che tenuM upapAdana karavuM azakya hovAthI ane duHzraddheya hovAthI asaMgata che. kema ke nityatA utpAda ane vyayanI virodhinI che. je nitya hoya che tenI utpatti ke vinAza hotAM nathI ane jeno utpAda-vyaya hoya che te nitya hotuM nathI. nityatA ane utpAdavyayanuM paraspara chAyA ane taDakAnI jema ekasAthe avasthAna hotuM nathI. chAyA ane Atapa baMne ekasAthe rahetAM nathI tevI rIte nityatA ane utpAda-vyaya sAthe rahetA nathI. Avo virodhathI yukta pakSa vidvAn janonA manane khuza karI zakto nathI. samAdhAna - tame zraddhA rAkho... ame evI rIte AnuM upapAdana karI rahyA chIe ke koI virodha Avaze nahi. A ja graMthamAM jevI rIte lokavyavahAranI saMgati thAya tevI rIte kahIe chIe. dravyAstika ane paryAyAstika nayanA saMbhavamAM ekanI mukhyatA ane bIjAnI gauNa bhAvanI vivekSA rAkhIe eTale sanityatva ane tenA virodhI asa-aniyatva A baMne prakArano lokavyavahAra siddha thaI jaze... te kvI rIte che te batAvatA sUtraracanAno prAraMbha karI rahyA che... - tADanatisiddha che -rU. sUtrArtha - arpitathI anarpitanuM jJAna thatuM hovAthI avataraNikA - bIjAo A sUtrano saMbaMdha bIjI rIte kahe che-prauvya e nityano paryAya hovAthI "tabhAvAvyaya nityathI tenuM lakSaNa karyuM. have utpAda-vyayanuM lakSaNa kahevuM joIe. paNa te kahevAnI jarUra nathI kema ke (1) utpAdana ane vyaya lokaprasiddha che, ane (2) sAmarthyathI asat ane anityatva AdinuM jJAna paNa thaI jAya che. AthI tenuM lakSaNa sAkSAt kahevAnI jarUra nathI. 1. utpanna thayA pahelAM "ghaDo na hato' Avo lokavyavahAra che eTale ghaDo asatu che, ghaDo nAza pAmyo te pachI "ghaDo nathI" Avo lokavyavahAra che eTale ghaDI anitya che. A rIte lokavyavahArathI asatu ane anitya bane che te lokavyavahArano nAza thaze. utpAda-vyaya dhrauvyarUpa satu che tenAthI viparIta asatu che. A rIte sahunA lakSaNanA sAmarthyathI asatunuM jJAna thaI jAya che tathA "tadUbhAvAvyayaM nitya" A lakSaNanA sAmarthyathI tenAthI viparIta hoya te anityatva kahevAya. A rIte satane nityanA lakSaNanA sAmarthyathI asatu ane anityanuM jJAna thaI jaya che. Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra zuM kAraNa che ? zA mATe sAkSAt na kahevuM joIe ? AvA praznanA uttararUpe A sUtrano prAraMbha che. A rIte pUrva sUtranI sAthe saMbaMdha kare che. [arpitA'napritasiddhe ?] mAdhya : bhASyano zabdArtha... TIkA :- arpita eTale grahaNa, ane AnAthI viparIta agrahaNa e anarpita che, siddhi eTale jJAna. bhASyano anvayArtha... 362 arpitathI anarpitanuM je jJAna thAya te arpitAnarpitasiddhi kahevAya. te hetuthI eTale 'arpitathI anarpitanuM jJAna thatuM hovAthI' A bhASyano artha che. arpitathI anarpitanA jJAnanI siddhi... ahIM dhrauvyanuM arpita-grahaNa thaye chate anarpita je dhrauvyathI viparIta utpAda ane vyaya che tenuM jJAna paNa thaI jaze... kema ke "grahaNa karAtI vizeSya vastu niyama karanAra vizeSaNarUpa je dharma tenA viruddha paryAyanI AzrayatAno anubhava kare ja che." A nyAya che. dA. ta. nIlotpala'. nIlotpalamAM jema utpala e vizeSya che, nIla e vizeSaNa che. to utpala (vizeSya vastu), nIla (vizeSaNarUpa dharma, tenA viruddha paryAya pItAdi dharmonI AzrayatAno anubhava kare ja che. nIlathI viparIta pItAdi dharmothI yukta hoya che. tema ahIMyAM paNa dhrauvya vizeSaNanuM grahaNa karatA dhrauvya arpita thaye chate sAkSAt anarpita evA utpAda ane vyaya che tenuM jJAna thaI ja jAya che. dhrauvyanI apekSAe utpAda-vyayanI vilakSaNatA... dhrauvya vastu pUrvaparyAya ane uttaraparyAyane prApta kare che. arthAt pUrvaparyAya ane uttaraparyAyano Azraya dhrauvya bane che. utpAdarUpa paryAya ane vinAzarUpa paryAya pUrvaparyAya ane uttaraparyAyano anubhava karatA nathI. tethI utpAda ane vinAza pUrvaparyAya ane uttaraparyAyanI pachI thanArA che. mATe dhrauvyathI utpAda-vinAza vilakSaNa che. AvuM jJAna sArI rIte thaI jAya che. dA. ta. mATI e dhrauvya che. e pUrvaparyAya kapAla, uttaraparyAya ghaTa Avo anubhava kare che. pUrvaparyAya kapAlano nAza thAya tyAre ghaTano utpAda thAya che. eTale utpAde pUrvaparyAyano 1. ahIM utpala vizeSya che, ane nIla vizeSaNa che mATe nIla niyamakArI eTale vyavaccheda karanAra che. jo utpala nIla ja hoya, anIla hoya ja nahIM to koI vyavaccheda karavA yogya rahetuM nathI. mATe nIla vyavacchedakArI thAya nahIM. Ama vicAra karIe eTale samajAI jAya ke nIla vizeSaNanA sAmarthyathI utpala anIla paNa hoya che Avo bodha thaI jAya che. jema utpala zabdamAM grahaNa karela nIla vizeSaNa vaDe nIlanuM jJAna sAkSAt ane utpala zabdamAM nahIM grahaNa karela anIlanuM jJAna sAmarthyathI thAya che. Avo abhiprAya lAge che. Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5H sUtra-31 363 anubhava karyo nathI ane kapAle ghaTanA nAzarUpa uttaraparyAyano anubhava karyo nahIM. A baMne paryAyano anubhava mATIrUpa dhrauvya karyo. te pramANe prauvya je dravya che te ja utpAdalakSaNa paryAya ane vinAzalakSaNa paryAyanuM anubhAvI che. Ama 29-30 A be sUtranA saMbaMdhane kahIne have A sUtrano artha kahevAya che. have je bhASya zarU thAya che te sUtra-29nA saMbaMdhane laIne karAya che. arthAt utpAdavyayano prauvya sAthe virodha nathI. A pramANe upapAdana karavA mATe A sUtrano AraMbha che. bhASya - traNa prakAranuM satu arthAta utpAda-vyaya ane prauvyarUpa sat ane nitya A baMne paNa arpita ane anarpitathI siddha thAya che. TIkA :- bhASyamAM vano artha samuccaya che. pi saMbhAvanA arthamAM che. utpAda-vyaya ane sthitirUpa traNa prakAranuM sat ane bIjA (tabhAvAvyaya...) sUtramAM kahela nitya A baMne paNa arpaNA (grahaNa) ane anarpaNA(agrahaNa)thI avyAhata siddha che. aneka dharmavALo dharmI hovA chatAM paNa temAM prayojanane laIne koI vakhata koI dharmanuM vacanathI arpaNa thAya che, vivakSA thAya che, ane koI dharma hovA chatAM tenI vivakSA karAtI nathI. kema ke prayojana nathI. arthAta eka dharmImAM aneka dharmo hovA chatAM je vakhate je dharmanuM prayojana hoya te vakhate te dharmanI vivakSA karAya che. je dharmanI vivakSA karAya che te arpaNA kahevAya che ane je dharmanI vivekSA nathI karAtI te anarpaNA kahevAya che.........paraMtu koIe evuM mAnI levAnI jarUra nathI ke vivaNita dharmavALo ja dharmI che bIjA aneka dharmo che paNa prayojana nahIM hovAthI te vakhate tenI vivakSA karI nathI mATe vivalita dharmavALo ja dharmI che evuM nathI. utpAdAdimAM sattAsattvAdinI vivakSA.. AthI sat paryAyanI vivakSAmAM satu evA utpAdAdi asatuM paNa che ane sthityaMzarUpa paryAyanI vivakSAmAM nitya evA utpAdAdi anitya paNa che. kema ke haMmezA vastu sattvAsattvaviziSTa ja grahaNa karAya che. AvI vivakSAnuM kAraNa.... vastu sattvAsattvaviziSTa ja grahaNa karAya che eTale ke jayAre paNa sattvaviziSTa vastunuM grahaNa thAya che tyAre paNa asattvaviziSTa vastunuM grahaNa paNa thAya ja che. kema ke vastu anaMtadharmAtmaka hovAthI eka dharma viziSTapaNe ja grahaNa karavAmAM (eka dharma viziSTa ja che AvuM jJAna karavAmAM Ave) to A jJAna anaMta dharmAtmaka vastuno viSaya karanAruM banyuM nahIM. anaMta dharmAtmaka vastu che A rIte viSaya karanAruM banyuM nahIM mATe e pramANa kahevAya nahIM. pramANathI sadviziSTa vastunuM ja grahaNa thatuM hoya to sva dravya-kSetra-kALa-bhAvathI paNa vastu sat che tevI rIte 1. ca zabdo bhinnakramaH samuccaye nityamubhe ca sadasatI ca api saMbhAvane anubhe ca anubhe ca asadasatIti.... sadasatI ca vartamAnAtItAdiparyAyApekSayA hi jIvadravyamiti manuSyAvasthAyAM tathaiva sat, atItabhAvita tiryaga, devAdyavasthayA ca asad, anubhe vA asadasatI ca vartamAnAtItAdiparyAyApekSayetyarthaH / iti hA0 vR0 pR0 239 Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra 364 para dravya-kSetra-kALa-bhAvathI paNa vastu sat che AvuM ja bhAna thavuM joIe. ghaTa jema ghaTarUpe sat che tema paTAdi anyarUpe paNa ghaTa sat che AvuM bhAna thavuM joIe. 52 dravyAdithI ghaTa asat che AvuM bhAna thaI zakaze nahi. mATe vastunuM jJAna sadasaddhiziSTa ja thAya che ema svIkAravuM joIe. (AthI ja utpAdAdimAM satttAsattvanI vivakSA che.) = AnA mATe vyApti che te A pramANe--je pramANathI je vastu sat viziSTa grahaNa karAya che ja pramANathI te ja vastu te ja vakhate (sat viziSTa vastunuM grahaNa karAya che te samaye) asat viziSTa paNa grahaNa karAya che. jema ke--je pramANathI = pratyakSAdi pramANathI yud vastu=vivakSita ghaTAdi vastu, saddhiziSTa gRhyate = svadravyAdithI sad viziSTapaNe grahaNa thAya che tenaiva = te ja saviziSTapaNe grahaNa karanAra pratyakSAdi pramANathI tadeva = teja vivakSita ghaTAdika ja tadaiva = saviziSTapaNe grahaNa karAtA kALamAM ja asad viziSTa apa gRhyate = para dravyAdithI asad viziSTapaNe paNa grahaNa thAya che. AvuM svIkAravuM paDe. nahIM to avivikta grahaNa thAya. padArtha paraspara saMkIrNa thaI jaze. A sat che paNa asat nathI, A asat che paNa sat nathI Avo saMkIrNa bodha thaze. paNa sadasad viziSTa vastu che Avo asaMkIrNa bodha nahi thAya ! jo A Apattino svIkAra karavAmAM Ave to cakSu Adi indriyothI je cAkSuSa Adi jJAna thAya che te asaMkIrNa anubhavAya che. A anubhavano bAdha Avaze. A anubhava A anubhavane dRDha karatA AgaLa kahe che ke-- ja. jema potAnA astitvathI arthAt svadravya-kSetra-kALa-bhAvathI sat vizeSaNanA ullekhathI arthAt svadravyAdithI 'aksceva pa' 'ghaTa che ja' A rIte astitva hovAthI sat AvI je buddhi thAya che te sabuddhi kahevAya che. evI rIte nAstitvarUpa hetu(paradravya-kSetra-kALa-bhAva)thI asa vizeSaNanI madadathI nAsyeva SaTa' A AkArathI ghaTa asat che AvI buddhi paNa thAya che. A rIte satttAsattvaviziSTanuM ja grahaNa thAya che. eTale jyAre satnI vivakSA karIe tyAre sattvaviziSTanuM bhAna thAya che tyAre asattva avivakSita che. chatAM paNa grahaNa to che ja A siddha thAya che. ApaNe A nirUpaNa karyuM tyAre anya darzanakAro kahe che ke--"A badhuM tamAruM nirUpaNa tamArA syAdvAdanI bhAvanAthI prabhAvita thayeluM che, paNa cakSu Adi indriyonI madadathI thayeluM nathI.... teone paNa A nirUpaNa pratye Adara thAya mATe kahIe chIe ke-- indriyothI paNa satttAsattvaviziSTa vastunuM grahaNa... jenI indriyano nAza thayo hoya evI vyakti athavA jenI indriyono vyApAra nathI tevI vyaktine bIjI vastunA abhAvaviziSTa vastunuM grahaNa thatuM nathI. Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 sUtra-31 365 tethI indriyono vyApAra hoya to vasvantarAbhAvaviziSTa vastunuM grahaNa thAya che. mATe asad viziSTanuM je grahaNa-bhAna thAya che teno apalApa karavo yogya nathI. have syAdvAda e prakAzaka che tethI prakAzakano svabhAva ane daSTAMta ApIe chIe. prakAzakamAtrano svabhAva hoya che ke te eka vastuno prakAza karatA bIjI vastunA abhAvapUrvaka ja teno prakAza kare che. prakAzya je ghaTAdi vastu che te vastune asad viziSTapaNe ja prakAze che. dA. ta. agni, sUrya Adi. sUrya ghaTano prakAza kare che. eTale ghaTane ghaTarUpe prakAze che ane paTavAbhAvaviziSTapaNe paNa ghaTane prakAze che. A daSTAMtamAM ghaTanI je prakAzyapaNe vivakSA karavI te arpaNA che ane paTavAbhAvaviziSTapaNe vivakSA na karavI te anarpaNA che. A rIte sadasadviziSTa bodha thAya che te arpaNA-arpaNAthI siddha thAya che. ApaNe A daSTAMtamAM vicAryuM. have dASTrantikamAM ghaTAvIe. dAntika ghaTanA... evI rIte vastunA nizcayanA hetapaNe vyApArayukta prakAzaka pramANa paNa vasvantarAbhAvaviziSTa vastune ja prakAze che. ane pramANa to te ja che ke "yathAvasthita vastunA svabhAvanuM grahaNa karanAra hoya eTale pramANathI nizcita artha dvArA yathAprayojana prayojanane anusAre arpaNA-arpaNA vyavahAra thAya che. 1. juo pUrvamAM- pR 377 driyameva vyApA to nizcitAmupagAle, tanAve bhAvAt tapAve rAmAvA.... 2. indriyono vyApAra hoya to asadviziSTanuM grahaNa thAya che A anvaya che. indriyono vyApAra na hoya to asadviziSTanuM grahaNa nathI thatuM A vyatireka che. indriyonA A anvaya ane vyatirekamAM aMtargata thatA pararUpAdithI yukta asattvaviziSTanuM grahaNa thAya che te indriyajanya paNa che Ama svIkAravuM ja paDe. A 3. yathAvasthita vastu svabhAvane grahaNa karanAra che. AnAthI avivakSita paNa vasvantarAbhAvAviziSTane paNa pramANa vaDe grahaNa karavuM ja joIe to ja pramANanuM pramANapaNuM rahe. eTale pramANa tyAre ja bane, sattvAsattvaviziSTa vastunuM grahaNa thAya. dA. ta. jema ghaTanuM grahaNa thAya tyAre vasvantara je paTa, Ano je abhAva A paTAbhAvaviziSTa paNa ghaTa che. Avo bodha thAya tyAre pramANa kahevAya. 4. pANI lAvavA mATe ghaDAnI jarUra paDe tyAre e ghaDo chidra vagarano, pAko AvA guNaviziSTa ghaDAne ApaNe icchIe chIe. AvA guNaviziSTa ghaTano ghaTarUpe je bodha karavo AmAM ghaTarUpa(ghaTatva)nI arpaNA che, ghaTamAM rahelA bIjA dharmo temAM che chatAM tenI vivakSA nathI to te dharmonI anaNA che. ghaDo che paraMtu ThaMDIne dUra karavAmAM samartha nathI. eTale paTarUpathI ghaTa asat che. eTale paTarUpa je vastuttara che teno ghaTamAM abhAva che. A rIte ghaDo vasvantara je paTAbhAva che, A va ntara abhAvaviziSTa ghaTa che eTale paTarUpe asat che. A pramANe ghaTamAM vasvantarAbhAva vaizistranuM arpaNa thayuM. ghaDo paTarUpe nathI. A ghaDAnuM jJAna asattvaviziSTa che. ahIMyAM paTatvanuM arpaNa, ghaTAdinuM arnapaNa che. Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra vastunA svarUpanI aMda2 rahetA utpAda-vyayane sthiti A badhAmAM vastutva che. kema ke A utpAdAdi traNano yoga hoya to ja vastunuM vastutva che. to A traNemAM vastutva e batAvavA mATe temAM vastutvano svIkAra karavo ja joIe. eTale e utpAdAdi traNamAM paNa sattva, asattva siddha karavuM joIe. to emAM sattvAsattva kevI rIte che te mATe kahIe chIe ke-- 366 utpAdarUpe utpAdanI vivakSA karIe tyAre te utpAda sat che -eTale ke svarUpanI vivakSAthI utpAda sat che. mATe sat ane asat eka ja vastu che. svarUpanI vivakSAthI utpAda sat che, sthiti ane vinAzAbhAvaviziSTanuM grahaNa karIe----vivakSA karIe tyAre utpAda asat che. evI rIte sthiti ane vinAza paNa samajI levA. sthiti svarUpa arpaNAthI sat che, utpAda-vinAzAbhAva viziSTa grahaNathI asat che. vinAza svarUpa arpaNAthI sat che, utpAda-sthityabhAvaviziSTa grahaNathI asat che. Ama eka ja vastu sat ane asat che paNa bhinna vastu nathI. utpAdAdi pratyekamAM sattvAsattvano je vicAra karyo vicAra dvArA sattA traNa prakAranuM samarthana karyuM che. A rIte eka ja vastu sat ane asat che te vicAraNA bAda eka ja vastu nityAnitya kevI rIte bane ? teno vicAra karIe chIe. nityAnitya paNa eka ja vastu che. svarUpano koIpaNa kALe abhAva thato nathI eTale svarUpanA atyAganI arpaNAnIsvarUpAtyAgArpaNAthI vastu nitya che, utpAda ane vyayanI arpaNAthI te ja vastu anitya che. saMgraha nayanI arpaNA karavAthI sthiti vagere eka hovAthI vastu che. kema ke sthiti rahita utpAda ane vinAza hoI zakatA nathI ane utpAda-vinAzathI rahita sthiti nathI hotI mATe A traNenA saMsarga-saMbaMdharUpa eka ja vastu nitya ane anitya che. bhASyamAM sUtrano virodhoAvana... sUtrakAre sattnuM lakSaNa 'utpAda-vyaya-dhrauvya yukta sat' karyuM che. eTale satno utpAda ane vinAza dhrauvya svabhAva che. arthAt traNa svabhAvavALI vastu ja sat che evuM avadhAraNa karyuM che ane bhASyakAra sat traNa prakAranuM paNa che. A pramANe vivaraNa karatA utpAdano vyayane ane sthitine sat che. AvuM pratipAdana kare che. eTale sUtrakAranI sAthe bhASyakArano meLa nathI. virodha Ave che. sUtra ne bhASyano virodha nathI. AmAM koI virodha nathI. vibhAga rahita vastumAM paNa traNa svabhAvanuM kathana Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-31 367 ekabIjAnA parityAga vagara ja karAya che. arthAtu utpAda, sthiti ane vinAza traNe sAthe ja rahe che. ekabIjAne choDIne rahetA nathI. sthitinuM nirUpaNa, utpAdanuM nirUpaNa ke vyayanuM nirUpaNa svataMtra karAtuM nathI. sthitinuM nirUpaNa utpAda-vyayanI sAthe ja thAya che. utpAda-vyaya vagara sthitirUpe sthitinuM pratipAdana thatuM nathI. sthiti ne vyaya vagara utpAdarUpe utpAdanuM nirUpaNa thatuM nathI. utpAda ne sthiti vagaranA vyayarUpathI bhayanuM pratipAdana thatuM nathI. jo sAthe na ja rahetA hoya to paraspara ekabIjAnA viyoga vagaranA nirUpaNano viSaya kevI rIte bane ? anyathA-bIjI rIte koI paNa prakAre prajJApanAno viSaya bane kevI rIte ? arthAta utpAdanuM bIjI koI rIte pratipAdana thaI zakatuM nathI. kema ke sthityAdi paraspara aviyogI che. sthiti utpAda-vyaya vagara nathI, utpAda sthiti-vyaya vagara nathI, vyaya utpAdasthiti vagara nathI. Ama traNe paraspara aviyogI che. A rIte sthityAdi paraspara aviyogI che. AvA utpAdAdi haMmezA sadasaturUpa che. bhedabheda(bhinnabhinna)rUpa che. tevA utpAdAdi pratyekamAM sattvanI prajJApanA viruddha nathI mATe sUtrakAre utpAdAdi svabhAvayukta vastune sat kahI che to paNa pratyekamAM sattva nirUpaNa thaI zake che. jyAre vastunI sat rUpe vivakSA karIe tyAre Azrayane laIne sthityAdi sat che ane jyAre vastu (utpAdAdi Azrayane) asat rUpe vivakSA karIe tyAre utpAdAdi asat che. utpAdAdi pratyeka laIe tyAre vinAza AdinI apekSAe asat che ane utpAda utpAdarUpe sata che. Ama utpAdAdi laIne paNa sthiti Adi satu, asata che tevI rIte utpAdAdi bhinnabhinna paNa che. vastunA lakSaNarUpe utpAdAdinuM nirUpaNa karIe tyAre utpAdAdi bhinna che ane vastunA svarUpa tarIke varNana karIe tyAre utpAdAdi abhinna che. Ama apekSAe bhASyakAre sat traNa prakAranuM kahyuM che eTale sUtrakAra ane bhASyakArano koI virodha nathI eka ja tAtparya che. zaMkA - utpAdAdi pratyekamAM satanI prarUpaNA karo cho to pratyeka utpAdAdi to eka deza che e kevI rIte saMtu kahevAya ? samAdhAna - vastuno eka deza asat thato nathI. jema paTano eka deza taMtu che e asat nathI. evI rIte utpAdi samudAyarUpa vastu che teno eka deza utpAdAdi che eTale pratyeka utpAdAdi asat thatA nathI. 1. tattvArtha pR. 377 juo. 2. utpAda-utpAdarUpe sata, sthiti vinAzarUpe asat...tattvA. pR. 383 mato maca.... 3. jo pratyeka utpAdAdine asat manAya to samudAya paNa sat banI zake nahIM. kema ke utpAdAdinI sAthe Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 tatvArtha sUtra bhASyakAre sat traNa prakAranuM ATaluM ja kahevuM hatuM paNa nityanuM zA mATe grahaNa karyuM? prazna :- bhASyakAre sanna trivirdhA kahyA pachI nitye 2 kahyuM. sat traNa prakAre che ane nitya che Ama be vAta zA mATe karI ? sahu bolavAthI nityanuM grahaNa to thaI jatuM hatuM to nityanuM grahaNa karavuM nirarthaka che kema ke sahunA grahaNathI dhrauvya aMza lakSita thaI ja jAya che. mATe sat traNa prakAranuM che ATaluM ja kahevuM joIe ne ? punaH nityanA grahaNamAM kAraNa uttara:- he vAdI ! tArI vAta ThIka che. traNa prakAranuM sat kahevAthI dhrauvyAMza AvI jAya che eTale prauvyAMzathI nitya prApta hatuM chatAM nityanuM grahaNa vizeSatA batAvavA mATe che. bhASyakAranI arthavizeSanuM pratipAdana karavAnI icchA che. mATe pharI nityanuM grahaNa karyuM che. e vizeSatA A pramANe che jo prauvyAMza e ja nitya hoya ane samasta vastu nitya na hoya to utpAda ane vyaya anitya banaze paNa saMpUrNa vastu anitya banaze nahi. mATe eka ja vastu nityAnitya nahIM bane. A rIte to nityatvano AdhAra anya ane anityatvano AdhAra anya thaze, ane A vAta to aniSTa che. kema ke nityatva ane aniyatva vyadhikaraNa thayA. ekAdhikaraNa na thayA. jema jainothI anya darzanakAronuM nityatva AkAzAdimAM che tyAM anityatva nathI ane ghaTa anitya che to ghaTamAM anityatva che paNa nityatva nathI. Ama nityatva ane anityatvanA AdhAra bhinna bhinna thayA. tevI rIte ahIM jaina siddhAMtamAM paNa nitya juduM ane anitya juduM AvuM thaze. A jainone ISTa nathI. jainone to je nitya che te ja anitya che AvuM ISTa che. AthI pharI nitya' zabdane grahaNa karavAmAM bhASyakArano e Azaya che ke niraMza-samasta vastunI arpaNA thAya che arthAt samasta vastu nitya che AvI arpaNA thAya che, ane nityanuM viruddha anitya che. nityanA vipakSa vaDe anitya che te samasta vastu anitya kahevAya che. kema ke vastu nirvibhAga che. vastunA A bhAgamAM nityatA ane A bhAgamAM anityatA AvuM tyAre bane ke vastuno bhAga thato hoya paNa vastu nirvibhAga che. AthI AkhI eka ja enI e vastu nitya ane anitya che. zrotAnI buddhi svIkArI zake mATe A sthityaMza che. ane A utpAda-vyaya che. A pramANe Ano vibhAga buddhithI karAya che. eTale prarUpaNAno viSaya che. kAraNa ke A rIte ja enI prajJApanA thAya che. A bAkI A traNa hoya to ja vastu che eTale vastuno A sthityaMza che ane A utpAdathayAMza che ema nathI. A traNa rUpa ja vastu che. eTale vAstavika rIte vibhAga che ja nahIM mATe A traNe ekAdhikaraNa che. vastuno kathaMcit abheda che mATe pratyeka utpAdAdine sat mAnavA ja joIe. (nyAya :tadabhinnabhinnasya tadabhinnatva) Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 369 adhyAya-5 : sUtra-31 AnI sAkSI ApatI kArikA che juo- kArikA:- "dravyArthika ane paryAyArthika ubhaya nayathI vastu utpAda-vyaya ane prauvyAMzathI abhinna che paNa e badhAnuM jJAna thAya mATe jJAnanA upAyarUpa judA judA nayathI enuM juduM juduM kathana thAya che, kema ke dravyAMza dravyArthika nayathI che ane utpAda-vyaya paryAyArthika nayathI che." pUrvamAM ekAMtavAdIe virodhanA svarUpanuM jJAna nahIM hovAthI "utpAda-vyaya nityatAnI sAthe virodha kare che ane nityatA, utpAda-vyayanI sAthe virodha kare che..." AvI je zaMkA karI hatI teno have vistArathI vicAra karIe chIe. pahelA to tane pUchIe chIe ke virodha zabdano artha zuM che ? zuM je benuM eka ThekANe avasthAna na dekhAtuM hoya te be viruddha che ke je be kAlAntare ekatra rahelA hoya pachIthI e bemAMthI ekano vinAza thayo athavA baMneno vinAza thayo te be viruddha che ? A bemAMthI virodha zabdano artha kayo che ? virodhanA prathama arthamAM doSa... jo virodha zabdano pahelo artha ke "je be koI paNa vakhata ekatra joyA nathI" Avo karo to vadhyaghAtakabhAvarUpa sApa ane noLiyAno athavA pANI ane agnino virodha mAnI zakazo nahi ! kema ke noLiyAno ane sApano ke agni ane pANIno saMyoga thAya to eka kALamAM rahelA te beno virodha thAya. kema ke saMyoganA aneka Azraya che. dA.ta. dvivAdi. be hoya to saMyoga thAya. eTale saMyoganA Azraya be bane che : jema dvitvano Azraya be padArtha bane che tema tritvano Azraya traNa padArtha bane che, ityAdi. jayAM sudhI sApanI sAthe noLiyAno saMyoga na thAya tyAM sudhI noLiyAnI tAkAta nathI ke sarpano vinAza karI zake. jo saMyoga vinA paNa vinAza karI zake to to traNe lokamAM sApanA abhAvano prasaMga Avaze. evI rIte Aga ane pANI mATe paNa samajI levuM. vAdI :- vaDavAnala ane pANInuM ekatra avasthAna jovAya che. jo AvuM tuM kahe che to to tArA virodhanI vAta ja dUra thaI jAya che. eTale ke pANI ne Agano virodha ja nathI raheto. paraspara viruddha svabhAvavALA hovA chatAM virodha nathI Avato to to nityatA (dhrauvya) ane anityatA(utpAda-vyaya)no virodha kayAMthI AvavAno ? ThIka, A vAta javA do. ApaNe prastuta vicAraNA karIe. vadhyaghAtaka bhAvanuM upapAdana... saMyoga thAya to paNa eka kSaNa to baMne rahevAnA. eTale uttara kALamAM arthAt je kSaNe 1. juo. pR. 361 A ja sUtranI zarUAta karatA avataraNikAmAM.. Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra saMyoga thayo te pachI bIjI kSaNamAM je baLavALo haze te ghAtaka banaze ane durbaLa haze te vadhya banaze. A rIte rahe to vadhyaghAtakavirodha thAya. sadAdimAM vadhyaghAtakabhAvano asaMbaMdha... 370 evI rIte sat, asat, nityatva, anityatvanI to eka kSaNa paNa eka sthaLe tuM sthiti mAnato nathI. saMyoga saMbaMdhathI vartana svIkArato nathI eTale tuM virodha batAvI zakato nathI. tArA mate utpAda-vyaya ane nityatAno virodha banI zake nahi. sadAdimAM vadhyaghAtaka bhAvanA asaMbhavanuM upapAdana... jo e baMne ekatra rahelA koI paNa kSaNe sattva rahe ane asattva nAza pAme athavA asattva rahe ane sattva nAza pAme e pramANe nityatva rahe ane anityatva nAza pAme, anityatva rahe ane nityatva na rahe to to virodhanI vAta karavI ucita che paNa A badhA padArthanA svabhAva che. dhrauvya e nitya che, utpAda-vyaya e anitya che. dravyAMza dravyArthika naya che. utpAda-vyayarUpa paryAyAMza paryAyArthika naya che. Ama utpAda-vyaya ane dhrauvya sattnuM svarUpa che. eTale je vastu nitya che te vastu anitya che. mATe sadAdi tathA nitya ane anityano vadhyaghAtaka lakSaNa virodhano koI paNa rIte saMbhava nathI. guNane laIne virodha banaze... have koI zaMkA kare che ke guNane laIne virodha siddha thaze. te paNa banI zake nahIM. to te paNa nahIM banI zake. kema ke saMyoga to dravyano ja thAya. guNano saMyoga hoto nathI. to guNomAM to virodha batAvI ja zakAya kevI rIte ? kevI rIte zakya bane ? kema ke eno saMyoga nathI. samavAyathI virodhanI zaMkA guNano saMyoga nathI hoto mATe guNane laIne saMyoga nahIM bane paNa samavAya to guNano hoya che eTale samavAyathI virodha Avaze. samavAyathI paNa virodhanI zaMkA thaI zake nahIM. to te paNa banI zake nahIM. kema ke guNamAM guNano samavAya nathI. jyAM eka guNano samavAya che tyAM tenA virodhI guNano samavAya raheto nathI. jema samavAyathI surabhi che tyAM samavAyathI to durabhigaMdha rahetI nathI. Ama virodhanA abhAvano prasaMga Avato hovAthI samavAyathI guNane laIne virodhanI zaMkA thaI zake nahIM kema ke baMne ekatra hotA nathI. 1. prazna :- utpAdAdi guNarUpa nathI to guNane laIne virodha batAvavo te kevI rIte yukta che ? uttara :- ahIM samajavuM ke 'guNa' zabda dravyathI bhinne kahenAra che eTale utpAdAdi guNa bhale na hoya paNa dravyathI bhinna to che ja. Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-31 371 AthI nityAnityatva sadasadAdinI eka vastu Azraya bane temAM vadhyaghAtaka lakSaNa virodha AvI zakato nathI. have nityAnityano zItoSNAdinI jema asaha avasthAnarUpa virodha paNa ghaTI zakato nathI te vicArIe chIe. nityAnityamAM asahAvasthAnA virodha ghaTI zakato nathI. nityAnityano asahaavasthAnarUpa kaho to te virodha zuM zItoSNAdinA jevo che ? zItatva ane uSNatva, phaLa ane DIMTAnA saMyoga ane vibhAga, kerImAM kALAza (lIlAza) ane pILAzanI jema che ema kaho to to te virodha temAM ghaTI zakato nathI. te A pramANe-- - paththara AdimAM pahelA zIta paryAya vidyamAna che pachIthI e paththara AdimAM pedA thatA garamAza paryAyanI sAthe zItatA rahI zakatI nathI tevI rIte pahelA uSNatA paryAya vidyamAna che paNa jayAre te paththaramAM zIta paryAya pedA thAya che tyAre e zItatAnI sAthe uSNatA rahI zakatI nathI. zItatA ne uSNatAnA dRSTAMtano upanaya AvI rIte pahelA niyatva hatuM ane pachI pedA thatI anityatAthI vinAza pAmatuM nathI. jo e anityatAthI nAza pAme to nityatva ja na kahevAya. kema ke aprUva thaI gayuM. evI rIte pahelA anityatA hatI ane pachI nityatA pedA thaI eTale anityatAno nAza thayo ema kahI zakAya nahi. nityatA ane utpanna thavuM AvuM bane ja nahi. kSaNikavAdInA matamAM paNa nityAnityano virodha banI zakato nathI. vaLI kSaNamAM nAza pAmanArA padArthomAM koI paNa kALe asahaavasthAnarUpa virodha AvI zakato nathI. kSaNanazvara padArthomAM pahelA anityatvanuM avasthAna arthAt sthiti hotI nathI. kAraNa ke kSaNabhaMguratAlakSaNa anitya vaDe vastu anitya hovAthI nAza pAmI gaI to nityatva nirAdhAra thayuM. matalaba e ja che ke kSaNikavAdInA matamAM padArtha utpanna thatAnI sAthe nAza pAme che. padArtho nAza pAmavAnA svabhAvavALA-kSaNabhaMgura hovAthI ja nAza pAme che. eTale kAMI pahelA anityatA hatI tevuM nathI. have padArtha svabhAvathI ja nAza pAmyo to have nityatA kyAM rahe ? eno AdhAra nahI. nityatva nirAdhAra thayuM eTale teno abhAva ja raheze. Ama asaha avasthAnarUpa virodhu svIkAranAra vAdIe kSaNabhaMgura padArthomAM nityatva athavA anityatva A bemAMthI ekanI utpatti athavA ekanI pahelA avasthiti avazyameva svIkAravI ja paDaze. jo svIkAre to ja asaha avasthAne virodha ghaTe ! jo A bemAMthI ekanI utpatti athavA avasthAne svIkAre nahIM to asaha avasthAnarUpa virodha che ema vAdI bolI zake ja nahIM eTale asahaavasthAnarUpa virodhavAdI te kahevAya ja nahi. vaLI jeonA mate keTaloka vakhata rahIne ghaTa vinAza pAme che teoe paNa A kahevuM paDaze. ame pUchIe chIe teno javAba Apavo paDaze ke - Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 tattvArtha sUtra (1) jyAM sudhI ghaDo vinAza na pAme tyAM sudhI e ghaDo nitya che ke anitya che ? jo nitya che ema kahezo to AkAzanI jema eno nAza na thavo joIe. (2) jo anitya che ema kahezo to ghaDAno abhAva thaze. koI kahe che ke--jyAM sudhI ghaDo nAza na pAme tyAM sudhI nitya paNa nathI, anitya paNa nathI. A paNa barAbara nathI. kema ke jyAre ekAMtavAdIone sat nitya che athavA anitya che Ama kahevuM ja paDe che. nityatva anityatvanuM asaha avasthAna svIkAravuM ja paDe tethI teonA mate upara kahyA te doSa Ave. AthI teonA mate je ghaTamAna thatuM nathI ane anekAMtavAdInA matamAM to vastu (sat) ubhaya svabhAva-nityAnityatvarUpa che eTale kazuM ja aghaTamAna nathI. e ja pramANe phaLa ane DIMTAnA saMyoganA vinAzamAM vibhAga thAya che, phaLAdimAM zyAmatA jAya che ane pILAza pedA thAya che. A pramANe vikalpa karIne asaha avasthAna virodhano nirAsa karavo. AvI rIte e badhA zItoSNAdi vikalpo pUrvamAM batAvelA asaha avasthAna virodhanI sAthe saMgata hovA chatAM sahI jaina pravacanamAM syAt zabdathI lAMchita eTale yukta prakriyAmAM e vikalpo saMbhavatA nathI. A rIte ApaNe je be eka jagAe na rahe te be viruddha che' A je vAdIe kalpanA karI che tene laIne vicAra karIe chIe. temAM bhinna dharmIne laIne ekatra avasthAnarUpa virodhano vicAra karyo. have eka ja dharmImAM ekatra avasthAnarUpa virodha che teno vicAra karIe chIe. eka dharmamAM virodha asiddha che. vaLI 'jyAM ekatra avasthAna nathI dekhAtuM te virodha kahevAya' Avo A virodha tuM zuM ekadharmImAM kahe che ? jo tAro Avo Azaya hoya to te vAta asiddha che. kAraNa ke eka ja paththara ThaMDo ane garama jovAyo che. eka ja paththaramAM zItatA ane uSNatA dekhAya ja che. eka dharmImAM eka dezamAM be hotA nathI mATe asiddhatA nathI. have jo tuM Ama kahe ke je dezamAM zItatA che te dezamAM uSNatA nathI. arthAt paththarano bhAga ThaMDo che te ja bhAga garama nathI mATe asiddhatA nathI. eka ja kALamAM zIta ane uSNa che ema kahetA nathI. ame je paththaramAM zItatA ane uSNatA dekhAya che ema kahIe chIe te kALane laIne kahIe chIe mATe tAro hetu barAbara nathI. kema ke paththaranA je dezamAM zItasparza che te ja dezamAM uSNa sparza ame kAlAMtare bIjA kALamAM svIkArIe chIe mATe eka dezane laIne zIta ane uSNano virodha asat che. bIjuM eka vizeSaNa mUkIne asiddhatA haTAve che... have vAdI vizeSaNa lagAvIne asiddhatA haTAve che. jyAre je samaye' eka dezamAM Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-31 373 paththara zIta che te ja samaye te dezamAM e paththara uSNa nathI eTale virodhanI asiddhatA nathI. vyAptinuM khaMDana... te vizeSaNa ApIne je vyApti bAMdhI ke-je dezamAM je samaye zItatA che te ja dezamAM te ja samayamAM uSNatA nathI. A vyApti paNa asat che. kema ke zizira RtunA sparzavALuM pANI bhinna dezamAM rahelA asaMyukta agnine olavI zakatuM nathI. pANInA ane agninA paramANuono saMyoga eka dezamAM hoya to ja pANI agnine bujhAvI zake. jayAM pANI hoya tyAM ja Agano saMyoga hoya to ja Aga bujhAI zake. kAraNa ke pANI judA sthaLe che ane Aga judA sthaLe che. asaMyukta che to tevA agnine zizira RtunA sparzavALuM ThaMDuM pANI paNa bujhAvI zakatuM nathI. Ama eka dezamAM rahevAmAM pANI ane agninA paramANuono saMyoga siddha thAya che. nahIM to eka dezamAM saMyoga na hoya arthAtu je bhAgamAM Aga hoya te ja bhAgamAM jo pANI na hoya to paNa jo agnine pANI bujhAve to traNe lokamAM agnino abhAva prApta thaze. saMyoga svIkAryo eTale baMnenuM saha avasthAna siddha thayuM. have saMyoga thaye kSaNamAtra to baMnenuM ekatra avasthAna daSTa ja che. arthAt saMyoga thayo eTale kSaNavAra to be ekasAthe rahyA A to dekhAya che pachI te vakhate virodha kevo ? A joyuM ja che to virodha kyAMthI ? - vAdI - baMne eka ThekANe kSaNamAtra samavadhAna hovA chatAM paNa bIjA kALamAM to asamavadhAna ja che ne ? Ama virodhanA nimitte ja samavadhAna ane asamavadhAna che. mATe uttara kALamAM dekhAto nathI AthI virodha che ja. svAlAdI - uttara kALamAM nathI dekhAto mATe virodha che. jo Avo artha karo to kathaMcita virodha thayo. kema ke koI kALamAM baMne rahelA hatA, uttarakALamAM dekhAtA nathI eTale ema ja sAbita thAya che ke uttara kALamAM virodha che ane pUrvakALamAM virodha na hato. kadAcit virodha che, kadAcit nathI ane A rIte to jemAM koI doSa nathI tevA syAdvAdano Azraya karyo. mATe koI doSa raheto nathI. Ama syAdvAdano Azraya karavAthI anya mata praveza thaI gayo. tAro mata rahyo nahi. A rIte ApaNe nityAnityano virodha che AvI zaMkA karanArane virodha zabdanA arthanI vicAraNApUrvaka avirodha siddha karyo. mATe nityAnityano virodha nathI. A syAdvAdanI siddhi thAya che... tyAre vAdI bIjuM zastra pheke che... agnimAM uSNatA-anuSNatA ekasAthe hotA nathI tema nityatA ane anityatA ekasAthe nathI.. eka ja agni dravyamAM uSNatA ane anuSNatA ekasAthe hotA nathI. Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 tattvArtha sUtra A paNa asAra che. A paNa tAruM zastra buduM che. kema ke sparza paryAyathI agni uSNa kahevAya che ane rUpaparyAyathI e ja agni anuSNa ja che. matalaba agnimAM rUpa paNa che ane sparza paNa che. agnino sparza uSNa che paNa rUpa uSNa nathI. Ama agnimAM sparzane laIne uSNatA che ane rUpane laIne anuSyatA che. mATe agnimAM uSNatA ane anuSNatAnuM avasthAna nathI AvuM tAruM kathana asAra che. vAdI - anuSNa eTale uSNano virodhI Avo artha thAya. uSNano virodhI to zIta ja che. AthI anuSNa kahevAthI zIta sparza ja grahaNa thaze. agnimAM rUpa rahe to paNa zItatA to nathI ja. - A paNa tAro tarka yuktithI rikta che. te je anuSNa eTale uSNano virodhI Avo artha karyo che te ja che evuM nathI kema ke jema zIta sparza che tevo anuSkAzIta sparza paNa che. eTale uSNano virodhI zIta sparza ja nathI thato paNa anuSkAzIta sparza paNa che. kahevAno matalaba e che ke uSNano virodhI anuSNa kaho cho ane anuSNa zabdathI zItanuM grahaNa karo cho tema anuggAzIta sparza paNa uSNano virodhI che. tethI uSNa zabdanA prahaNathI anuSmAzIta sparzano paNa pratikSepa thAya che. eTale uSNano virodhI evo je anuSNa paryAya tenI sAthe eka ThekANe eka kALamAM uSNa paryAya joyo che. A pramANe asaha avasthAnarUpa virodhano virodha thatAM syAdvAdanI siddhi thAya che. virodhanA be prakAramAM koI bheda nathI... have je virodhanA (1) vadhyaghAtakalakSaNa (2) asaha avasthAnarUpa be prakAra batAvyA teno vicAra karIe chIe. A baMne prakAranA virodhamAM koI bheda nathI. ahi-nakulanuM dagaMta asaha avasthAnarUpa ja virodha siddha kare che. kAraNa ke je sApa ane noLiyAno vadhyaghAtaka virodha kahyo paNa vicAratAM to lAge che ke te vadhyaghAtakarUpa virodha banI zakato nathI. kema ke sApano je jIvanaparyAya hoya che te maraNaparyAya sAthe raheto ja nathI. mATe te beno asahaavasthAnarUpa virodha thayo paNa vadhyaghAtaka lakSaNa virodha siddha thayo nahIM. sApa vadhyuM che eTale sApanuM jIvana vadhyuM che ane ghAtaka noLiyo kaho cho to kharekhara te ghAtaka nathI paNa maraNa ghAtaka che. eTale jIvana ane maraNa be ekasAthe rahI zakatAM nathI. AthI jIvana ane maraNa paraspara vadhyaghAtaka nathI paNa be ekasAthe rahetAM nathI. vaLI agni ane jaLano saMyoga thatAM koI vakhata uSNaparyAya zItaparyAyanI sAthe raheto nathI. dAta. puSkaLa pANInI aMdara nAMkhelA eka aMgArAnA TukaDAno uSNa sparza zItasparza Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-31 sAthe raheto nathI. koI vakhata vadhatI jatI AganI jvAlAothI khUba tapelA pANImAM zItaparyAyanuM anavasthAna che. eTale zItatA ane uSNatAnuM saha anavasthAna che paNa vadhyaghAtakabhAva nathI AvuM nirUpaNa thAya che. A nirUpaNathI vadhyaghAtakalakSaNa ane asaha avasthAnarUpa virodhamAM koI vizeSatA nathI. baMne ekasA che tevuM sAbita thAya che. ApaNe AvuM nirUpaNa karyuM tyAre sAmo vAdI kahe che ke-- prANImAM vadhyaghAtaka lakSaNa virodha che. vadhyaghAtakarUpa virodha prANIomAM che. 375 A paNa barAbara nathI. to te paNa barAbara nathI. asahAvasthAnarUpa virodha paNa koI prANImAM dekhAya che mATe prANImAM vadhyaghAtaka lakSaNa virodha che. A kathana paNa barAbara nathI. vAdI :- te vadhyaghAtakalakSaNa virodha eka kALanA viSaya evA te beno bane che. arthAt vadhya ane ghAtaka eka kALamAM hoya to e beno vadhyaghAtaka lakSaNa virodha che. prativAdI :- te paNa yukta nathI, kema ke asahaavasthAnalakSaNa virodhamAM paNa je kALe zyAmatA cAlI jAya che ane pILAza pedA thAya che tyAre nAza ane utpattino eka kALa che. mATe asahaavasthAna e zabdano artha paNa saMgata thato nathI mATe virodha nathI ja nathI. A rIte ApaNe virodha zabdanA arthanI vicAraNA pahelA pakSane AzrayIne karI ane te sAthe 'je be koI paNa vakhata' ekatra joyA nathI' Avo artha kare to te paNa yukta nathI te siddha karI pahelA pakSanuM nirasana karyuM. have virodha zabdanA bIjA pakSanI vicAraNA zarU karIe chIe. bIjo pakSa asaMgata che. vAdIne pUchIe chIe ke jo tuM virodha zabdano bIjo artha eTale ke 'kAlAMtaramAM rahenAra hoya evI be vastuo dekhelI che. emAMthI eka vastunuM anavasthAna athavA baMnenuM anavasthAna arthAt je be kAlAMtare ekatra rahelA hoya, pachIthI e bemAMthI ekano vinAza thayo athavA baMneno vinAza thayo' Avo artha kare to te bIjo pakSa paNa asaMgata che. kema ke kAlAMtaramAM rahenArAno eka sthaLamAM koI virodha hoI zakato nathI. -- vAdI :- kiMcit kALamAM rahIne pachI uttarakALamAM avasthAna nahIM hovAthI virodha che. A kathana upekSya che. syAdvAdI :- Ama kaho to je be virodhInI uttara kALamAM avasthiti dekhAya che teno avirodha thaze. eTale tamArA kahevA mujaba koI paNa be virodhI padArtha haze paraMtu jo Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 tattvArtha sUtra uttarakALamAM te raheze to teno virodha nahIM thAya mATe A rIte to koI paNa strI, puruSa, baLada Adi koIno paNa (koI paNa virodhIno virodha nahIM rahe. badhAno avirodha raheze. mATe A kathana upekSA karavA yogya che. A rIte bIjo pakSa to taddana upekSya ja che. have bIjI rIte virodhanI AzaMkA karI tenuM nirAkaraNa karIe chIe. vaLI sat ke asatno ke nityAnityano pratibadhdha-pratibaMdhaka bhAvarUpa virodha pAsa hoI zakato nathI. kema ke eka kALamAM eka Atmadravya(AtmA)mAM ja dharma ane adharma eTale puNya ane pApa baMne hoya che. temAM ekano pradhAna bhAva ane bIjAno gauNabhAva hoya che. Ama pradhAna ane gauNabhAva mAnavAmAM Ave to eka kALamAM eka dravyamAM baMne hoI zake che. emAM virodha kevo ? arthAt virodha che ja nahi. eka kALamAM dharmAdharma phaLa ApI zakatA nathI mATe pratibadhdha-pratibaMdhaka bhAvavirodha che.. pUrvapakSa vAdI - have jo tuM ema mAne ke eka kALamAM dharmAdharma phaLa ApI zaktA nathI. dharmanA phaLane adharmanuM phaLa roke che ane adharmanA phaLane dharmanuM phaLa roke che mATe e beno pratibadhyapratibaMdhaka bhAvavirodha che, paNa pradhAnagauNabhAva nathI. kema ke jayAre ekano pradhAnabhAva hoya che tyAre te ja ekano gauNabhAva nathI hoto. jayAre jenI pradhAnatA che tyAre tenI gauNatA nathI hotI. vaLI pradhAnatA ane gauNatA phalapradAnamAM tatparatA ane atatparatAthI che. uddabhUta vipAkanI avasthAthI pradhAnatA che ane anubhUta vipAkanI avasthAyI gauNatA che. arthAtu je karmanI uddabhUta prakaTita vipAka avasthA hoya che, je karmano je vakhate vipAka (anubhava) thaI rahyo hoya che tyAre tenI pradhAnatA kahevAya che, ane je karmanI anubhUta vipAka avasthA hoya che arthAt karmano vipAkodaya zarU thayo nathI tyAre te karmanI gauNatA kahevAya che. AvI rIte udbhUta avasthAthI pradhAnabhAva ane anubhUta avasthAthI gauNabhAva che. eka kALamAM dharmAtharmanA phaLano virodha nathI. syAdvAdI - jo vAdI AvuM mAne to te paNa barAbara nathI. kema ke jaina zAsanamAM eka kALe eka AtmAmAM dharma ane adharmanA phaLano upabhoga svIkArya che. eka AtmA eka samaye- ekIsAthe dharma ane adharma baMnenuM phaLa bhogave che. AvuM jaina zAsana mAne che. dharma eTale puNya ane adharma eTale pApa. dharma e puNyarUpa che, adharma e pAparUpa che. puNya ane pApa baMne pudgalarUpa-pudgalAtmaka che, ane pudgalo jJAnAvaraNAdirUpe pariNAma pAmelAM che. A jJAnAvaraNAdirUpe pariNAma pAmelAM pugalo karma kahevAya che. A karmanA 124 uttarabhedo che. temAM 82 bheda pApakarmanA che. Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 H sUtra-31 377 pApa, apuNya, adharma A badhA tenA paryAyavAcI zabdo che, ane puNyanA 42 bheda che. puNya, dharma A ekArthaka zabdo che. temAMthI keTalIka puNyaprakRtio ane keTalIka pApaprakRtio arthAt keTalAMka puNyakarma ane keTalAMka pApakarmono ekIsAthe vipAka svIkArIe chIe to pratibadhya-pratibaMdhakabhAvarUpa virodha Ave ja kevI rIte ? mATe dharma, adharmano phaLathI paNa virodha nathI. karmamAM pratibadhdha-pratibaMdhaka bhAvano apavAdika dAkhalo... Ama hovA chatAM paNa koI evAM karma che ke jeno pratibadhdha-pratibaMdhaka bhAvavirodha che paNa chatAM karmano sahaavasthAnavirodha nathI. dA. ta. jema manuSya AyuSyano vipAkodaya hoya che. tyAre devanA AyuSyano vipAkodaya hoI zakato nathI. Ama eka vakhate eka AtmAmAM manuSyanuM AyuSya ane devanuM AyuSya baMneno vipAkodaya nathI hoto. joke eka kALe ekatra vipAkodayano abhAva che. temAM (tyAM) paNa karmanuM saha avasthAna to aniSTa nathI. kema ke eka kALe eka ja AtmAmAM devAyuSa ane manuSyAyuSya hoI zake che. sajAtIya be vipAka paryAyanuM asaha avasthAna che.... karmanuM saha avasthAna to aniSTa nathI. to zuM aniSTa che ? be vipAka paryAyonuM saha avasthAna aniSTa che. kema ke jyAre manuSyanA AyuSyano vipAkodaya hoya che tyAre tenI sAthe devanA AyuSyano vipAkodaya hoto nathI. A rIte sajAtIya be vipAka paryAyanuM asaha avasthAna che. Ano asaha avasthAna lakSaNa virodha ja hoI zake che. joke amAre jainone tyAM vigama ane utpAda ekakAlIna hovAthI baMnenuM saha avasthAna paNa banI zake che. matalaba kALe manuSyanA AyuSyano vigama che te ja kALe devAyuno svIkAra thAya che. Ama vigama ane pratipatti(utpAda)ne laIne jainone tyAM saha avasthAna paNa batAvI zakAya che. have ApaNe abhyapagamavAdathI javAba ApIe chIe. pratibadhya-pratibaMdhaka bhAvarUpa virodha svIkArAya to paNa doSa nathI. jo pratibadhya-pratibaMdhaka bhAvavirodha che ema svIkAra karIe to paNa prastuta vastumAM koI doSa nathI. dravya ane paryAyamAM koIno guNa-pradhAna bhAva iSTa ja che. dravya ane paryAya A bemAMthI ekano pradhAna bhAva che ane ekano gauNa bhAva che. koI vakhate dravyanI vivakSA karIe tyAre paryAyanI vivakSA nathI ane paryAyanI vivakSA karIe tyAre dravyanI vivakSA nathI. ubhaya to saMbhave che. arthAt dravya ane paryAya baMne sAthe to hoya ja che. 1. "dravya paryAviyun, paryAyA dravyanagitAH / kva kadA kena kiMrUpA, dRSTA mAnena kena vA // " Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 tattvArtha sUtra tuM paNa pratibadhdha-pratibaMdhaka bhAvavirodha eka kALe svIkAraze to virodha zAno? he vAdI ! tuM paNa eka kALamAM ja pratibadhya-pratibaMdhaka bhAva svIkAre che. jo eka kALamAM na manAya to to pratibaMdha (pratibaMdhaka) banI zake ja nahIM. arthAt pratibadhdha je kArya teno anutpAda thaI zake ja nahi. mATe koI virodha jevI cIja nathI. jyAre pratibaddha ane pratibaMdhaka baMne eka kALamAM sAthe rahyA pachI te baMneno virodha zAno ? bolavA mAtra ja che. dharmakIrtie karela pUrvapakSa.... have ApaNe dharmakIrtine saMmata virodha che tenA khaMDana mATe zarUAta karIe chIe. te pahelA bhikSuvara dharmakIrtie paNa 'pramANavinizcaya' Adi graMthamAM je sat ane asatno ane nitya ane anityano paraspara virodha batAvyo che te virodha kevI rIte che ? kevI rIte banI zake? te vicArIe chIe. saMpUrNa kAraNa sAmagrIvALuM kArya thaI rahyuM hoya to bIjA kAryarUpe e kArya thatuM nathI. tyAM virodhanI prApti thAya che. dA. ta. jema avikala kAraNavALo zIta sparza vidyamAna che. eTale teno anyabhAva uSNa sparza teno abhAva hoya che. mATe zIta sparza ane uSNa sparzano virodha che. A rIte zIta sparza ane uSNa sparzano asaha avasthAnarUpa virodha che. athavA ekabIjAnA parihArapUrvaka rahevArUpa virodha che. dA. ta. jema nityAnitya nityatvane choDIne anityatva rahe che ane anityatvane choDIne nityatva rahe che. A rIte ekabIjAnA tyAgapUrvaka parihArasthitilakSaNavirodha che. anyonya parihArasthitilakSaNa virodhanI vyAkhyA... anyonya = paraspara, parihAra = haTAvavuM, dUra karavuM. sthiti = rahevuM. paraspara haTAvavApUrvaka je rahevuM arthAta ekabIjAne dUra karIne rahevArUpa virodha te anyonyaparihAralakSaNavirodha che. anyonyaabhAvarUpa A virodha che. A rIte paraspara parihArasthiti vaDe virodhI nitya ane anityamAMthI ekano parigraha karazo to te grahaNa bIjAnA tyAga vinA banI zake nahi. kema ke nityatva ane aniyatvamAMthI 1. vani pratibadhdha che. caMdrakAMta maNi pratibaMdhaka che. caMdrakAnta maNi ane agni baMne eka kALamAM hoya to agninuM dAharUpa kArya thatuM nathI, ane Aga ane candrakAnta gaNi baMne eka kALamAM nathI hotA te vanithI dAha thAya ja che. kema ke te vakhate pratibaMdhaka caMdrakAnta maNi nathI. 2. nyAyabiMdu sUtra-75 3. nyAyabiMdu sUtra-77 Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 379 adhyAya-5 H sUtra-31 ekanuM grahaNa karazo to bIjAno tyAga avazyameva svIkAravo ja paDe. evI rIte ekano tyAga paNa aparanA grahaNa vinA thaI zakato nathI. eka tyAga = anityano tyAga, e apara je nitya che tenI sAthe vyApta che. arthAt jyAM nitya hoya che tyAM anityano abhAva hoya che. te ja pramANe bhAva ane abhAvano ekatra abhAva che. arthAt bhAva ane abhAva baMne eka jagyAe rahI zakatA nathI. abhAva bhAvane choDIne rahe che ane bhAva abhAvane choDIne rahe che. A pa2spa2parihArasthitilakSaNa sAmayika pratiyogI vyavacchedarUpa virodha asaha avasthAnano ja bheda che. pratiyogI eTale virodhI, eno vyavaccheda eTale abhAva. nityatvano abhAva e anityatva, anityatvano abhAva e nityatva. A pratiyogI vyavacchedarUpa parasparaparihArasthitilakSaNavirodha che. te kevo che ? sAmayika che. samayamAM (kSaNamAM) thanAro che ane asaha avasthAnano ja bheda (prakAra) che. pratiyogI vyavaccheda sAmayika che te kevI rIte che ? jyAre jyAM pratiyogI hoya che tyAre tyAM teno abhAva hoto nathI ane jyAre jyAM abhAva hoya che tyAre tyAM tapratiyogI--eno pratiyogI hoto nathI. Ama A rIte asahaavasthAnano ja parihAra sthitirUpa virodha che. eTale nityAnityano paraspara parihAra sthitirUpa je virodha che te asahaavasthAnano ja che. jyAre pUrvavartI pahelo je asahaavasthAnavirodha dazya (dekhAtA) ane niSpanna (siddha) zIta sparza ane uSNa sparzano, chAyA ane Atapano, prakAza ane aMdhakArano baMneno eka jagAe abhAva hovAthI anupalabdhirUpa che. eTale anupalabdhilakSaNa asahaavasthAna virodha che. arthAt pUrvano anupalabdhirUpa virodha che jyAre A paraspara parihArarUpa virodha ekabIjAnA tyAgarUpa che. pUrva virodhamAM sahaavasthAna hotuM ja nathI, baMnenAM adhikaraNa judAM judAM che. jyAre bIjA virodhamAM arthAt nitya ane anityamAM anityano AdhAra che paNa nitya kalpita che eTale teno AdhAra nathI tethI eka anityanuM ja adhikaraNa thayuM. ATalo A bemAM vizeSa che. A rIte dharmakIrtie pramANavinizcaya AdimAM sat-asat ane nityAnityanA virodhanuM pratipAdana karyuM. 1. samaye thanA2, samayane yogya, niyamita ane niyamabaddha....zabdaratnamahodadhi pR. 2050. 2. nyAyabiMdu sUtra-77 ye paraspara parihArasthitirUpAH sarve te anena niSiddhekatvA iti satyapi ca asmin virodhe sahAvasthAnaM syAdapi ..... Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 tattvArtha sUtra dharmakIrtie kalpela virodha ayukta che. ahIM "tArkika apazabda (tArkikAbhAsa) atArkika evA dharmakIrtie kaMI ja adhika kahyuM nathI." A kathanathI e bhAva nIkaLe che ke asahaavasthAnalakSaNa virodhanA khaMDanano prakAra pahelA ame je kahyo che te akATya ja rahyo che.. ane "je paNa kahyuM che te suMdara nathI kahyuM... A kathana ane dharmakIrtino be prakAranA virodhanI sthApanAno prakAra paNa zobhanika nathI e vAta batAve che ke - kAraNa ke asahaavasthAnalakSaNa ja virodha che. tenA ja be prakAra kahyA che ane asahaavasthAnalakSaNavirodha e je nAma che te ja tenuM lakSaNa che. sAthe avasthAna (rahevApaNuM) na hoya" e lakSaNa je virodhanuM che te asahaavasthAnavirodha che. A artha vaDe ja zIta sparza ane uSNa sparzanI jema nitya ane anityanA virodhano paNa saMgraha thaI jato hovAthI be prakAre virodhanI kalpanAnuM koI prayojana nathI. matalaba ke nityAnitya to ekasAthe rahetA nathI eTale ene anyonyaparihAralakSaNa virodha kahevo paDyo. Ama bhedathI varNana karavuM paDyuM temAM koI prayojana rahetuM nathI kema ke asahaavasthAnalakSaNano je artha karyo tenAthI nityAnityano paNa saMgraha thaI jAya che. mATe asahaavasthAnalakSaNa virodhanI be prakAre kalpanAnI jarUra nathI. ane vinA prayojana bhedathI (paraspara parihAra sthiti lakSaNathI) abhidhAna karato hovAthI potAnI durvidagdhatA ja avazeSa rahe che. arthAt mUrkhatA ja pragaTa karI che. ahIM zaMkA thaI zake che ke- dazya ane pariniSpanna evA zIta sparza ane uSNa spardhAdino prAcya-pUrvano saha anavasthAnarUpa virodha che ane parikalpitarUpa nitya ane anityamAM itara bIjo anyonya parihArasthitilakSaNarUpa virodha che. A svalakSaNaviSaya ane sAmAnya lakSaNarUpa viSayane laIne virodhano bheda batAvyo che. arthAt be virodha judA batAvyA che. matalaba zIta sparza ane uSNa sparza vagere svalakSaNano viSaya che, ane nityatva-anityatva e sAmAnya lakSaNano viSaya che. mATe asaha avasthAna e svalakSaNano ane anyonyaparihArasthitilakSaNavirodha e sAmAnya lakSaNano viSaya hovAthI be bheda pADyA che. 1. nitya kahyA pachI anityatAno parihAra karavo Avazyaka che. jema zIta sparza ane uSNa sparzano virodha hovAthI ekano parihAra karavo Avazyaka che tema nityAnityano virodha hovAthI nitya kahevAmAM Ave to anityano parihAra Avazyaka che. tattvathI to avayavabhedathI athavA kAlAdibhedathI koI ThekANe virodha nathI. che tema nityAnitano virodha hovAthI ane Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5H sUtra-31 381 jo A rIte samarthana karAya to te paNa asaMgata che. kema ke svalakSaNabhedanA anaMta bheda thAya che. jeTalI vyakti che teTalA svalakSaNa che. sva eTale pote ane tenuM lakSaNa te svalakSaNa. A svalakSaNano sAmAnya zabdArtha che. A rIte vyakti vyaktinuM lakSaNa te svalakSaNa che. A svalakSaNanA anaMta bheda thAya che. upara mujaba jo svalakSaNa ane sAmAnya lakSaNanA viSayabhedathI virodhano bheda batAvAya to A bemAM eka svalakSaNano viSaya anaMta padArtha banI jAya che to virodhanA anaMtA bheda karavA eIe. A rIte svalakSaNanA viSayathI bheda batAvAya to A Apatti Ave che. jo sAmAnyalakSaNanA viSayanA bhedathI virodhanobheda batAvAya to parikalpitarUpa nityAnityatvAdi paNa bahu che mATe tenA paNa ghaNA bheda thavA joIe. A pramANe (1) svalakSaNanA anaMtabheda hovAthI ane (2) sAmAnya ghaNA hovAthI be bheda kevI rIte thAya ? arthAt be bheda banI zake ja nahi. bauddha dharmakIrti... svalakSaNa e pratyeka vyaktimAM bhinna bhinna che tethI svalakSaNonA anaMtA bhedo thatA hovA chatAM svalakSaNarUpathI arthAt badhA svalakSaNamAM rahelA sAmAnya dharmathI badhAno saMgraha thaI jato hovAthI svalakSaNarUpathI svalakSaNa eka ja thaze. tathA sAmAnya lakSaNa paNa bahu hovA chatAM paNa sAmAnyarUpathI eTale badhA sAmAnya lakSaNano eka sAdhAraNa dharmane laIne sAmAnya lakSaNono saMgraha thaI jato hovAthI sAmAnya lakSaNa paNa eka ja thaze. AthI be ja viSaya thaze : svalakSaNa ane sAmAnya lakSaNa. A to eka eka ja che. Ama viSaya be prakAranA thAya che. tethI virodha paNa be prakAre thaze. syAdvAdI... upara mujaba kalpanA karIne paNa tuM nityAnityano virodha siddha karI zakato nathI. kema ke nityAnitya svalakSaNa ke sAmAnya lakSaNano viSaya banI zakatA nathI. te A pramANe nityAnitya svalakSaNa ke sAmAnya lakSaNano viSaya banI zakatA nathI.. "nityatA bhale parikalpita ho...' eTale ke bauddhone tyAM kSaNika ekAMtavAda che. eTale tyAM koI nitya vastu che ja nahi. mATe niyatva parikalpita rahe. parikalpita che eTale nityatva sAmAnyalakSaNarUpa bane paNa anityatva to tArA matamAM svalakSaNa che mATe anityatva vAstavika che, kalpitarUpa nathI. AthI anityatva e sAmAnya lakSaNa banyuM nahi. 1. nyAyabiMdu sUtra-12 vuM asAdhArane nakSa tattva "svatnakSInuM asAdhAraNa lakSaNa 2. nyAyabiMdu sUtra-16 sAmAnyena lakSaNaM 'sAmAnyalakSaNam' / sAdhAraNaM rUpamityarthaH / samArothamAM di rUpa savanasAdhAraNam tata: sat sAmAnyanakSaNam I sAdhAraNa lakSaNa..... Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 tattvArtha sUtra Ama nityAnityatva A beno virodha svalakSaNano lakSya banyo nahIM ke sAmAnya lakSaNano viSaya paNa banyo nahIM. ane tame virodhano anya prakAra to batAvyo nathI. eTale e beno virodha ja nahi thAya ! "anityatA e parikalpita nathI, saMskRta lakSaNa (svalakSaNa) che.". emAM A pramANa che-"utpatti sthitirnADanityatA" kema ke utpatti e sthiti che ane jarA eTale vinazyata avasthA, vinAza avasthA e anityatA che. bauddhone tyAM kSaNikavAda che eTale padArtha utpanna thatAM eka kSaNa rahI vinAza pAme che. eTale utpattinI je kSaNa che te ja kSaNa sthitinI che. eTale utpattikSaNa ane sthitikSaNa e baMne judA nathI paNa eka che mATe utpatti e sthiti che ema kahyuM che. A vAtamAM diggAganuM pramANa A vAtane vizeSa daDha karatuM diggAganuM pramANa che...diggAge paNa nityasamA jAtinA prasaMgamAM kahyuM che ke"je padArtha pahelAM na hoya ane pachI thato hoya athavA thaIne nAza pAmato hoya te anitya che. dA. ta. jema ghaTa pahelAM hato nahIM ane pachI thayo to ghaTa anitya che, ghaTa pUrvamAM hato ane pachI nAza pAmato dekhAya che to te anitya che. Ama padArtha be rIte anitya kahevAya che. (1) nathI ne thAya che, (2) che ane nAza pAme che. AvI je avasthA che tene (nityane) bhAva pratyaya lagADavAthI eTale ke nityastha bhAva: nityatA anityapaNuM kahevAya che. A rIte tamAre tyAM anityatA e saMskRta lakSaNa eTale vAstavika che. A rIte tamAre tyAM nityatA parikalpita bhale raho, paraMtu anityatA to saMskRtalakSaNasvalakSaNa che. AvI vicAraNAthI tame je sAmAnyalakSaNa rU5 nityAnityano paraspara parihArasthiti lakSaNa virodha kaho cho te paNa banI zakato nathI, kema ke nitya che nahIM eTale e sAmAnya lakSaNa bane nahIM ane anitya svalakSaNa che eTale e sAmAnya lakSaNa bane nahIM. sAmAnyalakSaNarUpa nityAnitya che ja nahIM to teno virodha paNa kevI rIte batAvI zako ? 2. saMskaIRprApta svamevatakSAM A vyutpattithI svalakSaNa artha prApta thayo. bauddhanA manamAM dhvasa eka judo padArtha nahIM hovAthI tenA (dhvasanA) pratiyogI rUpa anityatvano paricaya ApI zake nahIM. dA. ta. dhvaMsano je pratiyogI hoya te anitya kahevAya. kema ke "po dhyakta "ghaTa nAza pAmyo' eno (ghaTa dhvasano) pratiyogI "ghaTa' Ama dhvasano pratiyogI ghaTa thayo mATe ghaTa anitya che. A rIte bauddhane tyAM anityanuM lakSaNa nathI. mATe vinazyatu-vinAza pAmI rahelI avasthAne anitya kahI. avasthA ane avasthAvAnano abheda che mATe avasthAne anitya kahI che. A rIte sAmAnya lakSaNaviSaya paraspara parihAra sthiti lakSaNa virodha nathI ghaTato. tevI rIte asaha avasthAnarUpa virodha che te nityAnityamAM dharmakIrtie paNa svIkArelo nathI mATe tenuM ahIM khaMDana karyuM nathI. arthApattithI khaMDana thaI gayuM che. kema ke anityatva svalakSaNarUpa hovA chatAM paNa nityatva svalakSaNarUpa nathI. vakarelo te A vAta Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5H sUtra-31 383 A rIte sAmAnya lakSaNanAM viSayarUpe nityAnityano virodha siddha thaI zakato nathI eTale vAdI prakArAtarathI virodha batAve che ke vAdI :- "nityAnityano svalakSaNa ane sAmAnyalakSaNarUpa virodha che." syAdvAdI :- A svalakSaNa ane sAmAnya lakSaNano virodha paNa nityAnityamAM ghaTI zakato nathI. kema ke sAmAnyalakSaNanuM upAdAna svalakSaNa che. arthAt sAmAnyalakSaNa svalakSaNane Azrita che eTale ke nityatvano koI AdhAra che. AvI kalpanA karIe to nityatva sAmAnyalakSaNa bane. paNa he vAdI ! tArA matamAM koI cIja nitya che ja nahIM to tenA AdhAranI kalpanA kyAM ? mATe niyatva sAmAnya lakSaNa banI zake nahIM. A rIte prakArAntarathI batAvela virodha paNa ghaTI zakato nathI. arthAta teM je kahyuM ke- svalakSaNano ane sAmAnya lakSaNano virodha che te paNa banI zakato nathI." have jo tuM ema kahe ke-niyatva-anityatva baMne parikalpita che. AvuM nirUpaNa karI "parikalpita evA nityAnityamAM virodha che' A siddha karavA jAya to paNa te beno (nityAnityano) virodha hoI zakato nathI. dA. ta. kharaviSANa ane azvaviSANa. e beno virodha hoI zakato nathI. kema ke baMne parikalpita che. ane nityatva ane aniyatva baMne parikalpita mAnavAmAM Ave to parikalpita vastuomAM virodha hoI zake ja nahIM chatAM he bhikSuvara ! parikalpitamAM te virodha joyo te adbhuta joyuM. (A eka hAsyokti che.) - have jo tuM A badhI ApattiothI karIne eka svalakSaNaviSaya virodha ja raho ema kahIza to te paNa barAbara nathI. kema ke svalakSaNanA viSayavALo ja virodha raho. eTale virodhano eka ja bheda rahyo. kema ke te je viSayabheda batAvIne be bheda pADyA hatA (1) svalakSaNa, (2) sAmAnya lakSaNa te viSayabheda na hovAthI be bheda banI zake ja nahIM, paNa eka ja viSaya che "svalakSaNa' eTale svalakSaNa viSaya ja virodha rahyo ane ene laIne ja nityAnityamAM virodhanI saMgati karavI joIe. A rIte tuM svalakSaNaviSaya ja virodha raho ema kahe che to te paNa barAbara nathI. A svalakSaNaviSaya mAtra ja virodha che AvuM mAnavAmAM Ave to paNa barAbara nathI. kema ke A svalakSaNa che, A svalakSaNa che. Ama ATalA mAtrathI virodha na banI zake. kAraNa ke aviruddha ubhaya svabhAvavALA eka svalakSaNano saMbhava che mATe virodha nathI. A rIte ApaNe aviruddha ubhaya svabhAvavALA svalakSaNano virodha paNa banI zakato nathI ema batAvyuM eTale te baMdhubhAve pUche che ke prazna :- viruddha svabhAvavALA be svalakSaNano virodha to banI zake ne ? uttara :- tenA A praznano uttara ApatA ApaNe kahIe chIe ke bhAI ! dravyonA je paryAyo che te ja svalakSaNa che ane te svalakSaNo vibhinna svabhAvavALA hoya to paNa teno virodha banI zakato nathI. te kevI rIte che te vistArathI samajAvIe chIe. Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 tattvArtha sUtra dravyonA be prakAranA paryAyo che. (1) kramabhAvI (2) sahabhAvI. kramabhAvI paryAyo ayugapad avasthAyI che. sahabhAvI paryAyo yugapad avasthAyI che. A baMne prakAranA paryAyo sUkSma che, sthUla che, sAdhya che, sAdhana che, vyApAravALA che ane vyApAra vinAnA (vyAkRta-avyAkRta) che. dA. ta. sahabhAvI paryAyo - jema ghaTamAM sattva, dravyatva, mUrtatva, acetanatva, rUpa, rasa, gaMdha, sparza, saMkhyA, saMsthAna Adi paryAyo. A paryAyo sahabhAvI che. yuga56 avasthAyI che, skUla ane sUkSma che. sAdhana ane sAdhya che, kAryavazAt pANI vagere lAvavA mATe vyApAravALA hoya che. kramabhAvI paryAyo :- mATInA-mATIno piMDa, zivaka, sthAsaka, kozaka, kuzUla, ghaTa, kapAla, zakala, zarkarA, pAMzu, truTi, paramANuo A badhA kramathI thanArA (kramabhAvI) paryAyo che. A badhA mATInA kramabhAvI paryAyo che. kema ke mATI Adi sAmAnya sivAya piMDAdi dharmo (paryAyo) hoI zakatA nathI. dA. ta. jema RjutA ane kuTilatAno aMgulInA bhedathI saMbhava nathI. arthAt AMgaLI sIdhI che ane vAMkI che. AmAM Rju ane kuTilatAthI AMgaLI judI hoya to RjutA ne vakratA banI zake nahi. RjutA ane kuTilatAno aMgulInA bhedathI saMbhava nathI. kAraNa ke te ja A aMgulI svadharmone Rjutva ane kuTilatva dharmone paraMparAthI ja prApta thayelI vRttivALI kramathI Avirbhata kare che. AMgaLImAM vakratA Adi paryAyo eka pachI eka kramathI ja thAya che. eTale vakratA Adi paryAyo kramabhAvI paryAyo che. A vAtanA samarthana mATe pramANa-mayUranA IMDAnA rasamAM rahelA mayUranA badhA paryAyo che te badhA upArUDha svarUpAkhyA che. eTale ke e rasamAM morano AkAra, vicitrarUpa, ane caMdrakavALI pAMkho Adi svarUpa raheluM ja che. A badhA paryAyo kramathI Avirbhata thAya che. pahelA to pravAhI hoya che pachI paraMparAthI judA judA paryAyo-svarUpane prApta thAya che ane mayUra A nAmane prApta kare che... tevI rIte mATImAM piMDa vagere paryAyo kramathI Avirbhata thAya che. A ja badhA mRtapiMDa Adi paryAyo asahaavasthAyI che. apekSAe skUla ane sUkSma, apekSAe niratyAnityAdi eTale apekSAe nitya che ane anitya che, apekSAe sAdhya che ane sAdhana che ane apekSAe pANI vAdI lAvavAmAM vyApAra rahita che. 1. Adi padathI sattva, mUrtatA Adi sAmAnyano saMgraha karI levo. 2. mRtapiDa Adi paryAyomAM je anuvRttivALA paryAyo che te nitya che ane je paryAyo anya anyarUpe thAya che te paryAyo anitya kahevAya che. 3. Adi padathI sat asat, bhinna-abhinna Adino saMgraha karI levo. Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-31 385 to A badhA sahAvasthAyI ane asahAvasthAyI paryAyono virodha ja kyAMthI hoI zake ? kema ke upara batAvyuM tema sahAvasthAyI ane asahAvasthAyI paryAyo eka dravyamAM rahe che. dA. ta. jema satAvasthAyI rUpAdi paNa mATIrUpa eka dravyamAM rahe che ane asahAvasthAyI zivakAdi paryAyo paNa mATImAM rahe che eTale ekabIjAno koI virodha nathI. A rIte ApaNe svalakSaNano avirodha batAvyo. tyAre vAdI kahe che kevAdI - virodha bhale na rahe paNa sahaanavasthAna to raheze. syAdvAdI - A tArI vAta barAbara nathI. (kema ke kramabhAvI ane sahabhAvI paryAyono utpAda ane avasthAna sAthe ja dekhAya che. eka ja ghaTamAM rUpAdi sahabhAvI paryAyonuM avasthAna che ane kapAlAdi paryAyono utpAda che. Ama kramabhAvI ane sahabhAvI paryAyonuM sAthe ja darzana che. A kALathI avirodha batAvyo.) kema ke je paryAya eka apekSAe sthUla che te paryAya bIjI apekSAe sUkSma che. eTale eka ja kALamAM e ja paryAya zUlapaNe paNa utpanna thayo ane sUkSmapaNe paNa utpanna thayo. evI rIte sthUlapaNe je paryAya rahelo che te sUkSmapaNe paNa rahelo che. Ama utpAda ane avasthAna sAthe batAvyuM eTale eka ja kALamAM rahyA. - have evI ja rIte eka dezamAM saha avasthAna siddha che. kAraNa ke eka dravyamAM rahetA hovAthI.' A baMne prakAranA paryAyo "eka ja dravyamAM rahe che tethI'.... A hetu dvArA dezathI paryAyonuM sahaavasthAna che e siddha thAya che. eka ja ghaTAdi dravyamAM baMne prakAranA paryAyo che. Ama eka dravyamAM baMne prakAranA paryAyo rahelA che, kALathI paNa eka sAthe rahelA che. mATe sahaanavasthAnarUpa virodha paNa nathI. zaMkA - judI judI indriyathI grahaNa karAtA judA judA adhikaraNavALA rUpa, rasAdinI ekadezatA nathI. eTale rUpa, rasAdinuM sahaanavasthAna che. samAdhAna :- dravya ja cakSu AdinA grahaNa(jJAna)nA apadeza (viSaya) vizeSathI rUpAdino vyapadeza pAme che. eTale ke eka ja dravyacakSuindriyathI ja grahaNa karAtuM hoya tyAre te rUpa zabdathI kahevAya che, sparzendriyathI ja grahaNa karAtuM hoya tyAre te sparza zabdathI kahevAya che, dhrANendriyathI ja grahaNa karAtuM hoya tyAre te gaMdha kahevAya che, rasanendriyathI ja grahaNa karAtuM hoya tyAre te rasa kahevAya che. matalaba-cakSuthI grahaNavizeSathI dravya ja rUpAdi tarIke vyavahAra pAme che, rasanAthI grahaNavizeSathI dravya ja rasAdi tarIke vyavahAra pAme che, nAsikAthI grahaNavizeSathI dravya ja gaMdha tarIke vyavahAra pAme che, sparzanAthI grahaNavizeSathI dravya ja sparza tarIke vyavahAra pAme che. kramabhAvI ane asahAvasthAyI evA ghaNA paryAyo che ke je sAthe rahI zakatA nathI. jema zivaka ane sthAsaka vagere. jyAre muspiDa paryAya che tyAre zivaka paryAya nathI, jyAre zivaka paryAya che tyAre mRta piMDa paryAya nathI. to paryAyono saha anavasthAnarUpa virodha banI zake che. Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 tattvArtha sUtra A rIte eka ja dravya te te apekSAe rUpAdinA vyapadezane pAme che eTale sahaanavasthAna rahyuM ja nahi. paraMtu rUpa, rasAdinI ekadezatA ja che. zaMkA - apekSAbhedathI eka ja vastumAM viruddha svabhAvavALAono samAveza jovAto nathI to tamAruM A kathana kevI rIte svIkArAya ? | samAdhAna :- apekSAbhedathI eka ja vastumAM viruddha svabhAvavALAono samAveza jovAya che. dA. ta. jema eka ja puruSa pitA, putra, Adi tarIke vyapadeza pAme che. e ja puruSa potAnA putranI apekSAe pitA kahevAya che, ane e ja puruSa potAnA pitAnI apekSAe putra kahevAya che. tevI rIte dravya ja rUpAdi tarIke kahevAya che. eTale eka ja vastumAM dravyamAM viruddha svabhAvavALo samAveza thAya che. rUpAdi samudAyavAdI taraphathI zaMkA... "rUpAdi e rUpa, rasa, gaMdha, sparzanA samudAyarUpa che, paNa dravya nathI..." AvuM svIkAravuM joIe. eTale dravya jevI koI vastu ja na rahI to "eka dravyamAM utpAda ane sthitinuM sAthe darzana ja'... A vAta rahI nahi. eTale saha anavasthAna (asahAvasthAna) virodha raho. A prazna to Ubho ja rahyo. A vAta to kAyama rahI. samAdhAna - rUpAdi rUpAdino samudAya ja che AvuM manAya to (1) indriyAntara vaiyartha, (2) saMkara Adi doSano prasaMga Avaze. (1) bIjI indriyonI vyarthatA.. rUpAdino samudAya ekarUpa che AvuM manAya to cakSuthI rUpanuM grahaNa thAya che tema rasanuM paNa grahaNa thavuM joIe, nahIM to rasAdi yukta samudAyanuM grahaNa nahi thAya. mATe eka ja cakSu IndriyathI rUpAdinuM rUpa, rasa, gaMdha, sparzanuM) grahaNa thaI jaze ane tethI eka ja indriyathI badhuM kArya thaI jaze mATe bIjI rasanendriya Adi indriyo vyartha thaze. bIjI indriyo nirarthaka thaze. (2) saMkara cakSuthI grAhya hoya te rUpa kahevAya. jyAre rUpAdi samudAya eka rUpa che AvuM mAnatA hovAthI rasa paNa cakSuthI grAhya thaze eTale rasa paNa rUpa kahevAze. tevI rIte rasanendriyathI grAhya hoya te rasa kahevAya. to rUpa paNa rasa kahevAze. Ama saMkIrNatA thaI jaze. A rIte rUpAdi samudAyarUpa ja rUpAdi che AvuM mAnIe to indriyanI vyarthatA ane zaMkara Adi doSa Ave che. mATe rUpAdi samudAyAtmaka rUpAdi mAnI zakAya nahi. rUpAdi samudAyarUpa mAnavAmAM Ave to doSa AvatA hovAthI rUpAdi samudAyAtmaka svIkArI zakAya nahIM. vAdI - to ame rUpAdino abhAva mAnIzuM. rUpAdi che ja nahIM AvuM svIkArazuM. 1. Adi padathI mAtulatva, bhAgineyatva Adi grahaNa karAya. Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5: sUtra-31 387 prativAdI :- jo rUpAdino abhAva mAnazo to bIjA be doSa Avaze. (1) pramANano abhAva, (2) prasiddhino virodha... (1) pramANano abhAva. rUpAdi che AvI pratIti thAya che. pratyakSa pramANathI rUpAdi siddha che. teno niSedha karo cho eTale pramANano abhAva thaze. (2) prasiddhi virodha.. A rUpa che, A rasa che. AvI rUpanI rUpa tarIke, rasanI rasa tarIke prasiddhi che. A pratItirUpa je prasiddhi che te prasiddhino virodha thAya che. A rIte (1) pramANAbhAva ane (2) prasiddhivirodha A baMne doSa Avaze eTale rUpAdino abhAva che AvuM paNa svIkArI zakAze nahi. zaMkA - dravya svalakSaNarUpa sat che to A kevI rIte sAmAnyarUpa banI zake? AthI svalakSaNarUpa vizeSa ane sAmAnyano saha anavasthAna virodha thaI zakaze. kema ke dravya svalakSaNarUpa che, paNa sAmAnyarUpa thaI zake nahIM. eTale svalakSaNarUpa vizeSa ane sAmAnyano sahaanavasthAnarUpa virodha banI zakaze. A rIte svalakSaNavirodha che. svalakSaNavirodha paNa syAdvAdIne ApI zakAze nahIM. samAdhAna-svalakSaNavirodha paNa nathI ja kema ke syAdvAdIe grahaNa karela vastunuM lakSaNa (1) sAmAnyavizeSAtmaka che ane (2) ekAMtavAdIe parikalpita vastuthI (judI) narasiMhanI jema jAtyantara che. eTale syAdvAdIne to svalakSaNavirodha paNa Avaze nahIM. te A rIte (1) vastu sAmAnya-vizeSAtmaka che - eka ja vastu anuvRtti (samAnAkAra) buddhine pedA karanAra hovAthI sAmAnya kahevAya che ane vyAvRtti buddhine pedA karanAra hovAthI vizeSa kahevAya che. vastunuM lakSaNa ja sAmAnyavizeSarUpa che. vastu kevala sAmAnyarUpa nathI, kevala vizeSarUpa nathI paNa sAmAnya-vizeSa ubhayarUpa che. (2) vastu jAtyantara che. vastu jema sarvathA sAmAnyarUpa nathI, sarvathA vizeSarUpa nathI tema sarvathA ubhayarUpa paNa nathI. eTale ekAMtavAdInI je kalpanA che ke sAmAnyarUpa ja vastu che athavA vizeSarUpa ja vastu che ke ubhayarUpa ja vastu che. arthAt ekAMtavAdI koI mAtra sAmAnya ja svIkAre che, koI mAtra vizeSa ja svIkAre che, koI mAtra ubhayarUpa ja svIkAre che jyAre syAdvAdI vastu jAyantara che evuM svIkAre che. dA. ta. jema narasiMha.' narasiMha jema nara ja che ke siMha ja che evuM nathI paraMtu narasiMha ke ubhayarUpa vastu jAtyantara che. arthAt kathaMcit ubhayarUpa che. ' 1. tattvArtha pR. 377 juo. Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 tattvArtha sUtra A rIte syAdvAdI ekAMtavAdIe kalpita vastu karatAM "sAmAnya-vizeSa' ubhayAtmaka, narasiMhanI jema jAtyantara' vastu che AvuM svIkAre che eTale syAdvAdIne svalakSaNavirodha paNa AvI zakato nathI. asahAvasthAthI kramabhAvI paryAyono to virodha hoI zake ne ? kramabhAvI, asahAvasthAyIdeva, manuSya Adi tathA mRta piMDa, zivakAdi paryAyono asahaavasthAnarUpa virodha to hoI zake ne ? dravyanayanI pradhAnatAthI virodha nathI... asahAyasthAyI deva, manuSyAdi paryAyo tathA kramabhAvI mRtapiMDa, zivakAdi paryAyono virodha paNa syAdvAdIne Avato nathI. kema ke dravyAstika nayanI pradhAnatAthI abhedanI vivakSA karIe tyAre dravyathI bhinna paryAyono asvIkAra thAya che eTale dravya ja rahyuM tyAM virodhanI vAta ja kevI ? mATe dravyanayanI pradhAnatAthI syAdvAdIne koI virodha Avato nathI. aMdhakArAdinA virodhanI bhalAmaNa. A kahela vidhithI aMdhakAra-prakAza, chAyA-Atapa, zIta-uSNa A virodhanAM udAharaNo ApyAM che teno nirAsa karavo. dravyArthathI je pudgalo nitya che te pudgaladravyo aMdhakArapaNe, prakAzapaNe kramabhAvI che. Ama pudgalo ja paryAyarUpe pariName che. | sAmAnyanuM abhinnapaNuM hovAthI (arthAtu paryAyono dravyanI sAthe abheda hovAthI) e badhA ekarUpa ja che. eTale kono konI sAthe virodha? arthAt dravyanayathI vicArIe to virodha jevI vastu ja nathI. ( A pramANe padArtha sAmAnya-vizeSarUpa hovAthI, ekabIjAnI apekSA rAkhatA hovAthI anekAnta-svarUpa siddha thAya che. eTale ekAMtavAdIe parikalpita je padArtha che te padArthathI jAtyantara mAnavAthI koI doSa Avato nathI. syAdvAdIne abhimata bIjo prakAra je jAtyantara che teno sadbhAva hovAthI pUrvamAM dharmakIrtie "eka tyAgo api apara parigrahAvinAbhAvI...' kahI je doSanuM ulkAvana karyuM che te paNa ghaTI zakatuM nathI... te A rIte te ja pramANe sthityaMza je nitya che, utpAda-vyaya je anitya che. jAtyantararUpa svabhAvavALI vastutAmAM A nityAnitya kevI rIte ghaTe ? nityAnitya e jAtyantararUpa vastu hovAthI dharmakIrtinuM je nirUpaNa "nityAnityamAM ekano parigraha aparanA tyAga sivAya, ekano tyAga aparanA parigraha vinA thato nathI..." te nirUpaNa ghaTI zakatuM nathI. kema ke tenuM A nirUpaNa pratyakSAdi pramANathI bAdhita che. pratyakSAdi pramANathI nityAnityayukta vastu ja anubhavAya che. eTale nityano parigraha anityanA parigraha vinA thato nathI. mATe tene kahela Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-31 "anityanA tyAgapUrvaka nityano parigraha thAya che." te kathana khoTuM che. kema ke nityAnityano vastunI sAthe abhinna svabhAva che. sthityaMza nitya che, utpAdavyayAMza anitya che. vastu utpAdavyaya-dhrauvyAtmaka che. eTale nityanuM grahaNa anityanI sAthe ja thAya ane anityanuM grahaNa nityanI sAthe ja thAya. A pratyakSathI siddha che mATe tenuM je kathana che te pratyakSa pramANathI bAdhita hovAthI te kevala tenuM pAgalapaNuM ja jaNAve che. AthI ja upara batAvyA (1) parikalpitaviSayavirodha (2) parikalpitAkalpitaviSayavirodha = sAmAnyalakSaNaviSaya ane svalakSaNaviSayavirodha (3) sakalasvalakSaNaviSayavirodha = - chIe. be sAmAnyano virodha 389 (4) sAmayika Adi koI virodha nathI. ahIM A paNa virodha nathI, A paNa virodha nathI A rIte 7 nuM grahaNanuM karavAmAM AvyuM che tenAthI e batAvAya che ke--virodhanA badhA prakAro atyaMta asamyak che. to zuM virodhano koI prakAra che ja nahIM ? nA, evuM nathI. to kayo virodha che ? ane je virodha che te kevI rIte saMgata thAya che ? A jijJAsAno javAba ApatAM kahIe chIe ke-- eka kALamAM rahevArUpa paryAyanayathI virodha banI zake... paryAyanayanA abhiprAyathI kramabhAvI paryAyano virodha viSaya bane che ane te paNa eka ja asahaavasthAna lakSaNa ja. A paNa dravyAstika nayanA abhiprAye to nathI ja. A ApaNe upara vicArI AvyA A rIte virodhanAM khaMDanano upasaMhAra karIne have ApaNA cAlu viSayano upasaMhAra karIe chIe. Ama eka ja vastumAM sattva, asattva, nityatva, anityatva arpita ane anarpitathI siddha thAya che. arthAt dravyanayanuM arpaNa karIe tyAre sat, nityatva ane paryAyanayanuM arpaNa karIe tyAre asat, anityatva siddha che. A pramANe bIjA paNa dharma mATe ghaTanA karI levI. 1. je sAkSAt vAcaka zabda vaDe je kathana A sat che AvA vyavahArane prApta kare te arpita vyAvahArika kahevAya. tenAthI je siddhi thAya te arpita siddhi kahevAya, ane je sAkSAt vAcaka zabda vaDe karIne na kahevAya paNa zabdathI kahevAtA arthanI sAthe avinAbhAva hovAthI jaNAto ja vyavahArane prApta kare te anarpita vyAvahArika kahevAya ane tenAthI je siddhi thAya te anarpita siddhi kahevAya. Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra kahela vidhithI bIjA saMbaMdhanA kathanamAM paNa bhASya sUtranI sAthe saMgata ja che. A arthane ja eTale bIjA saMbaMdhamAM abhidhAnamAM je saMgata artha che e ja arthano hamaNA bhASyakAra bhASyathI vistAra kare che. 390 bhASya :- arpita evA vyavahAra prayojanavALA ane anarpita evA vyavahAra prayojanavALA badhA vikalpo che. athavA sAkSAt zabdathI prApta thayelA vyavahAravALA ke sAkSAt zabdathI nahIM prApta thayelA vyavahAravALA badhA sadAdi vikalpo che. arthAt zabdathI vyavahArane prApta kare te arpita vyAvahArika kahevAya ane je arthathI vyavahArane prApta kare te anarpita vyAvahArika kahevAya. TIkA :- bhASyamAM 'arpita vyAvahArika' ane 'anarpita vyAvahArika' A rIte napuMsakaliMgano prayoga karyo che tenuM kAraNa e che ke ApaNo cAlu viSaya 'trividha sat nityaM ca' che. trividha = utpAda-vyaya-dhrauvyarUpa vastu, sat ane nitya che. A 'sat' napuMsakaliMgamAM che ane 'tadbhAvAvyayaM nityaM" A 'nitya' zabda napuMsakaliMgamAM che. eTale A apekSAe ahIM napuMsakaliMgano prayoga karyo che. mATe 'arpitavyAvahArika sat, arpita vyAvahArika niyaM anarpita vyAvahArika asat, anarpita vyAvahArika anitya' bane. A rIte prakaraNanI apekSAe napuMsakaliMgano nirdeza che. paramArthathI sAdi, anAdi pAriNAmika bhAvavALo ja padArtho che. badhA dharmo pariNAma ja che. tethI syAdvAdanI prarUpaNAno artha pariNAma ja che. pariNAmathI bahAra koI paNa vastuno koI paNa dharma che ja nahi. te pariNAmomAM je koI dharma prayojanathI sAkSAt zabda vaDe vyavahAra karAya te arpita che ane je dharma gamya che te anarpita kahevAya. Ano vistAra karatA kahIe chIe ke-- AdivALA paryAya hoya ke anAdi paryAya hoya, yugapadbhAvI paryAya hoya ke ayugapa trikAla viSayaka paryAya hoya tenI arpaNAnI bhajanAthI eTale arpaNa ane anarpaNarUpe anekAMtanI prarUpaNA che. kema ke ahIM pariNAma eTale Adi-anAdi paryAyo che. A pariNAmarUpa artho (paryAyo) jenA hoya te pariNAmArtha kahevAya ane AvA anekAMtanuM nirUpaNa karanAra A syAdvAda che. 1. dA. ta. 'ghaTa' e sat zabdathI vyavahAra karAya tyAre arpita vyAvahArika che paNa emAM rahelA asattvAdi dharmo che te gamyamAna che eTale anarpita che. zabdaprayogathI thato vyavahAra te arpita vyavahAra ane zabdaprayoga vinA arthathI gamyamAna vyavahAra te anarpita vyavahAra che. eTale ghaTa sattvadharmaviziSTa che. A zabdaprayoga arpita vyavahAra che paNa temAM bIjA asattvAdi dharmo rahelA che je arthathI gamyamAna thAya che te anarpita vyavahAra che. Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 H sUtra-31 A arpita ane anarpitathI syAdvAda batAvyo. have te syAdvAda kevo che-- A syAdvAda te paryAyo vaDe vidhi ane pratiSedhavALA sakalAdeza ane vidhi ane pratiSedhavALA vikalAdeza vaDe ane zabda ane arthanA svaparyAya ane paraparyAyanI bhajanAthI anekAMta potapotAnA tattvane poSe che. arthAt koI ThekANe zabdanA sva-paryAyathI vyAkhyA kare che. koI ThekANe zabdanA paraparyAyathI vyAkhyA kare che. koI ThekANe arthanA svaparyAyathI vyAkhyA kare che. koI ThekANe arthanA paraparyAyathI vyAkhyA kare che. A rIte syAdvAda padArthanA potapotAnA svarUpane poSe che. saMpUrNa arthano bodha karAve che. A pramANe vistArathI A sUtra sarva tattvamAM vyApakapaNe prasiddha che. 391 temAM utpAda-vyaya ane sthitimAM sthitirUpa paryAya e aMtaraMga che. kema ke e vastunA pariNAmarUpa che ane vastunI sAthe rahe che, ane utpAda-vyaya bahiraMga che. kema ke vijrasA ane prayogathI thatA A utpAda-vyaya kAdAcitka che eTale bahiraMga paryAya che. dravyAdinA bhedathI utpAda-vyaya anaMta bhedavALA che eTale paNa bahiraMga che ane sthitino eka ja prakAra che. prazna :- dravyAdi bhedathI anaMta bheda utpAda-vyayanA kaho cho paNa utpAda-vyaya dravyarUpe nathI hotA. avasthiti ja dravyarUpe hoya che to dravyAdibhedathI utpAda-vyaya kevI rIte bane ? uttara H- ahIM dravya zabdano artha kAraNa samajavo eTale jyAre jyAre je AkArathI kArya pedA karavAmAM samartha hoya tyAre tyAre te te AkAre utpanna thatuM te kArya dravyapaNe utpanna thayuM kahevAya che. te AkArane choDI detAM te dravyapaNe vinAza pAme che ema kahevAya che. evI rIte je kSetra jenI avagAhanAmAM jyAre vyApArayukta bane che tyAre te kSetrapaNe utpanna thAya che ane tenI avagAhanAno pariNAma nivRtta thAya che tyAre te kSetrapaNe nAza thAya che ema kahevAya che. evI rIte kAlAdimAM vicArI levuM. A utpAda-vyaya para upAdhivALA hovAthI bahiraMga che. 1. 2. 3. 4. ahIM 'vidhi' zabda na hovA chatAM paNa upara anekAMta prarUpaNAmAM 'svAd asti' e vidhirUpa bhaMga sAmarthyathI AvI jAya che mATe TIkAkAre ahIM vidhi bolyA vagara pratiSedha bhaMganuM grahaNa karyuM che ane ame ahIM spaSTatA mATe vidhibhaMga, pratiSedhabhaMga A pramANe artha karyo che. vivakSA ane avivakSA potapotAnA tattvane poSe che. ahIM aMtaraMga ane bahiraMga vivakSAthI che to te kaI vivakSA ? svAbhAvika svaparyAya hoya te aMtaraMga che ane anyane AdhIna je paraparyAya che te bahiraMga che. Ama arthanI sthiti che te svaparyAya eTale aMtaraMga che ane utpAda-vyaya che te paraparyAya che eTale bahiraMga che. jyAre svaparyAya arpita thAya tyAre 525ryAya anarpita thAya che, 525ryAya arpita thAya tyAre svaparyAya anarpita thAya che. Ama padArtha arpitAnarpitadharmarUpa hovAthI padArthaarpitAnarpita siddha thAya che. A vyavahAra barAbara rahe che tethI utpAda-vyaya-dhrauvyarUpa padArtha arpita vyAvahArika ane anarpita vyAvahArika siddha thAya che. AdithI kSetra, kALa, bhAva samajavuM. Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 tattvArtha sUtra A rIte syAdvAdanI prarUpaNAthI anaMtadharmAtmaka vastu che A siddha thayuM. eTale padArtha arpita-anarpita dharmarUpa che. A arpitadharmarUpa ane anarpita dharmarUpa padArthano viSaya karanAra- pratipAdana karanAra zabda che te vyavahAranuM aMga (sAdhana) che. kema ke anaMtadharmapaNe rahelI vastunA te te dharmanuM pratipAdana zabda sivAya vyavahAramArgamAM AvI zake nahi mATe zabda e vyavahAranuM sAdhana che. AthI pradhAnapaNe vyavahAranA aMga tarIke zabdane ja svIkArAya che. arthAt vyavahAramAM zabdanI pradhAnatA che, zabda sivAya vyavahAra banI zakato nathI. arpita anarpitadharmarUpa arthamAM sarvatra pratiniyata arthanI zabdathI sAkSAta pratipatti thAya che ane jeno prayoga nathI karyo tenI gamyamAna arthapaNe pratipatti thAya che. kAraNa ke sat eka, nAnA(aneka), nitya, anityAdi dharmanA samudAyathI yukta saMpUrNa astikAya che. temAM koI eka dharmanA arpaNamAM zeSa dharmanI gamyamAnatA thAya che eTale ke teno zabdathI sAkSAt bodha thAya che ane bAkInA anarpita dharmo che teno gamyamAnapaNe bodha thAya che. dA. ta. "astikAya sata che' astikAmAM sata zabdathI sattvano sAkSAta bodha thAya che ane temAM rahelA ekatvAdi anarpita dharmo che teno gamyamAnapaNe bodha thAya che. A rIte bodha thAya che. kAraNa ke sat asattvAdi bhedathI juduM nathI. sat asattva AdinA vizeSa vinA vikalpathI zUnya nathI. ahIM koIne zaMkA thAya sattva asattva Adi vizeSathI rahita na thAya tethI sattvanA arpaNamAM asattva AdinI gamyamAnatA hoI zake paraMtu asattvAdi to sattvAdithI rahita thaze to asattva AdinA arpaNamAM sattvAdinI gamyamAnatA na thAya. AvI zaMkA na thAya mATe kahIe chIe ke "asata paNa sat Adi vikalpathI rahita nathI'. jema satuM, asat Adi bhedathI rahita nathI tema asatu, sat Adi vikalpathI rahita nathI. zaMkA - e kevI rIte manAya ? samAdhAna :- manAya. kAraNa ke sata, asat AdinI ekabIjAnI apekSAthI che. arthAtu sat asatanI apekSA rAkhe che. asata, sanI apekSA rAkhe che. A rIte vastuno nizcaya thAya che. Ama padArthamAM sattva, asattva Adi juduM nathI kAraNa ke sattva, asattva ekabIjAnI apekSAthI che, ane tethI ja je dharmanuM arpaNa karIe chIe teno sAkSAt zabdathI bodha thAya che ane temAM rahelA bIjA dharmono gamyamAna arthapaNe bodha thAya che. A rIte ja vastuno nizcaya thAya che. eka dharmanA grahaNamAM anya dharmanuM jo grahaNa na thAya to vastunA eka ja dharmanuM grahaNa thAya paNa anaMtadharmAtmaka vastunuM grahaNa thAya nahIM. mATe eka dharmanA prahaNamAM tenA avinAbhAvI anya dharmonuM paNa prahaNa svIkAravuM joIe. A ja rIte vastuno nizcaya thaI zake che. eTale ke Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-31 393 AvI rIte vastuno nizcaya thato hoya to vivakSita ke avivakSita badhA dharmonuM grahaNa jarUrI banI jAya che. to vivakSA ane avivakSAmAM vizeSatA zuM che ? AvI duvidhA thAya to tenA nivAraNa mATe kahe che ke - arpita eTale vivaNita dharma vaDe upanIta (sAme rahelI) vastu sAkSAt vAcaka zabda vaDe abhijita-kahevAyela. arthAt vivaNita dharmayukta vastuno sAkSAvAcI zabdathI je vyavahAra che, A vyavahAra-prayojana jenuM hoya te arpita vyAvahArika kahevAya. have bhASyamAM rahela "tavyAvahAriza'no vigraha batAvIe chIe. tat vyAvahArivaM gativyavaharim arpita evuM je vyAvahArika te arpita vyAvahArika kahevAya. Ano bhAva e che ke-viziSTa abhidhAnathI arpita thatI vastu vyAvahArane siddha kare che. bIjuM, avivaNita dharmaviziSTa vastu anarpita ja che. eTale ke sAkSAt vAcaka zabda vaDe gamyamAna thatI vastu vyavahAramAM Ave che te vastu anarpita vyAvahArika kahevAya. athavA arpita viSayavALo (arpitano) je vyavahAra karAya te arpita viSaya vyavahAra kahevAya. arthAt zabda dvArA prApta thayelo je vyavahAra te arpita vyavahAra che. te arpita vyavahAra A satuno che ane nityano che. kema ke sat ane nitya zabdathI arpita che. eTale sat ane nitya arpita vyAvahArika thayuM. evI rIte jayAre sat ane nitya che Avo zabdaprayoga karIe tyAre asat ane anitya che. Avo zabdavyavahArano viSaya nahIM banatA hovAthI asat ane anitya anarpita vyAvahArika che. have ahIM koI ema samaje ke arpita vyAvahArika e ekAMtathI arpita vyAvahArika che ane anarpita vyAvahArika e anarpita vyAvahArika ja che. to Avo ekAMta na thAya mATe kahe che ke A arpita ja che ane A anarpita ja che evuM nathI. jyAre jenI vivakSA karIe tyAre te arpita ane jenI vivakSA na karIe te anarpita kahevAya che. tethI mAnavuM ja paDaze ke eka ja vastu(ghaTAdi)mAM arpitadharma(anitya)no parigraha karo tyAre anarpitadharma(nityAdi)nI sattA hoya ja che. arthAt anarpita dharma sivAya arpita dharma hoI zake nahi. dA. ta. jema kRtakatva (kAryatva) e anityatvanI vidyamAnatA sivAya bane nahIM. arthAt jyAM kRtakatva che tyAM ja anityatva hoya che. aparanA tyAganI sAthe eka tyAga vyApta che. arthAt aparanA tyAga vagara eka tyAga banI zake nahi. jema eka tyAga-anityatvano tyAga karo to kRtakatvano tyAga avazya thavAno ja. mATe ja vastumAM arpita dharma che tyAM anarpita bIjA dharma mAnavA ja joIe. Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra bhASyamAM rahela no artha samuccaya che. samuccaya eTale bheguM karavuM. ahIM 6 thI samuccaya kono karavAno ? sarva vikalpono arthAt sat, asat, nitya, anitya Adi vikalpono samuccaya karavAno che. eTale sattvAdi badhA dharmo arpita vyAvahArika ane anarpita vyAvahArika che. 394 bhASyamAM rahela rUti zabdano artha hetu che kevI rIte ? zabdano vyavahAra arpita ane arpita dharmane laIne thAya che tethI 'arpitAnarpitasiddhe'. A sUtrathI vivakSAnA kAraNe satnitya ane asat-anitya A pramANe zabda vyavahAra thAya che. athavA rUti zabdano bIjo artha 'avadhAraNa' 'ATalo ja' che. to je arpita ane anarpita dharmano viSaya karanAro zabdavyavahAra che te ATalo ja che paNa bIjo nathI. bhASyamAM rahela 'artha' zabda abhiSeyano bodha karAve che. saMkSepathI 'arpitAnarpitasiddhaH' A sUtrano artha A che--vizvamAM cAra puruSArtha che. jenA nAma dharma, artha, kAma ane mokSa che. A sakaLa puruSArthane yogya vyavahAra arpaNA ane anarpaNAthI yathAvat eTale je prakAre hoya te prakAre cAre puruSArthanuM jJAna thaI zake che... A artha zabdano artha che. vastu sat che, asat che, nitya che, anitya che. vastu sattva, asattva, nitya, anityarUpa che. A siddha karI gayA. have temAM vastu sat che e aMzane laIne dravyanaya ane paryAyanayathI sattA cAra prakAra batAve che. bhASya H- temAM` sat cAra prakAranuM che. te A pramANe-- (1) dravyAstikadravya ja sat che (2) mAtRkApadAstika-dravya vizeSa ja sat che (3) utpannAstika-utpAda ja sat che (4) paryAyAstika-vinAza ja sat che } } dravya nayathI paryAya nayathI 1. prazna :- 'taMtra sattvatuvidham'mAM te sattA cAra prakAra nahIM batAvatAM naya kema batAvyuM ? AnAthI to evo bhAsa thAya che ke nayanA je prakAro paDe che te sat che ? uttara :- A tAro prazna ThIka che paNa graMthakArano abhiprAya TIkAkAre kholyo che te tarapha najara karIe eTale zaMkA dUra thaI jaze. naya pratipAdaka che ane nayanI mAnyatA pratipAdya che. A nayothI je pratipAdya che te sat che. pratipAdaka ane pratipAghanI bhASyakAre abhedavivakSA karI che. tethI AvA prakAranI racanA che ema samajavuM. AthI ja dravya nayathI be prakAranA sat batAvyA. eka dravya sAmAnya laIne ane bIjA prakAranuM sat dravya vizeSa laIne. tyAra pachI paryAyanayathI be prakAranA sat batAvyA che. Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 395 adhyAya-5 H sUtra-31 TIkA :- tatra eTale je sat, nitya, asatanitya kahyA. temAM je sat che tenA bhedo he che. sattA cAra ja prakAra che paNa traNa ke pAMca prakAra nathI. traNa nathI e kahevAthI cArathI ochA nathI ane pAMca nathI e kahevAthI cArathI vadhAre nathI e batAvyuM che. teno uddeza mAtra arthAt mAtra tenA nAma kahe che. dravyAstika......Adi cAra prakAranuM sat che. A sAmAnyathI kathanarUpa je satno uddeza che teno artha judA judA A cAra prakAra che. te judA judA cAra prakAra batAve che paNa satno koI navo dharma batAvato nathI. kiMtu 'utpAda-vyaya-dhrauvyayukta sat' A sUtrane abhimata je utpAda-vyaya-dhrauvyarUpa mULabheda che tenI aMdara ja Avato dravyAstika ane mAtRkApadAstika che. (1) dravyAstika : 'dravyAstika' A padathI zuddha dravyane svIkAranAra saMgraha nayano viSaya je mahAsAmAnyarUpa je dravya che tenA svarUpane ja kahevAya che. te dravyanuM svarUpa zuM che ? dravyarUpe avinAzakatvarUpa je nityatva eno apara paryAya dhrauvya ja che. A dravyAstika padanuM rahasya che. (2) mAtRkApadAstika H zuddha dravyane aMgIkAra karanAra vyavahAra nayanA je viSaya sattvanA avAMtara dharmo dravyatva, pRthvItva, ghaTatva Adi avAMtara sAmAnyavizeSarUpa dravya svarUpanuM pratipAdana kare che te dravyasvarUpa tarUpe ghaNA kALa sudhI rahevArUpa je dhrauvya che te mAtRkApadAstika kahevAya che. (3) utpannAstika A padathI kSaNe kSaNe navI navI utpattine svIkAranAra paryAya naya je RjusUtra naya eno viSaya utpAda svarUpa je paryAya che tenuM Avedana kare che. (jaNAve che.) (4) paryAyAstika pratikSaNa vinAza paryAyanuM Avedana kare che. A dravyAstika vagere cAra bhedo utpAda-vyaya ane dhrauvyarUpa mULabhedamAM aMtarbhUta ja che. zaMkA H- dravyAstika Adi utpAdAdinI aMdara ja che to tenI aMdara ja AvI jAya che to dravyAstika Adi judA zA mATe batAvavA joIe ? 1. ghaNA kALa sudhI dhrauvya rahe te vyavahAra nayathI. haMmeza dhrauvya rahe te saMgraha nayathI. Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 tatvArtha sUtra samAdhAna - sAcI vAta che. dravyAstika Adi aMdara ja AvI jAya che. chatAM viparyaya sahita-sano viparyaya asata, nityano viparyaya anitya ityAdi viparyaya sahita dravya vagerenA bhedano vistAra pariNAma samUhavALA eka dravyanA uttarottara bheda batAvavA mATe che. eTale ke-utpannAstika ane paryAyAstika (vinAza) je bheda che te dravyathI viparIta che. kema ke dravya chuvAza che ane utpAdAdi tenAthI viparIta che. athavA dravya nitya che ane utpAdAdi anitya che. A badhA viparyayanI sAthe dravyAdino bheda eTale dravyAstika ane mAtRkApada A pramANe dravyano bheda batAvyo che. A bheda kevo che? utpanAstika ane paryAyAstika je dravyathI viparIta che. kema ke dravya nitya che ane utpanAstika Adi anitya che. eTale viparyaya saha dravyAdi bhedano je dravyAstika vagere prapaMca eTale vistAra che te eTalA mATe che te vAta samajAvavA kahI rahyA chIe ke - paryAyanA samUha svabhAvavALo eka dharmI traNarUpavALo eTale utpAdAdi trayavALo hovA chatAM je ahIM bhASyakAre vistAra karyo che te uttarottara bheda batAvavA mATe che. arthAt dravyAstika karatAM mAtRkApadAstika bhinna che ane A badhAthI utpannAstika bhinna che ane AnAthI paryAyAstika bhinna che. Ama eka pachI eka bhinna che. mATe utpAdAdi traNamAM A badhAno aMtarbhAva thato hovA chatAM A cAra prakAranuM sata bhinna che e batAvavA mATe cAra bheda batAvyA che. zaMkA - to A rIte bhASyanI racanA karavAnI zI jarUra hatI ? Ama ja kahevuM hatuM ne ke sane dravya paNa kahevAya, dharmAstikAyAdi paNa kahevAya. utpAdavALuM paNa kahevAya ane vinAza dharmavALuM paNa kahevAya ? samAdhAna - bhASyakArane je bodha karAvavo che te AvA prakAranA sUtranA upanyAsathI ja thAya che. temaNe je rIte sUtrano upanyAsa karyo che tenAthI sarva tadravyanA anAdi ane aMtya sarva paryAyonI AkAMkSA thAya che. prazna :- dravyAstikAdinA upanyAsamAM badhA paryAyonI AkAMkSA kevI rIte thAya? uttara :- te te paryAyone prApta kare te dravya. A dravya zabdanI anvartha saMjJA che eTale enA jeTalA uttara paryAyo thAya enI sAthe dravya cAlatuM hovAthI dravya te te saMjJAne prApta kare 1. zaMkA-samAdhAna koI bIjI rIte paNa kare che. zaMkA :- A badhA uttarottara bhedo ja batAvavA hatA to dravyAdi ja sAmAnyathI ja kahevuM hatuM paNa tenA avAMtara bhedane batAvanAra Astika pada joDIne dravyAstika Ama A mATe upanyAsa karyo ? samAdhAna :- dravyanA sarva paryAyonI AkAMkSA thAya che eTale ke dravyatva, saMnnitva, mUrtatva, Adi, anAdi sAmAnya-paryAyathI laIne chellA paryAya sudhI paryAyanI pravRtti rahe che. mATe sarva paryAyo AkAMkSita thatA tevI ja rIte nirUpaNane pAme che. mULa bheda hoya to ja uttarabhedo bane. dravya hoya to ja paryAya bane. Ama graMthano vistAra na karavo paDe mATe 'dravya'ne badale 'dravyAstika' kahyuM. Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-31 397 che. dA. ta. paramANurUpa dravyanA utta2 paryAyo mATI vagere ane mATI potAnA uttara paryAyo piMDa, zivakAdine anusare che. A jeTalA paryAyo thayA teTalA paryAyone dravyanI saMjJA ane dravyano saMbaMdha vagere anuyAyI che. tethI dravyanA sarva paryAyonI AkAMkSA thAya che. vastunA sarva paryAyonuM nirUpaNa karavuM che to je rIte vyavasthita nityatva ane anityatva saMgatine prApta kare te rIta batAvIe chIe. te paryAyomAM AdivALA paryAyonI arpaNA karavAthI vastu paryAyathI vyaya pAme ane vyaya pAmaze te anitya che, ane anAdi paryAyanI arpaNAthI vastu avinAza dharmavALI hovAthI nityanI saMjJA pAme che. te anAdi paryAyo sattva, dravyatva, saMzitva, prameyatva, cetanatva, mUrtatva, amUrtatva, bhautikatva, bhautika itaratva, grAhyatva Adi che. temAM sattva, dravyatva, saMzitva, prameyatva--A pAMce astikAyonA paryAya che. cetanatva--jIvano paryAya che. mUrtatva--pudgalano paryAya che. amUrtatva--pudgala sivAyanA astikAyono paryAya che. bhautikatva--pudgalano paryAya che. tadutaratva-abhautikatva--pudgala sivAyanA astikAyono paryAya che. grAhyatva--sarvajJanA jJAnanI apekSAthI badhAmAM grAhyatva che. A anAdi paryAyo vaDe arpaNa karAtI vastu avinAzadharmavALI hovAthI nityanI saMjJA pAme che... kAraNa ke anAdi pAriNAmika bhAvavALI hovAthI te nitya vastumAM sUkSma utpAda ane vinAzanI saMtati(pravAha)no saMbhava hovA chatAM paNa te vastu sattvAdi AkAra-paryAyothI utpanna thatI nathI ane vinAza paNa pAmatI nathI mATe nitya kahevAya che. A rIte sattuM nityatva-anityatva samajAvyuM. temAM nityatvane laIne dravyAstika ane mAtRkApadAstika che ane anityatvane laIne utpannAstika ane paryAyAstika che. A rIte sattA cAra prakAranuM upapAdana karatAM kahevAya che ke-- satnA je cAra bheda batAvyA che temAM dravyAstika ane mAtRkApadAstika e dravya naya che. arthAt A be bheda dravyArthika nayane laIne che, ane utpannAstika tathA paryAyAstika A be bheda 1. pariNamana thayA sivAya kSaNavAra paNa vastu rahI zakatI nathI mATe ahIMyAM sUkSma eTale sthUla matigrAhya na hoya tevuM nahIM paNa kSaNavAra paNa sattva dravyatvAdithI pariNamana pAmyA vagara vastunuM rahevuM nahIM te sUkSma che. Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 tattvArtha sUtra paryAya naya che arthAt A be paryAyArthika nayane laIne che. mati'nI vyutpatti ati ti: aca rUti gAstivam che AvI buddhivALo Astika kahevAya che. prazna :- "kAtiva:' puliMgamAM na kahetAM "mati napuMsaka liMgamAM nirdeza zA mATe karyo ? uttara - ahIM prastuta sat che. kema ke A bhedo sannA pADavAmAM AvyA che eThale sata zabda laIne pti zabda napuMsakaliMgamAM prayukta che. (1) dravyakti dravye Astikam = dravyAstikam dravyamAM jenI buddhi che tevo naya dravyAstika che. prazna :- ahIM tame saptamI tapuruSa samAsa batAvyo che te vyAkaraNanI dRSTie kevI rIte thAya? kema ke AmAM tapuruSanuM lakSaNa ghaTatuM nathI. uttara :- tapuruSanuM lakSaNa na hovA chatAM mayUrabhaMsakAdinI jema thaI jaze. kAraNa ke jenuM tapuruSanuM lakSaNa nathI teno mayUrabhaMsakAdimAM samAveza thaI jAya che. athavA adhikaraNamAM zeSabhAvanI vivakSA karIe to dravya mati dravyAtim A samAsa saraLatAthI thaI jAya che. Ano artha-dravyasaMbaMdhI jenI mati che evo naya dravyArthika naya che. SaSThI tatparuSa samAsanI kevI rIte sArI ghaTanA thaI zake te prakAra batAvIe chIe. athavA 'ti matiH maNa' A vyutpattivALo nAstika zabda nathI kiMtu sattAviziSTa arthavALo che te A rIte samajavuM 'tamanuM astivALo eTale sattvaviziSTa arthavALo nAstika zabda che. tenuM saptamI e. va. gatimati astivALA arthamAM che. "sattvaviziSTa hoya te Astika'... A rIte sattvaviziSTa arthamAM che ema samajavuM. sattvaviziSTa to badhA padArtha che to dravyAstika judo kevI rIte paDaze? A zaMkA rAkhIne prazna thAya che ke - prazna - kiM tat ? te Astika zuM che? uttara - nayarUpa che. matalaba yogarUDhithI nayarUpa sattAviziSTa vastu Astika parathI grahaNa karavI. prazna :- kevA nayarUpa che? Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-31 399 uttara :- pratipAdaka nayarUpa che. prazna :- kono pratipAdaka che? uttara :- pratipAdya dravyano pratipAdaka che. dravya pratipAdya che ane naya pratipAdaka che. ahIM Astika naya che je dravyanuM pratipAdana karanAra che. eTale dravya pratipAdya che ane naya pratipAdaka che. Ama dravyanI sAthe nayano pratipAdya-pratipAdaka bhAva saMbaMdha thayo ane A saMbaMdhanI vivakSAmAM vyasya tim = vyaktim A pramANe SaSThI samAsa thAya che. A rIte tatparuSa samAsanI sArI rIte ghaTanA thaI zake che. A ja rIte mAtRkApadAstika vageremAM paNa samajI levuM. A rIte samAsa batAvyA pachI have dravyAstikanuM zuM vaktavya che te batAvIe chIe. eka dravya ja vidyamAna che. paryAya nathI. arthAt paryAyano niSedha karanAra ane eka dravyane ja mAnanAra dravyAstika naya che. abheda evuM dravya ja bheda pAme che, paryAya nahi. kema ke bhavana lakSaNa dravya ja che. arthAt te te rUpe dravyanuM ja bhavana che. aneka prakAro je dekhAya che te badhuM dravya ja che. dA. ta. mayUranA IMDAnA rasanI jema sarvabhedanA bIjo dravyamAM ja rahelA che. moranA iMDAno rasa uttarakALamAM thanAra pIMchA, ardhacaMdraka Adi vicitra aMgopAMga Adi badhAnI sAthe e rasa anugata hovAthI pachInA sarva paryAyonuM bIja che. arthAta rasa ja te te rUpe pariName che. tema upArUDha eTale zaktirUpI raheluM dravya ja sarva paryAyonuM bIja eTale nimitta che. zaMkA :- jo badhA paryAyo zaktirUpathI dravyamAM rahelA ja che to ekasAthe kema dekhAtA nathI ? samAdhAna :- deza ane kALanA kramathI pragaTa thavA yogya che mATe ekasAthe dekhAtA nathI. eTale dravya ja sarva paryAyonuM bIja che. dravyathI judI koI vastu ja nathI. deza ne kAlanA kramathI bhinna svabhAvavALA je bheda-paryAya dekhAya che te dravyanI samarasaavasthA ekarUpa che. arthAt ekarasa avasthArUpa che. prazna :- ekarUpa eTale zuM ? uttara - paryAyono bheda hovA chatAM paNa sarvatra-badhA paryAyomAM "sata" "sat' A pramANe anubhavAtI anumata pratItinuM niyAmaka bhavana (dravya) che. A rIte dravya ekarUpa che. prazna :- AvA bhavanano koI bIjo paryAya zabda che ? uttara :- hA, che "bhUti'. zaMkA :- A bhUti zabdano prayoga bauddho utpattimAM kare che. eTale pahelI kSaNamAM rahyuM, bIjI kSaNamAM na rahyuM. to paryAyonA pravAhonI sAthe bhUti anumata na thaI. Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra to te mATe bIjo paryAyavAcI kahe che ke--'sattva' eTale ke bhU sattAyAm e dhAtuno zabda banelo hovAthI 'bhUti'no artha 'sattva'rUpatA samajanI mATe 'sattva' kahyuM che. vaizeSika taraphathI zaMkA.... zaMkA :- tame je sattva kaho cho te sarvaparyAyonuM anuyAyI nathI paNa dravya, guNa ane karmamAM ja sattA sAmAnya che. kAraNa ke vaizeSiko A traNamAM sattA svIkAre che. 'Azrita sattAtiriktta'vizeSaNathI zaMkAnuM samAdhAna ame 'AzritasattAti'i A vizeSaNa sahita ja 'sattva' kahyuM che. eTale vaizeSiko je dravya, guNa ane karmamAM ja sattA svIkAre che tenAthI A sattva bhinna che. arthAt Azrita eTale ke dravya, guNa ane ane karmamAM rahelI je sattA che tenAthI A atirikta che. A sattva e dravya ja che. 400 zaMkA :- A rIte sarva padArthonuM sattva e svarUpa che AvuM tamArA kathanathI samajAya che ane te sattva pratyeka dravyomAM bhinna ja che. kema ke badhA paryAyonA svarUpa bhinna bhinna che. to te sattva ekarUpa kevI rIte thAya ? samAdhAna :- sarva vastu sadpa ja che. je sat che te ja sattva che. kema ke sat ane sattva Ama dharma ne dharmInI kalpanA karatAM eka satnI kalpanA karatI e ja yukta che. te eka sat bhedanI buddhithI abhinna hovA chatAM bhinna jevuM lAge che. dA. ta. jema eka caMdra che paNa taimirika rogavALAne be caMdra lAge che. tevI rIte abhinna evuM paNa dravya bhedanI buddhithI bhinna jevuM lAge che. ane te ja che eTale ke sattva ja che AvuM mAne che te dravyAstika asaMkIrNa svabhAva che. arthAt paryAyathI mizrita nahIM evA dravyane mAnanAra che. dravya ja che AvuM mAnanAra dravyAstika zuddhaprakRtirUpa kahevAya che. zuddha prakRtirUpa eTale sarva apekSAe sAmAnya svarUpa ja vastu che evuM mAne che, koI paNa vizeSane mAnato nathI. badhA vizeSonuM khaMDana karanAra che. dravyarUpa ja vastu che. arthAt dravya ja che AvuM svIkAre che. A saMgraha nayanI prarUpaNAno viSaya che evo dravyAstika kahyo. bIjo dravyAstika che e naigama ane vyavahArano viSaya che te azuddha prakRti che. matalaba e che ke--dravyAstikanA be bheda che : (1) zuddha dravyAstika (2) azuddha dravyAstika saMgraha nayanI prarUpaNAno viSaya karanAra dravyAstika zuddha prakRti kahevAya, ane naigama ane vyavahAranayano viSaya karanAra dravyAstika azuddha prakRti kahevAya. A je bIjo dravyAstika naigama ane vyavahArano viSaya che te azuddha prakRti che. kema ke AmAM eka naigama che te dravya ane paryAya baMnene svIkAre che. dravya ane paryAya baMne svataMtra che. eTale ke dravya svarUpa sAmAnya, vizeSathI atyaMta bhinna che ane vizeSa (paryAya) dravya svarUpa Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 401 adhyAya-5 sUtra-31 sAmAnyathI atyaMta bhinna che AvuM mAne che. nigamanayathI sAmAnyano paricaya A sAmAnya kevuM che? (1) arthAntarabhUta che. (2) anyata che. (3) Azrita che. (4) abhidhAna ane pratyayano hetu che. (1) sAmAnya arthAntarabhUta che arthAt zazazRMgAdinI jema asatu nathI. (2) sAmAnya vizeSathI juduM ja che. (3) Azrita che. pUrvamAM je Azrita sattAthI atirikta sattva che ema kahyuM hatuM teno vyavaccheda karavA mATe A vizeSaNa che. arthAt sAmAnya e atirikta nathI paNa Azrita che. AvuM sAmAnyarUpa dravya arthAt dravyathI arthakriyAkArI nahIM hovAthI sAmAnyatattva sat nahIM bane. mATe sAmAnya arthakriyAkArI kevI rIte bane te batAvatA sAmAnyano paricaya cothA vizeSaNa dvArA Ape che. (4) sat e abhidhAna, sat e zabdanI pravRttimAM ane sat sat A pramANe je pratyaya thAya che te pratyayano hetu che arthAt sat zabdanI pravRttino hetu che ane sat sat Avo je pratyaya (buddhi) thAya che emAM niyAmaka che. mATe arthakriyAkArI che. AthI sAmAnya e sat che. A rIte sAmAnya sat che ema svIkAravuM ja paDaze. kema ke nimitta vinA sat abhidhAna ane pratyaya manAya to sarvathA anupASya thAya, ane to pravRttino abhAva thAya..........ane nimitta nathI chatAM enI pravRtti svIkArAya to zazazRMgAdinI paNa pravRtti thavI joIe arthAt zazazRMgAdi sat che AvuM abhidhAna ane sat sat evI anugata buddhi thavI joIe. paNa sat abhidhAna ane sat pratyayanI pravRtti thatI nathI. mATe sanA abhidhAna ane pratyayano hetu sAmAnya atirikta che AvuM svIkAravuM joIe. A sAmAnyarUpa dravyathI vizeSarUpa paryAyo judA che te banAve che. vizeSano paricaya.. vyAvRtti eTale bheda. bhedanI buddhimAM je hetu che eTale ke sajAtIya ane vijAtIyothI A bhinna che AvI je buddhi thAya che tenuM je kAraNa te vizeSa che. mATe ja vizeSa e potAnA Azrayano ane AzrayathI je anya che teno bheda karanAra che. arthAt bhedamAM prayojaka bane che. sAmAnyathI anya ja vizeSa che. A rIte bheda-vizeSane svIkArato hovAthI naigama naya dravyAstika azuddha prakRtivALo kahevAya che. kema ke sAmAnyano svIkAra karato vizeSano svIkAra kare che. mATe naigama naya e dravyAstikano ja bheda che. Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 tatvArtha sUtra naigama naya paraspara bhinna sAmAnya (dravya) ane vizeSa(paryAya)ne mAne che. ekalA sAmAnyane ja ke ekalA vizeSane ja mAnato nathI paNa baMneno judA judA mAne che. paryAya ane sAmAnyane mAne che eTale dravyAstikanI azuddha prakRti che. kema ke dravyAstika nayanI sAmAnyamAtrano svIkAra e zuddha prakRti che. naigamana sAmAnyamAtrano svIkAra nahIM karato hovAthI azuddha prakRti che. naigamanayano viSaya je sattva che te prakRtimAM dravyAstika nathI. mATe ja vyavahAra nayano viSaya paNa je sattva che te paNa dravAstika nathI. A AzayathI kahe che ke vyavahAra paNa azuddha prakRti ja che. kema ke paraspara bhinna AkAravALA padArthothI saMvyavahAra (sArI rIte vyavahAro thAya che Ama mAne che. matalaba A vyakti judI ane A vyakti judI Avo badho vyavahAra A badhI vyaktiomAM bhinnatA hoya to ja bane. eTale e vizeSane ja mAnanAra che. ahIM vizeSa eTale dravyanA bhedone mAnanAro che. kema ke badhAM dravyonuM eka kArya nathI. badhAM dravyonuM juduM juduM kArya che. ghaTanuM pANI lAvavAnuM, paTanuM ThaMDI rokavAnuM, AganuM saLagAvavAnuM, pANInuM, ThAravAne mATe A badhAM bhinna bhinna dravyo che. Ama aneka dravyonevizeSone mAnanAro hovAthI vyavahAra naya azaddha-dravyArthikanaya che. naigamanaya dravyanayanA be ja prakAra che. koI trIjo prakAra che ja nahi. kema ke sAmAnyAMzane svIkArato hovAthI e saMgraha ja che ane vizeSAMzane svIkArato hovAthI vyavahAra ja che. Ama be nayano samudAya ja che ane samudAya hovAthI naigamamAM zuddhAzuddhapaNuM che. te mATe yukti Ape che. naigamanayano saMgraha ane vyavahAramAM praveza thato hovAthI te dravyAstika nayanI zuddhAzuddha prakRti che. prazna :- naigamane ekalI azuddha prakRti kahIe to cAlI zake ne ? uttara :- nA, kema ke jyAre eno samAveza saMgrahamAM karAya tyAre saMgraha e dravyAstika nayanI zuddha prakRti che. eTale zuddha prakRti kahevAya ane vyavahAramAM samAveza karIe tyAre vyavahAra sAmAnyathI bhinna vizeSa(dravyanA bhedone)ne mAnanAro hovAthI naigama dravyArthika nayanI azuddha prakRti bane che. eTale naigamamAM saMgraha nayamAM samAvezanI apekSAe zuddhatva che ane vyavahAramAM praveza pAme tyAre te azuddha bane che. mATe temAM zuddhatva ane azuddhatva che. AthI naigamanaya dravyArthika nayanI zuddhAzuddha prakRti che. bhASyamAM je "satu'nA bhedo batAvyA che. temAM pahelo bheda dravyAstika che te saMgraha nayane anusarIne che, ane bIjo bheda mAtRkApadAstika che te vyavahAra nayane Azrayane che. prazna :- to zuM dravyAstika ane mAtRkApadAstika A be bheda naigamanayane anusaranArA nathI ? Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5H sUtra-31 403 uttara - naigamanayano saMgrahamAM ane vyavahAramAM samAveza batAvI dIdho che eTale e bemAM naigama AvI jAya che. jyAre naigamano saMgrahamAM praveza karAya tyAre satno dravyAstika bheda naigamanayane paNa anusaranAra che ane vyavahAramAM praveza karAvo tyAre satuno bIjo mAtRkApadAstika bheda naigamane anusaranAro che. arthAt naigama nayanI svataMtratA nathI mATe enA abhiprAyanI vAta karI nathI. saMgraha ane vyavahArano viSaya judo judo che mATe e benI vAta karI che. satanA dravyAstika ane mAtRkApadAstika A be bheda eTalA mATe ja batAvyA che ke dravyAstika naya zuddha ane azuddha prakRtivALo che. A be bheda batAvavA dvArA dravyAstika nayanI zuddhatA ane azuddhatA batAvI. have zuddhAzuddha be prakRti batAvI temAM zuddha prakRti batAvavAnuM prayojana batAve che. sarva vastu sat lakSaNa che. eTale ke sat kahevAthI badhI vastu AvI gaI. kema ke sahuthI koI bhinna vastu nathI. satathI bhinna to asat kahevAya. te asat to che ja nahIM eTale dravyAstika asatno niSedha karavA dvArA sarvano saMgraha eka "sa" padathI karI le che. satuthI anAviSTa-juduM kazuM che ja nahIM. athavA dravyathI anAviSTa kahyuM che ja nahIM. kema ke ahIM zuddha prakRti dravyAstika banAvI rahyA chIe. zuddha prakRti dravyAstika saMgraha naya ja che. eTale saMskRti upausImAna' eka karIne je sat ane dravyane grahaNa kare te saMgraha che. AvA zuddha prakRtivALA dravyAstikamAM bheda nathI. arthAtu vyakti nathI. A eka dravya, A eka dravya Avo bheda nathI. sat ke dravya bheda rahita che. arthAt aneka sat ke aneka dravya nathI paNa sat ane dravya eka che. je kAMI che te badhuM sat ja che, dravya ja che. sat ke dravyanA koI bheda nathI. AthI saMgraha nayanA viSayavALo dravyAstika lokayAtrA-lokavyavahAranI pravRttithI bahAra che. lokavyavahAramAM Ano kazo upayoga nathI. arthAt loyAtrAno vyavahAra banI zakato nathI, kema ke satu ke dravyano svIkAra karavAmAtrathI koInI paNa koImAM pravRtti ke koInI koIthI nivRtti nathI eTale jagata nirIha thaze. ane A vAta to nyAya nathI. kAraNa ke anubhavano bAdha Ave che. (2) mAtRkApadAstika mATe ja vastuomAM tyAga (heya), upAdAna (upAdeya) ane upekSArUpe bhedano Azraya thAya to ja vyavahAranI pravRtti banI zake. arthAt vyavahAranI pravRtti vastunA tyAgathI thAya che, vastunA grahaNathI thAya che ane vastunI upekSAthI thAya che. eTale eka vastu levA lAyaka che, eka vastu choDavA lAyaka che ane eka vastu levA lAyaka ke choDavA lAyaka nathI paNa upekSA karavA 1. vyAtibhazevavimurNa sanAtraNeva, manamethayopi sanAtRtvAtanta bacata/sarvad ti...hA. vR0 pR0 240 Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 tattvArtha sUtra yogya che. Ama vastumAM tyAga, upAdAna ane upekSAthI vyavahArapravRtti bhedanA AzrayavALI che. vyavahAranI pravRtti tyAre ja bane ke ekano svIkAra, ekano tyAga ane ekanI upekSA rahe. prAyaH A rIte vyavahAra cAle che. A je vastuno bheda che te mAtRkApadAstikanA kAraNe che. mAtRkApadAstika vyavahAranayane Azrita che. kema ke vyavahAranaya azuddha prakRti che. lokamAM je vyavahAra che tenI siddhi mATe vyavahAra naya dravyAstikano sat sAmAnya athavA dravyano bheda kare che ke vizeSa sivAya padArthanA svarUpanI prApti ja nathI. te A rIte dharma, adharma, AkAza, pudgala ane jIvAstikAyathI juduM bIjuM kayuM dravyAstika che ? dharmAdi ja dravya che ane dharmAdinuM dravyapaNuM sarakhuM hovA chatAM te dharmAdi astikAyo paraspara bhinna svabhAvavALA che. dharmAstikAyano svabhAva adharmAstikAyamAM Avato nathI ane adharmAstikAyano svabhAva dharmAstikAyamAM Avato nathI. eTale dharmAstikAya adharmAstikAya banato nathI. adharmAstikAya dharmAstikAya banato nathI. dA. ta. jema pAkeluM nahIM pAkeluM banatuM nathI. tema dharmAstikAya adharmAstikAya banato nathI. A rIte bIjA astikAyomAM paNa samajI levuM. Ama bIjA paNa astikAyo bhinna svabhAvavALA hovAthI bhinna che ane lokavyavahAra calAve che. - sata ja ke zuddha dravya ja vidyamAna hovA chatAM koI paNa kALe vyavahAra yogya banI zake nahi. kAraNa ke bheda ja vyavahAramAM samartha che, abheda nahi. mATe skUla keTalAka vyavahAra yogya evA vizeSa jemAM pradhAna che evo mAtRkApadAstika che. matalaba e che ke-zuddha dravyArthika saMgraha nayathI lokavyavahAra na thAya. lokamAM satu ke dravya zabda bolo eTale asata ke adravyano pratiSedha thAya paNa vidhi banI zake nahIM. eTale vidhivizeSathI thAya che. vanaspati lAva' ema kahevAthI lAvanAra zuM lAve ? kema ke vyavahAra to vizeSathI cAle che. vanaspati kahevAthI vyavahAra na cAle. koI pravRtti na thAya paNa "AMbo lAva' bolo eTale tarata ja pravRtti thaze. mATe ekalA dravyAstikano ja bheda cAle nahIM. mAtRkApadAstikano bheda paNa batAvavo ja joIe. dharmAdi judAM judAM dravyo-dravya vizeSo mAnavA ja joIe. kAraNa ke bheda ja vyavahAramAM samartha che, abheda nahi. mAtRkApadathI dharmAstikAyAdi vAcya hoya to ja dharmAstikAyAdi che AvI prarUpaNA karanAra vyavahAranaya mAtRkApadAstikanA vyavahAra yogyapaNe teno (mAtRkApadano) je viSaya che tenI (dharmAstikAyAdinI) sAthe abheda upacAra hovAthI dharmAstikAyAdi mAtRkApadAstika kahevAya mATe dharmAdi mAtRkApaDavAcya che te batAve che. A dharmAstikAyAdi sAmAnyaparyAya ane vizeSa paryAyano Azraya che tethI mAtRkApada zabdathI dharmAstikAya vagere astikAyano vAcya che. Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 405 adhyAya-5 : sUtra-31 mAtRkA eTale svaro ane vyaMjana A mAtRkA badhA varNa, pada, vAkya, prakaraNa Adi vikalpa(bhedo)nI yoni(sthAna) che. mA tR kA A traNa akSararUpa je pada, A pada e ja zabda enAthI vAcya kahevAya che. A pramANe dharmAdi astikAyo vyavahAramAM kAraNa bane evA aneka paryAyothI yukta ane vyavahA2nA kAraNa na bane evA paNa aneka paryAyothI yukta che. Ama astikAya vyavahArya ane avyavahArya AvA aneka paryAyonA Azraya che. temAM jeNe je vyavahAra karavo hoya te rIte vyavahA2nA arthIo tyAM tyAM teno vyavahAra kare che. mATe vyavahAra yogya mAtRkApada ja che. dravyAstikAya vagere vyavahAra yogya nathI. A pramANe vyavahAra nayano abhiprAya--mata che. A rIte dravyAstikanI zuddhAzuddhaprakRti evA naigamanayanI vicAradhArAne ApaNe vicAravA prayatna karyo. naigamanaya 'dravya paNa juduM che', 'paryAya paNa judA che' A rIte sAmAnya ane vizeSane svataMtra svIkAre che. temAM saMgrahanayanA abhiprAye dravyAstika sat (dravya sAmAnya) ane vyavahA2 nayanA abhiprAye mAtRkApadAstika sat (dravya vizeSa) svIkAre che. A rIte naigamanayanI vicAraNA pUrI thaI. have saMgraha ane vyavahAra nayane vicArIe. saMgraha ane vyavahA2 naya pratyekanA so so bheda paDe che. AthI A baMne nayo bahumukhavALA che. arthAt A be nayonA nirUpaNa karavAnA ghaNA prakAro che. have mAtRkApadAstikapaNe batAvela je vyavahAra naya che te vyutpattinA nimittathI prApta thatA arthathI yukta che te batAve che-- 'vyavahAra nayanuM' je vyavahAra nAma ApavAmAM AvyuM che anvartha saMjJA che arthAt guNayukta nAma che. te A pramANe-- - avaharAM-vimananuM vibhAga karavo arthAt juduM juduM svarUpa batAvavuM te avahAra: kono vibhAga karavo ? konuM svarUpa juduM juduM batAvavuM ? eka sattvano vibhAga karavo arthAt eka sattvanuM juduM juduM svarUpa batAvavuM. eka sattvano lokayAtrA-laukika vyavahAranI siddhi mATe anekarUpano Azraya karIne vibhAga saMbhave che te sattva sivAya koIno thaI zakato nathI. te AzayathI 'kono' (vibhAga) e prazna karI 'eka sattvano' evo uttara Apyo. have bIjo prazna thAya ke sattvano vibhAga konA vaDe thAya ? 1. utpannAnAmevasattvAt sthUlasUkSmotpAdakalApe'astimatyutpannAstikaM, anutpannasya vAndhyeyavyomotpalAderasattvAt utpattimato'vazyaM vinAzAt vinAzitamiti paryAyAstikaM prAyo vinAza ucyate // .... hA0 vR0 pR0 240 / 2 Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 tattvArtha sUtra kema ke mukhya je sattva tenA peTAbheda paraspara viruddha je aneka dharma che tenA vaDe ja vibhAga saMgata thaI zake che. to tevo kyo dharma che jenAthI sattvanA vibhAga thaI zake che? A jijJAsAthI prazna puchAya che ke "konA vaDe ?" teno javAba che "vizeSa vaDe sAmAnya je sattva che tene viziSTarUpe batAvanAra ja vizeSa che, bIjo nahIM. A abhiprAyathI uttara apAya che "vizeSa vaDe'. vizeSa koNa? dhaTAdi. A ghaTAdi vizeSa vaDe eka sattvano vyavahAra thAya che. Ama nAnA aneka) sattvathI vyavahAra thAya che. A zA mATe kaho cho ? lokayAtrAnI siddhi mATe. A rIte ja lokavyavahAranI siddhi thAya che mATe Avo vyavahAra che. aneka sattva vaDe lokavyavahArane siddha karato hovAthI vyavahAra che. sArAMza e che ke vyavahAra sAmAnyathI sat mAnato nathI. kema ke enAthI vyavahAra thAya nahIM. ghaTAdi vizeSathI ja vyavahAra thaI zake che. vizeSeNa avahAraH iti vyavahAraH vizeSathI je vibhAga karAya te vyavahAra. ghaTa, paTa Adi aneka sattva vaDe eka sattvano je vibhAga karAya te vyavahAra che. A rIte vyavahAra' zabda anvarya saMjJAvALo che ema siddha thayuM. A sAthe vyavahAra naya ane saMgraha nayanuM prarUpaNa thavAthI dravyAtika ane mAtRkApadAstikanA svarUpane batAvanAra dravya nayanuM prarUpaNa pUrNa thAya che... A arpitAnarpita..." sUtrano vicAra dravyArthika naya ane paryAyArthika nayane laIne ja karavAno che. temAM ApaNe sahuno vicAra karI rahyA chIe. te satu dravyArthikanI arpaNa karIe tyAre nitya che ane paryAyArthikanI arpaNa karIe tyAre anitya che. temAM dravyArthikanI arpaNAthI sata nitya che e ApaNe vicArI lIdhuM. arthAt dravyAstika ane mAtRkApadAstika sat nitya che te vicAryuM. have paryAyArthikanI arpaNAthI sat anitya che arthAt utpanAstika ane paryAyAstika sat anitya che te vicArIe chIe. A paryAyanaya dravyAstika ane mAtRkApadAstike kahela sAmAnya vastunA virodhapUrvaka bhedo ja eTale ke utpAda-vinAza svabhAvavALA paryAyo ja-vizeSo e ja vastu che AvuM avadhAraNa kare che. arthAt A paryAya naya vizeSa padArthane ja padArtha mAne che. sAmAnya dravya che ja nahIM tevuM svIkAre che. Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5H sUtra-31 407 Ama jyAre dravyano ja A naya niSedha kare che eTale dravya-sAmAnyane ja mAnato nathI ane dravya ja mAnato nathI to saMgraha ane vyavahAra nayano viSaya to dravya ja che to tenuM paNa nirAkaraNa kare che. dravyAstika sane saMgraha na mAne che ane mAtRkApadAstika sat ne vyavahAra naya mAne che. A baMneno paryAya naya inkAra kare che. paryAya naya satanA pahelA be prakAra jenA viSaya che tevA A baMne nayane svIkArato nathI. paryAya naya have paryAya naya potAnuM vaktavya zarU kare che. te A pramANe- utpAda ane vinAzano aTakayA vagarano pravAhamAtra ja vastu che je badhA vyavahAranuM kAraNa bane che. sthira koI vastu che ja nahi. - vastu eTale ja utpAda ane vinAzano pravAha. vastu utpanna thAya che ane vinAza pAme che. eka kSaNa paNa sthira rahetI nathI. utpanna thaIne tarata vinAza pAme che. eTale utpatti, vinAza, utpatti, vinAza A pramANe utpAda ane vinAzano pravAha aTakyA vagara cAlyA ja kare che. AthI utpAda ane vinAzano pravAha ja vastu che. AtmabhAva-kAryarUpatAne prApta karyA pachI eka paNa kSaNanA AMtarA sivAya bIjI ja kSaNamAM nAzamAna hovAthI arthAta eka kSaNamAM vastuno utpAda che ane bIjI ja kSaNamAM vinAza thAya che eTale koI eka abhinna sthityaMzanI sAthe saMbaMdha saMbhavato nathI. utpAda ane vinAzanI sAthe abhedane dhAraNa karanAra vacamAM koI eka sthiti che ja nahIM. utpAda thatAMnI sAthe ja vinAza thAya che mATe sthiti che ja nahi. eTale utpAda ane vinAza e ja vastu che... A rIte paryAyana utpAda ane vinAza ja mAne che paNa sthitine svIkArato nathI tevo tenA vaktavyano sAra samajAya che. ' have ApaNe sat anitya che te batAvavA mATe paryAya nayanA (1) utpanAstika ane (2) paryAyAstika A be vikalpone vicArIe chIe. utpanAstika utpatti kSaNa pachI vinAza svabhAvavALA padArthamAM A utpAda ane vinAzanA pravAhamAM saMpUrNa skUla ane sUkSma utpAdana samUhanuM pratipAdana karanAra paryAya naya utpannAstika sat mAne che. utpanAstikano nirukatArtha.. matiH utpannamAM jenI mati che te utpannAstika. arthAtu utpAda che Avo jeno abhiprAya hoya te utpannAstika kahevAya che. 1. ahIM "AtmalAbhakSaNa." Avo pATha hoya to pUrvamAM asat hoya ane pachI je sattvanI utpatti che te AtmalAbhakSaNa che. utpatti kSaNa pachI tarata ja kSaNamAM vinAzI hovAthI... Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 tattvArtha sUtra utpannamAM ja jenI buddhi che paNa anutpanna evA vaMdhyAputra ke AkAzakusumamAM A sat che AvI jenI mati nathI te utpannAstika paryAyanaya che. kema ke anutpanna dharmasvabhAvavALo che te sat che AvuM svIkArAya to vaMdhyAputra Adi paNa "sat che AvuM avadhAraNa karavuM paDe ane te to asat che. mATe ja A arthane batAvavA mATe anutpannanA vizeSya evA vaMdhyAputra AdinuM daSTAMta mUkyuM che. vaLI utpannAstikane mAnya "satu' A zabdathI vAcya je kAryakSaNa che te paNa abhUtaprAdurbhAva che. eTale ke pahelA hatI nahi paNa pachIthI kAryarUpa thaI che. teno sat vagere zabdothI vyavahAra thAya che. prazna :- to ati zabdathI teno vyavahAra kema nathI karatA ? uttara :- "gati' zabdano artha hoya che. Avo thAya che eTale padArtha pahelA thaIne vartamAna kALamAM rahelo che evo artha thAya. A naya to utpanna thayo te ja kSaNane mAne che. padArtha A kSaNamAM utpanna thAya che bIjI ja kSaNamAM nAza pAme che. eTale "rahelo che e to tene mAnya ja nathI. mATe ja pahelA hatI nahi ane pachI kAryarUpe thaI te kSaNane ja svIkAre che. AthI sat zabdano prayoga karyo paNa 'ti'no prayoga karyo nathI. Ama utpanAstikanA mate pahelA hatI nahi ane pachI kAryarUpa thaI che tene satu. kahevAya che paraMtu pUrvakALamAM thaIne vartamAnakALanI sthitine anubhavato hoya tene sat kahevAya nahIM. utpAda e kriyA che ane kriyA to prati Adi kriyA jema kRtaka che tema utpAda e paNa kriyA hovAthI kRtaka che. arthAt kArya che, ane kartAmAM kartutva to kriyAnA saMbaMdhathI bane che. eTale ke kartA kriyA karI rahyo hoya tyAre teno kartA kahevAya che. mATe kartAmAM kartutvano lAbha kriyAnA saMbaMdhathI prApta thAya che. eTale kartA paNa kRtaka thayo. utpAda kriyA) paNa kRtaka che, kartA paNa kRtaka che. mATe koI paNa vastu sthira nathI. arthAt sthitivALI nathI. je kArya hoya che te sthitivALuM hotuM nathI. utpAda sivAya koI padArtha che ja nahi eTale kArya sthita sattAvALuM hoI zakatuM ja nathI. prazna :- ghaTano utpanna thayA pachI paNa "ghaTa' tarIke vyavahAra thAya che uttara :- "ghaTa ghaTa' Avo je utpattithI laIne vinAza sudhI vyavahAra thAya che te eka ghaTa vyaktine nathI paNa ghaTa saMtatinA AzrayathI thAya che. kema ke uttarottara kSaNo prathama kSaNathI vilakSaNa hoya che. prathama kSaNamAM je utpAda che ne uttara kSaNamAM je utpAda che te vilakSaNa che kema ke pUrvekSaNa karatAM uttarakSaNa vilakSaNa ja che. 1. ahIM kriyA dhAtvartha mAtra levAnI che. eTale "sattA' jU dhAtuno athavA A dhAtuno artha hovAthI kriyA ja che ane te sattAno saMbaMdhI je hoya te saMtu kahevAya. e saMtu kartA bane che. e kartAnuM sthiratva tyAre ja banI zake ke sattArUpa je kriyA che te sthira hoya paNa e sthira nathI ene mATe daSTAMta batAve che. Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 H sUtra-31 409 Ama pUrvakSaNa karatAM vilakSaNa uttarakSaNa saMtAna AkAre upajanaM-AtmalAbhane prApta kare che. A rIte utpannAstika sat to je kSatre padArthanI utpatti che te ja kSaNe sat che. paryAyanayathI utpannAstika satnI vicAraNA pUrI thAya che. have ApaNe paryAya nayanA bIjA vikalpa paryAyAstika (vinAzAstika) satne vicArIe chIe. paryAyAstika (vinAzAstika) jema utpannAstika skUla utpAda, sUkSma utpAda A rIte saMpUrNa utpAdanI prarUpaNA karavAmAM hoziyAra che tevI rIte badhA vinAzanI prarUpaNA karavAmAM hoziyAra paryAyAstika potAnuM nirUpaNa kare che. utpanna vastu avazyameva vinAza pAme che. AthI jeTalA utpAda che eTalA ja vinAza che. A nayanI jAti vinAzamAM ja che. vinAze asti matiH vinAzamAM jenI mati che te paryAyAstika che. ahIM paryAya eTale vinAzarUpa bheda samajavo. kAraNa ke A vinAzarUpa paryAya utpannano hoya ja che. ahIM prastuta vinAzaparyAya che. utpAdaparyAya to upara kahI gayA chIe. prazna :- paryAyano artha vinAza kevI rIte thAya ? uttara H- jema 'prAptaparyAyo devadattaH' A udAharaNamAM paryAyano artha vinAza thAya che. 'devadatta vinAza pAmyo' tevI rIte ahIM paNa paryAya zabdano artha prakaraNane saMgata vinAza artha ryo che. ahIM paryAyAstika sat kahevA dvArA paryAyamAtranI prarUpaNAne AdhIna jeTalA anityanA prakAro che te badhAno saMgraha thaI jAya che paNa nyUnatA ke adhika saMkhyA nathI rahetI te AzayathI kahevAya che ke-- A paryAyAstika sat kahevAthI visrasA ke prayogathI prApta thayelA samasta vinAzanuM sUcana samajI levuM. eTale jeTalA paNa vinAza che te badhA vinAzo paryAyAstika sat che. A rIte vignasA vinAza ane prayoga vinAzathI vadhAre koI prakAra che nahIM ane enAthI ocho paNa koI prakAra nathI eTale anityatA kyAM to visrasAvinAza haze. kyAM to 1. 2. emasamayammi egadaviyassa, bahuyAvi hoMti uppAyA / uppAyasamA vigamA ThiIu ussaggao NiyamA ||38|| ekasmin samaye ekadravyasya bahava utpAdA bhavanti, utpAdasamAnasaMkhyA vigamA api tasyaiva tadaivotpadyante vinAzamantareNotpAdasthAsambhavAt na hi pUrvaparyAyAvinAze uttaraparyAyo bhavati,....sammatitattvasopAne pR0 279 asya samarthanAya zlo0 39 TIkA draSTavyA pR0 280 utpattimato'vazyaM vinAzAt vinAzitamiti paryAyAstikaM prAyo vinAza iti ucyate / hA0 vR0 240, 241 Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra prayogavinAza haze ! samajI gayA hazo ke badhA anityatAnA prakAro A be prakAromAM ja samAviSTa che. A badhA vinAzo paryAyAstika sat che. bIjAo utpannAstika ane paryAyAstikanI vyAkhyA upara karI tenAthI bIjI rIte kare che. apara taraphathI A baMne nayanuM vyAkhyAna... utpannAstika ane paryAyAstika A baMne nayamAM pahelA utpannAstikanI vyAkhyA karAya che. 410 utpannAstika H- sAmagrInA kAraNe kALathI ke arthI avyabhicArI eka dravyathI thanArA paryAyono jyAM vyavahAra thAya che te utpannAstika che. dA. ta. sidhyamAna siddha zabdathI kahevAya che. temAM siddha zabda kALathI ane arthathI avyabhicArI che. te A rIte--siddhatva paryAya Atmadravyano bhAvI paryAya che. AtmAthI A siddhatva paryAya avyabhicArI che. kema ke Atmadravya sivAya siddhatva paryAya hoto nathI. mATe ja sidhyamAna AtmAne siddha kahevAya che. evI ja rIte kALathI paNa siddha zabda avyabhicArI che. kema ke jyAre AtmA siddha thaI rahyo che tyAre ja tene siddha kahevAya che. A rIte 'siddha' zabda arthathI ane kALathI avyabhicArI che. vaLI sAmagrInA kAraNe eka Atmadravyano avazya thanAra paryAya che. mATe 'sidhdhamAna' 'siddha' zabdathI kahevAya che tema arthathI ke kALathI avyabhicArI, sAmagrInA kAraNe avazya thanAra eka dravyanA utpadyamAna paryAyone utpanna kahevAya che. dA. ta. mATIne ghaTa kahevuM. kema ke ghaTa e 'mATI' dravyano avazya thanAra paryAya che. sAmagrI daMDa, kulAla, cakra Adi hAjara che. ghaTa e mATIthI judo nathI paNa avyabhicArI che tema mATI jyAre ghaTarUpe thaI rahI che tyAre ja ghaTa kahevAya ! eTale kALathI paNa avyabhicArI che. mATe cAkaDA para rahelI ghaTarUpe thaI rahela mATIne ghaDo kahevAya che. A rIte utpadyamAna paNa utpannAstika sat che AvI aparanI vyAkhyA che. pUrvanI vyAkhyA pramANe nahotuM ane utpanna thayuM te ja kSaNe utpannAstika sat che ane aparanI vyAkhyA pramANe nahotuM paNa avazya utpanna thavAnuM che. je atyAre utpanna thaI rahyuM che te utpannAstika sat che. paryAyAstika H eka dravyanA ayugapavRtti--eka sAthe nahIM rahenAra bhAvI paryAyonuM yugapa (eka 1. bIjAe batAvela paryAyAstikanI vyAkhyAmAM paryAyonuM 'ayugapatkRtti' A je vizeSaNa che enAthI kALathI athavA arthathI je vyabhicArI paryAyonA yugapad agrahaNa ane sAmagrInA grahaNathI jyAM vyapadeza thAya che te paryAyAstika che. Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-31 411 sAthe) grahaNa thatuM na hovAthI ane sAmagrInA grahaNathI jyAM vyapadeza thAya te paryAyAdezaparyAstika che. dA. ta. sparza, rasa, gaMdha, varNavALAM pudgalonuM indriyo vaDe eka sAthe grahaNa nathI thatuM to paNa 'pudgalo rUpa-2sa-gaMdhavALA che' ema kahevAya che. tema eka dravyanA kALathI ke arthathI vyabhicArI (ayugapavRtti) jenuM eka sAthe grahaNa nathI thatuM chatAM paNa indriyorUpa sAmagrI dvArA grahaNa thAya ane te dravyamAM te badhAno vyapadeza thAya te paryAyAstika che. eka pudgala dravya che. temAM rUpa, rasa, gaMdha, sparza A badhA paryAyo che. A sparzAda paryAyonuM indriyo vaDe yugapad grahaNa nathI thatuM chatAM 'sparzodivALuM pudgala' kahevAya che. vaLI A sparzAda paryAyanA je vizeSa-bhedo che uSNa ane zIta, guru-laghu, kaThina-mRdu, rUkSa-snigdha AmAM paraspara virodhI je sparza che te eka sAthe eka dravyamAM rahetA nathI. tevI ja rIte tikta-Tu-Amla-madhura-lavaNa badhA rasa rahetA nathI, sugaMdha-durgaMdha baMne gaMdha ekasAthe eka dravyamAM rahetA nathI. badhA varNa ekasAthe eka dravyamAM rahetA nathI. eTale ke A badhA vizeSa paryAyo ayugapavRtti che. A badhA paryAyonuM eka sAthe grahaNa thatuM nathI, ane sAmagrI dvArA grahaNa thAya che. eTale ke zItAdi sparzamAMthI indriyarUpa sAmagrIthI koI eka sparzanuM grahaNa thAya che paNa ekasAthe zItasparzAdi je kramabhAvI che tenuM grahaNa thatuM nathI chatAM zItAdi sparzavALA pudgala che ema kahevAya che. Ama indriyorUpa sAmagrIthI ayugapavRtti paryAyonuM ekasAthe grahaNa na thatuM hovA chatAM jyAre cakSurUpa sAmagrIthI rUpanuM grahaNa thAya che paNa rasAdinuM grahaNa thatuM nathI, rasanA dvArA rasanuM grahaNa thAya che tyAre rUpanuM grahaNa thatuM nathI. A rIte sparzAdi yugapad grahaNa thatA nathI chatAM pudgala sparza, rasa, gaMdha, varNavALuM che ema kahevAya che. A rIte eka pudgala dravyanA sparzAdi ayugapadbhAvi paryAyo che. A paryAyo ekasAthe grahaNa thatAM nathI chatAM indriyarUpa sAmagrIthI grahaNa thavAthI A badhA paryAyovALuM pudgala che AvuM kahevAya che te paryAyAstika che. 1. je kALathI ane je arthathI te kALamAM ane te arthamAM hoya ja te avyabhicArI kahevAya. A utpannAstikanI vyAkhyA che. paryAyAstika AnAthI viruddha che. 2. 'sAmagrIgrahaNAt'no artha rUpa, rasa, gaMdha ane sparzanI utpanna karanArI jo eka ja sAmagrI hoya to 'ayugapavRttInAM A vizeSaNa ghaTI zakatuM nathI. to paNa bhinna evI paNa sAmagrI abhinnarUpe ja grahaNa karavI. AvA abhiprAyathI 'sAmagrIgrahaNAt' A padanI vyAkhyA karI. pahelA je utpannAstikamAM 'sAmagrIgrahaNAt' e je pada AvyuM enI A rIte ja vyAkhyA karavI. nahIM to sarvathA ekasAmagrIthI thanAra eka ja kahevAya. to ekavacanano ja prayoga kare. ekadravyabhAvinAM' AvI rIte bahuvacanano prayoga asamaMjasa che. mATe ahIM je 'sAmagrIgrahaNAt'no artha che te ja arthanuM utpannAstikanI vyAkhyAmAM AvatA 'sAmagrIgrahaNAt' padanuM vyAkhyAna karavuM. AvuM keTalAka kahe che. = Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra Ama ayugapadbhAvi paryAyo paryAyAstika sat che AvI aparanI vyAkhyA che. pUrvanI vyAkhyA pramANe vinAza paryAyAstika sat che, aparanI vyAkhyA pramANe ayugapadbhAvi badhA paryAyo paryAyAstika sat che. apara taraphathI bIjI rIte paNa A baMne satnI vyAkhyA... 412 zlokArtha H- "dravyAstika ane mAtRkApadAstikanA bhedono utpAdanI sAthe yoga thavAthI te utpannAstika dezanA kahevAya che ane utpadyamAna paryAyo che te paryAyAstika kahevAya che..." utpannAstika :- paryAya naya anutpannane vyavahAra yogya mAnato nathI. anutpanna che teno vyavahAra thato nathI tethI utpanna thAya tyAre ja sat kahevAya che. kAraNa ke anutpanna koI dravyAdi hotA ja nathI. vartamAnakALamAM rahelI vastu ja sat kahevAya che. utpAdanA yoga sivAya anutpanna to dravyAdi che ja nahi. jo anutpanna dravyAdi mAnavAmAM Ave to bhUtakALanuM dravya, bhaviSyakALanuM dravya ane vartamAna dravyamAM koI bheda 2he nahIM paNa atItakALanuM dravya, anAgata kALanuM dravya, AvuM vizeSaNa lAge che. anAgata kALamAM 'dravya thaze', atIta kALamAM 'dravya hatuM' ane vartamAnakALamAM 'dravya che' AvA prayoga thAya che. A je vizeSatAbhinnatA che te na rahe. vaLI atIta e to naSTanI nizAnI che, bhaviSya e AgAhI karanAra che jyAre vartamAna dravyAdi kArya karanArA che. eTale anutpanna koI dravyAdi che ja nahi. utpanna ja sat che. paryAyAstika H- vaLI jyAre utpAdamAM jeono samAveza thAya che tevA vartamAnakAlAvacchinna paryAyonI tyAre utpadyamAna avasthAmAM vivakSA karAya che tyAre te paryAyAstika sat kahevAya che. A rIte A aparanI vyAkhyA pramANe dravyAstika ane mAtRkApadAstikanA bhedonI utpatti te utpannAstika sat che, vartamAnakALamAM utpanna thaI rahelA paryAyo che te paryAyAstika sat che. have A cAre prakAranA vikalponuM bIjIo bIjI rIte varNana kare che. te A pramANe-- anya mate cAre prakAranA vikalponuM varNana... mAtRkApadAstika e dravyAstikathI bhinna nathI. kema ke mAtRkApadAstika paNa dravyane ja mAne che. mATe e bethI dravya nayanuM grahaNa thAya che, ane paryAyAstika sat e utpannAstika sathI bhinna nathI, kema ke utpanna e paNa paryAya che eTale A bethI paryAya nayanuM grahaNa thAya che. mATe ja bhASyakAra mahArAje be nayone pratipAdana karavAnI icchAthI cAra vikalponuM grahaNa karyuM che. prazna :- to pU bhASyakAra mahArAje satnA dravyAstikAdi cAra bheda zA mATe grahaNa karyA ? dravya sat ane paryAya sat Ama ja kahI dIdhuM hota to be nayonuM grahaNa thaI ja jAta. Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-31 413 uttara :- A be nayano svabhAva batAvavA mATe cAra bheda kahyA che. dravyArthikano sAmAnya ane vizeSa svabhAva che, paryAyArthikano utpAda ane vinAza svabhAva che. A rIte te baMnenA svabhAva judA che. te batAvavA mATe pU. bhASyakAra mA sanA cAra bheda pADyA che. A pramANe badhI vyAkhyAono vicAra karIne koI paNa rIte bhASyano saMgata artha karavo. vyAkhyA naM 1 pramANe jyAre utpanna thayuM tyAre ja sat vyAkhyA naM. 2 pramANe utpanna thaI rahyuM che te sat vyAkhyA naM. 3 pramANe dravyAstika ane mAtRkApadAstikanA bhedonI utpatti te ja sat. A rIte utpanAstika sannA traNa prakAre vyAkhyAna thayAM. vyAkhyA naM. 1 pramANe vinAza e sat, vyAkhyA naM2 pramANe ayugapadbhAvi sAmagrIthI grahaNa thatA badhA paryAyo satu, vyAkhyA naM3 pramANe vartamAnakALamAM utpanna thaI rahelA badhA paryAyo sat. A rIte paryAyAstikanA satanA traNa prakAre vyAkhyAna thayAM. aMte koIe pahelA be satane dravya nathI ane chellA be sane paryAya nayathI grahaNa karyA. A cAre vyAkhyAnone vicArI bhASyano saMgata artha karavo. have sva vyAkhyAne anusAra kahevAya. - paryAya naya be prakAre che. (1) utpAda paryAya naya, (2) vinAza paryAya naya. A rIte utpAda ane vinAza-A be prakAre paryAya naya che te batAvavAnI IcchAthI pU. bhASyakAra ma zarUAta karI ke utpannAstika sat che ane paryAyAstika sat che. paryAyanayane mahAvRkSanI upamA. A paryAyanaya eka mahAvRkSa che. mahAvRkSa hoya che tene skaMdha, zAkhA, prazAkhA, patra, puSpa, phaLa hoya che te badhuM A paryAya naya rUpa mahAvRkSamAM vicArIe chIe. A paryAyanayarUpa mahAvRkSanuM prauDha, daDha, anavadya RjusUtrarUpI vizALa thaDa che. supratiSThita AdhAra ane aneka gamathI gahana zabdanayarUpa zAkhA che, zabdanayano Azraya lIdhelA evA samabhirUDha ane evaMbhUta nayanI vividha vikalparUpa prazAkhAo che-artharUpa aMkura, zabdarUpa pAMdaDAM, jJAnarUpa phUla ane zUnyatArUpI phaLa che jenAthI A paryAyanayarUpa mahAvRkSa zobhI rahela che. A mahAvRkSa paryAyapradhAna hovAthI utpAda ane vinAzanA ja (utpAda ane vinAzarUpa ja) jaLanA siMcanathI poSavA lAyaka che. te vistArAya che. A vAta pU. bhASyakAra ma. utpannAstika sat ane paryAyAstika sat A be vikalpa Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 tattvArtha sUtra dvArA batAvI. Ama sva vyAkhyA anusAra to paryAya naya utpAda ane vinAza ema be prakAre che. dravya nayanuM prarUpaNa karanAra naigama, saMgraha ane vyavahAranayane vicAryA ane have paryAyanayanuM prarUpaNa karanAra RjusUtra, zabda, samabhirUDha ane evaMbhUta nayano vicAra AraMbhAya che. temAM sahu prathama ApaNe "RjusUtra' nayano vya~tyartha, tenI mAnyatA Adi dvArA teno paricaya karIe chIe. RjusUtra RjusUtranI mAnyatA kuTila evA atIta ane anAgata kALane choDIne eTale ke atItakAlAvacchinna ane anAgata kAlAvacchinna vastune vastu tarIke na svIkAratAM mAtra vartamAna kSaNAvacchinna-vartamAna kSaNamAM rahela vastunI sattAne ja svIkAre che. arthAt RjusUtra naya mAtra vartamAnakAlIna vastune ja sat kahe che, atIta ane anAgatakAlIna vastune asat kahe che. A rIte RjusUtra mAtra vartamAna kSaNamAM rahela padArthane ja svIkAre che. RjusUtranI vyutpatti ane artha. nuM sUtra tIti RgusUtraH Rju = saraLa, mAtra vartamAnakSaNamAM rahela vastune ja sUtrayati = svIkAre che, atIta ane anAgatakALane dUra karavA pUrvaka anyathI vyavaccheda kare che. RjusUtra = anyathI vyavaccheda karIne mAtra vartamAnane svIkAranAra. A naya atIta anAgatane haTAvIne vartamAnane ja mAne che. dA. ta. jema sUtrapAta. lokamAM UMce rahelA, nIce rahelA, tacha rahelA padArtho samazreNImAM rahelA che te jANavA mATe (samAna levalamAM che te jANakArI mATe) sUtrano pAta karavo paDe che. A sUtrapAta e ananya sAdhAraNa upAya che tenAthI samazreNImAM rahelA na hoya tevA padArthono parihAra thAya che ane samazreNImAM rahelAnuM jJAna thAya che tevI rIte RjusUtra atIta, anAgata kALane dUra kare che ane vartamAnane svIkAre che. zaMkA - atIta ane anAgatakAlIna vastu hoya che to teno vyavaccheda kevI rIte thAya ? che ane teno vyavaccheda kare che to to te durNaya ja kahevAze. samAdhAna :- A RjusUtra naya durNaya che ja nahi, kema ke atIta ane anAgata vastu che ja nahIM. nathI ane teno vyavaccheda kare che to te durNaya kahevAya kevI rIte ? yuktipUrvaka samAdhAna... atItakAlIna vastu che ja nahi. jo atIta vastu hoya to jeno putra marI gayo che tevI Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5: sUtra-31 415 yuvatI putrane mATe raDe nahi, kema ke atIta vastuno sadbhAva che ja, paNa tevuM banatuM nathI. tevI ja rIte anAgatakAlIna vastu paNa che ja nahi. jo anAgatakAlIna vastu hoya to putranI arthI banelI yuvatI, putra mATe viziSTa devatAnI saMnidhimAM pUjAdika kare nahIM. kema ke anAgata vastuno sadbhAva che paNa tevuM banatuM nathI. mATe ja atIta ke anAgata vastu che ja nahIM te muktithI paNa siddha che. eTale vastu atIta ke anAgatakAlIna che ja nahIM. kAraNa ke vartamAnakALamAM paNa vastu vartamAna kSaNa ja rahe che. kyAreya vartamAna kSaNa pachI vastu sattAne anubhavatI nathI. arthAt vastu rahetI nathI, nAza pAmatI jAya che. vaLI atItakALamAM je kAryarUpe vastu che teno vartamAnakALamAM saMbaMdha nathI. arthAta vartamAna kALamAM rahelI vastu sAthe atIta ke anAgata kALanI vastuno saMbaMdha thaI zakato nathI. kema ke vastuno svabhAva ja evo che ke potapotAnI kAraNasAmagrInI saMnidhimAM utpanna thaIne svAbhAvika nAza pAme che. kema ke vastu vartamAna kSaNamAM ja rahe che. sarva saMskAra (kArya mAtra) eka vartamAna kSaNamAM ja rahe che pachI nAza pAme che. A rIte jusUtra naya sarva padArtho je kSaNe utpanna thAya che te ja kSaNe satu che eTale vartamAna kSaNamAM ja rahenAra che AvuM svIkAre che. eTale A mAnyatAne anusAra to kartA, karma ane kriyAviSayaka zabdo yathArtha nathI te vAta have karI rahyA chIe. nAmazabda ane karmazabda sAthe kriyAno prayoga yathArtha nathI.... jyAre A RjusUtranI AvI mAnyatA che tyAre jeo kartarUpa dravya zabdanI saMnidhimAM kriyA zabdo(kriyApado)no prayoga kare che. Elo do devadataH pacati, paThati, gacchati A prayogamAM "devadatta' rtA che tenI sAthe "pati' Adi kriyApadono prayoga che, tevI ja rIte karmabhUta dravya zabdanI saMnidhimAM kriyAzabdono prayoga kare che. Eldo ghaTo bhidyate, ghaTaM bhinatti A prayogamAM "ghaTa' rma che, tenI sAthe "bhighate' 'bhinatti' Adi kriyApadono prayoga che. A badhA prayogo yathArtha nathI. have AvA kathanathI svAbhAvika prazna to thAya ja ke jagatamAM vivAda vagara Avo vyavahAra thaI rahyo che. kartArUpa dravya ane karmarUpa dravya sAthe kriyApadono prayoga cAle che to RjusUtra tene yathArtha nathI e kevI rIte kahe ? vyAvahArika prayogo yathArtha nathI te kevI rIte samajAya ? tenA samAdhAnamAM RjusUtranayanuM kathana che ke avikArI ane vikArI benuM sAmAnAdhikaraNa banI zakatuM nathI mATe A prayogo yathArtha nathI. te A rIte Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 tattvArtha sUtra yathArtha nathI te mATe yukti... A prayogo yathArtha nathI. kAraNa ke nAma zabdathI to avikRta evA dravyanuM kathana thAya che ane kriyA zabdathI to vikAranuM pratipAdana thAya che. vikAra ane avikAra A be viruddha che tethI A baMnenuM eka adhikAraNa banI zake nahIM. te A rIte- tevattaH prati A prayogamAM nAma zabda je "devadatta che tenAthI avihata dravya kahevAya che ane pati Adi kriyA zabdathI vikAranuM pratipAdana che. eTale avikArI dravya ane vikArI kriyA A benuM samAnAdhikaraNa banI zake nahIM. chatAM Avo prayoga karyo che tethI te yathArtha nathI. yathArtha prAmANika prayoga to arthano jarUra bodha karAve. paraMtu A prayoga ayathArtha che. kAraNa ke arthano bodha karAvavA mATe prayoga karAyela zabda viruddha arthanuM pratipAdana karato samyam jJAna pedA karI zakato nathI, kema ke ayathArtha che. dA. ta. jema "mRgatRSNA" arthAt mRgatRSNAnA arthamAM "jaLa' zabdano prayoga karo to mRgatRSNAno bodha thato nathI paNa mRgatRSNAthI viruddha jaLano bodha thAya che mATe A prayoga viruddha arthanuM pratipAdana karato hovAthI che tema "devadattaH pati' A prayoga paNa ayathArtha che. A vAta barAbara ja che. tenuM saMvAdI pramANa Apato pUrva puruSoe gAyelo eka zloka che. te A pramANe- RjusUtra nayanuM potAnA nirUpaNamAM saMvAdI pramANa palAlaM na dahati agniH bhidyate na ghaTaH kvacit / / na asaMyataH pravrajati bhavyo, asiddho na siddhyati // zlokArtha - palAlane agni bALato nathI, ghaTa bhedato nathI, asaMyata pravrajita thato nathI, asiddha bhavya siddha thato nathI. saMvAdI zlokanI vizeSa vivecanA. pattAtaM hRAte palAla baLe che. A pramANe je vyavahAravAya che te viruddha che. A vAkyamAM karmabhUta dravya "palALamAM dahanakriyAno anvaya thaI zakato nathI. kAraNa ke A vAkyamAM vAkyanA arthanA bodha mATe padArthano vibhAga karAya che ke-eka "palAla' pada ane bIjuM "dahyate' pada tyAre "palAla' zabda viziSTa AkAravALA dravyano vAcI nAma zabda che. kAraNa ke te palAla dravya jyAM sudhI te ja AkAramAM che tyAM sudhI ja palAla' zabdathI kahevAze. bIjA (dahana) kALamAM to palAlarUpe palAlano abhAva ja che. arthAt baLatI veLAe palAla che ja nahi. kema ke palAla to eka viziSTa AkAravALuM dravya che. dahana kALamAM palAlarUpe palAlano 1. kartAno saMketa karanAra zabda. 2. kriyAvizeSa A arthanA saMketavALI dhAtu eTale ke kriyApada. Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 417 adhyAya-5 : sUtra-31 abhAva che. dA. ta. jema paTa. paTano AkAra judo che ane pelAlano AkAra judo che. tethI paTamAM palAlanA AkArano abhAva che. mATe "paTa' e "palAla' kahevAya nahIM tema baLI rahela palALamAM paNa palAlano AkAra nahIM hovAthI te palAla kahevAya nahi. tethI sthirarUpa, vyApAra vagaranI, udAsIna ane avikArI vastu 'palAla' zabdathI pratipAdita thAya che. have palAla' zabdathI avikArI vastu kahevAya che. to te ja vastu "dahyate" "baLe che'. A zabdathI kevI rIte kahevAya ? kema ke kriyAzabda (kriyApada) to vikArane kahenAra che. eTale avikArI palAla ane te baLe che eTale vikArI thAya che. A kevI rIte bane ? kema ke te ja artha (padArtha)-palAla te vikArarUpa ane avikArarUpa thavAne utsAhI banato nathI. jo te palAla che to te ja (palAla) baLatuM nathI. kema ke te vipariNamatuM nathI. e baLe che te to tyAre ja kahevAya ke e palAla vipariNAmarUpa thAya. arthAt bhavAntara-bIjo bhAva thAya. ahIM vipariNAmazabda paraMtu palAla vipariNAma pAmato nathI. arthAt palAla palAlarUpe ja rahe che. dA. ta. jema pUrva avasthAmAM rahela palAla. pahelA paNa palAla lAla che tema atyAre paNa palAla ja che. jo vipariNAma pAmatuM hoya to to te palAva ja nathI. kema ke "vipariNAma'no artha bhAvAntara thAya che. mATe palAla jyAM sudhI "palAla' che tyAM sudhI te baLatuM nathI ane jayAre baLe che tyAre te palAla nathI. AthI eka arthanA bodha mATe prayoga karAyela "palAla ane "dahati A baMne samyajJAnanA upajanananuM kAraNa nathI banatA. arthAt A be samyajJAnane pedA karavAmAM kAraNa banI zakatA nathI. kAraNa ke A naya zabdAntaranI Apattine sahI zakato nathI. arthAta eka zabdathI kahevA yogya padArtha che. bIjA zabdathI kahevA yogya banI zakato nathI. 'palAla' zabda ja viziSTa AkAravALA dravyano bodhaka che. tethI "dahyate' A bIjA zabdathI tenuM ApAdAna thaI zakatuM nathI. eTale "palAla' e palAla ja che. tene "baLI rahela pelAla' AvuM kahevAya nahIM. pelAla' e avikRta dravya che. ane "dahyate' e vikAra pAmatI kriyA che mATe baMne judA che. tethI palAla' zabdathI baLI rahela palAla evuM kahevAya nahi. mATe "palAla" ane "dahyate' A be zabdono prayoga to pramattoe karelo che. AvI rIte "ghaTI AdinAM udAharaNo paNa ghaTAvI levAM. A rIte siddha thAya che ke jeo kartA ane karmanI sAthe kriyApadono prayoga kare che te yathArtha nathI tenAthI samyagu bodha thato nathI. mATe RjusUtra nayanA mate AvA vyavahAravAkayanA prayogo saMbhavatA nathI. tenI mAnyatAne anusAra to utpanna thatAMnI sAthe nAza pAme che eTale koI dravya jevI cIja kAyama che ja nahIM to pachI tenI sAthe kriyApadono saMbaMdha thAya ja kevI Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 tattvArtha sUtra rIte ? jusUtranayanI vaktavyatAno upasaMhAra.. A rIte RjusUtra naya mate satu eka kSaNa vRtti ja che. mAtra vartamAna eka kSaNamAM ja sat rahe che. vaLI koI paNa vastu nitya nathI. Avo tenI vaktavyatAno upasaMhAra che. A rIte ApaNe paryAyanayanuM prarUpaNa karanAra RjusUtra naya jene paryAya naya rUpI mahAvRkSanA skaMdhanI upamA ApI che tene sArI rIte vicAryuM. have jene zAkhAnI upamA ApI che te zabda nayane vicArIe chIe. zabdanaya zabdanaya (1) sAMprata (2) samabhirUDha ane (3) evaMbhUta A traNa prakArano che. temAM sAMprata nayane zabdanaya paNa kahevAya che. upara pramANe RjusUtra naye vastunuM nirUpaNa karyuM tyAre have zabdanaya tenA A nirUpaNane, tene abhipreta je vastu che tene dUra karavA mATe kahe che ke - he RjusUtra naya ! tuM e vicAra ke zabdano prayoga zA mATe ane zAthI thAya che. zabdano prayoga arthanA bodha mATe che. vAkyanI racanA tyAre ja thAya ke vAkyanA arthanuM jJAna hoya. Ama arthanA jJAna sivAya vaktA paNa vAkyaracanA karI zakato nathI ane zrotA paNa jevA arthavALA zabdane sAMbhaLe che tevA ja zabdane anusaranArA arthano avabodha kare che. mATe zabdAnubodhi artha che. mATe kahe che ke - temAM vaktA, zabdano prayoga arthane laIne kare che. arthAt potAnA abhipreta arthano bodha karAvavA mATe zabdano prayoga kare che. eTale vaktAno zabdaprayoga arthane AdhIna che. vaLI zrotAne arthano bodha zabdane AdhIna che eTale arthano bodha zabdane laIne ja che. zabdane AdhIna arthano bodha che. A vAtamAM traNe zabdano ekamata che. A vAta jaNAvavA mATe zabdanayA: bahuvacanano prayoga karIne kahe che ke zabdanayo sAMprata samabhirUDha ane evaMbhUta A traNe zabda jevo hoya tevA arthane icche che. zabdane anurUpa arthane icche che eTale ke jevo zabda hoya che tevo artha paNa svIkAravo joIe. A pramANe zabdanaye pratipAdana karyuM. have RjusUtra ane A zabdanayano paryAyArthika che. baMne paryAyane ja svIkAre che. to teonI mAnyatAmAM zuM zuM pharaka che te vicArIe chIe. | samanaMtara naya-RjusUtra naye vartamAna kSaNamAM rahela ja vastu che AvuM pratipAdana karyuM tyAre zabda naya (sAMprata) te pratipAdanamAM vartamAnakALamAM rahela jeTalA dharmo che tenAthI yukta vastune sUkSmatara zabdaprayogathI arthAt puliMga, strIliMga, ane napuMsakaliMgamAM rahelA zabdaprayogathI bheda pADe che. Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-31 419 A ja vAta kramathI RjusUtra ane zabda (sAMprata) nayane je upeya che tenuM varNana karatA batAvIe chIe. arthAt baMne naya zuM svIkAre che te kramathI batAvIe chIe. RjusUtranuM upeya... RjusUtra vartamAna anekadharmarUpa, ghaTa zabdathI kahevAtI vastune sArI rIte svIkAre che. eTale ke aneka dharmothI yukta vastune judA judA dharmo laIne bole to paNa ene eka ja vastu tarIke svIkAre che. anekadharmarUpa ghaTane ghaTa zabdathI kahevAya to ene samyak prayoga mAne che. dA. ta. jema mRghaTa, astighaTa, dravyaMdhaTa eka ja ghaTa che. temAM mR astitva, dravyatva Adi aneka dharmo rahelA che. tene mRtva dharmane laIne mATIno ghaDo kahe ke sattvane laIne astighaTa kahe ke dravyatvane laIne dravyaghaTa kahe to paNa te eka ja ghaTa che. kema ke mATIrUpe paNa te ghaDo che. dravyapaNe paNa te ghaDo che, sat rUpe paNa te ghaDo che. pratipAdananI siddhi mATe tarka.... jo A rIte svIkAravAmAM na Ave to aniSTano prasaMga Ave. kema ke jo ghaTa mATIrUpe na hoya, sat rUpe na hoya, dravyarUpe na hoya to mATIthI judo ane dravyathI judo ghaTa thAya. paNa evuM to che niha. arthAt AnAthI judo koI ghaTa che ja nahi. mATe te A ghaTa vartamAnarUpa ghaTanI jema mATIrUpe, sat rUpe ane dravyarUpe che. dA. ta jema vartamAnakSaNamAM rahela ghaTa e ghaTa che tevI rIte mRghaTa, sat ghaTa ane dravyaghaTa e paNa ghaTa che, tema svIkAravuM ja joIe. A rIte vartamAna kSaNamAM rahela ghaTane ghaTa tarIke svIkAre che. temAM mATIno ghaDo hovAthI tene mRghaTa kahe ke dravyarUpa hovAthI dravyapaTa kahe to paNa te svIkArya che. AvI RjusUtra nayanI mAnyatA che--tenuM upeya che. zabdanayanuM nirUpaNa... zabdanaya to vartamAnakAlIna vastu paNa liMga', saMkhyA, puruSa', kAlAdithI bhinna hoya to tene avastu ja mAne che. arthAt vartamAna kALamAM vastu hovA chatAM jo liMgAdi bhinna hoya to vastu paNa bhinna che. kema ke srIliMga, puliMga ane napuMsakaliMgarUpa guNo judA che. eTale strIliMga, puliMga ane napuMsakaliMgarUpa guNo judA hovAthI vartamAnakALamAM rahela vastu paNa jo liMgAdithI bhinna che to te avastu ja che. matalaba te vastu paNa judI judI ja hoya che. liMgAdinA bhedathI vastuno paNa bheda paDe che. 1. tenAM udAharaNo... puSyastArakA, Apo'mbha, ehi manye rathena yAsyasi nahi yAsyasi yAtaste pitA ityAdau madhyamottamarUpapuruSabhedena arthabhedaM babhUva bhavati bhaviSyati sumeru.... ityAdi tattvanyAyavibhAkare nayanirUpaNe udAharaNAni 2. ahIM e bhAva spaSTa samajAya che ke--je samAna liMgavALA paryAyo che te badhA eka vastune kahenAra hovAthI paryAyavAcI kahevAya che ane je judA judA liMgavALA zabdo che temanA artho paNa judA ja che eTale te zabdo paryAyavAcI banI zakatA nathI Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 tattvArtha sUtra | RjusUtra naye eka ja ghaTamAM mRdutvane siddha karavA mATe "murghaTa' ane dravyatvane siddha karavA mATe 'dralaMghaTa' Avo prayoga karyo hato te paNa yukta nathI. kema ke "mRdu ane "ghaTa', 'dravya" ane "ghaTa' A baMnenuM samAnAdhikaraNa ja banI zakatuM nathI. "mRdu strIliMga che ane "ghaTa' puliMga che. "dravya' napuMsakaliMga che ane "ghaTa puliMga che. A baMne prayogamAM liMgabheda che. mATe liMgabhedathI baMne vastuo paNa judI che tethI tenuM samAnAdhikaraNa ja banI zake nahi. dA. ta. jema "gau" ane "azva'. "gau strIliMgamAM che ane aA' puliMgamAM che. to gAya ane ghoDAnuM samAnAdhikaraNa nathI. tevI rIte mRghaTa' ane 'dralaMghaTamAM paNa samAnAdhikaraNa banI zake nahi. mATe RjusUtre karela A prayoga paNa yukta nathI. have upara je kahyuM ke strIliMga, puliMga ane napuMsakaliMgarUpa guNo judA hovAthI liMgAdithI vastu paNa bhinna che. to te guNo judA che tenuM kAraNa zuM che ? teno javAba che teonuM samAnAdhikaraNa nathI. samAnAdhikaraNa zA mATe nathI ...? traNe paraspara viruddha che mATe. paraspara viruddha zA mATe ? traNenAM lakSaNa judA che mATe. traNenAM lakSaNa judAM hovAthI traNe paraspara viruddha che mATe te guNo judA che. A traNenuM pAribhASika lakSaNa che anukrame saMsthAna, prasava ane sthiti. strIliMganuM lakSaNa che. saMsthAna eTale ke vyaya. puliMganuM lakSaNa che utpAda, napuMsakaliMganuM lakSaNa che sthiti. vyaya, utpAda ane sthitirUpa lakSaNavALA A traNe guNo zIta ane uSNanI jema paraspara viruddha che. "mRdu ghaTo dravya' A prayogamAM "mATI' strIliMga hovAthI saMsthAno artha che, "ghaTa' puliMga hovAthI prasava artha che. 'dravya napuMsakaliMga hovAthI sthiti-dhrauvya artha che. ghaTa banatA mATIno-pUrvarUpano je vinAza che te vyaya che, ghaTa rUpe utpAda che te prasava che ane dravyarUpe sthiti che. Ama paraspara viruddha arthavALA hovAthI A guNonuM samAnAdhikaraNa banI zakatuM nathI. vaLI "mRdu Adi zabdo judo judo bodha karAve che mATe paNa te zabdonuM samAnAdhikaraNa nathI. "mRdu zabdathI mATIno bodha thAya che, 1. saMsthAna = rUpAntarathI thavuM. eTale ke pUrvarUpano vinAza. mATe saMsthAnano artha vyaya karyo che. Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-31 'ghaTa' zabdathI ghaTano bodha thAya che, 'dravya' zabdathI dravyano bodha thAya che. 421 dA. ta. jema 'paTa' zabda teno dhvani judo che ane 'kuTa' Adi zabdo teno dhvani paNa judo che. tevI rIte 'mRd' Adi zabdono bodha judo judo thAya che mATe paNa teonuM samAnAdhikaraNa nathI. A rIte paraspara viruddha hovAthI strIliMga, puliMga, ane napuMsakaliMga traNe judAM ja che. tethI liMgAdithI je bhinna che te eka vastune kahe che AvuM RjusUtrane mAnya je kathana che te asamyag che. 'mRd' strIliMgI che ane 'ghaTa' puliMgI che, mATe ghaTane mATI zabdathI kahevo te barAbara nathI. tevI ja rIte 'dravya' napuMsakaliMgI che ane 'ghaTa' puliMgI che mATe dravya zabdathI paNa ghaTane kahevo te ayogya che. Ama te artha te rUpe nahIM hovAthI bhinna liMgavALAnuM eka adhikaraNa kahevuM ayukta che. arthAt je strIliMgI, puMliMgI ke napuMsakaliMgI che te artha tenAthI viruddha liMgAdirUpe nathI tethI tenI sAthe eka adhikaraNa kahevuM te yogya nathI. dA. ta. kAyaramAM zUra zabdano prayoga. kAyara che tene zUravIra kahIe to te prayoga yathArtha nathI. tevI rIte je artha puMliMgI che tene strIliMgamAM ke napuMsakaliMgamAM kahevo, athavA strIliMgI che tene puMliMga ke napuMsakaliMgamAM kahevo, athavA je napuMsakaliMgI che tene puMliMga ke strIliMgamAM kahevo te prayoga yathArtha nathI. mATe RjusUtra naya ghaTamAM 'mRdghaTa' ke 'dravyaghaTa'no prayoga kare che te ayathArtha che. A rIte sAMprata zabdanaye RjusUtranuM khaMDana karyuM ane have potAnuM nirUpaNa kare che. RjusUtra vartamAna kSaNamAM rahelI vastune ja svIkAre che tevI rIte A zabda (sAMprata) naya paNa vartamAna kSaNamAM rahelI vastune ja svIkAre che. A bAbatamAM baMnenuM aikya che chatAM temAM paNa A sAMprata naya kaMIka vadhu sUkSma vicAraNA kare che. vartamAna kSaNamAM rahelI vastu paNa tyAre ja vasturUpa bane ke te vastu abhinna liMga, saMkhyAdithI kahevAtI hoya. kema ke te rUpe te vastu vartamAna che. dA. ta. jema zUramAM zUra zabdano prayoga. zUra che tene zUra kahIe to te prayoga yathArtha che. tevI rIte puMliMgI, strIliMgI ke napuMsakaliMgI je artha che tene te rUpe ja eTale ke tenAthI abhinna liMga ane saMkhyAdithI kahIe to te prayoga yathArtha che. A rIte ApaNe upara yuktithI siddha karyuM ke judA judA liMgavALA 'mR' zabda 'ghaTa' zabda ane 'dravya' zabdanuM sAMprata-zabda nayathI samAnAdhikaraNa banI zake nahIM. tethI arthathI ja prApta thaI jAya che ke 'samAnaliMgavALA zabdonuM samAnAdhikaraNa banI zake che'. chatAM paNa zuM ghaTa, paTa, maTha A badhA puMliMgamAM che te badhAnuM samAnAdhikaraNa bane ? nA. jenAM pravRttinimitta judAM che tevA zabdono tevA zabdo sAthe samAnAdhikaraNano prasaMga na Ave kiMtu samAna Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 tattvArtha sUtra pravRttinimittavALA zabdonuM ja samAnAdhikaraNa banI zake. A AzayathI kahe che ke samAna liMgavALA zabdathI abhidheya padArtha hoya to paryAyAntara-bIjA zabdo vastunuM samAnAdhikaraNa siddha thaI zake che. dA. ta. ghaTa-kuTa?, hastI-hantI. AmAM "ghaTa' zabda paNa puMliMgamAM che ane "kuTa' zabda paNa puMliMgamAM che. A 'kuTa' zabdathI ghaTane kahevo che to te baMne zabdonuM samAnaliMga che. eTale jalaharaNa kriyA karanAra je vastu jene "ghaTa' kahIe chIe te ghaTarUpa vastunuM paryAyAntara "kuTa' zabdanI sAthe samAnAdhikaraNa banI zake che. eTale "ghaTa' zabda "kuTa' zabdano ane "kuTa' zabda "ghaTa' zabdano paryAya banI zake che'. ghaTane kuTa kahevAya ane kuTane ghaTa kahevAya. A ja rIte hAthI" arthane kahetAM "hastI" ane "dantI' A baMne zabdo samAna liMgavALA che. mATe samAnAdhikaraNa siddha thAya che. baMne paraspara paryAya banI zake che. Ama zabda naya abhinnaliMga, saMkhyAdithI kahevAtI vastune ja vastu kahe che. samAnaliMgavALA zabdo paryAyavAcI bane che ane tenAthI kahevAtI vastunuM samAnAdhikaraNa bane che. A pramANe RjusUtra nayane pAcho haTAvIne zabda sAMprata naye potAnuM vaktavya samApta karyuM. paryAyanayarUpa mahAvRkSanI zAkhArUpa zabda (sAMprata) nayanI vicAraNA bAda have A vRkSanI zAkhAne AzrayIne rahela tenI prazAkhArUpa samabhirUDha nayanI vicAraNA zarU karIe chIe. zabdanayanA pahelA prakAra sAMprata naye RjusUtrane je iSTa hatuM ke-"vartamAna kSaNamAM rahela anekadharmathI kahevAtI paNa eka vastu che tenuM vyAvartana karyuM ane vartamAna kSaNamAM rahela paNa abhinna liMgAdi zabdathI vAcya hoya te vastu che AvuM pratiSThApana karyuM. have zabdanayanA A pratipAdanamAM eTale ke vartamAnamAM rahela abhinnaliMgAdivALI vastumAM paNa samabhirUDha naya sUkSmatara bheda kare che. samabhirUDha naya.. koI paNa kALe paryAyavAcI zabdo vaDe vastunuM eka adhikaraNa kahevuM te yathAvasthita nathI. ahIM eka vizeSa vAta samajI levA jevI che...samAna liMga kahevAthI ja kAma nahIM cAle paNa samAnaeka liMga hoya ane pravRttinimitta eka hoya evA ja zabdonuM paryAyAntara zabda sAthe samAnAdhikaraNa bane che. ghaTaH paTaH A baMne samAnaliMgI zabdo che, paNa te paraspara paryAyavAcI na banI zake. kema ke baMnenuM pravRttinimitta juduM che. ghaTa zabdanuM pravRttinimitta jalaharaNa che ane paTa zabdanuM pravRttinimitta zItApavAraNa che. mAtra eka liMga hovAthI paryAyavAcI na bane. ghaTa ane kuTamAM ghaTano paryAya kuTa che ane kuTano paryAya ghaTe che. A baMnenI vyutpattio judI hovA chatAM baMnenuM pravRttinimitta eka ja che mATe e paryAya bane. eTale ekaliMga hovAthI paryAyavAcI bane che. Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5: sUtra-31 423 paryAyavAcI ghaTa-kuTAdi zabdonA eka adhikaraNathI kaLaza-kuMbhAdi zabdo vaDe kahevAtI vastu eka che tevuM koI paNa kALe kahI zakAya nahi. paryAyavAcI zabdonuM samAnAdhikaraNa banI zake nahIM. tethI te eka vastune kevI rIte kahe ? "ghaTa' zabdathI je kahevAya te ja "kurAdi' zabdathI kahevAya Avo svIkAra vastunuM vastu tarIke pratipAdana karI zakato nathI. ghaTa zabdathI kahevAtI vastu judI che, kuTa zabdathI kahevAtI vastu judI che kema ke saMjJAnA nimittano bheda che. saMjJAnA nimittano bheda hovAthI liMgI zabdonuM eka adhikaraNa nathI... - saMjJAnA nimittano bheda hovAthI paryAyavAcI zabdo eka vastune kahe che AvuM banI zake nahIM. mATe paryAyavAcI zabdo banI zake nahi. "ghaTa' saMjJAnuM nimitta "ghaTiSa" "ceSTAyAM' eTale ke ghaTanakriyA che. jyAre "kuTa' saMjJAna nimitta " "kauTilya' che. "kuMbha' saMjJAnuM nimitta bhAsanarUpa kriyA che. Ama saMjJAnAM nimitta judAM judAM che. darekanI vyutpatti judI judI che. vyutpattinimittano bheda hovAthI badhA zabdonA artha judA judA che. A nayamAM vyutpattinuM je nimitta che te ja pravRttinimitta che. A rIte saMjJAnA nimittano bheda che. tethI samAnaliMgI zabdonuM eka adhikaraNa banI zake nahi. saMjJAnA bheda temAM saMjJAnA be prakAra che. (1) pAribhASika, (2) naimittikI. pAribhASikI saMjJA : pAribhASikI saMjJA arthatattvane kahenAra nathI kema ke potAnI icchA mAtrathI cAle che. dA. ta. jema Ditya, kavitha Adi saMjJAo. A saMjJAono koI artha nathI. A kevala pAribhASikI che. A saMjJAne samabhirUDha naya mAnato nathI. naimittikI saMjJA - naimittikI saMjJA badhI ja yukta che. jema kahyuM che kezloka - "nAma 2 dhAtunamada niru, vyAvaraNe zarIra tom yanna vizeSapadArthasamutthaM, pratyayataH prakRtezca tadUhyam // " A zlokArtha - niruktamAM yAska ane vyAkaraNamAM zAkaTAyana vyAkaraNakAra kahe che ke--badhAM nAmo dhAtuthI banelAM che. have niruktamAM eTale ke vyutpatti batAvanAra graMthamAM je zabdonI vyutpatti batAvI che tenAthI to A nAma A dhAtuthI banyuM samajAI jAya. paraMtu te sivAyanA je zabdonI vyutpatti nathI batAvI tenI vyutpatti kevI rIte karavAnI ? Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 tattvArtha sUtra A prazna ane teno uttara zlokanA uttarArdhamAM che. je nAma padArthavizeSathI samutya na hoya arthAt padArthavizeSa, prakRtivizeSa ke pratyayavizeSathI je nAmonI vyutpatti na hoya te nAmonI vyutpatti pratyayavizeSa ane prakRtivizeSanI kalpanA karIne siddha karavI. A zlokathI eka ja vAta siddha thAya che ke sarva zabdonAM vyutpattinimitto judAM judAM che eTale arthabheda Avazyaka che. te A pramANe-zlokamAM batAvyA mujaba dhAtuthI utpanna thatA hovAthI badhA zabdo kriyAnA nimittavALA che. eTale badhA zabdo dhAtuthI banelA che ane badhA zabdomAM dhAtu judA judA che. eTale ke dareka zabdanAM kriyAnimitto judAM judAM che. eTale nimittano bheda che. ane nimittano bheda hovAthI arthano bheda paDe che. A rIte sarva zabdonA vyutpattinimitto judAM judAM hovAthI arthabheda Avazyaka che. mATe ja eka arthane kahenArA paryAyavAcI zabdo banI zakatA nathI. nimittabhedathI arthabheda jovAyelo ja che. dA. ta. jema "chatrI' ane "daMDI' 'chatrI' zabdamAM je 'chatra' zabda che tenuM kriyAnimitta juduM che ane "daDI' zabdamAM je 'dalDa' zabda che tenuM kriyAnimitta juduM che. "chatra' zabda 'ri, a' dhAtuthI banelo che. ane 'daNDa' zabda "tad dhAtuthI banelo che. DhAMke te chatra kahevAya ane zikSA kare te daMDa kahevAya. eTale DhAMkavAnI kriyAnA nimittathI chatra' zabdano artha judo che ane zikSAnI kriyAnA nimittathI daDa' zabdano artha judo che. mATe chatranA nimittathI chatrI ane daMDanA nimittathI daDI kahevAya che. Ama baMnenAM nimitta judAM che tethI te be eka na kahevAya. tema kriyAnA nimittano bheda hovAthI ghaTa, kuTa eka na kahevAya. baMnenA arthabheda che ja. AthI ja je je saMjJA che te te saMjJAne samabhirUDha naya judI judI svIkAre che. eTale samabhirUDha naya A naimittikI saMjJAne ja mAne che. samabhirUDhanI vyutpatti... AthI ja A nayanuM nAma samabhirUDha che te arthayukta ja che. kema ke tenI vyutpatti samarohIti samaDhi che. "je je saMjJAne kahe che te te saMjJAmAM sAruM ArohaNa kare che arthAt te te saMjJAne sArI rIte svIkAre che te samabhirUDha kahevAya che. A samabhirUDha naya eka ja saMjJAne mAne che. nimittAntaranA saMbaMdhavALI bIjI saMjJAne svIkArato nathI. eTale ke jenuM kriyAnimitta juduM che tevI saMjJA (paryAyavAcI) eka ja arthane kahe tevuM svIkArato nathI. tethI vartamAna kSaNamAM rahela eka(samAna) liMgAdi vaDe paNa eka ja zabdathI kahevAto artha (padArtha) samyagu che, anyathA nahi. A kathanathI RjusUtrane mAnya je vartamAna kSaNamAM rahela vastu ja sat che temAM zabdanaye abhinna liMgAdithI kahevAtI vastu ja sat che Avo sUkSmabheda pADyo teno niSedha karI A Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 425 adhyAya-5 : sUtra-31 samabhirUDha naye zabdanayanI mAnyatAmAM paNa '"eka ja zabdathI artha kahevAya che" Avo sUkSmabheda pADyo. dA. ta. 'indra' e indra zabdathI ja kahevAya paNa puraMdarAdi zabdothI 'indra' artha kahevAya nahi. paryAya zabdothI jo 'indra' kahevAya to te barAbara nathI. za: putra Adi paryAyavAcI zabdothI 6: ' kahevAya nahi. kema ke 'phlu paaizvarye' A dhAtuthI 'indra' zabda banyo che. eTale A 'indra' zabdanuM kriyAnimitta 'phlu' dhAtu che jyAre 'zakra' zabdanuM kriyAnimitta zak dhAtu che. zavanoti kRti zaH che. baMnenAM kriyAnimitta judAM che. mATe baMnemAM arthano bheda che. mATe jo paryAyathI kahevAmAM Ave to 'zakra' zabda paraaizvaryatAno bodha karAvI zakato nathI ane jo tevo bodha karIe to to ayathArtha prayoga thAya. mATe ja vartamAna abhinnaliMgAdivALA eka zabdathI ja arthanuM kathana barAbara che. 'ghaTa'thI 'ghaTa' ja kahevAya ane 'kuTa' zabdathI 'kuTa' ja kahevAya paNa 'ghaTa' nahIM. darekanAM kriyAnimitta (dhAtu) judAM judAM che mATe saMjJA paNa judI che tethI artha paNa judo che. mATe ja vartamAna kSaNamAM rahela padArtha paNa eka ja zabdathI kahevAya che AvuM samabhirUDha nayanuM kathana che. A rIte samabhirUDha nayanuM vaktavya samApta thAya che. have A paryAyanayarUpa vRkSanI prazAkhArUpa evaMbhUta nayanuM nirUpaNa karIe chIe. A pramANe samabhirUDha naye kriyAnA bhedathI vastunuM pratipAdana karyuM tyAre evaMbhUta naya te ja vastumAM sUkSmatara bhedanuM pratipAdana karavA mATe zarUAta kare che. evaMbhUta naya : jo 'So kRti paTa' A pramANe kriyAnA nimittavALA zabdathI vAcya che Avo teM svIkAra karyo che to te ghaTanuM nimitta je kriyA che te kriyA jyAre vartatI hoya tyAre ja te naimittaka zabda kahevAya. dA. ta. jema citrakAra Adi. citrakAra jyAre citra banAvI rahyo hoya tyAre ja citrakAra kahevAya, kuMbhAra jyAre kuMbha banAvI rahyo hoya tyAre ja kuMbhAra (kuMbhakAra) kahevAya tema jyAre je kriyAnimitta che te kriyA hoya tyAre ja tenA nimitte thatI saMjJA yogya kahevAya. eTale ke jyAre e kriyA thaI rahI hoya tyAre te zabda tenuM nimitta vidyamAna hovAthI naimittaka saMjJAvALo kahevAya. tethI jyAre 'ghaTate'-ceSTate' ceSTA karato hoya tyAre ja te 'ghaTa' kahevAya. ceSTArUpa nimittano abhAva hoya tyAre to te jevA paTAdi che tevo ja te che paNa 'ghaTa' nathI. zaMkA :- atyAre ceSTA nathI karI rahyo paraMtu atIta kALamAM ceSTA karI hatI ane anAgata kALamAM karaze ema mAnIne upalakSaNabhUta ceSTAthI zuM tene ghaTa na kahevAya ? samAdhAna :- nA. atIta (bhUtakALa) ane anAgata(bhaviSyakALa)nI kriyAnA nimittano Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 tattvArtha sUtra saMbaMdha banI zakato nathI. kema ke atIta vastu ane anAgata vastuno abhAva che. kAraNa ke atIta ke anAgata "chatra' e "chatrI'nuM ke "daMDa' Adi "daMDI' AdinuM nimitta banI zake nahi. jo atIta ke anAgata chatra je daMgadi nimitta banI zake to traNe lokanI vastu chatrI ane daMDI Adi kahevAze. evaMbhUta nayanuM nirUpaNa.. mATe ceSTA karI rahyo hoya tyAre ja "ghaTa' e "ghaTa' kahevAya. dhaTanuM ghaTapaNuM-ghaTatA e kriyAviziSTa (ceSTA kriyAthI yukta) hoya tyAre ja che. tethI jyAre ceSTA karato hoya tyAre ja te ghaTa kahevAya. paNa sarvakALe A "ghaTa' zabdathI vAcya nathI ja. eTale ke jayAre ceSTA karato hoya, pANI lAvato hoya tyAre ja "ghaTa' kahevAya paNa "ghaTa' zabdathI ya haMmezA A ghaTa che ema kahevAya nahi. ceSTAyukta ghaTa ja ghaTa zabdano artha che. " mATe je kriyAnA nimittathI je zabda banyo che ane te zabda dvArA je artha (vastu) kahI rahyA cho te vastu tyAre ja vastu kahevAya ke te kriyAthI yukta hoya. AvI rIte A paryAya naya sUkSma, sUkSmatara bhedavALo tyAM sudhI doDe che jayAM sudhI mAtra jJAna ja rahe athavA zUnyatA rahe. prazna :- paryAyanaya vijJAnamAtramAM ane zUnyatAmAM samAI jAya che te kayA kramathI ? vANImAtrathI ja kaho to pUrNatAmAM paNa javuM paDe mATe teno yuktisiddha krama kahevo joIe. uttara :- ahIM A granthamAM sakala kramanA bhedanuM AkhyAna karatA nathI kema ke eno vistAra bIje sthaLe karelo che. ahIM to mAtra tenuM sUcana ja karyuM che. A rIte ApaNe paryAyanayarUpa mahAvRkSanI prazAkhArUpa evaMbhUta nayanI vicAraNA karI ne te vRkSanA puSparUpa jJAna ane phaLarUpa zUnyatA jayAM teno vizrAma che te vijJAnavAda ane zUnyavAdanuM sUcana karyuM. 1. RjusUtra nayanI vicAraNAmAM juo. pR. 709 2. vijJAnavAdI yogAcAra ane zUnyavAdI mAdhyamika A baMnenuM mULa paryAya naya che. tethI TIkAkAra ma. kahe che ke-paryAya naya mAtra jJAna athavA zUnyatA siddha karavAmAM tatpara bane che te kevI rIte te joIe. vijJAnavAda :- jema jyAre kriyA hoya che tyAre ja tenA nimittavALA zabdathI artha kahevAya che. te ja rIte jyAre jJAna hoya che. tyAre ja arthanI siddhi che. kema ke jJAna sivAya arthanI sattAmAM koI pramANa nathI. A rIte nicoDa kADhatA padArtha jJAnAkAra svarUpa ja rahe che. eTale mAtra jJAna ja che AvuM siddha kare che. zUnyavAda :- have AkArano paNa vicAra karatA jJAnathI bhinna koI hoI zakato nathI. grAhya ane grAhaka AkAra rahita jJAna paNa vicAra karatA rahI zakatuM nathI mATe aMte zUnyatAmAM ja javuM paDe che. A rIte zUnyatAne siddha kare che. hoI zakato nathI. mAre che. Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 H sUtra-31 427 A sAthe ApaNe paryAyanayanuM nirUpaNa karanAra RjusUtra, zabda (sAMprata), samabhirUDha ane evaMbhUta nayanI vicAraNA pUrNa karI. bhASyakArane saMmata paryAyanaya be prakAre che mATe bhASyamAM batAvela utpannAstika ane paryAyAstika sattne vicAryuM. have A rIte paraspara apekSAvALA, dravyAstika mAtRkApadAstika, utpannAstika ane paryAyAstika A cAra vacanathI grahaNa karelA dravyArthika ane paryAyArthikanA arpaNa ane anarpaNa vizeSathI saMbhavI zake eTalA vikalpothI pU bhASyakAra ma svayaM ja sat ityAdi bheda(vizeSa)nI bhAvanA kare che. arthAt vicAra kare che. dravyAstika dravyArthikanA arthapada... bhASya :- A dravyArthika ane paryAyArthikanA bhedo je (1) dravyAstika (2) mAtRkApadAstika, (3) utpannAstika (4) ane paryAyAstika che te badhAnAM arthapado kahIe chIe. temAM (1) dravyAsti, dravyArthikanAM arthapado 'vyaM t' e zuddha dravyArthika saMgrahanayanuM arthapada che, 'vye satI" ane 'vyALi santi' A naigama ane vyavahAranAM arthapada che. arthAt saMgraha naya sAmAnya-dravyane ja sat mAne che paNa dravyavizeSa eTale ke dravyanA bhedone mAnato nathI. naigama ane vyavahAra 'trya' ane 'dravyApti'ne sat mAne che. A dravyAstika dravyArthikanA mate asat jevI koI vastu nathI. Ama dravya, vya' 'vyApti' A dravyArthikanAM arthapado che. TIkA :- 'krmAM' eTale dravyAstika ane paryAyAstika nayanA je bhedo che te dravyAstika, mAtRkApadAstika utpannAstika ane paryAyAstika A cAranAM artharUpa pado "eka dravya, be dravya athavA dravyo che." ityAdi A dravyAstikAdino je artha abhidheya-vAcya che tenA pratipAdanarUpa prayojanavALA A ekavacanAdinA prayogathI yukta dravyAdi che. arthAt dravyAstikAdine je artha kahevA yogya che (te je svIkAre che) te arthanuM pratipAdana karavA ekavacana AdithI yukta dravyAdino prayoga karyo che. sat ( dravya) eka ja che AvuM pratipAdana karavuM hoya to dravya zabdano ekavacanamAM prayoga kare che 'sat dravyaM' be satya che Avo artha kahevo hoya to dvivacanano prayoga kare che 'satI dravye' ane ghaNAM sat-dravyo che Ama kahevuM hoya to bahuvacanano prayoga kare che 'kSatti vyApi' kAraNa ke dravyAstikAdi cAranuM dravya vA, dravya vA, vyApti vA A vikalpo vaDe vyAkhyAna karAya che. vaLI artha, nAma ane pratyayanA bhedathI bhinna arthAt badhAnA artha judA che, nAma judAM che ane bodha judo che eTale arthathI, nAmathI ane jJAnathI bhinna evA te dravyAstikAdinA aMtaraMga evA abhidhAnapada ane pratyayapadanI apekSAe bahuvitha (bahu prakAranA) vidvAnone Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 tattvArtha sUtra mAnya evAM bahiraMga arthapadonI ciMtA karAya che. eTale ke abhidhAna ane pratyayane hamaNA rahevA do, pahelAM arthapadanI ja vyAkhyA karAya che. tenI ja vicAraNA batAvAya che. ahIM pratyekane mAnya che arthapado che teno kramazaH vicAra karIe chIe. temAM pahelA dravyAstikanAM arthapadonuM ciMtana karAya che. pUbhASyakAra ma dravyAstikAyanAM arthapado batAvyAM che temAMthI saMgrahanayane abhimata divya satu e arthapadanuM vivecana karIe chIe. dravya" zabdanI sAmAnyanI vyAkhyA dravya maLeA sUtranA anusAra kahe che ke dravya eTale bhavya. arthAt yogya. kema ? potAnA paryAyamAM pariNata thatuM hovAthI dravya yogya che. eTale ke paryAyamAM pariNamavAnI yogyatA dravyamAM che. jene bIjA zabdomAM svarUpayogyatA kahevAya che. eka dravyarUpa ja sata che tenI vivA bhedavAdI(vyavahAra naya)ne ISTa je dharmAdi sarva dravyo che te badhAM dravya svabhAvano tyAga karatAM nathI mATe te badhAMnI abhinnarUpa arpaNAthI eTale abhedanI vivakSAthI ekavacana vaDe 'dravya A pramANe vivaphA karAya che. matalaba bhedavAdI vyavahAranaya dharma, adharma, AkAza, pudgala ane jIva A rIte judAM judAM pAMca dravya mAne che. tenI sAme A saMgraha naya kahe che ke dravyamAM pariNAma pAmavAnI yogyatA che. eTale pariNamavuM A ja teno svabhAva che. pachI bhale te gatyAdirUpe pariName ke sthityAdirUpe pariName. paraMtu pariNamavuM A ja svabhAva che. eTale A dharmAdinA dravyasvabhAvamAM kazo pharaka nathI. dravyasvabhAva eka hovAthI eka dravya ja che AvuM ja kahevuM joIe. dravyathI judo koI padArtha nathI. dharmAdi gatyAdi rUpe pariNamatA hovA chatAM paNa dravyapaNAne nahIM choDatA hovAthI dravya ja che, eka ja dravya che. A dravyasvabhAvanA abhedathI eka ja dravya che. bheda to svabhAvano bheda thAya tyAre thAya paNa dravyasvabhAvano bheda paDato ja nathI. mATe eka dravyarUpa ja sat che AthI "davya satu A ja arthapada che. ahIM dravya sivAya bIjA paNa aneka padArtha mAnanAra koI prazna kare che keprazna :- guNa, karmAdi dravyathI bhinna vastu che ne ? uttara - saMgraha naya kahe che ke abhidhAna ane pratyaya e aMtaraMga che ane tenI apekSAe artha bahiraMga che. dravyAstika ane ItyAdi je nAma ane dravyAstika ityAdi je jJAna A bemAM svarUpathI koI bheda nathI. dravyAstikanuM nAma dravyAstika ja che ane dravyAstikanuM jJAna paNa dravyAstika che eTale abhidhAna ane pratyaya A baMne aMtaraMga che ane dravyAstikano artha judo paDe che mATe bahiraMga che. 2. je naya je padArtha mAne che te arthapada kahevAya che. Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 sUtra-31 429 dravyathI pRthaka, guNa, karmAdi koI vastu che ja nahi. dravyathI judo guNa nathI. rUpa, rasAdinuM jJAna dravya dvArAe ja thAya che. ekalAM rUpa, rasAdi prApta thatAM ja nathI. eTale ja kahyuM ke dravya dvArA upalabdhino viSaya banatAM rUpa, rasAdi dravyavRttimAtra che arthAt dravyano ja pariNAma che Avo nizcaya thAya che paraMtu dravyathI bhinna jAtirUpe tenuM jJAna thatuM nathI. rUpa, rasAdinuM jJAna dravyAkAre ja thAya che paNa dravyathI judA che tevuM bhinna jAtirUpe jJAna thatuM nathI. mAtra eTaluM ja che ke cakSu Adi grahaNa karanAranA bhedathI dravyanI te rUpAdi vRttio judI paDe che. cakSuthI pedA thatA jJAnanA viSayapaNAne prApta thayeluM dravya e ja rUpa che, rasanAthI grahaNa thatuM dravya e ja rasa che, sparzendriyathI prApta thatuM dravya ja sparza che, ghrANendriyathI grahaNa thatuM dravya ja gaMdha che. eTale dravyanAM rUpa, rasAdi pariNAmo judAM paDe che tethI dravyano koI bheda paDato nathI. dAtajema pitA, putra, mAmA Adi aneka saMbaMdhIonA saMbaMdhathI viziSTa (yukta) puruSa. - eka ja puruSa che. te pitA paNa kahevAya, putra paNa kahevAya, mAmA paNa kahevAya. apekSAbhedathI eka ja vastuno aneka prakAre vyavahAra thAya che. potAnA putranI apekSAe te ja puruSa pitA kahevAya che, potAnA pitAnI apekSAe te ja puruSa putra kahevAya che. bhANejanI apekSAe te ja puruSa mAmA kahevAya che. eTale je eka puruSa che te ja pitA che, te ja putra che, te ja mAmA che. Ama aneka saMbaMdhIonA saMbaMdho hovA chatAM pitApuruSa paNa e ja che, putrapuruSa paNa e ja che, mAtalapuruSa paNa e ja che. puruSamAM koI bheda nathI. pitA-putrAdi rUpe te ja puruSano vyavahAra karAya che tevI rIte rUpa, rasArirUpe dravyano ja vyavahAra karAya che. rUparUpe paNa te ja dravya che, rasarUpe paNa te ja dravya che temAM koI bheda nathI. abhinna evA eka jinadatta Adino janya-janaka bhAvAdi aneka saMbaMdhanI apekSAe pitA vagereno vyapadeza thAya che paNa te jinadattAdi puruSarUpa vastuthI pitRtva vagere koI jAtyantara artha nathI. kema ke pitRtva Adi puruSamAM ja vRtti che. tevI rIte dravya paNa cakSu Adi indriyono viSaya thatuM rUpAdinA vyapadezane pAme che mATe rUpa, rasa vagere dravyathI arthAntarabhinna nathI. te badhAM dravya ja che. mATe dravyathI judA koI guNa nathI. dravyathI juduM karma nathI karma paNa dravyathI bhinna nathI. kema ke kriyA to visasA ke prayoganI apekSAvALo dravyano 1. pR. 37 juo. Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra 430 piraNAma che. tadbhAvarUpa che. arthAt dravyano bhAva che. kriyA paNa dravyarUpe pariName che. dravyathI abhinna che. AthI kriyA pariNAma e dravya ja che. eTale dravyathI juduM karma nathI. sAmAnya-vizeSa paNa dravyathI atirikta nathI... evI rIte sAmAnya ane vizeSa paNa dravyathI abhinna che. kema ke dravyanA grahaNa sivAya sAmAnya ane vizeSanuM paNa grahaNa thaI zakatuM nathI. dravyanuM grahaNa na thAya to sAmAnya ane vizeSa buddhi thAya nahIM. mATe sAmAnya-vizeSa paNa dravya ja che. A pramANe saMgraha naya je dravyArthikanI zuddhaprakRti che te eka ja dravya mAne che. Ama ApaNe dravyAstikanAM arthapadomAMthI zuddha dravyArthika saMgraha nayane abhimata 'dravyaM' 'dravya ja eka sat che' te arthapadanuM ciMtana karyuM. have 'vya' ane 'vyApi' A arthapadanuM ciMtana karIe chIe. avizuddha (azuddha) dravyArthikano bheda naigamanaya kahe che ke--eka dravyathI pravRtyAtmaka, nivRtyAtmaka vyavahAra banI zake nahi. mATe bhedanuM nibaMdhana eTale kAraNa dvitvAdi saMkhyA che. te dvitvAdi saMkhyAno vyavahAra sakaLa lokavyavahAramAM samartha siddha thAya che. eTale 'vya' ane 'dravyAni' A arthapado che. jo dvitvAdi saMkhyA na manAya to ekatva saMkhyA paNa na bane. bhedavyavahAra che tenuM kAraNa dvitvAdi saMkhyA che. jo dvitpAdi saMkhyA mAnavAmAM na Ave to ekatva saMkhyA to eka eka vastumAM rahelI che. A pratyeka vastumAM raheluM ekatva e koInuM bheda pADanAra banI zakatuM nathI. eTale ekatva e koInuM vizeSaNa banI zake nahi, ane bhedano vyavahAra to thAya che. vaLI ekatva saMkhyA bhedanA vyavahAramAM kAraNa banI zakatI nathI. dvitpAdi saMkhyA mAnavAmAM Ave to ja ekatva saMkhyA banI zake. arthAt ekatva saMkhyAno vyavahAra thAya. mATe dvitvAdi saMkhyA mAnavI ja joIe. A rIte dravyArthikanI azuddha prakRti naigama nayanA abhiprAye, dvityAdi saMkhyAno vyavahAra thAya che. mATe tenA mate dhye' ane vyAni' A arthapado siddha thAya che. athavA azuddha dravyArthikanI prakRti vyavahA2 nayathI A arthapadonI vicAraNA karIe. kema ke saMgraha ane vyavahAra nayathI naigamanaya judo nathI. eTale naigamanayano sAmAnyAMza saMgrahamAM ja Avaze ane vizeSAMza vyavahAramAM ja Avaze, ane sAmAnya ane vizeSathI judo to koI prakAra che nahi mATe naigamanayano svataMtra to koI viSaya rahyo ja nahi. 1. samavAya paNa dravyathI atirikta nathI. kema ke samavAyanA saMbaMdhI guNa, karma, sAmAnya, vizeSa dravyathI atirikta nathI to samavAya paNa dravyathI atirikta nathI te samajAya tevI vAta che. mATe ahIM samavAyano ullekha karyo nathI. Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5: sUtra-31 431 viSaya na rahyo eTale viSayavALo viSayI paNa rahyo nahIM. mATe svataMtrapaNe to naigamanayano abhAva che. have AvuM ja vicArIe to dravyArthikanI zuddha prakRti je saMgraha che tenuM arthapada "dravya che e to nizcita che je ApaNe vicArI gayA. to have dravyAstikanI ja azuddha prakRti je vyavahAra naya che tenA dvArA ja vicAra karavAno rahyo. mATe ApaNe have vyavahAra nathI vicArIe chIe. vyavahAra nayano koI evo aMza che ke je mAtRkApadathI judo "dravya" ke "dravyANi' A arthapadane svIkArato hoya ? mATe ja kahevAya che ke vyavahAra nayanA so bheda che. tethI temAMno koI eka aMza che je deza, kALa ane saMkhyAnA bhedane svIkAre che. tenI apekSAe dravya" ane "dravyANi' A vikalpa saMbhave che. A rIte ApaNe dravyArthikanI azuddha prakRta naigama ane vyavahArathI "dravya ane dravyANi' A arthapadonI vicAraNA karI. have bhASyanI pahelI paMktinA aMte rahela "satu' zabdano vicAra karIe chIe. satu utpAdAdi traNa prakAre che ane te utpAdAdi traNa dravyathI jyAre arpita karIe arthAtu sanI jyAre dravyarUpe vivakSA karIe tyAre batAvela saMkhyA eTale vacanabhedane prApta kare che. te A pramANe dravya "dravya" "dravyANi" koI paNa kALe ekavacana, dvivacana ane bahuvacana A traNa vacanathI jenuM pratipAdana thAya che-pratipAdana karavA yogya che te dravya sivAya anya koI sat nathI. arthAt dravya ja satu. che, be dravyo ja sat che, dravyo ja satu che. kema ke "dravya A pramANe apadiSTa-prayoga karIe to "sa"nI pratIti thAya che, "dravya' prayoga karIe tyAre "satI' ane 'dravyANi prayoga karIe tyAre "santi' AvI pratIti thAya che. A pramANe vyasta ane samasta dravyomAM ja "sat' pratIti thAya che. kAraNa ke mAtra dravyamAM ja sat che, dravyamAM ja "satu niyatavRtti che. kema ke dravyathI judA padArthano abhAva che mATe dravya sivAya bIje "setu" prApta thatuM nathI. arthAt dravya sivAya koI paNa padArthanI sattA nathI mATe satu cokkasapaNe dravyamAM ja vRtti che. mATe dravyomAM ja "satu' pratIti thAya che. 1. naigama ane vyavahAra to traNe arthapado mAne chatAMya ahIM te batAvyA mATe TIkAdAre 100 bheda paDe che temAMnA koI bhedathI A be viklapa bane che ema kahyuM lAge che. vyasta = utpAda-vyayanuM aikya ane prauvyanuM aikya. samasta = utpAda-vyaya ane prauvya traNenuM aikya... Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra A rIte dravyanI arpaNAthI utpAdAdine ekavacanAdi saMkhyAthI eka, dvi, bahutvano bodha thAya che. arthAt samudita utpAdAdi traNanI ekatAnI vivakSA karIe tyAre 'dravyaM' AvuM ekavacana Ave, utpAda ane vyaya A be maLIne eka ane eka dhrauvya Ama benI vivakSAthI 'dravya' thAya ane eka utpAda, eka vyaya ane eka dhrauvya Ama traNa thayA eTale 'dravyANi' Ama bahuvacana Ave. 432 A prakAranA dravyArthika nayanI arpaNAthI traNe arthapado siddha thAya che. dravyathI bhinna koI padArtha nathI mATe satno lAbha dravya sivAya bIje nathI. dravya sivAya satnI upalabdhi nathI te vAtane siddha karato tarka... jo bIje 'sa'no lAbha thato hoya to dravyathI bhinna evA koI guNa ke karmAdimAM 'sa'nI vRtti che AvI AzaMkA karI zake, paNa te sat-dravyathI bhinnamAM vRtti ja nathI arthAt bIjAmAM rahetuM ja nathI. A ja artha bhASyanA vacanathI eTale ke bhASyanA A bIjA vAkyathI jaNAya che. 'asannAma nAsti' 'asat' A pramANe je saMzInuM nAma hoya evuM te saMzIrUpa asat nAmavALuM koI che nahIM athavA saMzIrUpano abhAva hovAthI asat e saMjJA nathI. kema ke saMjJA ane saMzInI paraspara sApekSatA hoya che. arthAt saMzIne laIne saMzA che ane saMjJAne laIne saMzI che. saMzI hoya to saMzA che ane saMjJA hoya to saMzI che. Ama baMne paraspara sApekSa che. eTale asat nAmavALo koI nathI ane A nAmavALo koI na hovAthI 'asat' evuM nAma paNa nathI. A rIte 'asat' zabdathI guNAdino abhAva ja kahevAya che, ane te guNAdino abhAva dravyAstikanA matamAM dravya ja che. A prakAre dravyArthika dravyAstikanA arthapadanI bhAvanA karI--vicAraNA karI. bIjA AcArya bhagavaMto bhASyane A rIte kahe che. 'amannAma nAOva'... avadhAraNapUrvaka asatno pratiSedha kare che. eTale 'asat jevI koI cIja che ja nahIM' AvuM kahe che. A sarva dravya che. A pramANe saMgraha karavAne icchato dravyAstika 'sarva dravya che' ema kahIne mAtRkApadAstika vagereno paNa sarvamAM samAveza kare che. tethI 'sat' A pramANe kahevAya tyAre ekatva(dravya), dvitva (dravye) ane bahutva(dravyANi)mAMthI koI paNa eka ukti-kathanamAM teno avarodha thaI jAya che. eTale ke samAI jAya che. kema ke 'sat' ja padArtha che. eTale dravyane 'vya sat' Ama ekavacana lagAvIne bolo ke dvivacanathI jye satI' kaho ke bahuvacanathI 'dravyApi santi' kaho paNa 'sat' Ama kahevAthI sat ja hovAthI sattvathI dravyano saMgraha thaI jAya che. koI paNa sat bAkI rahetuM nathI. evI rIte 'dravya', 'dravya', 'vyApti' emAMthI koInI paNa ukti karo to dravya ja thaze. badhA satno saMgraha thaI jAya che. kema ke sat mAtra dravya ja che ane asatno abhAva che. mATe Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 sUtra-31 433 sat kaho ke dravya kaho baMne eka ja che. sat kaho to te dravya ja che ane dravya kaho to te ja sata che. eTale sat kahevAthI dravyano ane dravya kahevAthI satno saMgraha thaI jAya che. A pramANe saMgraha naye dravya ja che. Ama dravyAstikapaNA vaDe potAno abhiprAya prakAzita karyo tyAre vyavahAra naya mAtRkApadanA upanyAsathI potAno abhiprAya khole che. arthAt have ApaNe mAtRkApadanAM arthapadone vicArIe chIe. mAtRkApadAstika dravyArthikanA arthapada bhASya -mAtRkApadAstika dravyArthikanA paNa eka mAtRkApada, be mAtRkApada athavA aneka mAtRkApada e sat che. amAtRkApada, be amAtRkApada ane aneka amAtRkApada asat che. TIkA - mAtRkApadAstikanuM svarUpa... mAtRkApadAstikanuM svarUpa dharmAstikAya vagereno udeza mAtra ja che. arthAtu dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pagalAstikAya, jIvAstikAya A nAma mAtra ja che. vyavahAranayanI mAnyatA... A vyavahAranaya dharmAstikAyAdi ghaNAM dravyone mAne che paNa saMgrahanayanI jema eka dravyane ja mAnato nathI. kema ke saMjJA (dharmAstikAyAdi) ane svalakSaNa(gayupakArakatvAdi)thI zUnya abheda evuM dravya ja eka sat che AvuM nirUpaNa vyavahAra karanArA laukika parIkSakonI buddhimAM AvI zake nahi. kAraNa ke jagatamAM mAtra eka ja dravya che to vyavahAra kono karavAno ? abhinna svabhAva dravyamAtra sat che arthAt dravyamAtra ja sat hoya to jenAM pravRttinimittako judAM judAM che tevI saMjJA paNa arthabhedathI bhinna nathI, ane pravartaka, nivartaka potapotAno asAdhAraNa dharma nathI eTale saMgraha nayanA matamAM lokayAtrAnuM vilopana thAya. lokavyavahAra cAlI zake nahi. mATe vyavahAra mATe vastuno svIkAra che, ane te vyavahAra prAyaH bhedathI siddha thaI zake che, ane te to dravyAstikane svIkAranAra evA te paNa 'davya "cce" "vyANa' A padothI batAvelo ja che. eka artha kahevo hoya to ekavacana, be artha kahevA hoya to dvivacana, ane bahu artha kahevA hoya to bahuvacana A pramANe ekavacanAdi saMkhyA mAM bheda pADanArI che. jo bheda svIkAravAmAM na Ave to ubhaya svarUpa ane bahuvarUpa vastu rahe nahi. to ubhaya svarUpa ane bahutvAdi svarUpano abhAva hovAthI dvivAdi saMkhyA kyAM rahe ? A dvivAdi saMkhyAnI vyavasthA mATe satano bheda svIkAravo Avazyaka ja che. * avAjara zaMkA - satuno bheda pADo cho te satano bheda pADavAnI jarUra nathI. paNa satu. eka ja mAno ane dravya aneka mAnavAthI dravya' ane "dravyANi A vikalpo banI zakaze. paNa sat mAM satI ane kSatti kevI rIte bane ? tenuM pratividhAna - sat ane dravya baMne eka ja che, be judAM nathI. mATe sat eka ane dravya aneka ema mAnI zakAya nahIM. zuddha dravyAstikanA mate to dravya ane satano bheda ja nathI. Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 tattvArtha sUtra kema ke dravya ja sat che ane sat ja dravya che. dravyarUpa dharmI ane sata rUpa dharmIno bheda ja nathI. dravyathI juduM koI sattva nathI. ane satthI juduM koI dravyatva nathI. baMne samaniyata che, ane samaniyata hoya te eka hoya. eTale jo sat eka che to dravya paNa eka ja hoya. ane tethI 'dravya A pramANe ekavacanAnta prayoga ja bane paNa dvivacana ke bahuvacanano prayoga thAya nahIM. eTale 'dravya', 'dravyANi' A prayoga banI zake nahIM. kema ke je eka saMkhyAvALuM sat che te dvivAdi saMkhyAno Azraya karI zakatuM nathI. siddhAMtavAdIno javAba. A rIte satu ane dravya eka che mATe dravya ekavacanamAM Ave AvuM tuM je kathana karI rahyo che te barAbara nathI. kema ke "dravya dravya" "dravyANi' A pramANe eka vacanAnta dvivacanAnta, bahuvacanAtta prayoga thAya che. eTale 'dravya' e eka che, "dravya' e be che ane 'dravyANi' e bahu che. Ama eka e eka che paNa be nathI, be che te be che paNa eka nathI A pramANe lokavyavahAramAM pravINe saMkhyAbheda hovAthI satno bheda svIkAravo ja joIe. A rIte vyavahAra naye rajU karyuM ke vyavahAra to bhedathI ja thAya. abhinna evuM eka satu mAnavAthI vyavahAra na thAya. mATe satano bheda avazya svIkAravo ja joIe. prazna :- to e bheda kevI rIte svIkAravo? satuno bheda kevI rIte che? AvI zaMkA thatAM praznakAra prazna pUche che ke e kayuM dravya che ? uttara :- dharma, adharma, AkAza, pudgala ane jIvanA bhedavALuM A dravya che. saMgraha na mAtra abhinna eka ja dravya mAne che jyAre vyavahAra naya A pAMca dravyone svIkAre che. prazna :- zA mATe ATalAM ja svIkAre che? uttara :- gati, sthiti, avagAha, zarIrAdi ane paraspara sahAyaka thavAmAM upakArI A dravyo che mATe upakArane laIne ATalAM upakArI che. A rIte gati AdimAM upakArI, dharmAdinA bhedavALuM A dravya che. A badhA upakAro judA judA che mATe judA judA svIkAravA joIe. AvuM dharmAdi saMjJA ane gayupakArAdi svalakSaNAdithI juduM A dravya sAro vyavahAra prApta karAvavAmAM samartha thAya che ? hA, saMjJA ane svalakSaNAdithI judAM A dravyo sAro vyavahAra karavI zake che. paraMtu nirbheda eTale ke jemAM bheda(vizeSa) nathI evI vastu arthAtu kevala sAmAnya vastu koI paNa vyavahArayAtrAne abhimukha karI zakatI nathI. sAmAnyathI vyavahAra thaI zakato nathI paraMtu dravyavizeSa eTale ke aneka dravya mAnavAmAM Ave to ja vyavahAra thaI zake. mATe dharmAdi aneka dravyo mAnavAM ja joIe. vaLI bhedanI pradhAnatAmAM ja arthAta vizeSane pradhAna rAkhIe to ja dharmAdi pAMca Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5H sUtra-31 435 dravyamAMthI koI paNa eka dravyanI vivakSA karIe tyAre "mAtRkApade satu' Avo vyavahAra thAya. arthAtu dharmAdimAMthI koI paNa eka dharmAdi prazna laIe tyAre "mAtRkApada sa' che. A pAMca dravyamAMthI benI vivakSA karIe tyAre "mAtRkApade satI Avo vyavahAra thAya. eTale ke dharma ane adharma ke dharma ane AkAza ke adharma ane AkAza ityAdinI vivakSAthI satI eTale ke "be mAtRkApada sata che" ane dharmAdi pAMcamAMthI traNa dharma-adharma-AkAza, cAra dharma-adharma-AkAzajIva ke pAMcanI dharma-adharma-AkAza-pudgala ane jIvanI vivakSA karIe tyAre "mAtRkApadAni santi' arthAt dharmAdi traNa, cAra ke pAMca mAtRkApada sat che. A pramANe prativiziSTa (vizeSa) vyavahAranI prasiddhi che. eTale ke bhedane grahaNa karIne ja vyavahAra thAya che. AthI paraspara vyAvRtta (bhina) sattvarUpa svabhAvanI arpaNA-vivekSAthI ja dharmAdi dravyo che. arthAt dareka dravyonA svabhAva judA judA che. dharmAstikAyano ga-pakAratva svabhAva dharmAstikAyamAM che. adharmAstikAyano sthityupakArakatva svabhAva adharmAstikAyamAM che evI ja rIte AkAzAdimAM potapotAno svabhAva che. A darekanA paraspara bhinna svabhAva che te svabhAvanI arpaNAthI ja A dharmAdi dravyo che. jo paraspara bhinna svabhAvonuM arpaNa karavAmAM na Ave to A dharmAdi nathI. kAraNa ke A dharmAdi pAMce ekabIjAmAM asaMkramitarUpe rahelA che. mATe te mAtRkApadonA sattvane laI "mAtRkApadaM', "mAtRkApade "mAtRkApadAni' A vikalpo yuktiyukta che te batAvIe chIe. dharmAstikAyanuM svalakSaNa je gayupakArakatva che te koI paNa kALe adharmAstikAyanuM lakSaNa banatuM nathI. AthI je che te mAtRkApada che. je sat che te mAtRkApada, be mAtRkApada ane aneka mAtRkApado che. A rIte traNa vikalpothI dharmAdi pAMceno saMgraha karyo che. te A rIte--dharmAstikAyAdi satu che te judA judA che. temAMthI koI paNa eka dharmAstikAyAdinI vivakSA karIe tyAre eka mAtRkApada sat kahevAya. dharmAstikAya, adharmAstikAya benI vivakSA karIe tyAre be mAtRkApada sat kahevAya ane dharmAdi anekanI virakSA karIe tyAre aneka mAtRkApada sat kahevAya che. kema ke je sat che te mAtRkApada che. mAtRkApada sivAya koI sata che ja nahIM. ane mAtRkApada dharmAdi dravyo che. mATe "mAtRkApadaM' Adi traNa vikalpothI dharmAstikAyAdi pAMcenuM grahaNa karyuM che. prazna- zA mATe A dharmAdi pAMca mAtRkApada kahevAya che? uttara :- jeTalA bheda (vizeSo) che te saghaLAya vizeSonA samUhane janma ApavAmAM hetu che arthAt sakaLa bhedanA samUhanuM kAraNa che mATe mAtRkA (mAtA)nA sthAnamAM rahela A dharmAdi mAtRkApada kahevAya che. 1. mathI laIne phrakAra sudhInI akSaramAlA e mAtRkA che. kema ke enAthI ja badhAM varSo, pada, vAkya, graMtha bane che. arthAt A badhAMnuM mULa akSaramALA che tema sakaLa vizeSonuM mULa A dharmAdi pAMca che mATe te mAtRkApada kahevAya che. Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 tattvArtha sUtra A dharmAdithI anya koI sata nathI. arthAt A pAMca sivAya kazuM che ja nahIM. A rIte vyavahAranayanA mate pU. bhASyakAra mA mAtRkApada ja sat che tenA traNa vikalpo batAvI pAMce dravyono saMgraha karyo ane te ja sat che te jaNAvyuM. have pU. bhAkAra ma. "amAtRkApadaM vA" A bhASyathI dharmAdimAM je paraspara vyAvRtti che tene spaSTa kare che arthAta amAtRkApadanA vikalpo dvArA te parasparanI vyAvRtti dharmAdi pAMcamAM ja che enAthI bhinnamAM nathI eTale amAtRkApada paNa te pAMca ja che. te batAvI rahyA che tene ApaNe vicArIe chIe. dharmAstikAyAdi pAMca mAtRkApada ja sata che to tenAthI juduM koI amAtRkApada asat kahevAtuM hoya evuM kema na bane ? jo dharmAdi pAMcathI bhinna koI vastu hoya to to temAM amAtRkApada Adi vikalpono vyapadeza yukta banI zake paraMtu dharmAdi pAMcathI judI koI vastu ja nathI. jene tame amAtRkApada kahI zako, ane saMjJA ane svalakSaNa Adino abhAva hovAthI te asat che. mATe dharma ja adharmanA lakSaNathI judo paDato te adharmanA lakSaNarUpe asat kahevAya che. evI rIte adharma e dharmanA lakSaNathI judo paDato te dharmanA lakSaNarUpe asat kahevAya che. AvI rIte bAkInA astikAyomAM paNa vicAraNA karavI joIe. A rIte dharmAdithI juduM koI amAtRkApada asat kahevAtuM hoya tevuM banI zake nahi. Ama ApaNe vicAryuM ke dharmAdi dravyo ja sat che ane asat che. paraspara potapotAnA lakSaNathI sat che ane paraspara bIjAnA lakSaNathI asat che. ' evI ja rIte A dharmAstikAyAdi ja mAtRkApada che ane amAtRkApada che te kevI rIte te batAvIe chIe. sarva sanI gativizeSonA janmamAM hetu hovAthI dharmAstikAya mAtRkApada che ane te ja dharmAstikAya sarva sanI sthiti vizeSathI janmelI vyAvRtti-bhedanI apekSAe amAtRkApada che. A ekavacanane laIne samajAvyuM. A rIte dvivacana ane bahuvacanamAM vicAraNA karI levI. te A pramANe A pAMcanI madhyamAM svalakSaNa vaDe benI vivakSA karIe tyAre "mAtRkApade A vikalpa bane. traNa, cAra ke pAMcanI svalakSaNa vaDe vivakSA karIe tyAre "mAtRkApadAni A vikalpa bane. evI ja rIte A pAMcanI madhyamAM bIjAnI vyAvRttivizeSathI benI vivakSA karIe tyAre "amAtRkApade A vikalpa bane. traNa, cAra ke pAMcanI bIjAnI vyAvRttivizeSathI vivakSA karIe tyAre "amAtRkApadAni' A vikalpa bane. A badhAno matalaba e che ke--dharmAstikAya gativizeSonuM kAraNa che eTale ke jema janma ApanArI mAtA hoya che tema dharmAstikAya gativizeSanA janmamAM kAraNa hovAthI mAtRkApada che, Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5: sUtra-31 437 ane sthitine janma ApanAra nathI mATe te ja dharmAstikAya amAtRkApada che. eTale gatimAM upakAra karanAra che mATe dharmAstikAya mAtRkApada che ane sthitimAM upakAra karanAra nathI mATe dharmAstikAya amAtRkApada che. A "mAtRkApadaM' ekavacanamAM rAkhIne vicAraNA karI. tevI rIte dvivacana ane bahuvacanamAM paNa vicAraNA karavI. dvivacanamAM dharmAstikAya ane adharmAstikAya bene levA ane mAtRkApadane "mAtRkApade dvivacanAnta rAkhavuM. eTale dharmAdharma gati-sthitinA janmano hetu hovAthI A be mAtRkApada che. arthAtu gatimAM kAraNa dharma che eTale e eka mAtRkApada ane sthitimAM kAraNa adharma che eTale e bIjuM mAtRkApada che. Ama be mAtRkApada kahIe tyAre dharma ane adharma Ave, paNa A ja be Ave evuM samajavuM nahi. pAMcamAMthI koI paNa be levAya. gati-sthitinI apekSAe dharmAdharma be "mAtRkApada' ane avagAhanI apekSAe baMne "amAtRkApada che. kema ke te baMne avagAhamAM kAraNa nathI. evI rIte gati-sthiti-avagAhanI apekSAe dharma-adharma-AkAza "mAtRkApadAni bahuvacanAtta prayoga thAya kAraNa ke ghaNA mAtRkApada che. ahIM paNa pAMcamAMthI koI paNa traNa laI zakAya. A ja dharma-adharma-AkAza paraspara upakAranI apekSAe "amAtRkApada' che. kAraNa ke temAM kAraNa nathI. A rIte pAMce paraspara ApekSika "mAtRkApada che ane amAtRkApada che. pAMcamAMthI koI paNa ekanI vivakSA karIe tyAre ekavacana, koI paNa benI vivakSA karIe tyAre dvivacana ane traNa, cAra, ke pAMcanI vivakSA karIe tyAre bahuvacanano prayoga thAya. mAtRkApada ane amAtRkApada paraspara ApekSika che te batAvavA mATe ja pU. bhASyakAra ma. mAtRkApada batAvavAnA hatA to paNa tenI sAthe amAtRkApada batAvyA. tethI dravyAstikAdi koI mAtRkApadathI bhinna nathI. dharmAstikAyAdi mAtRkApada che e ja padArtha che. enAthI juduM koI prauvya ke utpAda ane vinAza nathI. A badhAno samAveza dharmAstikAyAdimAM ja che, ane A badhA dharmAstikAyAdithI abhinna hovAthI e dharmAstikAyAdi ja che. eTale mAtRkApada e ja vizvamAM vastu che. have bIjI rIte dharmAstikAyAdi mAtRkApada che te batAve che. dharmAstikAyAdi apaharUpa che ane anapoharUpa che tenI vyavasthApUrvaka apaharUpaanapoharUpa dharmAstikAyAdi mAtRkApadAstika che tenI siddhi kare che. dharmAstikAyanI gati svabhAva, adharmAstikAyano sthitisvabhAva, AkAzAstikAyano avagAha-svabhAva, pudgalano zarIrAdi upakAraka svabhAva ane jIvano paraspara sahAyaka 1. "Adi padathI utpannAstika ane paryAyAstika levA. kema ke dravyAstikanA matamAM A baMneno paNa mAtRkApadamAM ja aMtarbhAva thAya che. Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 tattvArtha sUtra svabhAva che. A svabhAvanI ekabIjAmAM saMkrAnti-praveza nathI. arthAtu dharmAdinA je svabhAva che te svabhAvanI asaMkrAnti che. A svabhAvanI asaMkrAnti hovAthI ekabIjAmAM ekabIjAno apohabhAva che. dharma adharma nathI banato ane adharma dharma nathI banato. A apohabhAva che. A paraspara apohabhAva hoya to ja padArthanI vyavasthA banI rahe. jo ekabIjAno svabhAva ekabIjAmAM saMkrAnta thaI jAya to padArthano nizcaya thAya nahi, ane nizcaya thAya nahIM to padArthano paricaya ja ApI zakAya nahIM eTale moTI avyavasthA thaI jAya. dharmAdino svabhAva dharmAdimAM ja rahe che, bIjAmAM saMkrAnta thato nathI ane bIjAmAM saMkrAnta nahi thato hovAthI apohabhAva bane che. eTale dharmAstikAyAdi adharmAstikAyAdirUpe thatA nathI. Ama paraspara svabhAvanI asaMkrAntithI paraspara apohabhAva thAya che tethI padArthanI vyavasthA barAbara banI rahe che. A apoha be prakArano che. (1) anugata apoha, (2) ananugata apoha. sallakSaNano bIjAthI vyavaccheda vaDe arthAt bIjAnI vyAvRttithI eka apoha bane che te anugata apoha kahevAya che. dA. ta. jema pramANa ane prameya sat che. je pramANa nathI ane prameya nathI te asat ja che. pramANa ane prameya sat che. A sanI anyathI vyavaccheda eTale anyathI vyAvRtti, A pramANa ane prameyanI anya apramANa ane aprameya che. A apramANa ane aprameyathI je vyAvRtti te pramANa ane prameyamAM che te ja apoha che. arthAtu sallakSaNa (sat svarUpe) pramANa prameya teno tenAthI anya apramANaaprameyathI vyAvRtti te pramANa ane prameyamAM A sallakSaNarUpa pramANa ane prameyano apramANa ane aprameyathI apoha che. ahIM pramANa ane prameya baMne sat che, asatI koI nathI. eTale asad vyAvRttirUpa sattva lakSaNanA apoha vaDe pramANa ane prameya baMneno saMgraha thaI jAya che. pramANa ane prameya sata rUpa che tenA sivAya apramANa ane aprameya e asatu che eTale asatnI vyAvRttithI sallakSaNano apoha sarvamAM che. mATe A anugata apoha kahevAya che. have bIjo ananugata apoha che te dharmInI apekSAe che. dharmantaramAM utpanna viziSTatAthI dharmentarano abhAvarUpa apoha te ananugata apoha kahevAya che. eka dharmathI bIjA dharmImAM--dharmantaramAM utpanna thayela-rahela je vaizistra, A vaizistrane laIne eka dharmImAM bIjA dharmIno abhAva batAvavo te dharmInI apekSAe bIjo apoha che. Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5: sUtra-31 439 dA. ta. jIva ajIva nathI, ghoDo gAya nathI. jema jIva eka dharmI che, ajIva bIjo dharmI che. A be dharmIono paraspara ekabIjAmAM apoha-abhAva che. kema ke ekamAM caitanya che. jIva caitanyaviziSTa hovAthI jIvamAM dharmantara je ajIva che tenAthI vaizistra che. eTale jIva e ajIva nathI. mATe jIvamAM ajIvano apoha che. kema ke jIvamAM ajIvathI vaizistra che. tevI rIte azva e gAya nathI. dharyantara je gAya che teno dharmantara azvamAM apoha che. kema ke azva, gAya karatAM viziSTa-bhinna che. A rIte bIjI rItanA apohamAM dharmIne pradhAna banAvIne vicAra karavAmAM Ave che. eka dharmI bIjA dharmarUpe nathI. kema ke e baMnemAM potapotAnI viziSTatA rahelI che. e viziSTatAne lIdhe eka dharmIno bIjA dharmomAM apoha che. jemAM apoha batAvavo che temAM je viziSTatA che te temAM ja che. bIjA dharmImAM nathI. ahIM pAMca dharma che. te pAMce viziSTa che. e viziSTatAne lIdhe dharmarUpadharmIthI dharmantara je adharmAstikAya che tenI apekSAe dharmAstikAyamAM viziSTatA che. A viziSTatAne lIdhe dharmamAM adharmano ane tevI ja rIte adharmamAM dharmano apoha che. A rIte jemAM je viziSTatA che te temAM ja rahe che, bIjAmAM nahi. mATe svabhAvanI asaMkrAntithI paraspara dharmAdino apoha che. tethI ja padArthanI vyavasthA che. A vicAraNAthI dharmAdimAM apoha batAvyo. have temAM anapoha batAvIe chIe. dharmAstikAyAdi paraspara bhinna che mATe apoha che e to vicAryuM paraMtu A apoha hovA chatAM paNa dravyo pAMca che. A vyavahAranI siddhi to tyAre ja thAya ke badhAmAM eka dravyatvarUpa sAmAnya manAya ! ane dravyatva e dharmAdi sarva dravyono sAdhAraNa dharma che. mATe anapoha che. te A rIte- dravyanI apekSAe badhAM dravya che. cetana hoya ke acetana baMne dravya che. dravyathI bhinna koI vastu ja nathI. eTale dravyAdezathI-dravyanI apekSAe dravyano apoha che ja nahi. dharma dravya che, adharma paNa dravya che. Ama pAMce dravya che. AmAMthI ekamAM paNa dravyano apoha nathI, anapoha che. Ama potapotAnA asAdhAraNa lakSaNanA bhedathI paraspara ekabIjAno apoha hovA chatAM dravyAdezathI dharmAdi sarvano anapoha che. pAMcamAM dravyatva raheluM che mATe ja dravyarUpe sarvamAM anapoha che. A rIte dravyatva sAmAnyane laIne badhAno anapoha che ane viziSTa lakSaNane laIne paraspara dharmAdino apoha che. A pramANe sAmAnya ane vizeSa aneka dharmane laIne apaharUpa ane anapoharUpa dharmAdi badhA mAtRkApadAstika che. vyavahAranayathI mAtRkApadAstika sata che ane eka, be ke ghaNAM Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 tattvArtha sUtra mAtRkApado A tenA arthapada che. A pramANe ApaNe dravyArthika nayano abhiprAya (1) dravyAstika sat ane (2) mAtRkApadAstika sat A bethI kahyo. have paryAyArthika nayano avasara Avyo tethI pU. bhASyakAra mA utpanAstika sanAM arthapado batAve che. utpanAstika paryAyArthikanA arthapada bhASya :- utpanAstikanAM traNa arthapada che. eka utpanna, be utpanna ke ghaNAM utpanna sat che, anutpanna, be anutpanna ke ghaNAM anutpanna asat che. TIkA - paryAyArthika nayanuM mULa arthAt teno AdhAra RjusUtra naya che. kema ke badhA paryAyArthika nayI RjusUtra na svIkArela vartamAna kSaNane laIne ja badhI vicAraNA kare che. eTale ApaNe paNa ahIM RjusUtra nayanA abhiprAyathI utpannAstika paryAyArthikanAM arthapado vicArIe chIe. A RjusUtra naya dharmAdi badhAM ja dravyo pratyutpanna-vartamAnakSaNarUpa che AvI pratijJA kare che. A kSaNo pUrva pUrvanI kSaNo karatAM vilakSaNa che. arthAt pUrvekSaNa karatAM uttara kSaNa vilakSaNa che, ane A ja satanuM lakSaNa che ke "je kSaNe kSaNe utpanna thAya che kema ke kSaNe kSaNe utpAda che te ja vastunuM lakSaNa che. arthAt "vat utpanna tat satuM' je utpanna che te ja satu che ane AkAzakusuma vagere anutpanna che te koI paNa rIte lakSya banatAM nathI. emAM vastunuM lakSaNa 'utpAda' e che ja nahi. have A RjusUtra nayane anusarIne dareka vyomAM vastu che tenI siddhi mATe temAM utpAdalakSaNa che tenI saMgati karIe chIe. te A pramANe AtmA kSaNe kSaNe bIjAM bIjAM jJAna, darzana vagereno utpAda thavo te ja AtmA che arthAtu AtmA te kahevAya ke--kSaNe kSaNe je jJAna, darzana Adino utpAda che. kema ke utpAda e vastunuM lakSaNa che. pudgala varNa, gaMdha, rasa, sparza, zabda, saMsthAna, aMdhakAra ane chAyAdino utpAda che te ja pudgalo che. eTale ke varNAdi utpAdarUpa pudgalo che. dharma, adharma, AkAza janAranI gatinA AkAre, sthiti karanAranI sthitinA AkAra ane avagAha lenAranA Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-31 441 avagAha AkAre utpAda thato hovAthI kSaNe kSaNe dharma, adharma, ane AkAza anya anya thAya che. eTale ke A naya dharmAstikAya, adharmAstikAya ane AkAzAstikAya tathA AtmAdi je dravya che tene dravya mAnato nathI. utpAdane ja satu mAne che ane utpAda e paryAya che. eTale paryAya ja mAne che. kSaNe kSaNe jJAna, darzanAdino je utpAda che te AtmA che. eTale jJAnAdi paryAyo che paNa AtmA e koI dravya nathI. e ja pramANe kSaNe kSaNe varNAdino je utpAda che te pula che. pudgala nAmanuM koI svataMtra dravya nathI. gatino utpAda e ja dharmAstikAya che. svataMtra koI dharmAstikAya nAmanuM dravya nathI. sthitino utpAda e ja adharmAstikAya che. adharmAstikAya nAmanuM koI svataMtra dravya nathI. kSaNe kSaNe avagAhano je utpAda che te ja AkAza che paNa AkAza koI svataMtra dravya nathI. A rIte dravyanuM nirAkaraNa karIne paryAyane sthApe che. A AtmAdinI vartamAna kSaNa ja satya (sata) che. tethI eka, abhinna sakaLa bhedavizeSonI hetu evI mAtRkApada nAmanI koI vastu nathI jenuM vyavahAra naye pratipAdana karyuM hatuM. arthAt vyavahAra nayane mAnya dharmAdi mAtRkApadane A naya svIkArato nathI. A rIte vyavahAra nayane dUra karavAthI vyavahAra nayanA AdhAra upara cAlatI badhI lokayAtrA naSTa thaI jaze ! nahIM thAya. kema ke vyavahAra naya laukika vyavahAranI siddhi mATe je mAtRkApadano svIkAra kare che te laukika vyavahAra paNa pratyutpanna-vartamAnakSaNathI sAdhya ja che. kema ke satuM hoya che te arthakriyAmAM samartha bane che. ane satu vartamAna kSaNa ja che. atIta kSaNa ane anAgata kSaNa asat che. kema ke utpAdavALo vartamAna kSaNa ja che. eTale atIta ane anAgata kSaNa asat hovAthI arthakriyAmAM asamartha che. tethI utpanna-vartamAna kSaNa ja che. arthAt utpAda yukta vartamAna kSaNa ja che. te satu che. jethI sakaLa lokamAtrArUpa laukika vyavahAra vartamAnakSaNathI ja sAdhya che. tethI utpanna kSaNa ja che. paNa atIta ane anAgata kSaNa nathI. atIzAvAzefpa gayuvayALAnanumakuFAlaDaceva | ti tatvArtha TipathAna pR. 406 alokAkAzamAM paNa agurulaghu paryAyono samaye samaye utpAda che ja. atra na saGgati aGgati // arthasya prayojanasya kiyA niSpattistasyAM sAmarthya zaktistadeva lakSaNaM rUpaM yasya vastunastadarthakriyAsAmarthyalakSaNam- nyAyabindu pR0 24. Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 tattvArtha sUtra te vartamAna kSaNamAM anvayi koI dravyAdi che nahIM. arthAt vartamAna kSaNamAM utpAda, utpAda ne utpAda paryAya ja che, paNa Ano AdhAra koI sAmAnya nathI ke jene dravyAstika naya dravya tarIke mAne che. tethI paramArthanA khojIne dravyAstika sata ke mAtRkApadAstika sat che ja nahIM paraMtu utpannAstika ja saMtatithI satu che. pachI bhale ne koI ene dravya kahe ke dharmAdi kahe paNa te dravya ke dharmAdi vAstavika rIte nathI. kema ke saMtAna je che te sAMvRta che. matalaba saMtAna svarUpe dravyAdino svIkAra e kalpita che. eTale dravya ke dharmAdine sat kahevuM te aupacArika che. paramArthathI dravya ke dharmAdi nathI, utpAda ja sat che. ane te vartamAna kSaNo ghaNA che, temAM eka vartamAna kSaNanI vivakSA karIe tyAre utpannAstikaM sata" Avo ekavacanAtta vikalpa thAya, be vartamAna kSaNanI vivakSA karIe tyAre utpanAstike satI Avo dvivacanAnta prayoga thAya ane traNa Adi vartamAna kSaNanI vivA karIe tyAre "utpannAstikAni santi' Avo bahuvacanAnta vikalpa bane. A pramANe vivalAthI je utpannAstika sat che te vyavahAra mATe ekatvAdi saMkhyAnA bhedathI niyama karAya che. eTale ke A paryAyArthika naya utpAdavALA vartamAna kSaNane ja sat-vastu mAne che. te vartamAna kSaNo ghaNA che temAMthI eka, be ke ghaNAnI vivalAthI vyavahAra mATe saMkhyAnA bhedathI te satano niyama karAya che. eka utpanAstika, be utpanAstika ke ghaNA utpanAstika. A pramANe RjusUtre potAnuM nirUpaNa karyuM.' have A naya dravyArthika naye je drAstika ane mAtRkApadAstika sat che A je kahyuM hatuM 1. ahIM dravya ane dharmAdi eTalA mATe bolyA ke saMgraha dravyAstika, dravya sAmAnyane ja mAne che ane vyavahAra dravyAstika, dharmAdi vizeSa dravya mAne che. sAMvRttaM kAlpanikam - sammatitattvasopAnam pR0 98 ahIM eka prazna thAya che ke pR. bhASyakAra ma. vyAstika, mAtRkApadAstika, utpannAstika ane paryAyAstika A pramANe cAra prakAranA sata kahyA. temAM ghaNAM arthapalani' kahIne dravyAstika naya pramANe dravya sata, mAtRkApadAstika pramANe mAtRkApada satu, amAtRkApada asatu, utpannAstika pramANe utpanna sata, anutyanaM asat ityAdi kahyuM paNa paryAyAstika pramANe sat ke asat koNa e kema batAvyuM nahIM ? uttara :- "tatra savadha ItyAdi bhASyanI TIkAmAM paryAyAstika pramANe satu ane asatu koNa te batAvI dIdhuM che tenA AdhAre Ama samajAya che ke-paryAya eTale vinAza, ane vinAzamAM jenI mati hoya te paryAyAstika. jeTalA utpAda che teTalA vinAza che. eTale samajAya che ke utpAda ane vinAza baMne avinAbhAvI che. tethI utpannAstikamAM jema "utpanna, utpanna, utpanAni vA' AvI utpanAstika satanI vyAkhyA karI tevI rIte payayAtikanI vyAkhyA paNa utpannAstikanI sAthe ekadama samAna hovAthI karI nathI. eTale ke "paryAyaH sata, paryAyau satI, paryAyAH satti evI rIte aparyAyaH asadu aparyAyI asatu, aparyAyAH asat vA A pramANe samajI levuM tevuM samajAya che. (ahIM paryAya = vinAza samajavuM) Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5H sUtra-31 443 tene haTAvavA be vikalpo kare che ke - he dravyArthika ! teM je dravyAstika ane mAtRkApadAstikano svIkAra karyo che te utpanna che ke anutpanna che? utpAdayukta che ke utpAdanA yoga vagaranA che ? jo pUrva vikalpane svIkAre eTale ke dravyAstika ane mAtRkApadAstika utpanna che ema svIkAre to amArA ISTanI siddhi thAya che. arthAt utpAdayukta che ema mAne to utpAdayukta to vartamAna kSaNo che. dravya ke dharmAdi to che ja nahi. jo bIjA vikalpane svIkAre eTale ke dravyAstika ane mAtRkApadAstika anutpanna che ema kahe to te asat siddha thaze. kema ke koI paNa rIte utpAdano emAM yoga (saMbaMdha) nathI. mATe ja pU. bhASyakAra ma. "anutyane anutyane, anutpanAni vA asat' A pramANe bhASya banAvyuM che. kema ke satvanuM svalakSaNa utpAda che ane A utpAdano dravya ane mAtRkApadAstika sarvamAM ayoga che arthAt utpAda rahita che. AthI utpAdano abhAva hovAthI anutpanna evA te sarve asat che. A rIte ukta prakArathI eTale ke A grantha sudhI je vicAraNA karI (cAra prakAranA satu AdinI) tenAthI - (1) dharmAdi dravya syAt sat (2) dharmAdi dravya syAhu asatu (3) dharmAdi dravya sAta avaktavya (1) dharmAdi dravya syAt nitya (2) dharmAdi dravya sAt anitya (3) dharmAdi dravya syAt nityAnitya A pramANe vikalponuM pratipAdana karavuM joIe ema sUcana karyuM. arthAt svAdvAdanI prakriyAthI anaMtadharmAtmaka vastu arpita ane anarpita vyavahArathI siddha che. temAM "satu' A aMzane laIne vicAraNA AraMbhI hatI. satu cAra prakAranuM che. kharekhara to utpAda-vyaya ane prauvyAtmaka sarva sat che chatAM tenA saghaLAya paryAyonI AkAMkSAthI A cAra bheda batAvavAmAM AvyA che te vicAryA bAda anAdi paryAyonI vivakSAthI A satu nitya che ane Adi paryAyonI vivaphAthI A satu anitya che ItyAdi vicAraNA karI tethI A upara mujabanA vikalponuM sUcana karyuM. 1. prazna :- ahIM to be ja vikalpa bolyA che trIjo vikalpa kyAMthI lAvyA ? uttara :- A bethI trIjo bane che mATe TIkAkAra ma. trIjo bolyA nathI paNa AgaLa bhASyano pATha mUkIne trIjo vikalpa levAno kaheze. tethI samajAya che ke "thA sa' ane 'thA ana' A baMne bhegA karavAthI trIjo vikalpa bane che. Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 tattvArtha sUtra have A vikalpono vistAra karAya che. arthAt saptabhaMgInI vicAraNA zarU thAya che. temAM dravyArthanayanI pradhAnatA rAkhIe ane paryAyanayane gauNa rAkhIe tyAre pahelo vikalpa thAya che. prazna :- pradhAna ane gauNabhAva kevI rIte samajavo? uttara :- prAdhAnya e zabdathI vivakSita hovAthI zabdane AdhIna che. matalaba jenI arpaNA karAya, jenA mATe zabdano prayoga karAya te pradhAna che ane jene mATe zabdano prayoga karyo nathI ane arthathI jaNAya te apradhAna eTale gauNa che. ahIM "dharmAdi dravya sAt sat A prathama vikalpamAM sat zabdano prayoga karyo che tethI "sa' e pradhAna che ane "asat zabdano prayoga karyo nathI eTale "asat' e arthathI gamyamAna hovAthI gauNa che. dravyane "asatu' kahenAra paryAyArthika naya che, ane sat kahenAra dravyArthika naya che. A prathama vikalpamAM "satu' zabdano prayoga karyo che te dravyArthika nayanA AdhAre che. mATe satu zabdano prayoga hovAthI dravyArthika naya pradhAna kahevAya ane arthathI gamyamAna hovAthI paryAyArthika naya gauNa kahevAya. A rIte dravyArthikanI pradhAnatA ane paryAyArthikanI gaNatAthI "dharmAdi dravya sAta sata A pahelo vikalpa thAya che. tevI ja rIte "syAt nitya' paNa samajavuM. tevI rIte paryAyanayanI pradhAnatA rAkhIe ane dravyanayane gauNa rAkhIe tyAre bIjo vikalpa thAya che. ahIM "dharmAdi dravya syAhu asatu A bIjA vikalpamAM "asa" zabdano prayoga karyo che. dravyane asat kahenAra paryAya naya che mATe paryAyanaya pradhAna che ane arthathI gamyamAna "" e gauNa che mATe dravyanaya gauNa che. A rIte paryAyanayanI pradhAnatA ane dravyanayanI gauNatAthI "dharmAdi dravya syAt asat' A bIjo vikalpa thAya che. tevI ja rIte "syA, anitya' paNa samajavuM. - have trIjo vikalpa jenI pU. bhASyakAra mAM AgaLa vivakSA karavAnA che te bhASyano A aMza..... "arpiteDanupanIe na vAcya sat iti asat iti vA" che. jeno artha A pramANe che sat ane asatnI yugapatuM arpaNa karIe ane kramathI arpaNA na karIe tyAre dravya sat ane asat che. A baMne ekasAthe kahenAra koI zabda na hovAthI "sat navajIvya A trIjo vikalpa bane che. Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sutra-31 445 A traNa vikalpo sakalAdezo che. zaMkA - vastu to anaMtadharmAtmaka che ane tame to sattva, asattva Adi eka eka dharmane laIne vastu sat che, asat che AvA vikalpa karo cho te kevI rIte saMbhave ? samAdhAna :- koI paNa guNI(vastu)no vizeSa bodha tenA pratyeka guNadharmanA paricaya vinA saMbhave nahi, ane sAmAnyathI vastu anaMtadharmAtmaka che ATalA ja paricayathI vyavahAra thaI zake nahIM mATe tenA eka eka guNone laIne vicAra karavo joIe. AthI A rIte "syAt sa" Adi vikalpo banI zake che. prazna :- A traNe vikalpo sakalAdeza kayAre bane ? uttara - jyAre aneka guNarUpe abhinna eka vastu kahevAya che arthAtu anaMtadharmAtmaka vastu che AvuM kahevAya che tyAre temAM tenA vizeSa bodha mATe dravyArthikanA AzrayavALA eka sattva Adi guNarUpe te vastuno upacArathI abheda karI tenA vibhAganA nimitta evA virodhI asatuM Adi bIjA guNono Azraya nahIM karatA mAtra te eka ja guNathI abhinna che AvuM jJAna karI sAt sat A prayoga karIe te sakalAdeza bane che. A traNa vikalpo sakalAdezo che. sakalAdezanI vyAkhyA jyAre eka vastu koI eka guNarUpe abhinna kahevAya kema ke guNarUpa sivAya guNInI vizeSa pratipatti thaI zakatI nathI. arthAt koI paNa guNIno koI paNa guNa sAthe abheda karIe tyAre guNa ane guNI abhinna thAya che, ane jyAre e guNanI guNInI sAthe abhedabhAvanI vivakSA karI tyAre guNIthI guNa vibhakta thayo nahIM mATe sakalAdeza bane che. dA. ta. jema "AtmA syAt sat A prayogamAM AtmA eka artha (guNI) che. sa-sattva e guNa che. A AtmAno sattva guNa sAthe abheda upacAra karyo. athavA matupunA lopa vaDe eTale ke guNa zabdane lAgelA matupunA lopa vaDe (sattvavAnuM AtmA 2. tatra vivakSAkRtapradhAnabhAvasadAghekadharmAtmakasyApekSitAparAzeSadharmakoDIkRtasya vAkyArthasya syAtkArapadalAJchitavAkyAt pratIteH syAdasti ghaTaH, syAnAsti-ghaTaH, syAdavaktavyo ghaTa ityete trayo bhajA sakalAdezAH / sammatitattvasopAne pR0 170 paM0 7 ahIM ane pATha hovAthI pachInA naLanAM... ItyAdi pAThano anvaya muzkela thaI jAya che to 'na khapeLa' pATha vAMcIe to sugama thaI jAya che. pU. haripakavRttI 7 "la ati tatrAma vana gugaLoco".A pramANe pATha che. bhaMgA ete trayo guNapradhAnabhAvena sakaladharmAtmakaikavastupratipAdakAH svayaM tathAbhUtAH santo niravayavapratipattidvAreNa sakalAdezAH, vakSyamANAzcatvArastu sAvayavapratipattidvAreNAzeSadharmAkAntaM vastu pratipAdayanto'pi vikalAdezA iti kecit pratipannAH / sammatitattvasopAnam pR0 169 paM0 24 Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 tattvArtha sUtra temAMthI vano lopa karI "sattvaguNa rahe teno AtmA sAthe abheda upacAra karavAthI "AtmA sa' che eno prayoga thAya.) sattvAdi guNathI niraMza-akhaMDa saMpUrNa AtmA vyApta kahevAne ISTa bane tyAre sakalAdeza thAya. arthAtu je guNathI padArtha vyApta che Ama kahevAne iSTa hoya tyAre te sakalAdeza vikalpa bane che. kema ke ahIM sattvAdi guNa abhedapaNe kahevo iSTa che teno virodhI asattva je vibhAganuM nimitta che tenuM AzrayaNa karAtuM nathI. arthAt asatnI vivalA thatI nathI paNa sattvanI ja vivakSA karI che. ahIM A "niraMza' ane "sakala' A be zabdano prayoga karyo che tene jarA spaSTa rIte vicArIe chIe. niraMza - A zabdanA prayogathI vastunA eka dezamAM eka guNano sadbhAva che, bIjA dezamAM bIjA guNano sadbhAva che. A rIte bhAgavRttivALA (bhAgathI rahenAra) emAM guNo nathI paNa saMpUrNa vastumAM badhA guNo rahelA che. tethI eka guNa rUpathI vastunA bhAganI pratipatti thatI nathI paraMtu akhaMDa eka vastunI pratipatti thAya che. A rIte niraMza eTale "akhaMDa' Avo artha samajavo. sakala :- A zabdaprayoga dvArA "niraMza' padathI je vAta karI hatI te vAtane spaSTa karI che. ahIM 'sakala' zabda "saMpUrNa arthavALo che, paNa sakala eTale "badhA' e arthamAM nathI. eka je akhaMDa hoya te saMpUrNa kahevAya paNa "badhA' na kahevAya. ahIM "niraMza' kahyA pachI sakala' zabdano prayoga che. to "niraMza'no artha "akhaMDa che mATe "sakalano artha "saMpUrNa ja thAya. A rIte niraMza ane sakala artha eka guNathI vyApta kahevA mATe ISTa hoya che tyAre salAdeza bane che. niraMza vastumAM badhA guNo potapotAnA nimittanI apekSAe vyApIne ja rahelA che. kema ke akhaMDa vastumAM vibhAgano abhAva che. eTale guNo vibhAgathI rahelA nathI to paNa eka ja guNanI vivalA che, temAM bIjA guNo hovA chatAM tenI virakSA nathI mATe eka guNa rUpe vastuno bodha thaI zake che. vibhAganuM nimitta asattva Adi guNonI vivaphA nathI mATe ja sattvAdi eka guNathI niraMza sakala vastu kahevA mATe ISTa bane che. tethI "syAt san' A sakalAdeza banI zake che. temAM dravyarthanayano viSaya sattva che. A sattva guNane laIne "sthAta sanuM A prathama vikalpa sakalAdeza kahevAya che. be guNane laIne guNIne kahenAra je vacana hoya te sakalAdeza nathI. kema ke be guNanI vivaphA bhedanI vivaphA sivAya banI zake nahi. guNInA vibhAganI kalpanA vagara thaI zake Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 447 adhyAya-5 H sUtra-31 nahi. guNIno eka bhAga A guNa che ane bIjo bhAga A guNa che. Ama guNI be bhAgarUpa thAya ! tethI te akhaMDa rahe nahi. guNIno vibhAga thaI jAya. eTale akhaMDarUpa saMpUrNa vastunuM be guNa vaDe pratipAdana karI zakAya nahIM ane eka guNa pote akhaMDa hovAthI ane vastuno bhAga paNa bhAgAntaranI vivakSA nahIM karavAthI vastunA svarUpanI jema akhaMDapaNe ja vivakSita hovAthI ekaguNa vaDe vastunuM pratipAdana karAya te sakalAdeza ja che. e ja bhaMga sakalAdeza banI zake che. be guNane laIne vastunuM pratipAdana sakalAdeza banI zake nahi. mATe ja kahe che ke--guNInA be guNa bhAgathI rahe che. kema ke guNI ubhayarUpa che paNa eka guNa bhAgavRtti nathI. eTale ke guNInA be guNa kahevA hoya tyAre tyAM buddhithI A aMzathI guNI sat che ane A aMzathI asat che Avo vibhAga pADavo paDe paraMtu eka ja guNa kahevo che tethI bhAgathI rahyo che Avo bheda paDI zake nahi. mATe sattvarUpa eka guNathI 'syAt sat AtmA' A saklAdeza che. A ja pramANe 'sa'nA vikalpanI jema 'syAt nityaH' A paNa vikalpa sakalAdeza che ema samajavuM. eTale 'AtmA smAt sa' evI rIte 'AtmA syAt nitya' A dravyArthika naya Azrita vikalpa thayA ke je sakalAdeza che. A rIte dravyArthika nayanI pradhAnatA ane paryAyanayanI gauNatAmAM banato prathama bhaMga akhaMDa saMpUrNa arthanI vivakSA karato hovAthI sakalAdeza che. te ja rIte paryAyanayanI pradhAnatA ane dravyanayanI gauNatAthI pravRtta thayela bIjo bhaMga paNa eka guNathI vastuno kahenAra hovAthI sakalAdeza che. te A pramANe-- paryAyanayanA AzrayavALA asattva ane anityatvane laIne 'syAt asat AtmA', 'syAt anitya AtmA' A pramANe kahevuM. eTale asattva ane anityatva A guNathI akhaMDa ane saMpUrNa AtmA vyApta che. A rIte asattva ke anityatva eka guNathI niraMza sakala AtmA vyApta che ema kahevA mATe iSTa che mATe A bIjo bhaMga paNa sakalAdeza che. have 'syAt mavattavya'A trIjo bhaMga paNa sakalAdeza che. te A pramANe ekasAthe sattva, asattvAdi ubhayaguNonI apradhAnatAmAM zabda vaDe, abhidheyapaNe upAttagRhIta nahi thatA hovAthI 'syAd avaktavya' bane che. arthAt artha dravyArthika nayanI pradhAnatAthI sat ane paryAyArthika nayanI pradhAnatAthI asat kahevAya che, paNa pradhAnapaNe satsat ekasAthe kahevA hoya to kayo zabda ? koI zabda ja nathI eTale arthathI gamyamAna thAya mATe apradhAnapaNe tenI vivakSA karIe chIe. to te vivakSAne jaNAvanAra 'avaktavya' zabda che mATe 'svAr avattavya' A bhaMga bane che. 1. vivakSAnI prakAra karanAra je vacanaprayoga te bhaMga kahevAya che. Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra A avaktavyaguNanA abheda upacArathI guNI niraMza sakala vyApta kahevA mATe iSTa che mATe 'syAd avaktavya' AtmA A vAkyaprayoga paNa salAdeza che. A rIte A traNe vikalpo akhaMDa, saMpUrNa vastune kahetA hovAthI sakalAdeza che. have ahIM koI prazna kare che ke-- 448 prazna :- 'sthAt sat' A kaI bhAvanA che ? AmAM zuM vicAravAnuM che ? uttara ahIM vicAravA jevuM che zuM ? kazuM ja vicAraNIya nathI. kema ke amAre tyAM saptabhaMgI apUrva eTale ke navA koI arthane kahetI nathI paraMtu vastunuM je svarUpa che te svarUpa ja prakAze che. eTale pramANathI prasiddha je padArtha che te ja saptabhaMgIthI kahevAya che. mATe kalpanAthI arpita (vivakSita) bhAvano viSaya bhAvya che ja nahIM. arthAt saptabhaMgIthI je kahevAya che te kAlpanika nathI. mATe emAM vicAravAnuM zuM ? pramANathI pratIta (prasiddha)--pramANabhUta anaMta dharmAtmaka vastu ja 'syAt sat', 'yAt nityaH' ityAdi bhaMgothI pratipAdana karavA yogya che. A vAta vistArathI batAvIe chIe. anaMta paryAyavALuM eka dravya vizvarUpa che. vizvarUpa kevI rIte ? atIta ane anAgata anaMtakALa saMbaMdhI aneka arthaparyAya ane vyaMjanaparyAyarUpe vizvarUpa che. zabdaprayoga vivakSAne AdhIna hovAthI jyAre je paryAyanI vivakSA hoya tyAre te paryAyathI anaMta paryAyavALI vastunuM kathana thAya che. A abhiprAyathI AgaLa kahe che ke AvI avasthA-paryAyavALI vastu (dravya) vartamAna paryAyamAM rahelI hovA chatAM paNa je je zabdathI kahIe te te paryAyanI sAthe saMbaMdhavALI che. kema ke atIta, anAgata paryAyono vartamAna samayamAM vartamAnarUpe abhAva hovAthI, jema avivakSAthI vacananI pravRtti thatI nathI tevI rIte vartamAna samayamAM avasthita paryAyomAM paNa je paryAyanI rUpe vivakSA hoya che te o. vaMjaNapajjAyassa u puriso puriso ti Niccamaviyappo / bAlAviyappaM puNa pAsai se atthapajjAo ||38|| vyaJjanaM zabdaH, arthavyaJjakatvAt tasya paryAyaH Ajanmano maraNAntaM yAvadabhinnasvarUpapuruSadravyapratipAdakatvaM ..... bAlAdibhedaM tu tasyaiva puruSasyArthaparyAyaH RjusUtrAdiH pazyati // sammatitattvasopAne pR0 166 ...mATI e vyaMjanaparyAya che ane ghaTa dravya arthaparyAya che. je mULa dravya che te vyaMjanaparyAya che ane ghaTAdi paryAyo che te arthaparyAya che. trikALa sparzI vyaMjana paryAya che ane *sUkSmavartamAnakALavartI arthaparyAya che je paryAya padArthanI sAthe traNe kALamAM rahe te vyaMjana paryAya ane je paryAya padArthanI sAthe vartamAna kSaNa mAtra 2he te artha paryAya, traNe kALamAM mATIno saMbaMdha rahe che mATe mATI vyaMjana paryAya che. ghaTamAM kSaNe kSaNe thatAM parivartana te arthaparyAya che..., dravyaguNa paryAyano rAsa (DhALa-14 gAthA 231) samayAtmaka vartamAnakALa te sUkSma vartamAnakALa, samayonA samUharUpa vartamAnakALane sthUla vartamAnakALa, Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 449 adhyAya-5 H sUtra-31 ja rUpe te ja paryAyanuM kathana thAya che. jema ke vartamAna paryAyamAM rahela vastu je je zabdathI kahevAya che te te paryAyonI sAthe saMbaMdhavALI che. kAraNa ke dravyane paryAyanI sahAya che ane paryAyane dravyanI sahAya che. dravya paryAyane choDIne rahetuM nathI ane paryAya dravyane choDIne rahetuM nathI. eTale anekAMtavAdanA sAmarthyathI vastunuM je sUcana karyuM che te vyavahAravirodhI nathI. kema ke anekAMtavAdane sAme rAkhIe to vyavahAramAM vAMdho Avato nathI. je je vyavahAra thatA hoya che te badhA vyavahAra anekAMtavAdanI sAthe koI kALe virodhI banI zakatA nathI. dA. ta. jema ghaTa', pAdi paNa che. zarata eka ja che ke 'syAtkAra' padathI yukta zabdathI kahevAmAM Ave to. arthAt 'syAt' padathI yukta 'ghaTaH syAt paTa:' A pramANe prayoga karavAmAM Ave to 'ghaTa paNa paTAdi thAya che'. vyavahAramAM virodha Avato nathI. A pramANe jainendra nyAya che. nyAyanI AvI vyavasthA hovAthI anaMta paryAyavALA puruSAdinA sAta prakAre vAcaka zabda pravarte che. 'svAd asti va' ityAdi. jema yuvatva paryAyamAM--yuvAvasthAmAM vartamAna puruSa puruSatvathI paNa bAlatva paryAyabAla avasthAthI nathI. arthAt puruSa yuvAna che paNa bALaka nathI. eTale yuvArUpe puruSa che paNa bALarUpe nathI. tethI 'svAd astyava' kahevAya paNa sarvAtmanA nahIM. eTale ke puruSa yuvAparyAyathI che, bAla Adi bIjA paryAyothI nahi. eTale 'syAt' padathI vivakSita paryAyathI padArthanuM astitva batAvAya che paNa puruSanA jeTalA paryAyo che te badhA paryAyothI astitva che evo artha batAvAto nathI. bhUtakAlIna, bhaviSyakAlIna badhA paryAyothI astitva nathI. dravyArthika nayathI anvayI vartamAna yauvana paryAyathI vidyamAna che, nahIM ke puruSamAM saMbhavatA anya bAlAdi paryAya vaDe puruSa vidyamAna che. paNa jo 'svAt' pada lagAvavAmAM Ave nahIM ane 'puruSa: atyeva' A pramANe niyama eTale avadhAraNapUrvaka kahevAya to maraNakALa sudhI 'puruSa' zabda ane teno artha vartamAna hovAthI nAstitvanA avakAza vagaranI astitvanI pratijJA karI hovAthI jema puruSatva ane yauvanathI puruSa vartamAna che-tema-bAla puruSapaNe paNa puruSa vidyamAna mAnavo paDaze ane bIjA 1. ... anantakAlena sarveNa vastunA sarvAvasthAnAM parasparAnugamenA''sAditatvAdavasthAtuzcAvasthAnAM kathaJcidananyatvAd ghaTAdivastu paTapuruSAdirUpeNApi kathaJcid vivRttamiti sarvaM sarvAtmakaM kathaJcid iti sthitam // sammatitattvasopAne pR0 160 paM0 8 matalaba badhI vastu badhI avasthAone prApta thatI hovAthI kathaMcit eka hovAthI ghaTa paNa paTa thAya che. 2. (1) syAd asti v, (2) sthAt nAsti , (rU) sthAt avavya (3) sthAt asti nAsti (1) svAr asti avaktavya (6) syAd nAsti avaktavya (7) syAd asti nAsti avaktavya // Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 tattvArtha sUtra paNa paryAyo vaDe sat saMkocAI jaze. anya paryAyo vaDe sat saMkIrNavRtti thaze. arthAt "smAta vagara niyama-avadhAraNa rAkhavAmAM Ave to A badhA doSo Ave che e niyatavRtti sat to dekhAya che. matalaba e samajAya che ke koI paNa padArtha vartamAnamAM eka avasthAmAM hoya che, paraMtu che ja ema kahyuM eTale eka ja kALamAM saghaLI ya avasthAmAM che evuM samajAya. eTale padArtha badhI avasthAvALo saMkIrNa thayo, badhI avasthAthI mizra thaze ane eka nakkI avasthAvALo to dekhAya ja che. kAraNa joIe tyAre tenI eka avasthA dekhAya che ane A to mitra banI gayo. eTale syAt' pada lagADyA vinA mAtra pratyeva ATaluM avadhAraNapUrvaka bolAya to AvA doSa Ave che. mATe "cAtu pada yukta ja 'gatye' bolavuM joIe to uparanA doSa Ave nahIM ane je niyata paryAya che teno bodha thaI zake. prazna :- bAlapaNuM e puruSano svabhAva ja che ne ? uttara :- AvuM na svIkArAya. kema ke bAlapaNuM e eka avasthAvizeSa che. tethI jyAre puruSa yuvAvasthAmAM Ave che tyAre bAlyAvasthA nAza pAme che, kema ke bAlyAvasthA e yuvAvasthAno pariNAma nathI. have vicAro. jo bAla-avasthA puruSano svabhAva ja hoya to te to nAza pAmI. eTale svabhAva nAza pAmyo to svabhAva vagarano to koI padArtha hoya ja kevo ? mATe avasthAnI hAnithI puruSano abhAva thaze ! mATe bAla avasthA e puruSano svabhAva ja che evuM na manAya. ' arthAtu avasthAvizeSa paNa che tethI jema yuvArUpe puruSa che tevI rIte bAlarUpe paNa puruSa che, paNa jyAre yuvAparyAya vartamAna che tyAre puruSa bAlaparyAyathI vartamAna nathI, ane bAla paryAyathI vartamAna che tyAre yuvAparyAyathI vartamAna nathI. AkhI "syA' zabda yukta ja "cAt nava puruSa:' A pramANe prayoga karavo joIe. mATe "bALa apekSAe puruSa che ja e pramANe thAya. "bALa apekSAe puruSa che ja paNa yuvAnanI apekSAe nathI, vRddhatvanI apekSAe nathI. A badho anekAMtavAdano mahimA che jethI "svAdu, zabdanA prayogathI "je dekhAI rahI che te avasthAno spaSTa bodha thAya che ane tenA sivAyanI avasthAo je vartamAnamAM nathI teno "yuvAvasthA nathI", "vRddhAvasthA nathI Avo nAstitvano bodha thAya che. eTale have bIjA bhaMganI vAta karIe chIe. upara jema mAtra "ratyeva' kahe to doSa Ave che e vicAryuM. evI ja rIte ekAMtavAdIo dAta. nairAtmavAdI bauddha Adi je "nAyeva AtmA' "AtmA che ja nahIM. Ama ) hIe, 1. eka anugAmI evA eka vastunA kramabhAvI je pariNAmo che te avasthA kahevAya che. dA. ta. anugAmI eka puruSatva, enA kramabhAvI pariNAmo bAlatva, yuvata, vRddhatva, A badhA paryAyo avasthA kahevAya che. Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 451 adhyAya-5H sUtra-31 avadhAraNa eTale ja kAra pUrvaka vAkyaprayoga kare che to doSa Ave che. te A pramANe "AtmA che ja nahIM to jema anvayI dravyarUpa puruSapaNe AtmA nathI tevI ja rIte utpAda ane vinAzanA pravAharUpa je paryAya te paryAyarUpa bAlAdivRtti bAlAdi avasthAthI arthAt bAla avasthA, yuvAvasthA, vRddhAvasthAthI paNa AtmA nathI evuM siddha thaze. to puruSAdirUpe jema AtmAnuM nAstitva che tevI rIte bAlAdirUpe paNa AtmAnuM nAstitva thAya. ane AvI rIte manAya to AtmAnuM nAstitva astitvanA avakAza vagaranuM thaze. matalaba evakArapUrvaka nAstitva bolo cho eTale astitvane sthAna ja maLatuM nathI. eTale astitva nirapekSa nAstitva thayuM. have ahIM koI ekAMtavAdI kahe ke astitva rahita nAstitva amane iSTa che. to to te gaganakusuma jevuM manAya ! kema ke astitva rahita nAstitva mAnyuM. AthI AtmAno atyaMta abhAva thaze ! mATe anvayi evA puruSatvAdi dravyarUpe athavA naimittika bAla-Adi paryAyarUpe AtmAnuM nAstitva vaMdhyAputra jevuM sarva prakAre thaze. matalaba na dravyarUpe AtmA rahyo ke na paryAyarUpe rahyo. je dravya ane paryAyarUpa nathI te sarva prakAre vaMdhyAputranI jema thaze. eTale vaMdhyAputra je apadArtha che tema AtmA paNa apadArtha thaze ! A rIte "syAnuM pada vinA mAtra "nAskeva' bolavAthI padArthanA abhAvano doSa Avaze. mATe te doSane dUra karavA "syA pada lagAvIne bolavuM joIe. "sAt nAsyava' A pramANe vAkyaprayoga karavo joIe. kAraNa ke te AtmA anugAmIrUpa puruSatvarUpa nathI paNa sarvarUpe vidyamAna nathI evuM nathI. arthAtu bAlAdi paryAyathI vidyamAna che. jethI vartamAna paryAya je bALaka AtmA che te AtmarUpe bAlAdi paryAyathI che ja. paryAyanI paraMparA hovA chatAM vartamAna paryAyathI che ane atIta ane anAgata paryAyathI nathI. mATe sthAt nAsyava' Avo vAkyaprayoga thAya che. je ekAMtavAdIo ISTa zabdathI avadhAraNano prayoga kare che. matalaba ISTanI sAthe vIkAra lagAvavAthI aniSTa dUra thAya che eTale potAne je ISTa nathI tene dUra karavA "va'kArano prayoga kare che. 1. bauddha matamAM anvayI-dravyarUpa AtmA nathI tethI tenA matamAM pUrva pUrva jJAna Adi avasthAvizeSa e ja uttarottara jJAnAdi avasthAnI apekSAe bAlAdittithI che. kema ke e paryAya ja svIkAre che te paNa kSaNabhaMgura. di anvayicA vRcA na vidyate sarvAtmanA' AmAM je vidyA A pada savaMtpanA na vidyate ta A pramANe na sarvAtmanAnI sAthe paNa teno anvaya karavo tethI Avo artha prApta thAya che. Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra dA. ta. jema 'asti va AtmA' 'nAsti va AtmA' 'AtmA che ja', 'AtmA nathI ja' AmAM 'asti' zabdanI sAthe 'va'kAra lagAvyo che tethI astitva sivAyanA badhA paryAyono niSedha thAya che, ane 'nAsti'nI sAthe 'vaM'kAra lagAvyo che tenAthI nAstitva sivAyanA badhA paryAyono niSedha thAya che. 452 A badhA artho zabdazaktithI--anyano vyavaccheda karanAra 'vakAra' zabdathI prApta thAya che 'masti v' kahevAthI sarvaprakAre astitva che ane nAsti va' kahevAthI sarva prakAre nAstitva che Avo artha thAya che. A rIte ekAMtavAdIone sarvathA astitva ane sarvathA nAstitvano prasaMga Ave che. A rIte to ekAMtavAdIone paNa iSTa nathI. kema ke ekAMtathI AtmAnuM nAstitva bolanArane paNa vartamAna paryAyathI AtmA che AvuM to mAnavuM paDe. eTale sarva prakAre AtmA nathI AvuM temane iSTa nathI kema ke te vartamAna paryAyathI to AtmA mAne ja che. evI rIte ekAMtathI AtmAnuM astitva bolanArane AtmAnA jIvAtmA, paramAtmA AvA bhedo pADavA paDe che eTale jIvAtmAnuM paramAtmArUpe astitva manAya nahi. kema ke 'asti eva AtmA' ema bolanAra paNa 'paramAtmArUpeNa AtmA asti' ema na mAnatA hovAthI sarvarUpe AtmA che ema mAnI zake nahi. paNa 'va'kAra lagAvavAthI mAnavuM paDaze evI Apatti Ave. eTale ekAMte astitva ane ekAMte nAstitva mAnanArane avadhAraNamAM AvA doSo uThAvavA paDe che. teone sarvathA astitva ane sarvathA nAstitva mAnavAno prasaMga Ave che. temAM ApaNe prathama vikalpane laIne vicArIe chIe A vikalpamAM 'sarva prakAre AtmA che' e aniSTa prasaMga Avaze. kema ke pratiSedha (nAstitva) nirapekSa 'che je' Ama bole che. eTale che, che ne che. AmAM nathI AnI gaMdha sarakhI paNa nathI. kAraNa ke astitva ja che. astitva vaDe potAnA astitvanA vazamAM nAstitva vyavasthApita che. eTale zuM thayuM ? AtmAmAM nAstitvano abhAva thayo. nAstitva, astitva paraspara sApekSa hovAthI AtmAmAM nAstitvano abhAva thaye chate AtmAmAM astitva paNa nahIM rahe. eTale AtmAnuM astitva nahIM thAya. eTale astitvanA abhAvamAM AtmAno abhAva thAya. kema ke astitva, nAstitva sivAya AtmAnuM rUpAMtara-bIjuM rUpa nathI.' A rIte astitvanA abhAvamAM AtmAno abhAva thAya. have juo sarva prakAre astitva thAya to je je rUpe nAstitva che te te rUpe paNa astitvamAM ja nAstitva paNa astitvarUpe aMdara AvI jAya. eTale nAstitva viziSTamAM paNa astitva ja AvI jAya, ane te pramANe sattuM asatva thatuM nathI e vAta batAvatA kahI rahyA che ke-- Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 H sUtra-31 453 e ja pramANe nAstitvanuM paNa svaviSaye eTale iSTa nAstinI sAthe avadhAraNa thatuM hovAthI sat ghaTa che emAM nAstitvano prasaMga Avato nathI. mATe ghaTa sat che eTale ke astitvanuM avadhAraNa kareluM hovAthI ghaTamAM nAstitva nahIM Ave. kema ke A astitvanuM avadhAraNa che eTale nAstitvane avakAza nathI. je je rUpe astitva che te te rUpe nAstitva paNa che eTale nAstitva niravakAza to na rahyuM ne ? sattva ane asattva baMne virodhI hovAthI eka adhikaraNa-eka vastumAM ekarUpe rahI zake nahi. eTale ghaTamAM astitva che to tenuM nAstitva rahI zake nahIM kema ke virodhI che. mATe astitvanA viSayamAM nAstitva rahI zakatuM nathI ane nAstitvanA viSayamAM astitva rahI zakatuM nathI. A pramANe paraspara viSayanI anAkrAntA che. matalaba je rUpe sattva che te rUpe asattva nathI ane je rUpe asattva che te rUpe sattva nathI. mATe ja astitva ne nAstitva ekarUpe eka vastumAM rahI zake nahi. dA. ta. ghaTarUpe ghaTamAM ghaTanuM astitva ane ghaTanuM nAstitva baMne rahI zake nahi. mATe anumAna bAMdhIne samajAve che. AtmA-pakSa samastavasturUpeNa' asti sAdhya nAstitvaniravakAzAstizabdavAcyatvAt - hetu astitve svAtmavat--dRSTAMta samastavasturUpe AtmA che. kema ke nAstitvanA avakAza vagaranA 'asti' zabdathI AtmAne kahI rahyA cho arthAt astitvanI sAthe 'va'kAra lagAvyo che. AthI nAstitvane sthAna ja nathI. mATe 'asti'thI ja AtmAne kahI rahyA cho tethI sarvarUpe AtmA che. dA. ta. jema astitvamAM astitva. astitvamAM jema astitvanuM rUpa che tevI rIte AtmAmAM badhAnuM astitva che. eTale AtmA samasta vasturUpe-ghaTa, paTAdarUpe siddha thaze ! have ekAMtavAdI 'samastarUpe AtmAnA astitvarUpa' Apattine dUra karavA kahe che ke-- tame amane A Apatti Apo cho paraMtu te Apatti Avaze nahi. kema ke astitva be prakAre che. (1) sAmAnyathI astitva (2) vizeSathI astitva. 'asti eva AtmA' A prayogamAM astitva sAmAnyathI AtmA vyApta che paNa astivizeSa je paTAdi che tenAthI vyApta nathI. arthAt cha kArathI ghaTa, paTAdi astitva vizeSano vyavaccheda che. eTale samasta vasturUpe AtmAnuM astitva mAnavuM paDaze A Apatti Avaze nahIM. 1. 'savalatovidhAr'.. ahIM bhAvapradhAna nirdeza mAnI sattva, asattva artha karyo che. Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra A rIte AtmAmAM astitva sAmAnya che paNa ghaTa, pAdi je astivizeSo che te astivizeSa nathI. ghaTAstitva, paTAstitva A badhA vizeSAstitvarUpe AtmA nathI. eTale AtmA samasta astitvarUpe raheze nahIM ane nAstitva niravakAza paNa raheze nahi. 454 Ama ame AtmA che ja' ema kahIe chIe temAM 'astitva sAmAnyathI AtmA che ja ema kahIe chIe. dA. ta. jema anitya ja kRtaka che. A prayogamAM anityatva sAmAnyanI sAthe kRtakatvanI vyApti che. mATe ja AgaLa kahe che ke--anityatyanA abhAvamAM kRtakatvano abhAva hoya. eTale kRtakatvano abhAva hoya to anityatvano abhAva ja rahe. A vyApti che. ahIM anityatva vizeSanI sAthe kRtakatvanI vyApti nathI. kema ke ghaTAdimAM rahela anityatva vizeSa paTAdimAM nathI, paNa kRtakatva to che ja. eTale 'anityaM eva kRtakaM' kRtaka anitya ja che. anitya ja kRtaka che, je anitya na hoya te kRtaka na hoya. A vyAptimAM je anityatva sAdhya che te sAmAnyarUpe che paNa ghaTAnityatva, paTAnityatva Adi vizeSa anityatva sAdhya nathI. temAM prAcIna pramANa Ape che... 'sAdhyadharmasAmAnyena iti... vacanAt eTale sAdhyadharma be prakAre hoya che. tethI ahIM paNa (1) anitya sAmAnya, (2) anitya vyakti-vizeSa be prakAra batAvyA. temAM sarvakRtakamAM anityatvanuM sAdhya karavuM te anityatva sAmAnya che ane vizeSa vizeSa padArthamAM anityatva sAdhya karAya te anitya vyakti che. sAmAnyanI sAthe sAmAnyanI vyApti che paNa vizeSanI sAthe nathI hotI tethI sAdhanadharma paNa be prakAre che. (1) sAmAnya hetu, (2) vizeSa hetu. enA e ja anitya ane kRtakatva samavyApti hovAthI mRtakane sAdhya karIe ane anityatvane hetu karIe to 'kRtarka, anityatvAt' bane. AmAM anityatva sAmAnya hetu che, ane 'ghaTaH kRtaka:' 'anityatvAt' AmAM anityatva vizeSa hetu bane che. temAM paNa prAcIna vacana sAkSI Ape che ke-- 'tannulyo'pi'... ityAdi'...vacanAt sAdhyanI jema hetunA paNa be prakAra che... A vAkyano matalaba samajAya che ke sAmAnyarUpe sAdhya hoya to hetu paNa sAmAnyarUpe hoya che. A pATha barAbara lAgato nathI. 1. Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-31 'tathAstaM yena rUpeLa phatyAdri amidhAnAt'.... A rIte e siddha thayuM ke vyApti to anityatva sAmAnyanI sAthe che, vizeSa anityatvanI sAthe nathI. 455 *yav yad anityaM tartav tam' A sAmAnyathI vyApti kahevAya. kema ke kevala anityatva ane kevala kRtakatvanI sAthe vyApya-vyApakabhAva batAvyo che. dA. ta. jema yaMtra yaMtra dhUmastatra tatra vani:mAM sAmAnyathI che tema ahIM paNa anityatva sAmAnyanI sAthe vyApti che. A ja rIte ame 'pti va AtmA'mAM astitva sAmAnyathI AtmA che paNa astitvavizeSathI nathI ema kahIe chIe. ekAMtavAdIe sAdhya dharma(sAdhya)nA be bheda pADyA tyAre anekAMtavAdI kahe che ke-- khedanI vAta che ke to sAdhya dharmano bheda svIkArIne teM ja avadhAraNanuM vaiyarthI siddha karyuM che. avadhAraNanuM sAphalya to tyAre ja banI zake ke sarva prakAranuM anitya hoya. (sAmAnya anityatva ane ghaTa, paTAdi vizeSa anityatva) jo vizeSa anityarUpe vastu anitya na thAya to avadhAraNa vyartha thaze. kema ke 'anityameva'thI sAmAnya anityatvanI vivakSA kare tyAre vizeSa anityatva to chUTI jaze. tethI vizeSa anityatAthI vastu anitya thaI nahIM ane teM 'anityameva'mAM anitya zabdathI sAmAnyathI anitya levAnuM svIkAryuM che mATe avadhAraNa niSphaLa gayuM. je vastu anityatva sAmAnyathI ja anitya che te anityatvavizeSathI anitya thatI ja nathI. Ama asaMbhava hovAthI ja anityavizeSanI prApti ja nathI. to tene dUra karavA C kAra niSphaLa thAya che ema kahI zako paraMtu ame evI rIte svIkAratA nathI. kiMtu jema anityatva sAmAnyathI vastu anitya che te rIte svagata svamAM rahela anityavizeSathI paNa anitya che, mATe bIjAmAM raheluM je anityatva vizeSa che tene dUra karavA mATe avadhAraNa saphala che. AvuM kaMIka ekAMtavAdInuM kathana che te vAMcIe... ekAMtavAdI :- svamAM rahela je vizeSa che tenAthI anitya thaze ja. ame jema anityatva sAmAnyathI anitya vastu kahIe chIe tevI rIte svagata anitya vizeSathI paNa vastu anitya che ema svIkArIe chIe. mATe avadhAraNa vyartha nahIM thAya. anekAMtavAdI :- A paNa tAruM kathana barAbara nathI. kema ke tuM vizeSane 'svagata' vizeSaNa lagAve che. A vizeSaNanA baLe ja paragatavizeSaanityatvano abhAva siddha thaze. kema ke paragata anityatvavizeSa 'para'mAM che, svamAM nathI. eTale pharI paNa tAro avadhAraNane saphaLa ahIM artha barAbara samajAto nathI. 1. Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 tattvArtha sUtra karavAno prayAsa aphaLa che. kAraNa ke sarva prakAramAM svagatavizeSa, paragatavizeSa, ane sAmAnya A badhA AvI jAya che. emAM teM pradarzita karelA potAnA pUrva pakSamAM paragatavizeSa anitya bAkI rahI jAya che mATe avadhAraNa niSphaLa che. Ama 'anityatve evA kRtake A dAMtamAM avadhAraNanI niSphaLatA thaI te ja pramANe prakRta viSaya "asti eva AtmA'mAM paNa avadhAraNanI niSphaLatA samajI levI. kema ke bhale ne tuM astitvanA be bheda pADe to paNa avadhAraNanuM sAphalya thatuM nathI. AkharamAM tAre svagata astitvavizeSa bolavuM paDaze ane pAchuM avadhAraNanuM vaiphalya thaze. mATe ja ame kahIe chIe ke "sAtuM pada lagAvIne "ati eva AtmA eTale ke smAtu asti eva AtmA' A pramANe bolAya to ekAMtavAdI evA tane je doSo lAge che te doSa Ave nahi kema ke AtmAmAM je astitvano niyama che te koI apekSAe che, nAstitva niravakAza astitva nathI. svaparyAyena astitva che, paraparyAyathI nAstitva che. mATe syAt pada lagAvavuM ja joIe. A rIte anekAMtavAda ja jaya pAme che. ekAMtavAdI - ame avadhAraNa vagara ja "anitya kRtakaM bolIzuM. tathA prakRtimAM paNa asti AtmA" A ja pramANe prayoga karIzuM. to amane kAMI vAMdho nahi Ave. anekAMtavAdI - avadhAraNa vagarano vAkyaprayoga paMDita janonI prItino hetu banato nathI. mATe avadhAraNa svIkAravuM to joIe temAM A pramANa che... 'sarvaM vAkyaM sAvadhAraNam' badhAM vAkya avadhAraNa sahita hoya che." A niyamathI ISTanI sAthe avadhAraNa- evakAranI kalpanA thatI hovAthI avadhAraNa svIkAravuM ja joIe. jo Ama svIkAravAmAM na Ave eTale ke "eva'kArano prayoga karavAmAM na Ave to "anitya kRtakaMmAM anityano nizcaya nahIM thato hovAthI nitya paNa kRtaka che Avo prasaMga AvI jAya. mATe paMDito koI paNa vAkayano prayoga "eva' jakArapUrvaka ja kare che. traNa prakAre avadhAraNanuM phaLa, "eva'kArano prayoga na karavAmAM Ave to upara kahI gayA evA prasaMgano bhaya rahe che. eTalA mATe bIjAo traNa prakAre "evakAra-avadhAraNanuM phaLa varNave che. (1) ayoga vyavaccheda (2) anyayoga vyavaccheda, (3) atyanta ayoga vyavada dvArA traNa prakAre avadhAraNanuM phaLa varNave che. koI sthaLe "evakArathI ayoga vyavaccheda thAya che. koI sthaLe "evakArathI anya yoga nirAsa thAya che. koI sthaLe "evakArathI atyanta ayogano bhudAsa thAya che. vakAranA A traNa prakAranA phaLamAM pahelA "ayoga vyavaccheda'nI vicAraNA karIe Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5: sutra-31 457 chIe. ayoga vyavaccheda ayoga eTale asaMbaMdha, vyavaccheda eTale dUra karavo. asaMbaMdhane dUra karavo te ayoga vyavaraccheda kahevAya che. A vikArathI asaMbaMdhane dUra karavA rUpa phaLavALuM vizeSaNa bane che. eTale ke vikAranA prayogathI ayoga vyavaccheda thAya che. pta va pa ityAdi prayogamAM ati sAthe ghaTano ayoga nathI, asaMbaMdha mAtrano ja vyavaccheda karAya che. ahIM ivakAre mAtra asaMbaMdhane dUra karyo che. ghaDo nathI ema nahIM paNa "che'. ati sAthe ghaTano ayoga nathI Avo artha prApta thAya che. eTale A prayogamAM paNa kAranuM phaLa che mAtra "ayogano vyavaccheda'. dA. ta. jema "varo dhanurdhara' "caitra dhanurdhArI che. A vAkyamAM "va'kArano prayoga nathI eTale "caitra dhanurdhArI che ja Avo nizcaya thato nathI. caitra dhanurdhArI che ke kema? AvI AzaMkA rahe che. A AzaMkA tyAre dUra thAya che jyAre "vaio dhanurdhara pava' A pramANe vikAra sahita vAkyaprayoga thAya. to ja caitramAM dhanurdharatA che ja Avo nizcaya thAya. ahIM "catra dhanurdhArI che je A pramANe avadhAraNa karavAmAM Ave to temAM bIjAothI dhanurdharatAnI vyAvRtti nathI paNa caitramAM dhanurdharatAno ayoga nathI ATaluM ja kahevuM che. caitra dhanurdhArI che ke nahIM? Avo prazna che paNa caitra sivAya bIjo koI dhanurdhArI che ke nahIM? Avo prazna nathI. mATe ja "caitra dhanurdhArI che je A rIte prakAranA prayogathI caitramAM dhanurdharatAno ayoga nathI paNa yoga che ATaluM ja kahevAya che. paNa bIjAmAM dhanurdharatAno yoga nathI AvuM kahevuM nathI. mATe jema dhanurdharatva anyothI vyavaccheda karatuM nathI. kema ke caitra sivAya bIjAmAM paNa dhanurdharatva lokamAM prasiddha che tema upara prakRti prayogamAM paNa ghaTathI anyonuM astitva dUra karAtuM nathI. kema ke ghaTathI anya paTAdinuM astitva prasiddha che. paraMtu mAtra ahIM ghaTano ayoga nathI' ATaluM ja kahevAya che. eTale ayogano vyavaccheda che. A rIte vikAranuM paheluM phaLa ayoga vyavaccheda vicAryuM. anyayoga vyavaccheda - jo uparanA prayogamAM anyayoga vyavaccheda vaDe vizeSaNa karAya to to doSa Ave. kema ke bIjAmAM na hoya tevuM astitva ghaTamAM che AvuM to bane ja nahi. mATe tyAM to ayoga vyavaccheda che. have ahIM vikAranuM bIjuM phaLa anyayoga vyavaccheda vicArIe chIe. anya eTale bIjAmAM, yoga eTale saMbaMdha, vyavaccheda eTale dUra karavo. bIjAmAM saMbaMdhane Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 tattvArtha sUtra dUra karavo te anyayoga vyavaccheda kahevAya che. ahIM anyayoga vyavaccheda vaDe vizeSaNa karAya che. dA. ta. jema pArtho dhanurdhara "pArtha dhanurdhara che" evI prasiddhi ja che. to A vAkyaprayogamAM pArtha (arjuna) jevo bIjo koI dhanurdhara che ke nahIM? tenA jevI dhanurdharatA zuM bIjAmAM paNa che ? Avo prazna thAya. to tenA javAbamAM tenA jevI dhanurdharatA bIjAmAM nathI mATe "pArtha eva dhanurdhara na anyaH' Avo vAkayaprayoga thAya che. "pArtha ja dhanurdhara che tenA sivAya bIjo nathI". ahIM pArthanI sAthe prayukta "vIkAra anya yogano nirAsa kare che. eTale pArtha sivAya bIjAmAM dhanurdharatAne dUra kare che. jo ke ahIM eka vAta samajavA jevI che ke vikArathI anyayogano vyavaccheda kevI rIte saMbhave ? kema ke bIjAmAM paNa dhanurdharatA to rahelI che. mATe ja ahIM kahyuM che ke prativiziSTa dhanurdharatAno yoga anyamAM dUra karAya che. "arjuna jevo bIjo koI bANAvalI nathI." arjunamAM jevI viziSTa dhanurdharatA che tevI bIjAmAM nathI. A rIte bIjAnI sAthe prativiziSTa dhanurdharatAno saMbaMdha dUra karAya che. eTale "pArthanI sAthe lagADelA vikAre anyanI sAthenA yogane dUra karyo. A rIte ahIM "pArtha gva dhanurdhara'mAM "pArtha ja dhanurdhara che tenA jevI dhanurdharatA bIjAmAM nathI. eTale anyamAM tevI dhanurdharatAnA yogano vyavaccheda karAya che. A pramANe vikAranuM bIjuM phaLa "anyayoga vyavaccheda' vicAryuM. have vikAranuM trIjuM phaLa "atyanta ayoga vyavaccheda' vicArIe chIe. atyanta ayoga vyavaccheda atyanta asaMbaMdhane dUra karavo te "atyanta ayoga vyavaccheda' kahevAya che. koIka sthaLe vakAra dvArA atyanta ayogano vyavaccheda thAya che. dA. ta. "nId gva sogana "nIla ja kamaLa che." A udAharaNamAM atyanta ayogavyavaccheda che. saroja sakaLa dravyamAM thanAra nIla guNane potAne AdhIna karatuM nathI te pramANe nIla guNa paNa sarva sarojane AkSepa-potAnI tarapha karatuM nathI. eTale ubhayamAM vyabhicAra che. saroja nIlane choDIne rahe che, nIla sarojane choDIne rahe che. je je saroja che te te nIla che evuM nathI, sapheda kamaLa paNa che. A rIte nIla sAthe sarojano vyabhicAra che ane tevI ja rIte je je nIla che te te saroja che AvuM paNa nathI, kema ke ghaTa nIla che paNa te saroja nathI. A rIte sarojanI sAthe nIlano vyabhicAra che.' Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 sUtra-31 459 A pramANe sarojamAM nIlano ane nIlamAM sarojano vyabhicAra che. AthI ja baMnemAM vyabhicAra hovAthI baMne vizeSaNa che. ahIM nId va sogaM A dagaMtamAM nIlatAnA atyanta ayogano vyavaccheda karAya che. "nIla' sAthe paNa kArano prayoga che eTale nIlano atyaMta asaMbaMdha dUra karAya che. saroja sAthe nIlatAno atyaMta asaMbaMdha nathI. eTale "saroja nIla hotuM ja nathI Avo artha na thAya. A rIte ahIM 'va'kArathI atyaMta asaMbaMdhano vyavaccheda karAya che. A pramANe 'pava' kAranuM trIjuM phaLa "atyanta ayoga vyavaccheda' vicAryuM. koIka sthaLe "va' kArathI (1) asaMbaMdha dUra thAya che, koIka sthaLe (2) bIjAmAM saMbaMdha dUra thAya che, koIka sthaLe atyanta asaMbaMdha dUra thAya che. A avadhAraNanA traNa phaLanI vicAraNA pUrNa thAya che. ( A pramANe nitye kRta Adi uparokta sarva sthaLe "vikArano sAkSAt prayoga na hoya to paNa "pava' kAranI vivalA hovAthI vyavacchedArthanI pratIti thAya che. AthI ayoga vyavaccheda A vizeSaNathI niranvaya doSano abhAva thAya che. eTale ke tame avadhAraNanA phaLano asaMbhava hovAthI vikArano anvaya thaI zakato nathI. A pramANe niranvaya doSa ApI koInI sAthae vikArano saMbaMdha thato nathI mATe vyartha che. AvuM kahyuM hatuM te paNa dUra thAya che. A rIte ayoga vyavaccheda arthavALo vakAra yAt pada sivAya paNa sArthaka bane che. A pramANe bIjAoe avadhAraNanuM phaLa varNavI "smAta' pada sivAya paNa ekAMtathI karela prayoga paNa barAbara che AvuM siddha karavA prayatna karyo... tyAre have siddhAMtavAdI "aparenuM khaMDana karavAno prayAsa kare che.... 'trocate' A paMkti dvArA tenI zarUAta kare che. te A pramANe - A badhuM to bIjAoe je dUSaNo ApyAM che tene kema dUra karavAM A ja eka dubuddhithI vyAmohathI bolAyeluM che. kAraNa ke ayogano vyavaccheda karavA chatAM paNa pUrvamAM Apela doSano saMpAta haTato nathI. pahelA ApelA doSo kAyamanA kAyama rahe che. kevI rIte ? traNa vikalpa dvArA batAvIe chIe ayoga vyavaccheda vaDe asti sAthe je yoga icche che te yoga zuM sAmAnyarUpa asti vaDe jaNAya che ? vizeSarUpa ati vaDe jaNAya che? ke sAmAnya-vizeSa ubhayarUpa asti vaDe jaNAya che ? jo (1) sAmAnyarUpa asti sAthe yoga vivalita kare to vizeSarUpa astinI sAthe ayoga raheze, ane (2) vizeSarUpa asti sAthe yoga vivalita kare to sAmAnyarUpa astinI sAthe ayoga Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 tatvArtha sUtra raheze. kema ke baMne vikalpamAM sarva prakAre sAmAnya astitva ane vizeSa astitva ubhayano yoga thaI zakato nathI paNa bemAMthI ekano yoga ane bIjAno ayoga thAya che. tethI "patrakAra niSphaLa che. kAraNa ke avadhAraNa saphaLa to tyAre ja thAya ke jyAre sarva prakAre sAmAnya ane vizeSa ubhayano yoga thAya. (3) jo ubhayano yoga vivalita kare to to te banI zakato nathI. vakAranuM e sAmarthya nathI ke baMneno yoga vivakSita thaI zake. kema ke sAmAnya astitvano yoga, vizeSa astitvano yoga eTale svagata vizeSa astitvano yoga, paragata astitvana yoga mAnyo. ema mAnavAthI paragata vizeSathI paNa to ghaTa astitvana AtmA ati ema mAnavuM paDaze paNa e ISTa nathI. kema ke vAdI, prativAdI ubhaya matamAM paragata vizeSa astitva vaDe AtmAno yoga mAnavo te apasiddhAMta che. potAnA siddhAMtathI pAchA haTavuM te apasiddhAMta) mATe trIjo vikalpa to koI paNa rIte ghaTI zakato nathI. athavA ApaNe pahelA vicArI gayA ke ekAMtavAdIe sAt vinA ekAMte vakArano prayoga karyo eTale nAstitva niravakAza astitva rahyuM mATe samasta vastRrUpe AtmAnuM astitva svIkAravuM paDaze. ane tene dUra karatAM astitva sAmAnyathI svIkArIe chIe paNa paTAdi astivizeSathI nathI svIkAratA... Ama jaNAvyuM. A kathanathI syAdvAdIe avadhAraNanuM vaiyaA batAvyuM to punaH "svagatavizeSa'no svIkAra karyo... ane tethI paragatavizeSa chUTI jatAM pharI paNa avadhAraNa- vikAra vyartha Thare che. A rIte sarva prakAre pahelA ApelA doSano prasaMga kAyama che. ayoga vyavaccheda vaDe asti sAthe yoga iccho to jema doSa kAyamanA kAyama rahe che tevI rIte tame je ayoga vyavaccheda kaho cho te vyavacchedathI paNa tevI ja rIte doSa kAyama rahe che te paNa traNa vikalpa karI batAvIe chIe. vyavaccheda karo cho te zuM astitva sAmAnyanA ayogano karo cho ? astitva vizeSanA ayogano karo cho ? ke astitva sAmAnya ane astitva vizeSa ubhayanA ayogano karo cho ? jo (1) astitva sAmAnyanA ayogano vyavaccheda karo to astitvavizeSanA ayoganA vyavacchedano abhAva thaze ! ane astitvavizeSano ayoga vyavacchinna na thayo to "sva astitvavizeSa svabhAvavALA AtmAdi padArtha che. A prasaMga Avaze ! eTale ke astitva sAmAnyano yoga rahyo ane astitva vizeSano ayoga rahyo. paNa eka vizeSanA ayogamAM bIjA vizeSano yoga haTato nathI. paTavAdi astitvavizeSano ayoga Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5: sUtra-31 461 che tema ghaTAstitva Adi vizeSano yoga paNa raheze. eTale sarva astitvavizeSano yoga paNa mAnavo paDaze ane ema paNa ghaTAdi paTAdirUpa thaI jaze Avo prasaMga Avaze ! ema AtmA paNa ghaTAstivizeSa, paTAstivizeSa ityAdi jeTalA astitvavizeSo che te svabhAva-svarUpa thaI jaze ! have jo uparokta doSanA bhayathI tuM kahe ke-(2) astitvavizeSanA ayogano vyavaccheda iSTa che. kema ke je astitvavizeSa svagata che teno ayoga vyavaccheda karAya che, ane anya vizeSa ayogano vyavaccheda nathI karato. eTale sarva astitva vizeSanA ayogano vyavaccheda na thayo mATe sarvaastitvavizeSano prasaMga paNa nahi Ave ! to A paNa ISTa nahIM banI zake. kema ke astitvavizeSano ayoga vyavaccheda kare che eTale astitva sAmAnyanA ayoganA vyavacchedano abhAva thaze. ane sAmAnyano ayoga rahyo eTale koI paNa prakAre teno yoga banI zakaze nahi ane jo sAmAnyano ja abhAva hoya to pachI vizeSa to rahe ja kyAMthI ? vizeSanuM astitva saMbhavI zakatuM nathI. - Ama astitva vizeSano ayoga vyavaccheda iSTa kare to eTale astitva sAmAnyanA ayoga vyavacchedanA abhAvano prasaMga Avaze ! tethI pUrvokta doSano samudAya tene te avasthAmAM raheze ! te A rIte- jema nityaM parva temAM te sAdhyadharmano bheda svIkArIne anitya sAmAnyano svIkAra karI anityavizeSane na svIkAryuM eTale avadhAraNa niSphaLa thayuM. kema ke sarva prakAre anitya na svIkAryuM. A doSane dUra karavA svagatavizeSathI anitya svIkAryuM paNa paragatavizeSa anitya bAkI rahyuM eTale paNa sarvaprakAre anitya na svIkArya mATe avadhAraNa niSphaLa thayuM. te ja pramANe prakRtimAM paNa tuM astivizeSanA ayogano vyavaccheda icche che tethI astitva sAmAnyanA ayoganA vyavacchedano abhAva thAya che. mATe "avadhAraNanI niSphaLatA thaze A doSa kAyama rahe che. have jo A doSathI bacavA ema kahe ke--(3) ubhaya ayogano vyavaccheda ISTa che. to paNa AtmA vagere vastu sAmAnya astitva ane vizeSa astitva ubhaya svabhAvavALI che evuM tAre mAnavuM paDaze ! ane tethI 'satyeva mAtmA' A vAkyamAM rahelA vikAre koIno vyavaccheda karyo nahIM. eTale tAruM avadhAraNa niSphaLa thaze. kema ke sAmAnya astitvana AtmAdi che ane vizeSa astitvana AtmAdi che; ane tethI tAre antato gavA kahevuM ja paDaze ke vastu svagatavizeSa astitvathI che ane paragatavizeSa astitvathI nathI. eTale te syAdvAdasaraNi ja svIkArI lIdhI mATe "sAt ti', "cAt nAsti' A pramANe siddha thayuM. Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 tattvArtha sUtra chatAM keTalAka samasta vastu anekAMtarUpa che A pramANe vyavahArane sthAna ApatA anekAMtane svIkAranArA hoya che ane keTalAka anekAntanA dveSI rahe che. kharekhara jagatamAM durjano kAraNa vagara matsaranA prasaravALA hoya che. matalaba paravAdIo ke jeo syAdvAda mAnatA nathI paNa eno upayoga karatA hoya che, ane keTalAka to syAdvAdano upayoga karavA chatAM enA upara dveSa rAkhe che. eTale anekAMtavAdanuM khaMDana kare che. A rIte ayoga vyavaccheda paNa syAdvAdathI ja saMgata thaze. nahi to jIvakArano prayoga niSphaLa ja che.. evI ja rIte avadhAraNanAM bIjAM be phaLa anyayoga vyavaccheda ane atyanta ayoga vyavaccheda te batAvyAM te paNa jo syAdvAdano Azraya laIza to ja saMgata thaze. nahi to avadhAraNanI vyarthatA ja siddha thaze. anyayoga vyavaccheda paNa syAdvAdano Azraya le to sArthaka che. jayAM paNa anyayoga vyavaccheda abhipreta che tyAM paNa yogavizeSano vyavaccheda thAya che, yogasAmAnyano vyavaccheda thato nathI. kema ke anyamAM je dhoga che te yogavizeSa che te yogavizeSa abhipreta che ane te yogavizeSano ja vyavacacheda karAya che, yogasAmAnyano nahIM eTale yogasAmAnya rahyo, yogavizeSano abhAva thayo. dA. ta. "pArtha eva dhanurdhara jevI dhanurdharatA pArthamAM che tevI bIjAmAM nathI." A udAharaNamAM bIjAomAM dhanurdharatAnA sAmAnya yogano vyavaccheda nathI paNa viziSTa dhanurdharatAno che. arthAt dhanurdharatA vizeSano bIjAomAM yoga nathI. mATe anya yoga vyavaccheda ISTa karo to paNa vizeSayogano vyavaccheda thAya che paNa yogasAmAnyano vyavaccheda thato nathI. bIjAomAM sAmAnya dhanurdharatA che paNa viziSTa dhanurdharatA nathI. A rIte bIjAomAM dhanurdharatA "vat ti', "huM nAsti' siddha thAya che. atyanta ayoga vyavaccheda paNa syAdvAdathI siddha che. atyanta ayoga vyavacchedamAM paNa atyanta ayoga=sarva prakAre yoga che ja nahIM teno vyavaccheda karAya che paNa ayoga sAmAnyano vyavaccheda karAto nathI. kema ke yoganI mAphaka ayogano paNa koI paNa prakAre sadbhAva raheto hoya che. mATe (1) atyanta ayoga vyavaccheda eTale sarva prakAre yoga.. athavA (2) atyanta ayoga vyavacchedanA tAtparyanuM AlaMbana laIne bIjI rIte atyanta ayogano artha karatA kahe che ke atyanta ayoga vyavaccheda eTale kyAreka che ane kyAreka nathI. Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 H sUtra-31 463 A baMne ApaNe anukramathI vicArIe chIe. (1) jyAM atyanna ayoga vyavaccheda kahevAmAM Ave che tyAM paNa atyanta ayoga nathI. sarva prakAre yoga-saMbaMdha ja che. nIlano sarojamAM saMbaMdha che te saMbaMdha AkhA kamaLamAM che. (2) atyanta ayoga vyavaccheda eTale kadAcit yoga che ane kadAcit nathI. kema ke eka ja kerI pahelAM lIlI hatI ane pachI pILI che. to kerImAM pahelAM lIlAzano yoga rahyo ane pILAza AvI tyAre lIlAzano ayoga che. Ama atyanta ayogano vyavaccheda eTale koI vakhate yoga rahe ane koI vakhate na rahe. mATe kadAcit yoga che ane kadAcit yoga nathI. koI AvA be vikalpa kare to paNa pahelAM je prasaga batAvyo che tenI A pramANe yojanA karavI. 1. nIlamAM sarojano saMbaMdha sarvathA mAnI zakAya nahIM. jo nIlamAM sarojano saMbaMdha sarvathA mAnIe to nIlamAM ghaTatvena sarojano saMbaMdha mAnavo paDaze. jyAre vAstavamAM to nIlamAM sarojano saMbaMdha sarojagata vizeSathI che. (svagata sarojajvena) vaLI atyannAyoganA vyavaccheda vaDe (vyavaccheda karIne) nIlano saroja sAthe saMbaMdha iccho cho. (1) te saMbaMdha sAmAnyarUpeNa, vizeSarUpeNa ke ubhayarUpeNa ? vaLI je atyantAyoga 'vyavaccheda vaDe' e zabdamAM je atyantAyoga vyavaccheda che te (2) atyantAyoga vyavaccheda saroja sAmAnyano che ? saroja vizeSano che ke ubhayano che ? nIlavizeSano sarojavizeSa sAthe saMbaMdha icchIe chIe ema kahevuM paDaze, kema ke sapheda saroja nIla nathI ane badhA nIla saroja nathI, nIla ghaTa paNa che. Ama mAnavAthI 'nIlamevasaroja'nuM avadhAraNa niSphaLa thaze. kAraNa ke avadhAraNa saphaLa tyAre thAya ke jyAre sarva prakAre nIlano saroja sAthe saMbaMdha icchAya. vaLI atyannAyogano vyavaccheda paNa nIlavizeSano sarojavizeSa sAthe ja mAnavo paDe eTale pariNAme 'syAt nIlameva sarojIM' ema bolavuM paDaze ane tethI syAt padathI 'svena rUpeNa nIlameva sarojaM' pararUpeNa nIlameva sarorja na' e vAta ja siddha thaze. bIjA artha pramANe kyAreka atyantAyoganA vyavaccheda vaDe kALA rUpano ghaTa sAthe saMbaMdha che te paNa (1) sAmAnyarUpeNa saMbaMdha ? (2) vizeSarUpeNa saMbaMdha ke (3) ubhayarUpeNa ? sarva prakAre saMbaMdha icchIe to to 'vakAra' saphaLa thAya. paNa tevuM thaze ja nahIM. kAraNa ke kALA rUpa vizeSano ghaTavizeSa sAthe yoga che te kyAreka che, paNa sarva prakAre nathI, paNa kyAreka zyAmatvena zyAmarUpano ghaTavizeSa sAthe yoga che 'svenarUpeNa zyAmarUpano ghaTavizeSa sAthe yoga che' 'pararUpeNa nathI.' eTale 'svAt' ghaTa zyAma eva' e ja vAta siddha thaI. eTale syAt padathI zyAmattena zyAmano ghaTa sAthe saMbaMdha (kyAreka). Ama Akhare 'eva' kAranA avadhAraNanA traNe phaLa niSphaLa jatA 'syAt asti AtmA' ja bolavuM paDaze. A. pU. TIkAra ma.nI vAta siddha thaI. Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 tattvArtha sUtra jo ayogasAmAnyano vyavaccheda karIe to ayogavizeSano vyavaccheda nathI thato, ane ayogavizeSano vyavaccheda na thayo eTale vastu sarvayogavizeSasvabhAvavALI thAya ! have jo ayogavizeSano vyavaccheda thAya to ayogasAmAnyano vyavaccheda na thAya, ane ayogasAmAnyano vyavaccheda na thAya to ayogavizeSano ayogasAmAnyanA svarUpamAM praveza thaI jAya. A rIte ayogasAmAnyanA svarUpamAM ayogavizeSano praveza thaI jato hovAthI sarva paNa ayogavizeSano avyavaccheda thAya, to ayogavizeSano vyavaraccheda kevI rIte thAya ? jo ayogasAmAnya ane ayogavizeSa ubhayano vyavaccheda thAya to kathaMcitu ayogavizeSa nathI ne kathaMcita che Ama syAdvAda AvI gayo. eTale ekAMtavAdInuM avadhAraNa niSphaLa ja rahe che. A rIte prasaMganI yojanA karavI. have ApaNe prakRtine anusarIe. mULa vAta para AvIe. sarvathA sAmAnya ane vizeSarUpa hovAthI astitva e prakAravALuM (bhedavALuM) che. AthI sAmAnya astitvathI AtmA che ane ghaTa, paTAdi vizeSa astitvathI AtmA nathI. eTale AtmA cAn pti "cAt nAta A pramANe bhaMga bane che. A baMne prayogamAM rahela "sAta zabda kathaMcit arthavALo avyaya che. eTale "cAt' padanI yojanAthI astitva sAmAnya dharmanI apekSAe AtmA che ane je ghaTa, paTAdi astitva vizeSa che te apekSAe AtmA nathI. vaLI je sat che te niyamathI dravya, kSetra, kALa ane bhAvanI apekSAe svarUpane prApta kare che. arthAt je sat che te dravya, kSetra, kALa ane bhAvanI apekSAe hoya che Avo niyama che. A niyama ApaNe eka dAMta laI vicArIe. dA. ta. jema AtmA. dravyathI jIva dravyarUpe che, kSetrathI A bharatAdikSetranI apekSAe che. kALathI vartamAnakALanA saMbaMdhIpaNe che. bhAvathI jJAna, darzananA upayogarUpe ane manuSyagatinI apekSAe che. AvuM pratipAdana karIe tyAre eTale ke - "jIva dravyarUpa A AtmA A bharatakSetramAM hAlamAM manuSyarUpe che AvuM vicArIe tyAre A gamyamAna thAya che ke AtmA bIjA dravyarUpe anya kSetranA saMbaMdhIpaNe, anya kALanA saMbaMdhIpaNe, bIjA bhAvanA saMbaMdhIpaNe nathI. arthAt ghaTAdi bIjA dravyanI apekSAe, mahAvidehAdi bIjA kSetranI apekSAe, bhUtakALAdi bIjA kALanI apekSAe nArakAdi bIjI gatinI apekSAe nathI. A rIte AtmAnuM astitva sva dravya, kSetra, kALa ane bhAvanI apekSAe che, anya dravyAdinI apekSAe nathI. AvuM je pratipAdana karyuM te svIkAravAmAM na Ave to doSa Ave che. Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5: sUtra-31 465 ekAMtavAdIone AvatA doSa. ekAMtavAdIo A rIte svIkAratA nathI tethI temane sarvadravyarUpa, svakSetra saMbaMdhI, sarvakALa saMbaMdhI ane sarvabhAvathI AtmA che AvI Apatti Avaze. te A pramANe jo sarvadravyarUpe AtmA che AvuM pratipAdana thAya to dravyatvanI jema AtmA AtmA ja na rahe. jema dravyatva e AtmA nathI, kema ke dravyatva e dharmAstikAyAdi sarva dravyarUpe che. jeTalA dravya che te badhAmAM dravyatva che mATe dravyatva sarva dravyarUpe che. tema AtmA paNa dharmAstikAyAdi sarva dravyarUpe che. to AtmA paNa sarvadravyarUpe thaI jaze to dravyatva jema AtmA nathI tema A AtmA paNa AtmA nahIM rahe ! A rIte sarva dravyarUpe AtmA thaze ! to AtmAnA abhAvano prasaMga Avaze ! vaLI jo sarvakSetra saMbaMdhI AtmA che AvuM pratipAdana thAya to paNa dravyatvanI jema AtmA AtmA ja nahi rahe ! A rIte svakSetrathI astitva na bolAya to AtmAnI sarvavRttitA eTale sarvakSetra saMbaMdhitatva thaze ! ane Ama thaze to AtmAnA abhAvano prasaMga Avaze. jo svakALa saMbaMdhI na svIkArAya to dravyarUpe sarvakALano saMbaMdhI thaI jato hovAthI AtmA AkAza jevo thaI jaze ! jema AkAza sarvakALamAM che to te AtmA nathI tema AtmA paNa sarvakALa saMbaMdhIpaNAthI AtmA AtmA ja nahIM rahe ! A rIte sarvakALa saMbaMdhI AtmA thaze ! to AtmAnA abhAvano prasaMga Avaze ! jo svabhAvathI AtmAnuM astitva na svIkArAya to vartamAna manuSyabhAvamAM paNa samasta nArakAdi bhAvano prasaMga Avaze ! eTale sarvabhAvavALo AtmA thaze! to AtmAnA abhAvano prasaMga Avaze ! A rIte svadravya, kSetra, kALa ane bhAvathI AtmAnuM astitva nahIM svIkAranAra, mAtra ti parva astitva ja svIkAranAra ekAMtavAdIone sarvadravyarUpa, sarvakSepa saMbaMdhI, sarvakALasaMbaMdhI ane sarvabhAvarUpa thavAthI AtmAnA abhAvano prasaMga Avaze ! AthI avazya svadravyAdipaNA vaDe ja AtmAnuM astitva svIkAravuM joIe, anya dravyAditvathI nahIM. kema ke svaparyAyothI AtmAnuM astitva che ane para paryAyathI nAstitva che mATe "yAd apti ane "cAt nApti A pramANe be bhaMga bane che. AtmAnuM astitva svabhAva ane para abhAva ubhayane AdhIna che. AthI jema svaastitvathI asti kahevAya che tema para nAstitvathI nAsti paNa kahevuM joIe ! kAraNa ke A prakAra sivAya ekAMtavAdI mATe bIjo koI prakAra nathI ke jeno AdhAra laIne avakhaMbha daDha pratibaMdha thAya. matalaba vastu sva astitvathI asti ane para nAstitvathI nAsti che A sivAyano koI paNa prakAra nathI ke jenA para teo nirbhara rahI zake ! Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 tattvArtha sUtra ApaNe upara vicArI ja gayA chIe ke mAtra sAmAnyathI astitva bolatA keTalA doSonI hAramALA Ave che. koI paNa rIte te siddha thaI zakatuM nathI. hajI paNa temAM AgaLa vicArIe chIe. jo ekAMta astitva ane ekAMta nAstitvarUpe AtmAdi vastuno abhyapagama thAya to ekAMtavAdIonA matamAM AtmAdi vastu, vastu ja banI zakatI nathI. te kramazaH batAvIe chIe. ekAMta nAstitvamAM zUnyatAno prasaMga.... astitvanI apekSA rahita nAstitva e atyaMtazUnya-sarvazUnya vastune siddha karaze. kema ke anvayanI prAptino abhAva che. arthAt koI paNa rUpe astitvanI prApti nahIM thatI hovAthI sarvazUnyatAno prasaMga Avaze ! matalaba astitvathI nirapekSa nAstitva mAnavAthI sarvaprakAre vastu asatu thaze ane tethI koI paNa rIte anvaya-vidhi astitvanA saMbaMdhano abhAva hovAthI koI paNa rIte vastu che ema kahI zakAze nahIM. Ama mAnavAthI ghaTa ghaTavena paNa nathI evI Apatti Avaze ! Ama sarvazUnya prasaMga Avaze. koI padArtha ja siddha nahIM thAya. ekAMta astitvamAM vastu sarvarUpe siddha thaze ! evI ja rIte nAstitvanI apekSA vagaranuM astitva manAya to sarvarUpe vastu siddha thaze ! kema ke vyatireka-niSedhanA pratisaMbhanI prApti nathI. arthAt vyatirekarUpa nAstitvano koI paNa rUpe abhAva hovAthI sarvarUpe vastu siddha thaze ! eTale AtmA ghaTa, paTAdi rUpe paNa che ema mAnavuM paDaze ! AvA ekAMtavAdIne doSa Ave che chatAM koI viThThAIthI kahe-bhale doSa Ave amane kazo ja vAMdho nathI. sarvanA astitva ane sarvathA nAstitva ja che. to tenA javAbamAM... siddhAMtavAdI :- sat sarva abhAvarUpe ke sakaLabhAvarUpe thatuM nathI. kema ke nathI ja, nathI ja, nathI ja koI paNa rUpe che ja nahIM to tu kevI rIte ? ane che ja, che ja, che ja, to ghaTarUpe paNa che, paTarUpe paNa che to pachI "A vastu A ja che'. Avo nizcaya kevI rIte thAya? eTale sarvaabhAvarUpe ke sarvabhAvarUpe sat hotuM nathI. AthI astitva haMmezA nAstitva sApekSa che ane nAstitva astitva sApekSa che. A pramANe astitva hoya to ja nAstitva ane nAstitva hoya to ja astitva che ane Ama hoya to ja astitva ane nAstitva potAnA svarUpane prApta karI zake che. ekAMtavAdI - "AtmA asti' Ama kahevAthI sarva prakAre astitva prApta thaI jatuM hovAthI ghaTavarUpe astitva AtmAmAM prasakta thAya che AvI jAya che. to "nAsti AtmA' A vacanathI teno niSedha thaI jaze ! Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-31 syAdvAdI - A mata ayukta che. kema ke sarvaprakAre AtmAmAM astitva saMbhavatuM ja nathI. eTale tene laIne pahelo bhaMga banI zakato nathI. yAt lagAvIe to ja banI zake. mATe svadravyAdithI ja astitvanI prApti che, para dravyAdithI astitvanI prApti nathI. Ama ghaTAdinI sattA aprasakta ja che teno niSedha hoI zakato nathI. aprasaktano niSedha saMbhavato nathI mATe nAsti AtmA' e aprasakta evI ghaTAdi sattAnA niSedha mATe nathI; paraMtu AtmAnuM jema svadravyAdithI astitva che tema paradravyAdithI nAstitva paNa che. kema ke paradravyAdithI nAstitva sivAya svadravyAdithI astitva ghaTI zake nahIM. e batAvavA mATe thAt nApti mAtmA e bIjo bhaMga yukta che. AvI rIte artha(arthApatti)thI ke prakaraNathI AtmAmAM aprasakta evI ghaTAdi sattAno 'thAt tApti mAtmA' A bIjA bhaMgathI niSedha karAto nathI. kema ke "sat pti mAtmA' A prathama bhaMgathI ghaTAdi rUpe aprasakta sattAno niSedha saMbhavI zakato ja nathI. prazna : to bIjA bhaMgathI zuM kaho cho ? uttara : A ghaTAdi sattAno niSedha AtmAno dharma che. kema ke AtmAno svabhAva ghaTAdi sattAnA niSedhane AdhIna che. kAraNa ke AtmA vidhirUpa ja che evuM nathI, paraMtu anaMtadharmAtmaka AtmA vidhirUpa che tema niSedharUpa paNa che. baMnenI kakSA samAna che to baMnenuM pratipAdana karavAmAM Ave to ja AtmasvarUpanuM pratipAdana thayuM kahevAya. mATe prathama bhaMgathI jema vidhinuM pratipAdana thAya che tema bIjA bhaMgathI niSedhanuM pratipAdana paNa yukta che. bIjA bhaMgathI niSedharUpa AtmAnuM svarUpa dekhAya che. prazna :- svadravyAdithI astitvanI jema para dravyAdithI nAstitva paNa AtmAno dharma che to astitvanI jema nAstitvane paNa svaparyAya kema na kahevAya? ane paraparyAya kema kahevAya ? uttara :- te nAstitva ja A para-vaTAdi vaDe vizeSya karAtuM hovAthI paraparyAya kahevAya che. arthAt "ghaTavArirUpeNa nAstitva' e AtmAno paraparyAya che. dA. ta. jema gAmamAM anazvatva che. azvatva je para che tene laIne gAyamAM anazvatva dharma kahevAya che mATe te para paryAya kahevAya che. prazna :- to te nAstitva AtmaparyAya-svaparyAya kevI rIte kahevAya ? kema ke jema svaparyAya e paraparyAya banato nathI tevI rIte para paryAya paNa svaparyAya banI zake nahIM. - uttara:- te nAstitva ja svavaDe vizeSyamANa hovAthI svaparyAya kahevAya che. arthAt jenA paryAya kahevAya che te svane laIne kahevAya tyAre te svaparyAya kahevAya che ane bIjAne laIne je paryAya kahevAya te paraparyAya kahevAya. kAraNa ke vastunA svarUpanuM prakAzana sva ane para vizeSaNane AdhIna che. arthAt AtmAnuM astitva svadravyAdithI che ane nAstitva paradravyAdithI che. Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 tattvArtha sUtra te baMne vAstavika rIte kahIe to svaparyAyarUpa ja che, paNa kalpanAthI sva-para paryAyarUpatA kahevAya che. vAstavika to AtmAthI judA je paTAdi che temAM rahela astitva ane nAstitvAdi dharma ja paraMparA saMbaMdhathI AtmAnA paraparyA kahevAya che, ane sAkSAt saMbaMdhathI sarvadharma vidhirUpa kyAM to niSedharUpa hovAthI svaparyAya ja che. ATaluM samajI rAkhavuM. - A rIte ekAMtavAdane dUra karIne anekAMtavAdIne batAvIne anekAMtavAdano pahelA ane bIjA bhaMgamAM upayoga batAvIne have sAta vAkyo vaDe karIne saMpUrNa arthano bodha thAya che batAvavA mATe kahe che ke - anekAMtavAdamAM pratyeka vAkyomAM kriyApadanA prayoga vaDe arthanI parisamApti thatI hovAthI vastu "sAt apti mAtmA' vagere sAta vAkyo vaDe kahevAya che. have ApaNe A sAta vAkyaprayogo eTale ke saptabhaMgIne kramazaH vicArIe chIe. temAM pahelA ane bIjA bhaMgamAM AvatA padomAM je padano je artha thAya che te batAvIe chIe. saptabhaMgI' prathama bhaMga thAt pti mAtmA bIjo bhaMga thAt nApti AtmA A vAkyaprayogamAM mAtmA e vizeSya che, to e vizeSaNa che, vizeSya hovAthI mAtmA e dravyavAcI zabda che, vizeSaNa hovAthI gati e guNavAcI zabda che. arthAt ti zabdathI batAvAtuM stitva e vizeSaNa che eTale guNa che eTale masta zabda e guNane kahenAra che. prazna :- "AtmA' vizeSya che ane "asti' vizeSaNa che. Ama vizeSaNa-vizeSyabhAva che e kevI rIte bane ? uttara :- zabda zaktinA svabhAvathI eTale ke svAbhAvika zabdanuM tevA prakAranuM sAmarthya hovAthI tevA prakAre vizeSaNapaNe 'ti ane vizeSyapaNe mAtmA' che AvI pratIti thAya che. jo AtmA vizeSya na manAya to "gati' e guNano abhidhAyaka nahIM banato hovAthI e vizeSaNa paNa nahIM bane. paNa ahIMyAM to "mAtmA' vizeSya ja che. zaMkA : sattvathI rahita AtmA hoto ja nathI. to vizeSa koNa ? sattvayukta AtmA hoya to ja e vizeSya banI zake. sattvathI rahita vizeSya banI zake nahi. eTale 'tmiA' zabdanA prayogathI AtmAmAM rahelA vizeSyanA svarUpamAM sarva pravezI jAya che eTale teno to gauNapaNe bodha thaI jAya che mATe "ti' zabdano prayoga nirarthaka che. anvaye paNa thaI zakato nathI. kema ke svaviziSTamAM svano anvaya kevI rIte thAya? eTale ke astitvaviziSTa AtmAmAM 1. prathane-fpadyane ti , sattAnAM pAnAM samAha: saptapI ! 2. vizeSaNa vizeSyabhAvathI arthano bodha karAvavAmAM je zabdanuM sAmarthya che te zabdazakti kahevAya che. Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 469 adhyAya-5 sUtra-31 astitvano anvaya kevI rIte thAya ? samAdhAna :- buddhithI ArUDha, upacaritasattAvALA ane mukhya sattvavizeSa vaDe upAtta evA dharmInuM asattvamAM jema upAdAna thAya che, arthAt asattva vizeSaNathI AtmAnuM vizeSyapaNe jema upAdAna thAya che tema ahIM sattvarUpa vizeSaNathI AtmAnuM vizeSyapaNe upAdAna thAya che. joke AtmA astitvaviziSTa ja che. astitvathI rahita AtmA koI divasa hoto nathI. to paNa vucArUDha0 buddhithI kalpanA karIne astitvathI AtmAne pRthapha rAkhavo. astitva ane AtmA be judAM che AvuM mAnavuM eTale ke Avo Aropa karavo. A rIte buddhithI judo Aropa karela. AvA svarUpavALA AtmAmAM sattA upacArathI ja che AvI kalpanA karavI paDe. eTale ke Avo dharmI upacarita-upacArathI sattAvALo (gauNa sattAvALo) che. kema ke te vakhate jyAre baMnene judAM mAnyA che tyAre) paNa sattAno upacAra to karavo ja paDe. nahIM to asatuM evA zazazcaMganI jema AtmA vizeSya banI zake nahi. kema ke sattA ja nathI to padArtha kyAMthI ? pachI e vizeSya kevI rIte bane? mATe "vucArUDhI' pachI '3paritArAvI' thatA vizeSaNa mUkyuM. teno artha che "upacArathI sattAvALo', - A rIte upacArathI paNa vizeSaNarUpe sattA Ave che eTale ke gauNa sattAvALo AtmA che. to paNa 'ti' e zabdanA prayogathI mukhya sattAnuM pratipAdana paNa ISTa che paNa sattvanI gatArthatA nathI thatI eTale ke gauNa nathI thatuM e batAvavA mATe "mukhyasattva' vizeSaNa mUkyuM che. musattva jenuM vizeSaNa hoya te "mukyatva vizeSaNa kahevAya. arthAt "mukhyasattvarUpavizeSaNavALo dharmI che. A mukhyasattArUpa vizeSaNatA vaDe upAtta AtmArUpa dharmAnuM upAdAna che. kema ke AtmAno judo prayoga karyo che, ane 'ati padathI kahevAto astitvaguNa vizeSaNapaNe pratIyamAna thAya che. tethI AtmA e vizeSa che. dA. ta. jema "mad mAtmA' vizeSya bane tyAre paranA matamAM "nAsti AtmA' A prayogamAM asattva vizeSaNarUpe pratIyamAna thAya che evI rIte astitva vizeSaNathI AtmAnuM upAdAna thAya che. A rIte buddhithI Aropa karIne gauNasattAvALo, mukhyasattArUpa vizeSaNathI AtmA grahaNa thAya che mATe "asti' zabdano prayoga nirarthaka nathI. - A rIte "ta' padanI sArthakatA vicAryA bAda have vAkyamAM grahaNa karela "cAta' zabdanI vicAraNA zarU karIe chIe. temAM "sAt zabdanuM svarUpa zuM che ? e zabda kevI rIte banyo che ? enA keTalA artha che ? ahIM kayA arthane laIne prayoga karyo che ? ityAdi jijJAsAone dhyAnamAM laIne tene zamAvavAno prayatna karIe chIe. , sAt zabda dravyadharma je (tisaMdhyAvat dravya) liMgabheda ane saMkhyAbheda che tenAthI Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 tattvArtha sUtra rahita che. AthI te dhAtunI vidhi Adi viSaya samAna vibhakti ane prathama puruSa eka vacanAtta thAt dhAtunA rUpa jevo nipAta che. arthAt ahIM "catuM A dhAtunuM vidhyartharUpa nathI paNa nipAta che. jenA (1) vidhi, (2) vicAraNA, (3) astitva, (4) vivAda, (5) anekAMta (2) saMzayAdi artho che. arthAt A yAt nipAta vidhi Adi arthamAM rahelo che. temAMthI ahIM "anekAntano ghAtaka' e ja artha vivalita che. eTale ahIM yAt nipAtano prayoga "anekAntano ghAtaka' che. ghAtaka eTalA mATe ja kahyuM che ke "sAt zabda anekAMta arthano vAcaka nathI kiMtu ghAtaka ja che. zaMkA - 'ti padathI anekAMtotya bane che to astitvAdi dharmavizeSanuM grahaNa karavuM niSphaLa che, kema ke anekAMtanA svarUpamAM sarvadharmano praveza che. samAdhAna :- A "sAtu' ekalo hoya to sAmAnya viSayano dyotaka hovAthI vivakSita arthanuM jJAna kevI rIte thAya? mATe vivakSita arthanA pratipAdana mATe dravyanA dharmavizeSanuM eTale ke astitvanuM grahaNa karyuM che. kema ke vizeSa dharmanA upAdAna sivAya vizeSa dharmano bodha thato nathI. arthAt vizeSa dharmanuM upAdAna karavAmAM na Ave ne "sAt mAtmA' A pramANe bolAya to sAmAnyathI eTale aneka dharmavALA Atmadravyano bodha thAya. sti bolIe eTale "cAtuM e astitva vizeSa dharmano ghAtaka bane che. vivakSita arthanA pratipAdana sAthe dravyadharmavizeSanA upAdAnanI vyApti che. jyAM jyAM dravyadharma vizeSanuM upAdAna che tyAM tyAM vivakSita arthanuM pratipAdana che, ane te ja pramANe jayAre dharmavizeSanA upAdAna sivAya " zabdano prayoga thAya che tyAre "yAta nipAta sAmAnya viSayano dyotaka che mATe ahIM vivakSita vizeSa dharmanuM grahaNa karyuM che. te niSphaLa nathI paNa sArthaka ja che. zaMkA :- 'Ata zabda nipAta che. anekAMtano ghotaka che e kevI rIte ? samAdhAna :- nipAta ghaNA che. kema ke parimita zabdo ja nipAtathI siddha thAya che evuM nathI. jethI je nipAtonI je saMkhyA batAvI che tenI aMdara nahIM kahelo hovAthI "cAtuM e nipAta na thaI zake evuM na kahevAya. kema ke nipAto aparimita che tyAre jema koI zabda nipAtathI niSpanna thayelo nipAta che te rIte "za zabda paNa nipAtathI niSpanna thayelo nipAta che. vaLI ATalA ja arthomAM zabdo nipAtathI siddha thAya che Avo koI niyama nathI. to jema koI zabda amuka pratiniyata arthamAM ja nipAta che tema "cAt' zabda paNa anekAMtarUpa 1. vivakSita artha = astitva Adi vizeSa dharmathI yukta padArtha che. tenuM pratipAdana karavA mATe dravyanA vizeSa dharmanuM upAdAna. Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 471 adhyAya-5 sUtra-31 arthamAM ja nipAta che. eTale "sA' zabda anekAntano ghotaka che. prazna :- yAtizabda anekAntano ghotaka che to eka ja "tu' zabdathI yukta athavA cAt zabdathI ghaTita eka ja bhaMga vaDe sarva dharmonuM jJAna thaI jaze to saptabhaMgI zA mATe? uttara :- "cata zabda anekAMta arthane kaheto hovAthI "tuM zabda vaDe saptabhaMgIno AkSepa thato hovA chatAM paNa punaH bhedathI je saptabhaMgInuM grahaNa karyuM che te viziSTa arthanA pratipAdana mATe che. matalaba "' zabdathI ghotita anekAMta arthane laIne sakaladharmano bodha thaI jato hovA chatAM paNa e bodha sAmAnyathI ja dharmano bodha che paNa potapotAnA vizeSa dharmanI sAthe pratiniyata potapotAnA je nimitto che enI apekSAthI je bodha thAya che te bodha thAya mATe saptabhaMgI kahevI joIe. Ama sAmAnyathI jJAna thatuM hovA chatAM paNa vizeSathI jJAna karavA mATe bIjA zabdono prayoga karavAmAM Ave che. dA. ta. jema vRkSa zabdathI sAmAnya viSayarUpe dhavAdi vRkSono AkSepa thato hovA chatAM paNa vizeSa pratipAdananI IcchAthI dhavAdi zabdonuM upAdAna che. arthAt "dhava' nAmanuM vRkSa levuM hoya to "dhava: vRkSa:' bolIe eTale "dhava' vizeSa vRkSano bodha thAya. tevI rIte "cAt' zabda sAmAnyathI anekAntano viSaya kare che eTale saptabhaMgI AvI jAya che. paNa vizeSathI pratipAdana karavA mATe saptabhaMgInuM juduM grahaNa karyuM che. ahIM samajavuM ke sAmAnyarUpathI sakaLa dharmanuM jJAna thaI jatuM hovA chatAM paNa te dharmo keTalA che? ane kevA che? tenuM jJAna rahI jAya che. vaLI A dharma ATalA ja che. A vidhi ane niSedhanI vivakSAthI prApta thAya che evuM paNa nakkI karI zakAtuM nathI, ane sAmAnya lakSaNanI eTale sAmAnyanA svarUpanI vyAkhyA paNa thatI nathI. mATe saptabhaMgIno prayoga Avazyaka che mATe ja kahe che ke - tu bolavAthI bhedanI apratipatti thatI hovAthI matalaba sAmAnyathI anekAMtanA avadyotaka evA syAt zabdathI anyonyadharmano bheda che, paraspara dharma judA che AvI pratipatti nahi thatI hovAthI, (1) vivalita bhedanA pratipAdana mATe arthAt kathaMcita astitva, kathaMcita nAstitva Adi sAta prakAranA dharmonA pratipAdana mATe, athavA (2) bhedanA parimANanA niyamanA bodha mATe, eTale ke eka astitva dharmanA vidhi ane niSedhanI kalpanAthI sAta ja dharmo bane che. A bhedanA parimANano niyama thayo. evI rIte nityasvAdinA paNa sAta ja dharma thAya. ATha paNa thAya nahIM ane cha paNa thAya nahIM. A je bhedanA parimANano niyama che tenA bodha mATe, Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 tattvArtha sUtra athavA (3) sAmAnya lakSaNa(svarUpa)nA prapaMcathI vyAkhyAna mATe A rIte yAt masti, svAr nAsti ityAdi saptabhaMgIno prayoga Avazyaka che tema sva dravyAdithI astitva ane paradravyAdithI nAstitva A vizeSarUpathI paNa saptabhaMgIno prayoga Avazyaka che. sAmAnya svarUpano vistAra eTale ja vizeSarUpa vyAkhyAna. sAmAnya saptabhaMgI vyAkhyeya che tema tenA vyAkhyAnarUpa vizeSa saptabhaMgIno paNa sArI rIte bodha thAya mATe saMkSepa (sAmAnya) ane vyAsa-vistAra(vizeSa)thI kathana thAya che. A rIte sAmAnyathI ane vizeSathI saptabhaMgInuM nirUpaNa Avazyaka che. A batAvyA bAda have saptabhaMgImAM rahela pahelA ane bIjA bhaMganuM prayojana batAvIe chIe. te saptabhaMgImAM astitva ane nAstitvanA ekAMta nivAraNa mATe pahelo bhaMga svAr masti ane bIjo bhaMga svAr nAsti che. kema ke ekAntarUpa artha e avastu che. arthAt ekAMtanuM nivAraNa karanAra 'svAr'' padano prayoga na hoya to tenAthI thatuM jJAna e avastuno viSaya karatuM hovAthI te jJAna bhramAtmaka ja bane. enA bodha mATe 'ekAntarUpa artha e avastu hovAthI' A hetu Apyo che. have trIjA (syAd avavya) A vikalpane kahevAnI icchAthI pU. bhASyakAra ma. pharamAve che ke-- bhASya :- yugapat arpita kare ane kramathI anarpita karavAmAM Ave tyAre sat ema paNa na kahevAya ane asat ema paNa na kahevAya. eTale ke yugapat sadasane kahenAra koI zabda nathI. eTale tRtIya bhaMga 'svAt avavya' bane che. trIjo bhaMga 'syAd avaktavya' TIkA :- ekIsAthe AtmAmAM astitva ane nAstitva ubhayadharma vaDe vivakSA karavAmAM Ave ane kramathI kahevA mATe vivakSA karavAmAM na Ave to AtmA sat che ke asat che AvI rIte koI kALe kahI zakAtuM nathI. bhASyamAM rahela va zabdano artha 'vikalpa' che. bhASyamAM 'ti' zabda che. te vizeSya che. e arpita kevuM che ? anupanIta che. kevA prakAranuM anupanIta ? kramathI avizeSita, kramathI avivakSita. 'kramathI kahevA mATe avivakSita evA vivakSita be dharmo'. prazna :- bhASyamAM to 'anupatnIte' Ama ekalavAyuM ja pada mUkyuM che to tame 'meLa' A pada kyAMthI lAvyA? Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-31 473 uttara H- sAmarthyathI. have bhASyamAM 'anupanIta' pada zA mATe che tenuM prayojana batAve che. jo kramathI anupanIta-avivakSita Avo pada prayoga na karyo hota to kramathI to arpaNA karavAmAM Ave to pUrvanA je be vikalpo che (1) svAr asti AtmA (2) svAr nAsti AtmA e ja be Ave paNa trIjo vikalpa na Ave. A trIjA vikalpane siddha karavA mATe bhASyamAM anupanIte pada mUkyuM che. AthI avazya yugapat-abhinna kALamAM virodhI evA be guNothI avadhAraNapUrvaka eka ja abhinna arthanI abhedarUpe eka zabdathI kahevAnI icchA karIe tyAre kahevuM ja paDe ke tevA prakAranA padArthano ane padArthane kahenAra zabdano abhAva hovAthI vastu-AtmA vAcya banI zake nahi. arthAt avaktavya ja kahevuM paDe. matalaba virodhI evA be guNothI avadhAraNa sahita ekakALamAM abhedapaNe eka arthane kahenAra eka zabda nathI. sarvela asareva A pramANe eka kALamAM AtmarUpa arthane kahenAra koI zabda nathI eTale AtmA avaktavya che. A vikalpa sattva anyatva viziSTa sattvano asaMbhava hovAthI kharekhara avaktavya ja che. arthAt sattvarUpathI, anyatvaviziSTa-asattvarUpa evA sattvano asaMbhava hovAthI avaktavya jagata che. kema ke sattva, asattva virodhI che. eTale AtmA sattvaviziSTa asattvavALo na thavAthI avaktavya ja che. AvA prakArano je ekAMta-anirvacanIya vAda che tene dUra karavA mATe 'svAr avavya dhva AtmA' 'apekSAe AtmA avaktavya ja che' A trIjo bhaMga che. A bhAMgo sarvathA avaktavyatAne dUra kare che eTale yugapa sattvAsattvanI vivakSAno viSaya karato hoya tevo paNa artha koI zabda vaDe vaktavya thAya che. AvuM jo mAnavAmAM na Ave to avaktavya zabdathI paNa kahevAya nahi. prazna :- to te kayA zabdathI vaktavya che ? uttara H- avaktavya zabdathI ane dravya paryAyavizeSa bIjAM cha vacano (bhaMga) vaDe vaktavya ja che. prazna :- trIjA bhaMgano viSaya che te tame sarvathA avaktavyarUpe kema svIkAratA nathI ? uttara H- apekSAe avaktavya che. anyathA eTale jo sarva prakAre avaktavyatA hoya to 1. zabda dvArA thatI upasthitino viSaya evo je artha te ja rUpe e arthano abhAva che. sarvathA avaktavya nathI. tathA zazazRMga jevA te arthano tevA prakAranI vivakSAno viSaya paNa nahIM bane. eTale badhA dharmothI anAkrAnta thaI jaze A Azaya che. 2. anirvacanIya vAdInA matamAM ghaTAdinuM sattva jema saMbhavatuM nathI tevI rIte vyavahAramArgathI dUra thaI gayelA hovAthI asattva paNa saMbhavatuM nathI. AthI ghaTAdi sattva ane asattva A baMnethI rahita hovAthI ekAMtathI avaktavya che. Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 tattvArtha sUtra arthAta AtmA sarva prakAre avaktavya thaze to avaktavya vagere zabdathI je vaktavya banyo che te paNa bane nahIM. eTale nirUpAkhya thaI jaze. sarva prakAre avAcya to nirUpAkhya ja hoya che. to AtmA nirUpAkhya banI jaze. eTale zazazcaMga jevo thaI jaze mATe "sAt sarvatra parva AtmA' "apekSAe AtmA avaktavya che' e ja svIkAravuM joIe. pahelA be vikalpa cAl apti ane cat rAti to tenA pratipakSarUpa ekAMta astitva ane ekAMta nAstitvanA eTale ke "cAl ti'no pratipakSa ekAMta astitva ane "cAt nAsti'no pratipakSa ekAMta nAstitva A baMne virodhInA nirAkaraNa dvArA svaparyAya ane paraparyAya A bemAMthI koI paNa eka dharma-paryAyanA saMbaMdhanI vivakSA karavAthI kALabhedathI kahyA che. have yugapatu viruddha be dharma sattva ane asattvanA saMbaMdhathI arpita-vivakSita vastu svarUpanA kathanathI kevA prakArano zabdaprayoga-vAkyaprayoga thAya che? arthAt evo koI zabda che jenAthI eka ja kALamAM be viruddha dharmavALI vastu kahI zakAya ? javAba - evo koI zabda ja nathI ke jene laIne trIjo bhaMga prakhyAta karI zakAya. vaLI tevA prakAranI vivakSAne pUrI karI zake tevA prakArano zabda nahIM hovAthI tevA prakAranI vivakSAmAM avaktavya ja artha Ave che. mATe avaktavya zabda laIne ja trIjo bhaMga banI zake che. mATe ja kahe che ke tevo koI zabda nathI je ke zabda tevA prakAranI eTale ke paradravyAdithI nAstitvanI ane svadravyAdithI astitvanI vivaphA A pramANe yugapat ubhaya vivAne pUrI karI zake ! ubhaya vivakSA nIce mujaba che. padravyAdithI nAstitva A pahelI vivaphA arthAntaramAM-paradravyAdimAM rahelA paryAyo vaDe avartamAna-nahIM vartI rahela, paradravyAdimAM rahelA paryAyone nahIM anubhavatuM dravya. AvI je vivalA. arthAt para dravyAdimAM rahelA paryAyone nahIM anubhavatA dravyanI vivakSA karavI A eka vivekSA che. dA. ta. paTasattAniSedha ghaTano dharma che. ghaTa dravya paTasattArUpa paTadravyanA paryAya vaDe avartamAna che ane tene nahIM anubhavatuM ghaTa dravyanuM paradravyAdithI nAstitva che. svadravyAdithI astitva A bIjI vivA.... potAnAmAM vartI rahelA potAnA paryAyothI yukta svaparyAyono anubhava karI rahela dravya AvI je vivakSA. arthAt svadravyAdimAM rahelA paryAyone anubhavatA dravyanI vivakSA karavI A bIjI vivalA che. Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 475 adhyAya-5 H sUtra-31 dA. ta. jema ghaTasattA ghaTano dharma che. ghaTa dravya svaparyAyano anubhava karI rahela ghaTa dravyanuM svadravyAdithI astitva che. A rIte A be vivakSA che. temAM je zabda vaDe para paryAyathI asadartha kahevAya che te zabda vaDe sAmarthyano abhAva hovAthI svaparyAyathI sat kema kahevAya ? ane je zabdathI svaparyAyathI sat kaho cho te zabdathI sAmarthyano abhAva hovAthI para paryAyathI asat kema kahevAya ? eTale tevI be vivakSA karIe to dravya avaktavya ja che. mATe ja samajAya che ke upara mujaba be vivakSA paraspara vilakSaNa ane viruddha che. kema ke eka vivakSA para paryAyane laIne che ane bIjI vivakSA svaparyAyane laIne che. svaparyAyathI sat ane paraparyAyathI asat kahevAya che. A sat ane asat eka kALamAM kahevAya che. paraMtu AvI ubhaya vivakSAmAM baMne paraspara vilakSaNa ane viruddha hovAthI A baMne dharmo vaDe paNa ekIsAthe kahevAmAM Ave to eka puruSarUpa eka dravyamAM teno saMbhava nathI. kema ke vacanavizeSane dravya oLaMgI jAya che ane tenA vAcaka zabdano abhAva che mATe avaktavya ja che. Ama aneka hetu ApIne avaktavyanI siddhi karI. hajI paNa A ja vAtane spaSTa karatAM ekAMtavAdI kahI rahyA che. astitva ane nAstitva e viruddha dharma che. tethI eka adhikaraNamAM ane eka kALamAM te be viruddha dharmano saMbhava ja nathI. AthI tevA prakAranA padArthano abhAva che. jyAre evA padArthano abhAva che to teno vAcaka zabda paNa na ja hoya. eTale tevo padArtha nahIM hovAthI teno vAcaka zabda paNa nathI ja...||1|| ekAMtavAdamAM guNonuM yaugapadya banI zakatuM ja nathI to vistArathI batAvIe chIe... kAlAdinA abhedathI guNonuM je rahevuM te yugapadbhAva kahevAya che. arthAt upara batAvyA mujaba eka dravyamAM eka kALamAM ekasAthe guNo rahe te yugapadbhAva kahevAya che. ane tevuM yaugapadya-ekIsAthe rahevApaNuM ekAMtavAdamAM che ja nahi. kAraNa ke vastumAM guNo kAlAdi dvArA ja rahI zake che ! kAlAdi abhedathI guNo rahe che to te kAlAdi ATha che te A pramANe-- (1) kALa, (2) AtmarUpa, (3) artha, (4) saMbaMdha, (5) upakAra, (6) guNideza, (7) saMsarga, (8) zabda siddhAMtamAM apekSAbhedathI eka kALamAM ane eka dravyamAM astitva-nAstitvano saMbhava che ja ane AvA prakArano artha nathI ema paNa nathI paraMtu AvA prakArano artha kahevo hoya to avaktavya zabda sivAya koI paNa zabda samartha nathI. avaktavya zabda to tevA prakAranA arthane kahevA mATe samartha ja che. mATe ja 'svAd avavya' Ama cAl zabdano prayoga karAya che. 2. 1. kALarUpathI abheda vaDe guNonuM vastumAM rahevApaNuM ekAMtavAdamAM saMbhavatuM nathI. 1. Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra A kALa Adi ATha dvAra vaDe abhedathI guNonI AtmAmAM vRtti ekAMtavAdamAM saMbhavatI nathI. te kevI rIte ? tene mATe eka eka dvArane laIne vicAra karavAmAM Ave che. 476 temAM pahelA 'kALa' dvArane laIne vicArIe chIe. (1) kALarUpathI abheda vaDe guNonuM vastumAM` 2hevApaNu ekAMtavAdamAM saMbhavatuM nathI. ekAMtavAdamAM viruddha guNonI eka kALamAM eka AtmAmAM kvacitRtti-vartanA che ja nahIM. arthAt kALanA abhedathI eTale ke eka kALe eka vastu AtmAmAM sattva ane asattvarUpa viruddhaguNo rahetA nathI. Ama kALarUpI abheda vaDe vastumAM guNo saMbhavatA nathI. (2) AtmarUpathI abheda vaDe guNonuM vastumAM rahevApaNuM ekAMtavAdamAM saMbhavatuM nathI. koI paNa kALe asaMsargarUpa atyaMta bhinna evA sattva ane asattva eka AtmAmAM hotA nathI jethI AtmA tevA prakAre sadasattvarUpe kahevAya. ane sattva ane asattvathI bhinna paraspara guNono potAno svabhAva ekabIjAmAM hoI zakato nathI tethI yugapat abhedena abhidhAna thaI zakatuM nathI. (3) artharUpathI abheda vaDe guNonuM vastumAM 2hevApaNuM ekAMtavAdamAM saMbhavatuM nathI. ekAMtavAdamAM eka ja artha--padArthamAM viruddha evA sattva ane asattvAdi dharmo hoI zakatA nathI. kAraNa ke abhinna eka AtmArUpa AdhA2paNA vaDe sattva ane asattvano abheda hoya to ja artharUpa abheda vaDe AtmA sat ane asat kahI zakAya ! ahIM 'artha' zabdano artha adhikaraNa che. jo sattva ane asattvano eka AdhAra hoya to abhinna ekapaNAvALA AdhAranI sAthe abheda thavAthI yugapat sat ane asat vaktavya banI zake ! paNa ekAMtavAdamAM to koI paNa rIte abheda banato nahIM hovAthI eka padArthamAM yugapat sattva, asattva banI zake nahIM. (4) saMbaMdharUpa dvArathI abheda vaDe guNonuM vastumAM rahevApaNuM ekAMtavAdamAM saMbhavatuM nathI. 2. AtmarUpathI abheda vaDe guNonuM vastumAM 2hevApaNuM ekAMtavAdamAM saMbhavatuM nathI. 3. artharUpathI abheda vaDe guNonuM vastumAM rahevApaNuM ekAMtavAdamAM saMbhavatuM nathI. 4. saMbaMdharUpI abheda vaDe guNonuM vastumAM rahevApaNuM ekAMtavAdamAM saMbhavatuM nathI. 5. upakArarUpathI abheda vaDe guNonuM vastumAM rahevApaNuM ekAMtavAdamAM saMbhavatuM nathI. 6. guNideza rUpathI abheda vaDe guNonuM vastumAM rahevApaNuM ekAMtavAdamAM saMbhavatuM nathI. 7. saMsargarUpathI abheda vaDe guNonuM vastumAM rahevApaNuM ekAMtavAdamAM saMbhavatuM nathI. 8. zabdarUpathI abheda vaDe guNonuM vastumAM rahevApaNuM ekAMtavAdamAM saMbhavatuM nathI. vasanti guNaparyAyA asmin iti vastu / 1. Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 H sUtra-31 477 ekAMtavAdamAM saMbaMdhathI guNono abheda banI zakato nathI. kema ke saMbaMdha e guNothI bhinna che. dA. ta. jema chatra ane devadattano saMbaMdha che tenAthI daMDa ane devadattano saMbaMdha judo che. kema ke saMbaMdhanA kAraNa evA je saMbaMdhI che te judA che. chatra ane daMDa e benA saMbaMdhI eka saMbaMdhathI nathI mATe eka saMbaMdhathI abhinna ja che evuM nathI. chatra ane daMDa e benA saMbaMdha judA judA hovAthI jema e beno devadatta sAthe abheda hoI zakato nathI tema sat ane asat paNa saMbaMdha dvArA abhinna ja che evuM nathI. kema ke AtmAnI sAthe satno saMbaMdha bhinna che ane asatno saMbaMdha bhinna che. tethI saMbaMdha dvArA e yaugapadya nathI ane jyAre yaugapadyano abhAva che to eka zabdathI vAcya AtmA kevI rIte banI zake ? eTale ke AtmA sadasat che Ane kahenAra koI zabda nathI. Ama saMbaMdharUpa dvArathI abheda vaDe AtmAmAM sattva ane asattva ekAMtavAdamAM saMbhavatuM (5) upakArarUpa dvArathI abheda vaDe guNonuM vastumAM rahevApaNuM ekAMtavAdamAM saMbhavatuM ekAMtavAdamAM upakArathI--upakArakRta paNa guNono abheda nathI. kema ke nIla, rakta Adi upakArInA guNane AdhIna upakAra che. arthAt taMtu Adi avayava dravyamAM rahela je nIlaguNa, lAlaguNa hoya che te nIla vagere guNa paTamAM Ave che. eTale paTAdi dravyamAM je nIlaguNa vagere guNano upakAra che te taMtu Adi dravyamAM rahelA nIlAdi guNane AdhIna che. nathI. nathI. te upakAra karanAra avayavamAM rahela nIlAdi guNo svarUpathI judA judA che ane te nIlAdi guNa svarUpathI bhinna hotA thakA nIla, nIlatara, rakta, raktatara vagerethI dravyane raMjita kare che--upakAra kare che. matalaba kAraNagataguNa ane kAryagataguNa baMne svarUpathI bhinna che. nIla guNano upakArI nIla che, rakta nathI, rakta guNano upakArI rakta che paNa nIla nathI. Ama judA judA upakArane bhajanArA nIlAdi upakArI guNo che. evI rIte sattva ane asattvano bheda hovAthI upakAra karanAra sattvathI upakArya AtmA t che ane upakAra karanAra asattvathI upakArya AtmA asat che eTale sat ane asattnuM upakArasAmya-sArUpya dUra ThelAI jAya che. kAraNa ke upakAra karanArano abheda nathI mATe teno vAcaka koI zabda nathI. arthAt upakAra dvArA paNa abheda thaI zakato nathI. eTale yugapat viruddha be upakAra karanAra guNano vAcaka eka zabda nathI tethI abheda vaDe kahenAra zabda kyAMthI maLe ? Ama upakArarUpa dvAra vaDe abhedathI AtmAmAM sattva ane asattvane eka sAthe kahenAra koI zabda nathI mATe upakArarUpa dvArathI abheda vaDe guNo ekasAthe vastumAM saMbhavatA nathI. Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 tattvArtha sUtra () guNidezarUpathI abheda vaDe guNonuM vastumAM rahevApaNuM ekAMtavAdamAM saMbhavatuM nathI. ekAMtavAdInA matamAM guNIdezarUpa dvArathI abhedarUpe sattva ane asattva guNonuM rahevApaNuM AtmAmAM saMbhavatuM nathI. guNI-AtmAnA eka dezamAM upakAra hoI zakato nathI. jethI eka dezanA upakArathI sattva, asattvano sahabhAva thaI zake dA. ta. upakAraka je nIlAdi guNa che te sakaLa upakAraka che ane upakArya-upakAra karavA yogya guNI je ghaTArirUpa kArya che te paNa samasta che. Ama upakAraka guNa ke upakArya guNI eka dezathI upakAraka ke upakArya nathI. jo guNI AtmAnA eka dezamAM sattvano ane asattvano upakAra thAta to tene kahevA yogya vAcaka zabdanI kalpanA thaI zakata ! paNa tevuM nathI. eTale guNidezarUpathI abheda vaDe sattva, asAdi guNo ekAMtavAdInA matamAM vastumAM saMbhavatA nathI. (7) saMsargarUpa dvArathI abheda vaDe guNonuM vastumAM rahevApaNuM ekAMtavAdamAM saMbhavatuM nathI. ekAMtavAdInA matamAM sattva ane asattva saMskRSTa nathI. arthAta ekabIjAne lAgelA nathI, svataMtra che. syAdvAdInI jema sattva ane asattvanuM anekAntAtmakarUpa che eTale ke sattva ane asattva saMsRSTa che, tema ekAMtavAdInA matamAM sattva ane asattva atyaMta bhinna hovAthI saMskRSTa nathI. kema ke te to matamAM "sadeva' kahIne vastu sat ja che, asat nathI ane "asadeva' Ama kahIne vastu asat ja che, sat nathI Ama evakArathI avadhAraNa kare che. matalaba anekAMtavAdInA matamAM sattva, asattva kathaMcit judA hovA chatAM kathaMcit judA nathI. AthI sattva ane asattva baMne saMsargavALA che---ekabIjAne lAgIne rahyA che. jyAM sattva che tyAM asattva paNa che. jyAre ekAMtavAdIe to "sa" ja che ke asat ja che ema avadhAraNa karyuM hovAthI "sat' asat tenA mate asaMtRSTa che. dA. ta. jema citra (kAbaracItaruM) rUpa che. tenAthI zuklarUpa ane kRSNarUpa asaMtuSTa che. to asaMsRSTa evA te be eka vastumAM rahevA mATe samartha nathI. evI rIte saMsarga nahIM hovAthI sattva ane asattvane laIne yugapata sadasata abhiyAna thaI zakatuM nathI. 1. pheza: tALa: kRti syAdvAda ratnAkara laghuvRtti 2. nA guru saMvaMdhAd aya : tivizeSa: ? ucyate-abhedaprAdhAnyena bhedaguNabhAvena ca prAguktasaMbaMdhaH bhedaprAdhAnyena abhedaguNabhAvena ca eva saMsargaH iti / tattvanyAyavibhAkara Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5: sUtra-31 479 Ama saMsargarUpa dvAra vaDe abhedathI AtmAmAM viruddha be guNo ekAMtavAdInA mate na saMbhavI zake mATe ekAMtavAdamAM saMsargarUpa dvArathI paNa abheda vaDe vastumAM guNo saMbhavatA nathI. (8) zabdarUpa dhArathI abheda vaDe guNonuM vastumAM rahevApaNuM ekAMtavAdamAM saMbhavatuM nathI. ekAMtavAdInA matamAM abhedathI zuddha ke samAsathI thayela ke vAkyAtmaka eka zabda guNayane eka sAthe kahenAra nathI. jo kramathI sat zabdano ane asat zabdano prayoga karavAmAM Ave tyAre jo asat zabda sata, asat baMnene yaugapaghathI eka kALamAM kahe evuM hoya to to svArthanI jema eTale ke asat zabda jema asatu arthano bodha karAve che tema sahune kahenAra paNa thaze ! te ja pramANe sat zabda paNa jema svArtha sane kahe che tema asatane paNa kahenAra thAya ! arthAt kramathI prayoga karAyela "satu' zabdathI jo sadasattvano bodha thAya ane tevI ja rIte kramathI prayoga karAyela asa" zabdathI paNa sadasattvano bodha thAya to sat paNa asatno ane asat paNa satno vAcaka banI jAya ! vAdI :- bhale, A to iSTApatti che. pratividhAna :- A ISTApatti nahIM karI zako. kema ke jo eka sat zabda ke asat zabda eka sAthe sattva, asattva be guNano vAcaka banI jAya to sAmAnya thaI jAya ane sat ke asat e vizeSa zabda tarIke svIkArelo che eTale satu e vizeSa zabda che-zabdavizeSa che. tethI "satu' zabda asahuno vAcaka banI zakato nathI paNa sat padArthano ja vAcaka bane che. evI ja rIte asat paNa vizeSa zabda hovAthI "sata'no vAcaka banI zakato nathI paNa "asa" padArthano ja vAcaka bane che. dA. ta. jema ghaTAdi zabdavizeSa che tema sata, asatu paNa zabdavizeSa che. ghaTa zabda vizeSa zabda hovAthI ghaTano vAcaka bane paNa paTano vAcaka na bane tema paTa paNa vizeSa zabda hovAthI paTano vAcaka bane paNa ghaTano vAcaka bane nahIM. tevI rIte saMta, asano ane asat sano vAcaka bane nahi. mATe eka zabda yugapata, sata, asano vAcaka banI zakato nathI. pratyeka zabda bhale be guNano vAcake ne bane paNa sadasad be zabda bhegA thaIne yugapad be guNanA vAcaka bane e pramANe icchatA ho to "sadasazabda' A samAsavAkya ja mAnavuM paDe athavA "sa-ra asat ra' Ama AkhyAta vagere padanA samudAyarUpa vAkya mAnavuM paDe. temAM jo samAsa vAkya mAno to te to vAcaka nathI. kema ke tame samAsa karo to kayo samAsa karazo? dvanda samAsa karazo to te banI zakaze nahIM. kema ke dvanda ubhaya padArtha (ubhaya pada) pradhAna che. Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 tatvArtha sUtra dA. ta. jema praznakSacodI pIpaLo ane vaDa. A samAsamAM plekSa (pIpaLo) ane nyagrodha (vaDa) Ama baMne pradhAna che. tevI rIte sarasa zabdano dvanda samAsa thAya eTale baMne pradhAna bane. kema ke gati kriyAnA tulya saMbaMdhI che. eka eka mATe judA kriyApadano upayoga karavo paDato nathI. "satasatI ta:' "HkSacodhI ta:' eka ja ptinA baMne ekasarakhA saMbaMdhI che tethI AmAM baMne pradhAna che, ane kriyAno Azraya hovAthI dravya pradhAna bane. kema ke kriyAno yoga dravyamAM hoya che mATe dravya pradhAna che, gauNa nathI. A rIte dvanda samAsamAM baMne padArtha pradhAna che. kema ke plekSa paNa gati che ane nyagrodha paNa che gatinI sAthe baMne sarakhA saMbaMdhI che. ane baMne kriyAno Azraya che mATe dravya pradhAna che. guNavAcaka ane kriyAvAcaka zabdono dvanda samAsa karavAmAM Ave to paNa A dvandra samAsa dravyane ja kahe che. te vAta siddha kare che. guNavAcI zabdono dvanda samAsa- 2 rasa% = rUpANI kriyAvAcI zabdono dvanda samAsa- varlepaza kapakSepaLahya = rakSepAkSepo A rIte je guNa ane kriyAvAcaka zabdono samAsa thAya che temAM paNa zabdazaktino svabhAva hovAthI guNo dravyarUpa ja kahevAya che. kema ke e guNo ati kriyAnA saMbaMdhavALA che. eTale ke dvanda samAsathI je kahevAya teno kriyA sAthe saMbaMdha hovAthI te dravya ja hoya che paNa guNa nathI hoto evo niyama hoya che. jo guNavAcaka zabdono samAsa dravyano abhidhAyaka che ema mAnavAmAM na Ave to guNAdino dvanda samAsa thAya ja nahi. ahIM A prakaraNamAM AtmA e vizeSyarUpa dravya che. sattva ane asattva e guNavAcI che. AthI guNanuM abhidhAna guNInI sAthe abheda upacArathI thAya che. mATe "AtmA sat che', AtmA asat che. AvI rIte ja bolAya mATe dvanda samAsa thAya nahi. A rIte AtmA e dravya pradhAna che ane sattva, asattva guNa gauNa che. yuga56 vivaNitanA pratipAdanamAM tatpara evA sat zabda ane asat zabda guNavacana ja che paNa dravyavacana nathI mATe sat ane asat zabdano dvanda samAsa saMbhavI zake nahi. zaMkA :- syAdvAda guNaviSaya ja che evuM nathI. dravyamAM paNa syAdvAda che. dA. ta. jema yAt paTa: thAt dhaTa: ahIM zaMkA karanArano bhAva e samajAya che ke-eka vastumAM koIpaNa nakkI dravyarUpe tenA svarUpanuM vidhAna karAtuM hoya to be dravyanA AzrayathI syAdvAdamAM dravyavAcaka be padono dvandra samAsa thaI zake che. Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5: sUtra-31 481 samAdhAna :- tame A dravyamAM je syAdvAda batAvyo temAM paNa guNarUpapaNAne prApta thayeluM ja dravya kahevAya che. matalaba eka vastu koI paNa dravyarUpe vidhAna karAya tyAM vidhAna karAtuM dravya paNa guNarUpe Azrita che. eTale tame je sata ane asat dravya kaho cho te dravya guNarUpe ja che. satu-asat guNarUpe dravya che paNa guNathI dravyano judo prayoga nathI. zaMkA :- to dravya vizeSya kevI rIte banaze ? samAdhAna - vizeSaNa bolAya to vizeSya Ave ja. kema ke zabdazaktino e svabhAva che eTale vizeSaNa kahevAthI vizeSya Ave ja. A rIte vizeSaNa ane vizeSyanI prApti thAya che. mATe dravya (AtmA) vizeSya banaze ja. tethI sat ane asat A be pada guNavAcI ja che. ane guNavAcI hovAthI e be padano dvanda samAsa thaze nahi. AthI samAsathI paNa yugapad abhidhAna banI zakaze nahi. have vAkyarUpa zabda paNa samAsa jevo hovAthI yugapad be guNano vAcaka banI zakato nathI te batAve che. eniTa...a vastu' A vAkya vRtti-samAsArthathI abhinnArtha che. eTale ke A vAkyano je artha che te ja samAsavAkyano paNa artha che. prazna :- to samAsa ane vAkyamAM zo bheda che? vAkya ane samAsa baMnene eka kahone. uttara :- samAsa ane vAkyamAM phakta vibhaktinA zravaNathI rUpa vaDe bheda paDe che. vAkyamAM vibhakti judI dekhAya che ane samAsamAM vibhakti judI dekhAtI nathI. A rIte phakta vibhaktinA zravaNathI ja samAsa ane vAkyamAM phera che bAkI baMneno artha eka che. eTale vAkyathI paNa yugapat prayogano asaMbhava che. have mAnI lo ke dvanda samAsa nathI saMbhavato to karmadhAraya samAsa to thAya ne? paraMtu te paNa na saMbhave. karmadhAraya samAsa paNa pradhAnapaNe be guNano vAcaka banI zakato nathI paraMtu guNanA AdhAra dravyane kahe che mATe kema ke samAnAdhikaraNa samAsa vAkya paNa saMbhavatuM nathI. kAraNa ke satu-asat baMneno atyaMta bheda che. eTale ke satathI asat bhinna che, asatuthI sat bhinna che mATe samAnAdhikaraNa banI zake nahi. A rIte samAnAdhikaraNa samAsa vAkya paNa saMbhavatuM nathI, kema ke samAnAdhikaraNa samAsa vAkyamAM dravya ane guNano sAmAnya vizeSa bhAva hote chate (hoya to) dravya zabdamAM guNanuM samAnAdhikaraNya thAya. eTale dravya sAmAnya hoya ane guNavizeSa hoya to dravyavAcaka zabdanI jema guNavAcaka zabda paNa dravya zabda rUpe hoya to samAnAdhikaraNa bane. 1. ata eva na vAkyamapi tAdRgarthapratipAdakamasti, tasya samAsAbhinnArthabodhakatvAt... sammatitattvasopAne pR0 167, paM0 26 Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra dA. ta. jema nIlotpalAdi. nIlotpalAdimAM utpala zabda dravya zabdatAne pAmelo hovAthI vizeSya bane tethI nIla ane utpala A be padanuM samAnAdhikaraNa banI zake che. jyAre ahIM to sat ane asat baMne guNa che. tethI paraspara bheda che. arthAt sattvamAM asattvano atyaMta bheda che ane asattvamAM sattvano atyaMta bheda che. mATe samAnAdhikaraNa nathI. kema ke sattva ane asattva e dravyazabda nathI. arthAt dravyavAcaka zabda nahIM hovAthI paraspara sattva, asattvanuM samAnAdhikaraNa nathI. 482 A sattva ane asattva sAmAnyavizeSarUpe nathI mATe satttAsattvano vizeSaNavizeSya samAnAdhikaraNa (karmadhAraya) samAsa nathI. vaLI karmadhA2ya samAsa to be arthano iSTa che, eTale koI paNa prakAre A be guNano karmadhAraya samAsa che ja nahi. ane vaLI bIjuM koI pratipadamAM vidhAna karAyeluM samAsanuM lakSaNa che nahi. arthAt eka padano samAsa hoto nathI. tethI samAsano abhAva hovAthI yugapat sattva ane asattvano prayoga banI zake nahi. yugapat sattva, asattvanA prayogano abhAva che. - zaMkA :- jo samAsano abhAva che to yugapat prayogano abhAva saMbhave paraMtu samAsa vAkyathI to karmadhAraya samAsa thatA yugapat abhidhAna thaI zake ne ? samAdhAna :- nA, tadvAkya eTale ke vigrahavAkyanA arthanA abhiprAyavALA karmadhAraya samAsanI kalpanA karavA dhAro to te paNa karI zakatA nathI. kema ke vigrahavAkyamAM sAmarthya nathI ke te eka sAthe sattva ane asattvanuM pratipAdaka banI zake ! ane te samAsane anusaranAruM vAkya hoya che mATe sattva, asattvano karmadhAraya samAsa paNa banI zake nahIM. A rIte samAsathI paNa sat, asat zabda yugapat be guNanA abhidhAyaka banI zakatA nathI e siddha karyuM. have vAkya paNa ekasAthe be guNanuM abhidhAyaka banI zakatuM nathI te batAvIe chIe. vAkya eTale AkhyAta Adi padano samudAya. 'san 6 asan 6 AtmA' A pada samudAya che, paNa AkhyAtAdi pada samudAyarUpa vAkya nathI. kema ke AmAM AkhyAta nathI-- 'bhavati' Adi kriyAno saMbaMdha nathI. AtmAmAM sattva ane asattva sarvakALamAM che eTale vartamAnakALa Adi koI kALane jaNAvanAra 'mati' Adi pada jo tyAM levAya to sarvakALamAM AtmAmAM astitva ane nAstitva je ApaNane iSTa che. tenA 'mati' Adi pada virodhI thAya che eTale 'mati' Adi padanI 6. 2. AtmA atyeva, 'AtmA nAOva' AvA prakAranI vicAraNAmAM. 'yatrApi anyat kriyApadaM na zrUyate tatrApi asti bhavanti parassamasti ' Avo vaiyAkaraNano mata che. A mata Azrita kahI rahyA che ke ahIM A kriyAno saMbaMdha nathI mATe vAkya nathI ema samajavuM. Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-31 483 AkAMkSA ja thaI zakatI nathI. mATe ja ahIM bhavati Adi kriyAno saMbaMdha nathI. AthI "sana = san 2 mAtmAM' A vAkya ja banI zakyuM nathI to yugapatu be guNanuM abhidhAyaka to kevI rIte bane? vaLI paNa jo tame jema ghaTa, paTAdi sarva padArthamAM rahela samAna dharma je dravyatva che te dravyatvane kahenAra je zabda che te sAmAnya zabda kahevAya che te sAmAnya zabda eka kALamAM aneka arthane kahe che tevI rIte jo ahIM A vAkyamAM paNa sat e sAmAnya zabda che mATe eka sAthe aneka arthane kaheze ema kaho to te paNa banaze nahi kema ke temAM paNa be vikalpa thaze. (1) sAmAnya zabda eka sAthe aneka arthane kahI zake, (2) sAmAnya zabda eka sAthe aneka arthane na kahI zake. anekAMtavAdI - jo sAmAnya zabda eka sAthe aneka arthone kahI zake che. A pahelo pakSa svIkArAya to to sAmAnya zabdathI ja vizeSa arthanuM abhidhAna thaI jAya che. to vizeSanA abhidhAna mATe pharI vizeSa zabda zA mATe bolo cho ? AthI to punaruktatA doSa Ave kema ke sAmAnya zabdathI vizeSanuM abhidhAna thaI gayuM che. ekAMtavAdI - evuM nathI. kema ke sAmAnyathI badhA ja vizeSo AvI jAya che mATe jenI AkAMkSA hoya te ja vizeSa Ave mATe vizeSa zabdano prayoga che te barAbara che. temAM pramANa "sAmAnya zabdathI kahelA vizeSonA niyama mATe pharI zruti che." A nyAya che. mATe A nyAyathI vizeSano bodha karAvanAra vizeSa zabdanI zruti-uccAraNa che. AthI punaruktatA doSa Avaze nahi. have sAmAnya zabda ekasAthe aneka arthone na kahI zake. A pakSanI vicAraNA karIe chIe. aneka arthono kahenAra zabdanA upAyano saMbhava nahi hovAthI sAmAnya zabda aneka arthone kahI zake nahi. abhidhAnanA upAyano asaMbhava zAthI? sAmAnya mAtranI AkAMkSA thatI hovAthI kema ke bheda-vizeSa sAmAnyathI rahita che." A nyAya che. A nyAyathI mAtra sAmAnya zabda ja kaho to tenAthI sAmAnyanI ja AkAMkSA thAya che. jayAre vizeSa to sAmAnyathI rahita che eTale vizeSanI AkAMkSA ja nathI to aneka arthonA abhidhAnano upAya saMbhave kyAMthI ? A nyAyano spaSTArtha A pramANe che - sAmAnya mAtranI ja AkAMkSA thatI hovAthI arthAtu sAmAnya zabdathI sAmAnyano bodha Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 tattvArtha sUtra thAya che. kema ke vizeSanI abhilASA ja thatI nathI. eTale vizeSano bodha nahIM thAya. evo koI niyama nathI ke je zabdanA jeTalA artho thatA hoya te badhA ja kahevA joIe. jema "seMdhava' zabdanA aneka artho hovA chatAM paNa bhojananA prakaraNamAM "saidhava' lAvavAnuM kahe to mIThuM' lAvavAnuM kahe che Avo artha samajAya paNa "ghoDo' A artha na thAya. azva e anAkAMkSita che. jenI AkAMkSA hoya teno ja bodha thAya. ahIM AkAMkSA lavaNanI che mATe teno ja bodha thAya. tevI rIte ahIM sAmAnyanI AkAMkSA che eTale sAmAnyano ja bodha thAya. vaLI vizeSa e sAmAnyarUpa nathI jethI sAmAnya zabdano prayoga karIe eTale vizeSano bodha thAya ! arthAtu na thAya. kema ke sAmAnya ane vizeSa paraspara bhinna che. mATe ja kahyuM ke "beH svasAmAnyana bruitaH' A nyAyamAM rahelA vano artha da che jethI vizeSa sAmAnyathI rahita che Avo artha thAya che. A rIte ekAMtanayanA abhiprAyathI vAta karI ke sAmAnya zabda koI eka nayanA abhiprAyathI aneka arthane kahe che ane koI eka nayanA abhiprAyathI aneka arthane nathI kaheto. eTale koI eka nayathI sAmAnya zabda yugapad aneka arthano pratipAdaka hoI zake che paNa ahIM cAlu prakaraNamAM e pramANe nathI. eTale ke aneka arthone kahevuM e sAmAnya zabdomAM bane paNa dhava, khadira Adi je vizeSa zabdo che temAM banI zake nahIM. kema ke vizeSa vAkyamAM prayoga karAtA vizeSa zabdo to kevala potAnA arthane (vizeSane) ja kahe che. jema sata zabda e vizeSa zabda che to sane ja kahe che, asat zabda e paNa vizeSa zabda che to asatane ja kahe che. Ama potAnA arthamAtranuM kathana karatA hovAthI vizeSa zabdo aneka arthane kahI zakatA ja nathI. A sat ane asat svArthamAtranuM abhidhAna karatA hovAthI aneka arthane kahI zake nahIM. arthAt sat e vizeSa zabda che. sat ane asat be virodhI guNane sAthe kahenAra nathI, ane asat vizeSa zabda e sat ane asat be virodhI guNane sAthe kahenAra nathI. sata, sat arthane kahenAra che, asata, asat arthane kahenAra che eTale virodhI be guNa sattva ane asattvane kahenAra nathI. arthAt vizeSa zabdomAM virodhI be guNanI abhidhAyitA nathI. zaMkA - vAkyarUpe satu ane asatu zabdo eka kahevAya. e be zabdo bhale judA judA hoya paNa e be zabdothI baneluM vAkya to eka ja che. A be zabdavALuM eka vAkya che temAM e be zabdo eka sAthe rahelA che. tethI sattva ane asattvano yugapadbhAva che eTale ke vAkyamAM baMne zabdo ekarUpe che to sattva ane asattvano yugapabhAva che to yugapaguNanI abhidhAyitA thaI zakaze ne ? samAdhAna :- nA, A zaMkA barAbara nathI. kema ke padothI vAkyazabda zabdAntara che. kema 1. sat vize. 0 422, paM1, tevA vR0 Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 sUtra-31 485 ke vAkya e eka zabda che evu iSTa che. sata, asatu e zabdo jyAre vAkyarUpe hoya che tyAre te sad asad zabda kahevAya nahi. vAkyarUpe rahelA satu, asat judA ja che. ane eno artha paNa pratibhArUpa judo ja che paNa sattvAsattva nathI. arthAt je be zabdothI vAkya bane che te be pado ane vAkya bhinna che. kAraNa ke be padothI je bodha thAya che tenAthI vAkyAtmaka padathI bodha judo thAya che, ane te bodha eka vAkyarUpa zabdathI thAya che ema ISTa che. A vAkyathI je bodha karAya che te pratibhAthI thAya che. mATe sattva ane asattva A be padane vAkyanI vivakSAthI eka mAne to paNa be zabda yugapad be guNanA vAcaka bane te saMbhavita nathI. A rIte kahelA kAlAdi dvArothI yugapatabhAvano asaMbhava hovAthI samAsa vAkayamAM ane laukika vAkyamAM be sabdo (pado) ane be arthonI yugapat vRttino asaMbhava hovAthI yugapad vivakSAmAM padArtha avAcya che. arthAt eka kALamAM be arthane kahenAra be zabdono asaMbhava che tethI eka kALamAM be arthanI vivakSA karAya tyAre avaktavya che. Ama zabdarUpa dvArathI abheda vaDe AtmAmAM sattva, asattvAdi viruddha guNo ekAMtavAdInA mate saMbhavI zake nahi. mATe ekAMtavAdamAM zabdarUpa dvArathI paNa abheda vaDe vistumAM guNo saMbhavatA nathI. A rIte ekAMtavAdamAM guNonuM yaugapadya banI zakatuM nathI. kAlAdinA abheda dvArA vistArathI vicAryuM ke eka vastumAM virodhI guNo ekasAthe rahetA ja nathI. tevA prakAranA padArthano abhAva che mATe teno vAcaka zabda paNa nathI ja. Ama ekAMtavAdamAM sarvathA avaktavya che. tyAre vicAraNApUrvaka kArya karanAra evA bhASyakAra ma. A pramANe badhA avaktavyanA niSedha dvArA A trIjA vikalpanI racanA karI che. kathaMcita avaktavya' eTale ke AtmA kathaMcit avaktavyAdi zabdo vaDe vaktavya che ema nirUpaNa karyuM. eTale AtmA vaktavya paNa che ane avaktavya paNa che. have A ja traNa vikalpone pU. bhASyakAra ma. spaSTa rIte bhASyathI batAve che. kAraNa ke syAdvAda e dharmanA AzrayathI che. anaMtadharmAtmaka eka vastuno svIkAra te ja yAdAda che. nayabhedathI eka vastumAM nityAnityAdi dharmanA abhyapagamathI syAdvAdathI siddhi thAya che. Ama syAdvAda e anaMtadharmono Azraya che. eTale dharma mATe ja vicAra karavAno che, dharmI mATe nahIM, kema ke dharmI to svasattAthI ja siddha thAya che. 1. be zabdono ane be arthanI vRttino asaMbhava che matalaba sat ane asat be zabdonuM samAsavAkya banAvo ke laukika vAkya banAvo paNa be artha-sattva ane asattva arthanI sAthe vRtti saMbhavatI nathI. Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 tattvArtha sUtra Ama syAdvAda e anaMtadharmono Azraya che. eTale dharma mATe ja vicAra karavAno che, dharmI mATe nahIM kema ke dharmI to svasattAthI ja siddha che. eTale "svasattAthI siddha evo je dharmI... dharmInA A vizeSaNano evo abhiprAya che ke dharmI to siddha-prasiddha ja hoya ene uddezIne ja kahevAya che. mATe sarvavAdIoe potapotAnA matanA anusAra dharmInI sattA svIkAranI ja joIe. emAM bIjA koI pramANanI zodha karavAno prayatna jarUrI nathI. svasiddhasattAvALo dharmI sattAsattva nityAnityavAdi aneka viruddha ane aviruddha dharmanA samudAyavALo che. Avo svIkAra thAya to saptabhaMgInI pravRtti thAya che. temAM traNa vikalpo saMgraha ane vyavahAra nayanA abhiprAyathI sakalAdeza che ane cAra to jusUtra, zabda, samabhirUDha ane evaMbhUta nayanA abhiprAyathI vikalAdeza che. temAM atIta (1) al apti, (2) ti, nAti, (3) cit kavaca A traNa vikalpanA svarUpanI bhAvanA mATe A bhASya kahevAya che. bhaMga - 1 thAt ti bhASyaH- paryAyAstikanA mate eka sadbhAvaparyAyamAM AdiSTa eka dravya, be dravya ke ghaNAM dravyo sat che. be sadbhAva paryAyamAM AdiSTa eka dravya, be dravya ke ghaNAM dravyo sat che, ane ghaNA sadbhAva paryAyamAM AdiSTa eka, be, ke ghaNAM dravyo sat che. athavA eka, be ke ghaNA sadbhAva paryAyamAM kAraNarUpa eka dravya, eka-be ke ghaNA sadbhAva paryAyamAM kAraNarUpa be dravya, eka-be ke ghaNA sadbhAva paryAyamAM kAraNarUpa ghaNAM dravya sat che. athavA eka sadbhAva paryAyathI vivalita eka dravya, bethI vivakSita be dravya ane ghaNA sabhAva paryAyathI vivakSita ghaNAM dravya sat che A bhASyanA traNa prakAre artha thAya che. te arthonI samaja spaSTa rIte thAya te batAvIe chIe. pacAstiva' A pada dharmaviSayaka syAdvAdanA jJAna mATe che. prakAra-1* eka sabhAva paryAyanA kAraNarUpe vivalita eka dravya satu, eka nIlAdirUpa sadbhAva paryAyanuM kAraNa eka ghaTa dravya sat che, nIlAdirUpa ane madhura rasa Adi rasa A be sadbhAva paryAyanuM kAraNa ghaTa dravya sat che, nIlAdirUpa ane madhura rasa Adi rasa ane surabhi gaMdhAdi ghaNA sadbhAva paryAyanuM kAraNa ghaTa dravya sata che. Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 H sUtra-31 1. be sadbhAva paryAyanA kAraNarUpe vivakSita eka dravya sat, ghaNA sadbhAva paryAyanA kAraNarUpe vivakSita eka dravya sat, eka sadbhAva paryAyanA kAraNarUpe vivakSita be dravya sat, be sadbhAva paryAyanA kAraNarUpe vivakSita be dravya sat, ghaNA sadbhAva paryAyanA kAraNarUpe vivakSita be dravya sat, eka sadbhAva paryAyanA kAraNarUpe vivakSita ghaNAM dravya sat, be sadbhAva paryAyanA kAraNarUpe vivakSita ghaNAM dravya sat, ghaNA sadbhAva paryAyanA kAraNarUpe vivakSita ghaNAM dravya sat, prakAra-2' eka sadbhAva paryAyamAM AdiSTa-vivakSita eka dravya hoya tyAre dravya sat eka sadbhAva paryAyamAM AdiSTa-vivakSita be dravya hoya tyAre dravye sat eka sadbhAva paryAyamAM AdiSTa-vivakSita ghaNAM dravya hoya tyAre dravyApti sat be sadbhAva paryAyamAM AdiSTa-vivakSita eka dravya hoya tyAre dravyaM sat be sadbhAva paryAyamAM AdiSTa-vivakSita be dravya hoya tyAre be sat rUpa sadbhAva paryAyanuM kAraNa ghaTa ane paTa be dravya sat che, rUpa ane rasa be sadbhAva paryAyanA kAraNa ghaTa ane paTa be dravya sat che, 487 rUpa ane rasa ane gaMdhAdi ghaNA sadbhAva paryAyanA kAraNa ghaTa ane paTa be dravya sat che. rUpa sadbhAva paryAyanA kAraNa ghaTa, paTa ane daMDa ghaNAM dravya sat che, rUpa ane rasa le sadbhAva paryAyanA kAraNa ghaTa, paTa ane daMDa ghaNAM dravya sat che. rUpa, rasa ane gaMdhAdi ghaNA sadbhAva paryAyanA kAraNa ghaTa, paTa ane daMDa ghaNAM dravya sat che, gati upakArarUpa eka sadbhAva paryAyamAM AdiSTa ane dharmAstikAya dravya sat gati upakArarUpa ane amUrtatvarUpa be sadbhAva paryAyamAM AdiSTa eka dharmAstikAya dravya sat gati upakArarUpa, amUrtatvarUpa ane acetanatvarUpa ghaNA sadbhAva paryAyamAM AdiSTa eka dharmAstikAya dravya sat acetanatvarUpa eka sadbhAva paryAyamAM AdiSTa dharmAdharma be dravya sat acetanatvarUpa ane amUrtatvarUpa be sadbhAva paryAyamAM AdiSTa dharmAdharma be dravya sat acetanatvarUpa ane amUrtatvarUpa ane sarvavyApIpaNArUpa ghaNA sadbhAva paryAyamAM AdiSTa dharmAdharma be dravya sat astitvarUpa eka sadbhAva paryAyamAM AdiSTa dharmAdharmAkAza ghaNAM dravya sat, astitvarUpa acetanatvarUpa be sadbhAva paryAyamAM AdiSTa dharmAdharmAkAza ghaNAM dravya sat, astitvarUpa acetanatvarUpa ane sarvavyApIpaNArUpa ghaNA sadbhAva paryAyamAM AdiSTa ghaNAM dravya sat, Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 tattvArtha sUtra be sadbhAva paryAyamAM AdiSTa-vivakSita ghaNAM dravya hoya tyAre vyALi sat ghaNA sadbhAva paryAyamAM AdiSTa-vivakSita eka dravya hoya tyAre dravyaM sat ghaNA sadbhAva paryAyamAM AdiSTa-vivakSita be dravya hoya tyAre dravye sat ghaNA sadbhAva paryAyamAM AdiSTa-vivakSita ghaNAM dravya hoya tyAre dravyApti-sat prakAra 3* ekatvarUpa sadbhAva paryAyathI vivakSita zuddha eka dravya sat che. dvitvarUpa sadbhAva paryAyathI vivakSita zuddha be dravya sat che. bahutvarUpa sadbhAva paryAyathI vivakSita zuddha ghaNAM dravya sat che. TIkA : sattvane dravyAstika saMgraha naya mAne che. paryAryAstikanA matamAM to sattvano abhAva che to bhASyamAM 'paryAyAsti' evI kevI rIte kahyuM ? uttara :- bhASyamAM paryAyAstikanuM grahaNa dharmaviSayanA syAdvAdanA jJAna mATe che. arthAt dharma-paryAyane laIne 'syAdvAda' che. zaMkA :- dravyanA sattvAdi dharmo paryAyarUpe vivakSita che, ane paryAyane grahaNa karanAra te paryAyAstika naya che. A rIte to syAdvAda dharmano ja viSaya ka2nA2 thaze paNa dharmIno viSaya karanAra nahIM thAya. samAdhAna :- nA, evuM nathI. syAdvAda dharmI ane dharma baMneno viSaya karanAra che. te A rIte arUpItva, sattva, mUrtatvAdi rUpa dharmo che. A dharmo pariNAmI dharmI che tenAthI atyanta bhinna nathI. tethI te praNADikA-dharmonA bodha dvArA dharmI paNa viSaya che. syAdvAdano viSaya dharmo bane to dharmI avazyameva teno viSaya hovo ja joIe. kema ke dravya ane paryAya saMsRSTasaMbaMdhavALA che. eTale ke dravya ane paryAya baMne sAthe ja rahenArA che. Ama syAdvAda dravya ane paryAya baMneno viSaya kare che mATe dravya naya ane paryAya naya baMnenuM AlaMbana levuM yogya che. AthI ja ahIM dravyAstika ane paryAyAstika A be nayanA ja viSayavALI vastu che teno Azraya evo syAdvAda siddha thAya che. arthAt baMne nayanA viSayavALI vastunA AzrayarUpa syAdvAda che. tAtparya e che ke--bhASyamAM paryAyAstika zabda, paryAya naya batalAvavA mATe ja nathI paNa dharma ane dharmIno kathaMcit abheda che. A jaNAvIne dravyArthika ane paryAyArthika nayathI eka ghaTa dravya paNa sat kahevAya. be ghaTa ane paTa dravya paNa sat kahevAya. ghaTa, paTa ane maTha ghaNAM dravya paNa sat kahevAya. Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-31 vicAraNA karavAnI che. jo A pramANe na manAya matalaba kevala dharmaviSayaka syAdvAda mAnavAmAM Ave to paryAyanayanA AzrayavALo ja syAdvAda sAta vikalpathI sakalavastuvyApI thavo joIe ! have bhASyamAM 'sadbhAva paryAya' kahyo che to te sadbhAva paryAya eTale zuM ? AtmAdi dravyomAM sadbhAva-paryAya kayA ane asadbhAva paryAya kayA ? A jijJAsAno uttara ApatA pahelA sadbhAva paryAyanuM svarUpa batAve che. sadbhAvaH sato sanuM bhavanuM bhAva: sattnuM thavuM (sattnuM thavuM, hovuM) te sadbhAva kahevAya. paryAya = pariNAma. = = = 489 thavuM. sadbhAva paryAya sadbhAvarUpa pariNAma. arthAt sat(dravya)no thato, (raheto) pariNAma te sadbhAva paryAya kahevAya che. A sadbhAvarUpa pariNAma che ane te sadbhAva pariNAma kramabhAvI ane yugapadbhAvI hovAthI anekarUpa che. kema ke paryAyanA kramabhAvI ane yugapadbhAvI Ama be bheda che. 1. jema ke--AtmAnA devatva, manuSyatva Adi kramabhAvI paryAya (pariNAma) che ane jJAna, darzana Adi sahabhAvI paryAya che. A baMne sadbhAva paryAya che, ane AnA sivAyanA je dharmAdi dravyomAM rahelA che gati upakArAdi paryAyo te AtmAnA asadbhAva paryAyo che. bIjI rIte paNa sadbhAva paryAya ane asadbhAva paryAya che. te A pramANe vartamAnakALanI maryAdAvALA je paryAyo che te sadbhAva lakSaNa che, ane A vartamAna kALathI anya-judA bhUtakALa, bhaviSyakALa ane vartamAnakALa viziSTa je paryAyo che te asadbhAva paryAyo che. A badhA paryAyono samudAya e ja AtmAdi padArtho che. eTale ke A be prakAranA je paryAyo batAvyA tenI sAthe vyApta AtmAdi padArtho tattva che, nahIM to atattva banI jAya. yAd asti A prathama bhaMgamAM svaparyAya ane paraparyAyathI anaMtasvabhAvavALuM eka dravya sat rUpe vivakSita che. A sattA (sat) cetana, acetana AvI saMjJA pAme che. eTale ke sattArUpe vivakSita cetana paNa dravya che, ane acetana paNa dravya che. A sattAne mahAsAmAnya ane utsarga paNa kahevAya che. pahelA traNa bhAMgA dravyAstika nayathI ane bAkInA cAra bhAMgA paryAyAstika nayathI che paNa sAte bhAMgA paryAyAstika nayathI mAnavAnI Apatti Ave. Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 tattvArtha sUtra paryAyo-zaktio. A paryAyo anyonya vilakSaNa che. tenI (satnI) ja zaktio che. te anaMta che. temAM svaparyAyanA anvaya(vidhi)nI jema paraparyAyano vyatireka (niSedha) paNa vastunA svabhAvanA jJAnanuM aMga (sAdhana, kAraNa) che. arthAt AtmAnA jJAna, darzanAdi svaparyAyo eTale sadbhAva paryAyo che. te jJAnAdi paryAyothI jema AtmAno bodha thAya che tema dharmAdinA je gati upakArakatva Adi paryAyo che te dharmAdi AtmAthI para che tethI te gati Adi para paryAyaasadbhAva paryAya che. A paryAyothI AtmA dharmAdi dravya nathI. kema ke dharmAdinA gati Adi paryAyono AtmAmAM abhAva che mATe AtmA dharmAdi dravya nathI Avo bodha thAya che. prazna :- 52 paryAyano vyatireka e padArthanA bodhanuM kAraNa kevI rIte bane ? uttara :- 52 paryAyanI nivRttinuM grahaNa na karIe to vastunA sadbhAva paryAyanuM grahaNa nahi thAya. kema ke pararUpathI asattvanuM grahaNa na thAya to svarUpathI jema sat tema pararUpathI paNa sat che. Ano pratiSedha nahIM thAya. 7 niSiddha anumata' e nyAyathI anumata thaI jaze ! eTale pararUpe sattvano pratiSedha thayo nahIM. AthI vastunA svarUpanuM sAMkarya thaI jaze. mATe paryAyathI sat nathI Avo niSedha karavo ja joIe. to svarUpasAMkarya nahi Ave ane para paryAyathI sat nathI Avo niSedha prApta thAya che. Ama paraparyAyano vyatireka padArthanA bodhanuM kAraNa bane che. paryAyathI nathI Ama nivRttinuM grahaNa na karIe to vastunA sadbhAvanuM grahaNa thatuM nathI. kema ke vastuno svabhAva svaparyAyathI che ane paryAyathI nathI. AthI asadbhAva paryAyano upayoga vinivRtti dvArA ja thAya che. prazna :- nivRtti to tuccharUpa che to e vastuno svabhAva kevI rIte bane ? uttara :- ahIM nivRtti eTale abhAva (atyaMtAbhAva) evo artha vivakSita nathI. paNa vivakSita dravyathI dUra karyA che bIjAM badhAM dravyonA vizeSa lakSaNo evo tathA--tevA prakArano svabhAva te ja nivRtti zabdano vAcyArtha che. arthAt ahIM abhAva levAno nathI. kema ke badhAM dravyomAM sAmAnya paryAyo to sarakhA paNa che. eTale je je dravyonAM vizeSa lakSaNo (dharmo) che tenI nivRtti ahIM levAnI che. eTale je vivakSita dravya che te sivAyanAM dravyomAM rahela je vizeSa lakSaNo che te ja nivRtti zabdano artha che. A rIte sadbhAva paryAya ane asadbhAva paryAya e vastuno svabhAva che AvuM siddha thayuM. have teno sArI rIte bodha thAya mATe AgaLa vivecana karatAM jaNAve che ke-- siddha thayela sadbhAva paryAya ane asadbhAva paryAyamAM eTale ke vidhi(jJasti)nA viSayavALA anvaya (sAmAnya) ane pratiSedha(nAsti)nA viSayavALA vyatireka(vizeSa)mAM aniyama na thAya ane atiprasaMga na Ave mATe 'kathaMcit' arthanA ghotaka, pi zabda sahita Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 H sUtra-31 'svAt' zabdane AgaLa rAkhIne dharma-dharmInA nirdeza karanAra vAkyano prayoga karAya che. dA. ta. 'sthApi ghaTa' Avo vAkyaprayoga paNa vakArathI yukta karAya che. thAya che. te A pramANe svAt aksceva ghaTa; syAt nAstyeva ghaTaH A pramANe 'syAt' pUrvaka dharma-dharmIno nirdeza karatA vakAravALA vAkyano prayoga 491 kharekhara api zabdanI jarUra nathI paNa vakAranI ja jarUra che ane saptabhaMgImAM koI paNa bhaMgamAM 'pi' to Avato ja nathI paNa 'dhvaja Ave che. athavA syAt zabdanA artha jevA arthavALA zabda sahita dharma-dharmInA nirdezavALA vAkyano prayoga karAya che. dA. ta. svarUpe thaye'sta va pararUpeNa ghaTo nAsti eva vAkyamAM prayoga karAyela vakAra e traNa arthavALo vakAra che. emAMthI koI paNa arthavALo hoya paNa te guNabhAva ane pradhAnabhAvanI spaSTatA mATe che. eTale ke 'svAt' zabda avizeSa anaMtadharmAtmakapaNAno pratipAdaka hovA chatAM paNa vakAra bolavAnA baLathI kathaMcit astitvarUpa aMzano prAdhAnyapaNe ane bIjA aMzano gauNapaNe pratipAdaka bane che. A rIte vakAranI sArthakatA che. bIjAo ekAMtavAdanA AgrahavALA eka eka dharmAtmaka ja vastu che AvuM svIkAre che. temane samajAvavA mATe 'kathaMcit' zabdano prayoga karIe to niyamakArI dharma ane pratyenIka (virodhI) paryAya dharmanA saMbaMdhavALI vastu che Avo bodha thAya. syAt sat kathaMcit sat che, syAt anitya kathaMcit anitya che. syAt nitya kathaMcit nitya che. A pramANe dharmInI paNa syAdvAdI pratijJA karI zake che. A pramANe 'syAt sat' 'syAd anityaM' 'yAd nityaM' A rIte apekSAe anityatvAdidharmarUpa vastu che ane A ja pramANe dharmI paNa che AvI syAdvAdI pratijJA kare che. kema ke A pratijJAne siddha karanAra hetu ane dRSTAMta sulabha che. arthAt dharmI ane dharma baMnemAM syAdvAda che. e syAdvAdanI siddhi mATe joIe teTalA hetu ane dRSTAMta che. eTale syAdvAdI 'yAt matsyeva dhaTa' AvI pratijJA karI zake che. AthI dravyAstika nayanI arpaNAthI pratyabhijJA pradhAna hovAthI 'soyaM' A pramANe Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 tattvArtha sUtra dharmInA abhedathI ja vyavahAra thAya che. arthAtu dravyAstika naya dharma-dharmIno abheda mAnato hovAthI yogya Avo je abheda vyavahAra thAya che temAM pratyabhijJAnuM pradhAnapaNuM kAraNa che. paryAyArthika nayanI arpaNa karAya tyAre dharma ane dharmenA bhedanuM grahaNa thAya che. "A AnuM che' Ama bhedane bhajanAra che. arthAt paryAyArthika nayanI arpaNAthI dharma ane dharmI bhedathI kahevAya che. A pramANe dravyArthika ane paryAyArthika A be nayanA ja AzrayavALo syAdvAda che. A nirUpaNa pUrNa karyA bAda have pU bhASyakAra ma. "sadbhAvaparyAye vA' ityAdimAM je ekavacana Adi mUkyA che teno vicAra karAya che. bhASyamAM ekavacana, dvivacana, ane bahuvacanano prayoga karyo che te eka ja sarva ke asattvanuM bhajanAthI prabhAvita anekapaNuM che te pratipAdana karavA mATe karyo che. arthAt eka ja sattva ke asattva e vivalAthI eka che, be che ane aneka che. A rIte vivakSAthI tenuM anekapaNuM che. have "saddhAvA naSTi dravyuM hatuM A bhASyano abhiprAya nIce pramANe che te batAvIe chIe. sadbhAva paryAyanA nimitta-AdezathI (kAraNarUpe) arpita-vivakSita AtmArUpa dravya ja sata che. kema ke dravyatva e ja sadbhAva paryAya che. prazna :- sadbhAva paryAyanA kAraNarUpe dravya che te kevI rIte samajavuM? ! samaja - uttara :- dravya zabdanI vyutpatti be prakAre thAya che. (1) paryAyone je prApta kare te dravya che. (2) paryAyo vaDe je prApta karAya te dravya che dA. ta. AtmA manuSya-devAdi paryAyone athavA dravyatyAdi dharmarUpa paryAyone prApta thAya che. athavA manuSya-devAdi paryAyo vaDe athavA dravyatAdi paryAyo vaDe AtmA prApta karAya che. A AkAra-paryAyathI arpita-vivakSita hoya tyAre Atmadravya "sAt mati' A pramANe kahevAya che. kAraNa ke te dravyatyAdi paryAyonuM arthAta AtmadravyamAM rahela dravyatyAdi paryAyanuM AtmArUpa pariNAmI kAraNathI thavApaNuM che. arthAt te dravyatyAdi paryAyanuM AtmA pariNAmI kAraNa che. paryAya dravyarUpa ja hovAthI arthAt dravyatva paryAya AtmadravyathI abhinna hovAthI AtmadravyarUpa dravyatvAdi paryAyano Adeza che. A pramANe vivalita hoya tyAre "davya sat' kahevAya ane tenAthI dravyatvAdi paryAyo thAya che eTale dravyatyAdi paryAyanuM AtmA kAraNa che. kema ke sata Adi paryAyone AtmAdi dravya Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 H sUtra-31 493. prApta kare che. athavA sattvAdi paryAyothI AtmAdi dravya yukta bane che mATe pariNAmI e ja paryAyanuM kAraNa bane che athavA tadna rUpa hovAthI eTale paryAya pariNAmI judo nathI. jema mATI e ghaTa paryAyanuM pariNAmI kAraNa che. A mATIthI ghaTa judo nathI, mATIrUpa ja ghaTa che. A rIte dravyatvAdi paryAyonuM pariNAmI kAraNa dravya che ane paryAyo ta (dravya) rUpa che mATe dravyatvAdi sadbhAva paryAyanA kAraNarUpe vivakSita dravya sat kahevAya che. ahIM 'astitva' rUpa sadbhAva paryAyanA kAraNarUpa vivakSita eka Atma dravya kahIe eTale 'syAd asti AtmA A prathama bhaMga bane. ane te astitva-sattva bAkInA je cha vikalpo che. tenI apekSAe ja saMgata-yuktiyukta bane. jema astitva nAstitva nirapekSa nathI tema avaktavyAdi nirapekSa paNa nathI. arthAt sAte bhaMga paraspara sApekSa che ane paraspara sApekSa hoya to ja syAdvAdanI saptabhaMgI kahevAya che. A vivecanathI 'sadAvaparyAye vA Aei dravya vA sat' A aMzanI vyAkhyA pUrNa thAya che. have saddhAvaparyAyayo: vA Aei dravya vA sat A aMzanI vyAkhyA karIe chIe. sadbhAvaparyAya benA nimittathI ja eTale ke jJAnaupayoga ane darzanaupayoganA kAraNavALo je Adeza te dravya che. arthAt A be paryAyanuM kAraNa je dravya che. AgaLa dravya guNanuM kAraNa che ema 'dravyAzrayA nirmunA muLA:' (60 , / sU. 80/) sUtramAM kahevAze. eTale jJAna, darzana A be paryAyanA kAraNarUpe AtmadravyanI vivakSA karIe tyAre AtmA sat che Ama ekavacanathI dravya kahevAya. be sadbhAva paryAyanA kAraNarUpe vivakSita eka dravya sat che. A aMzanuM vivaraNa pUrNa have 'saddhAvaparyAyeSu vA AviSTa dravya vA sat' A aMzanI vyAkhyA karIe chIe. tathA gatitha-bahuvidha (ghaNA) sadbhAva paryAyanA kAraNarUpe vivakSita eka dravya sat che. te A pramANe--caitanya, jJAnaupayoga ane darzanaupayoga A sadbhAva ghaNA paryAyonA AzrayarUpa (kAraNarUpe) vivakSita eka Atmadravya sat che. A pramANe eka sadbhAva paryAyanA kAraNanI, be sadbhAva paryAyanA kAraNanI ane aneka sadbhAva paryAyanA kAraNanI vivakSAmAM eka dravya 'dravya sat' kahevAya. be dravya 'dravya sat' kahevAya ane ghaNAM dravyo 'vyApi sat' kahevAya. A pramANe vyapadezane bhajanArAM dravyo bane che. have bIjI rIte viSaye saptamI laIne eka sadbhAva paryAyamAM AdiSTa eka dravya, be dravya ane ghaNAM dravya sat che. A rIte bhASyanI yojanA karIne artha karIe chIe. te A rIte-- athavA eka sadbhAva paryAyanA viSayamAM AdiSTa karAyeluM eka dravya paNa sat kahevAya. be dravya paNa sat kahevAya ane ghaNAM dravya paNa sat kahevAya. Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 tattvArtha sUtra te ja rIte be sadUbhAva paryAyamAM vivalita eka dravya, be dravya ke ghaNAM dravya sat kahevAya che, ane ghaNA sadbhAva paryAyamAM vivalita eka dravya, be dravya ke ghaNAM dravya sat kahevAya che. athavA aviziSTa dravya eTale zuddha dravya. A dravyamAM ekavacanathI ekatva, dvivacanathI dvitva bahuvacanathI bahutvanuM vidhAna thAya tyAre dravya padArthanA ekatva, dvitva ane bahutva paryAyo che. "tathA ca' eTale ekatvAdi paryAyo che to te ekatvAdithI dravya arthamANa-vivalita thAya tyAre "yAd gati dravya' Ama ekatvathI arpita thAya che. matalaba ke eka saMkhyA vizeSarUpapaNe arthAt ekatva saMkhyA vizeSarUpe ja dravya ja che paNa ddhitva, bahuta AkAre dravya nathI. - jyAre ekatvarUpa paryAyathI zuddha dravyanI vivakSA karIe tyAre eka dravya sata che tyAre te dvitva ke bahatvarUpe nathI. eka vastumAM koI rUpe ekatva che tema dvitva ane bahutva paNa che chatAM ekatAdirUpe je arpaNa che te vastuno bodha karAvavA mATe che ane Ama ja bhaMganI pravRttino saMbhava che. A jaNAvavA mATe kahI rahyA che ke - aneka dharmavALI vastunA koI vakhata koI paryAyanI vivakSA karAya che. arthAt eka kALamAM eka paryAyanI vivakSA thAya che. koI vakhata eka kALe, eka sAthe aneka vaktAonI vivakSAnA bhedathI eka ja vastunA ekatva, dvitva ane bahatvano paNa saMbhava hoI zake che. arthAt aneka vaktAonI vivakSA ekIsAthe arpaNa thavAthI ekatAdi prApta thaI zake che. matalaba e samajAya che ke eka vaktAnI apekSAe eka kALamAM eka paryAya kahevAya ane aneka vaktAnI apekSAe eka kALamAM ghaNA paryAyo kahevAya. koI ekavacana bole, koI dvivacana bole ane koI bahuvacana bole eTale ghaNA paryAyo prApta thaI zake che. kema ke pariNAmI kAraNa sakaLa paryAyanI zaktithI sadA yukta hoya che. eTale je vakhate je paryAyanI vivakSA karIe te vakhate te paryAyano bodha thAya che. dA. ta. jema eka ja puruSarUpa AdhAra mAmA, bhAI, bhANeja Adi zaktivALo hoya che paNa jyAre jenI vivaphA karIe tyAre tenI prApti thAya che. eka ja vastumAM ekatva, titva ane bahutvanI vivakSA ekasAthe paNa ghaNA vaktAo karI zake che. kema ke judA judA ghaNA vaktAo hoya tyAre darekanI vivakSA judI judI hoya to koInI ekatvanI, koInI dvitanI, koInI bahatvanI hoya eTale aneka vaktAne AzrayIne ekasAthe badhA paryAyonI vivakSA karAya che, paraMtu eka kALamAM eka vaktA ekatAdi ekanI ja vivakSA kare che. bIjA dvivAdino saMbhava hovA chatAM paNa prayojana nahIM hovAthI dvivAdinI vivekSA karatA nathI. jenuM prayojana hoya tenI vivakSA kare che. tethI ekatvanI vivakSA karAya to ekatvanI vivakSA hovAthI ekatvarUpathI astitva pahelA bhaMgano viSaya bane che. mATe ja kahe Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-31 495 che ke - eka vaktAe prayojana hovAthI (eka vastunI) vivakSA karI ane prayojanano abhAva hovAthI saMbhavatA hovA chatAM ekatva, dvivAdinI upekSA karI. AthI te puruSavizeSanI te ja vivakSita AkArathI kAryasiddha thaI jatI hovAthI "sAm gati mAtmA' A pramANe kahevAya che. sarva (ekatvAdi) paryAyanI arpaNA vaDe te vakhate te vaktAnuM prayojana nathI. te vakhate vaktAnuM eka paryAyanuM prayojana che. A pramANe prathama vikalpanI bhAvanA-vicAraNA pUrI thAya che. bhaMga-2 cAl nAsti bhASyaH- eka, be ke ghaNA asadbhAva paryAyamAM AdiSTa eka, be ke ghaNAM dravyo asat kahevAya che. athavA eka asadbhAva paryAyathI vivalita eka dravya, be asadbhAva paryAyathI vivakSita be dravya, ghaNA asadbhAva paryAyathI vivakSita ghaNAM dravya, asat A bhASyanA be prakAre artha thAya che tenI spaSTa samaja nIce mujaba thAya che. prakAra-1 eka asadbhAva paryAyamAM vivalita eka dravya hoya tyAre dravya asat eka asadbhAva paryAyamAM vivakSita be dravya hoya tyAre pratye asat eka asadbhAva paryAyamAM vivakSita ghaNAM dravya hoya tyAre vyAja asat be asadbhAva paryAyamAM vivalita eka dravya hoya tyAre dravya asat be asadbhAva paryAyamAM vivakSita be dravya hoya tyAre tre asat be asadbhAva paryAyamAM vivakSita ghaNAM dravya hoya tyAre vyAja asatuM ghaNA asadbhAva paryAyamAM vivalita eka dravya hoya tyAre dravya asatu ghaNA asadbhAva paryAyamAM vivalita be dravya hoya tyAre tre asat ghaNA asadUbhAva paryAyamAM vivakSita ghaNAM dravya hoya tyAre dravyAkha asatu. ekatva, dvitva, bahatva Ama A badhA paryAyonI upekSA karI ane emAMthI eka ja ekatva paryAyanI vivaphA karI. A bhAva che. Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496 tattvArtha sUtra prakAra - 2 ekatvarUpa asadbhAva paryAyathI vivakSita zuddha eka dravya asat che. dvitvarUpa asadbhAva paryAyathI vivakSita zuddha be dravya asat che. bahutvarUpa asadbhAva paryAyathI vivakSita zuddha ghaNAM dravya asat che. TIkA :- 'asadbhAvaparyAye vA' ityAdi bhASyathI bIjA vikalpanI vicAraNA kare che. AtmAnAM jJAna, darzana AdithI vyatirikta-bhinna gati upakAra, sthiti upakAra, avagAha upakArarUpa ane sparzAdi A badhA asadbhAva paryAyo che. athavA vartamAna janmanA je atIta ane anAgata paryAyo arthAt pUrvabhavanA ane bhAvi bhavanA je paryAyo che te asadbhAva paryAyo che. athavA te ja janmamAM je bAlAdi atikrAnta ane AgAmI je vRddhatvAdi paryAyo che te badhA paNa asadbhAva paryAyo che. A badhA asadbhAva paryAyanI arpaNA karIe tyAre sthAt nAsti Dva AtmA' A bhaMga bane che. sarva prakAre nAstitva nathI paNa asadbhAva paryAyanI apekSAe AtmAmAM nAstitva che. jyAre AtmA gati upakAraka paryAyathI arpita vivakSita karAya tyAre te Atma dravya asat che. kema ke AtmAnA svabhAvarUpe gati upakAraka paryAyane AtmA prApta thato nathI. arthAt Atma dravya te svabhAve nahIM hovAthI te svabhAve asat che. kema ke AtmAmAM gatyupakArakatva svabhAva nathI. jeno je svabhAva hoya te arpaNAthI sat kahevAya ane je svabhAva na hoya te svabhAvanI arpaNA karIe tyAre te asat kahevAya. mATe Atmadravya gati upakArakapaNe asat che. zaMkA :- 'adravaNAt'no artha 'anugAmI nahIM hovAthI' 'gatyupakAramAM pariNamatuM nahi hovAthI' A hetu ApIne Atma dravya asat che Ama kahyuM to to AtmAnuM dravyapaNuM siddha nahIM thAya. kema ke tame to AtmA anugAmI nathI Avo hetu Apo cho. eTale AtmAmAM dravyatva AvyuM nahIM. AtmA sadbhAva paryAyano anugAmI bane che tenuM kAraNa to dravyatva che te AtmAmAM saMbhavatuM nathI eTale paryAyo paNa saMbhavatA nathI. Ama dravya ane paryAya A ubhaya sivAya to koI sattnuM svarUpa nathI mATe AtmA asat ja che. samAdhAna :- paryAyathI rahita dravya ane dravyathI rahita paryAya hotA nathI. sadbhAva paryAyathI prabhAvita hoya te dravya che athavA svapariNAmIthI prabhAvita thatA hoya te paryAyo che. temAM evuM eka paNa dravya nathI ke je sadbhAva paryAyathI bhAvita na hoya ke svapariNAmI Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5: sUtra-31 497 dravyathI prabhAvita paryAyavALuM na hoya mATe dravya asat kahevAya che te paraparyAyanI arpaNAthI che. arthAt gati upakArakarUpa sadbhAva paryAyathI prabhAvita Atmadravya nathI. athavA AtmadravyarUpa pariNAmInI prabhAvitAthI prabhAvita gati upakAra paryAya nathI. gati upakAra svabhAvavALo AtmA nathI. te svabhAva vaDe AtmA gati upakAra paryAyarUpe thato nathI. tethI gati upakArarUpa paryAyanI vivakSA karIe tyAre Atmadravya asat che. A rIte gatiupakArarUpa eka asadbhAva paryAyathI vivalita eka Atmadravya asat che. e ja pramANe gati upakArakatva ane sthiti upakArakatva be asadUbhAva paryAyathI vivakSita eka Atmadravya asat che. gati upakArakatva, sthiti upakArakatva, avagAha upakArakatvarUpa ghaNA asadbhAva paryAyathI vivalita eka Atmadravya sarakhA che. Ama Atmadravya asat che te dharmAdi dravyano je gati upakAra paryAya che te paryAyane laIne asat che. arthAt dharmAdinA gati Adi eka paNa paryAyane AtmA prApta thato nathI. athavA gati Adi eka paNa paryAyanuM AtmA pariNAmI kAraNa nathI. mATe AtmA asat che ema kahevAya che. matalaba para paryAyanI arpaNAthI "AtmA nAsti' "AtmA asat' che. bAkInI vicAraNA pUrva bhASyasUtranI jema vicArI levI'. bhaMga-3 syAd avaktavya bhASya :- have trIjA "avaktavyatA' A vikalpanI vicAraNA mATe kahe che ke - prakAra-1 gati upakArarUpa eka asadbhAva paryAyathI vivalita eka Atmadravya asat che. gati upakArarUpa, sthitiupakArarUpa be asadbhAva paryAyathI vivalita eka Atmadravya asat che. gati upakArarUpa, sthitiupakArarUpa avagAha upakArarUpa ghaNA paryAyathI vivalita eka Atmadravya asat che. avagAha upakArarUpa eka asadbhAva paryAyamAM AdiSTa dharmAdharma be dravya asat che. avagAha upakArarUpa, mUrtatvarUpa be asadbhAva paryAyamAM AdiSTa dharmAdharma be dravya asat che. avagAha upakArarUpa, mUrtatvarUpa, kartutvarUpa ghaNA asadbhAva paryAyamAM AdiSTa dharmAdharma be dravya asat che. anityatvarUpa eka asadUbhAva paryAyamAM dharma, adharma, AkAza ghaNA dravya asatu che. anityasvarUpa, mUrtatvarUpa, be asadbhAva paryAyamAM AdiSTa dharma, adharma, AkAza ghaNA dravya asat che. anityasvarUpa, mUrtasvarUpa, cetanatva ghaNA paryAyamAM AdiSTa dharma, adharma, AkAza ghaNA dravya asatu che. prakAra - 2 ghaTAdimAM rahela ekatva paryAyathI AdiSTa eka Atmadravya asat che. ghaTa ane paTamAM rahela dvitva paryAyathI AdiSTa be Atmadravya asatu che. ghaTa, paTa ane daMDamAM rahela bahutva paryAyathI AdiSTa ghaNAM Atmadravya asat che. Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 tattvArtha sUtra sadbhAva ane asadbhAva A ubhayaparyAyanI arpaNAthI dravya sat na kahevAya athavA asat na kahevAya. eTale satu ke asatu che ema kahevAya nahIM mATe astitva ane nAstitvarUpa paryAyathI yugapad vivakSAmAM ubhayaparyAyathI eka dravya, be dravya ke ghaNAM dravya, be ubhaya paryAyothI eka dravya, be dravya ane ghaNAM dravya ane ghaNA ubhaya paryAyothI eka dravya, be dravya ke ghaNAM dravyanI yugapat vivakSA karIe tyAre avaktavya-avAcya nAmano trIjo bhaMga thAya che. prakAra - 1 sadbhAva-asadbhAva ubhaya paryAyanA kAraNarUpe vivalita eka dravya sat ke asatu na kahevAya. sadbhAva-asadbhAva be ubhaya paryAyanA kAraNarUpe eka dravya satu ke asatu na kahevAya. sadbhAva-asadbhAva ghaNA ubhaya paryAyanA kAraNarUpe vivalita eka dravya sat ke asat na kahevAya. sadbhAva-abhAva ubhaya paryAyanA kAraNarUpe vivakSita be dravya sat ke asat na kahevAya. saddabhAva-asadbhAva be ubhaya paryAyanA kAraNarUpe vivakSita be dravya sat ke asatna kahevAya. sadbhAva-asadbhAva ghaNA ubhaya paryAyanA kAraNarUpe vivakSita be dravya sat ke asat na kahevAya. sadbhAva-asadbhAva ubhaya paryAyanA kAraNarUpe vivakSita ghaNAM dravya sat ke asatuM na kahevAya. sadbhAva-asadbhAva be ubhaya paryAyanA kAraNarUpe vivakSita ghaNAM dravya satu ke asat na kahevAya. sadbhAva-asadbhAva ghaNA ubhaya paryAyanA kAraNarUpe vivalita ghaNAM dravya sat ke asat na kahevAya. prakAra - 2 sadbhAva-asadbhAva ubhayaparyAya viSayaka vivakSita eka dravya sat ke asat kahI zakAtuM nathI sadbhAva-asadbhAva ubhayaparyAya viSayaka vivakSita be dravya sat ke asat na kahI zakAtuM nathI. sadbhAva-asadbhAva ubhayaparyAya viSayaka vivaNita ghaNAM dravya sat ke asat kahI zakAtuM nathI. sadbhAva-asadbhAva ubhaya be paryAya viSayaka vivakSita eka dravya satu ke asatu kahI Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 sUtra-31 499 zakAtuM nathI. sadbhAva-asadbhAva ubhaya be paryAya viSayaka vivakSita be dravya sat ke asat kahI zakAtuM nathI. sadbhAva-asadbhAva ubhaya be paryAya viSayaka vivakSita ghaNAM dravya sat ke asat kahI zakAtuM nathI. sadbhAva-asadbhAva ubhaya ghaNA paryAya viSayaka vivalita eka dravya sat ke asat kahI zakAtuM nathI. sadbhAva-asadbhAva ubhaya ghaNA paryAya viSayaka vivakSita be dravya sat ke asat kahI zakAtuM nathI. sadbhAva-asadbhAva ubhaya ghaNA paryAya viSayaka vivakSita ghaNAM dravya sat ke asat kahI zakAtuM nathI. prakAra-3 ekatvarUpa ubhaya paryAyathI zuddha eka dravya sat ke asat na kahevAya. dvivarUpa ubhaya paryAyathI zuddha be dravya sat ke asatya na kahevAya. bahutvarUpa ubhaya paryAyathI zuddha ghaNA dravya sat ke asat na kahevAya. TIkA :- bhASyamAM "tad ubhaya paryAye vA' ityAdimAM je "tat zabda che te cAlI gayelA astitva ane nAstitva A beno parAmarza kare che. eTale sadbhAva paryAya ane asadbhAva paryAya A benuM grahaNa karavA mATe che. bhASyamAM rahela 'tadupaya' A samAsano vigraha nIce pramANe che. 3mayathAtI paryAyaza 3mayaparyAyaH dravyano astitva-nAstitva rUpa je te ubhaya paryAya sa samayaparyAyazca ta,mayaparyAyaH astitva, nAstitvarUpa ubhaya paryAya taman tadupaya ahIM saptamI viSaya athavA nimitta arthamAM che. tethI ubhaya paryAya nimitta athavA ubhaya paryAya viSayaka je Adeza tenAthI vivakSita eTale ke ubhaya paryAyanI vivAthI asti-nAsti rUpe AtmAnI yugapata vivaphA 3 prAra pavanayA kahelA prakAranI vicAraNAthI kahevA mATe yogya nathI tethI avAcya che. arthAta astitvanAstitvarUpa ubhaya paryAyathI AtmA ekasAthe kahevo hoya to avAcya che. A rIte astitva-nAstitvarUpa ubhaya eka paryAyane laIne vicAra karyo. have astitvanAstitva A ubhaya be paryAyathI vicAra karIe chIe. (2) tAbhyAM ubhayaparyAyAbhyAm 3mayApyAM paryAyAkhyAm eTale te ubhaya paryAyathI avaktavya che. te ubhaya paryAya astitva ane nAstitva che. A be paryAyothI yugapat AtmarUpa dravya vagere kahevuM hoya to na kahI zakAya. Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 tatvArtha sUtra eTale ke satu e pramANe at e pramANe kahI zakAya nahIM. mATe 3 be paryAyothI avaktavya bane che. jo kramathI arpaNa karAya to dravya sat athavA sat Ama bolAya ja kiMtu eka kALamAM eka sAthe vivakSA karIe to t zabda ke sat zabdathI vAcya banI zake nahi. kema ke eka kALamAM sata, mane kahenAra koI zabda nathI. be paryAya e be che eka nathI tethI ubhaya paryAyanI vivakSAmAM ekavacana yuktiyukta nathI. chatAM bemAM ekanI vivakSA karo to ekavacana AvI zake paNa ubhaya paryAyathI AdiSTa hoya to te vaktavya ja bane. avaktavya na banI zake mATe zaMkA thAya che. zaMkA :- pU bhASyakAra ma bhASyamAM 'tamaya vA' A pramANe saptamI vibhaktino ekavacanamAM je prayoga karyo che te yuktiyukta nathI. kema ke ubhaya paryAya eTale eka astitva paryAya ane bIjo nAstitva paryAya. A eka eka paryAyane laIne kahIe to ubhayaparyAyathI vAcya banI jAya che. pachI ubhaya paryAya avAcya kevI rIte kahevAya? eka paryAyanI vivakSA karIe eTale avaktavya banatuM nathI. be paryAyanI vivakSA karIe tyAre avAcya bane che ane tame to paryAye ekavacana lakhyuM che. bhASyakAra ma. ubhayapadanuM grahaNa karyuM che te paryAyanuM vizeSaNa che. eTale be paryAyanuM grahaNa thaze, eka paryAyanuM nahIM ane te be paryAyanI AtmAnA eka paryAyarUpe vivakSA karI mATe ekavacana e ayukta nathI. AvuM samAdhAna karavA kahe che ke samAdhAna - "tatumaya vA' A vAkyamAM je ubhaya zabdanuM grahaNa che tenAthI sadbhAva paryAya ane asadbhAva paryAya ubhayane levAno che. ubhayanI vivakSAmAM vastu avAcya thaze. zaMkA:- to to pahelA 'tamapa' A vAkyathI "tatyaparyAyaH' A bIjA vAkyamAM kazo ja bheda raheto nathI. tyAM paNa be paryAya che ane A bIjA vAkyamAM paNa be paryAya che. samAdhAna - A tArI zaMkA barAbara nathI. kema ke ta8mayaparyAye A pahelA vAkyamAM vizeSa vivakSAthI astitva eka che. kema ke eka ja astitva svaparyAyaviSaya ane paraparyAyaviSaya Ama ubhayaparyAyarUpa che. eTale te astitva jyAre svaparyAyathI vivakSita karIe tyAre svaparyAyathI viziSTa astitva AtmAmAM che. A pahelo bhaMga che, ane svaparyAyano viSaya che te ja astitva paraparyAyathI vivakSita karAya tyAre AtmAmAM nathI. A bIjo bhaMga che. arthAt AtmAmAM nAstitva tarIke grahaNa karAya che. 1. abhedarUpa svaviSayaka-paraviSayaka astitva A ubhayarUpa eka paryAya bhinna astitva ane nAstitva A ubhayarUpa be paryAya (1) abhedarUpa svaviSayaka-paraviSayaka astitva ane ubhaya pradhAnarUpa (2) astitva ane (3) nAstitva A ubhayarUpa ghaNA paryAya Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-31 501 hamaNA A trIjA bhaMgamAM 'ubhayaparyAya yugapatu arpaNAmAM avaktavya bane che. vaLI "itaratra' eTale "paryAyayo' "papu'mAM pradhAnapaNe bhedanI vyAkhyA karAya tyAre dvivacana ane bahuvacanano nirdeza samIcIna che. arthAta "paryAyayo', paryApu'mAM astitva ane nAstitva baMnenA bhedanI ja vivakSA karI che. eTale samayaparyAye A pahelA vAkyaprayogamAM eka ja astitvamAM svaparyAya ane paraparyAya A ubhayaparyAyarUpe astitvanI ja abhedapaNe vivakSA che, jyAre 'mayaparyAyaH' A bIjA vAkyaprayogamAM astitva ane nAstitva baMneno bheda vivakSita che. mATe mAryA ane mayaparyAyo. A baMnemAM vizeSa che. athavA 3mayaparyAye A vAkyaprayogamAM jAtinI vivakSAthI ekavacana che. kema ke paryAyatvajAti ubhayamAM eka che. eTale ubhaya paryAyamAM rahela paryAyatva jAti eka hovAthI jAtinI vivakSAmAM ekavacana che. A pramANe saMgraha ane vyavahAra nayane anusaranArA A traNe sakalAdezo bhASyakAra ma. bhASyathI ja vicAryA che. vikalAdeza have paryAya nayane Azrita cAra vikalAdeza kahevA yogya che tenA pratipAdana mATe pU bhASyakAra ma. kahe che ke - bhASya :- dezamAM Adeza vaDe (paryAyAstikanI) vyAkhyA karavI joIe. ti zabda vikalpanI iyattA batAvanAra che. TIka :- "ti' zabda vikalponI maryAdA batAvanAra che eTale sakalAdeza traNa ane vikalAdeza cAra Ama sAta bhaMga ja thAya che e batAvavA mATe rUti zabda pU. bhASyakAra ma. mUkyo che. prazna :- bhASyamAM ' vicitavyam' A zabdano napuMsakaliMgamAM prayoga kema karyo che? uttara :- pahelA.... 'tatra' vRturvidha, tathA-vyAtivaM, mAtRpAstivuM, satpannati, paryAyapti ti " A pramANe bhASyamAM napuMsakaliMgamAM zarUAta karI hatI. have Ano upasaMhAra karI rahyA che to zarUAtamAM paryAyaptivaM zabda napuMsakaliMgamAM che. mATe upasaMhAramAM napuMsakaliMga rAkhI ' vicitavyam'mAM napuMsakaliMgano prayoga karyo che. prazna :- pU bhASyakAra ma. sakalAdeza traNa batAvyA che tema bIjA cAra vikalAdezo che te bhASya dvArA kema na kahyA ? "dezAdezathI vikalpa karI levA AvI bhalAmaNa kema karI ? uttara :- A bhalAmaNa karavAmAM pU. bhASyakAra ma.no A abhiprAya lakSita thAya che (jaNAya che) ke-sakalAdezanA saMyogathI cAra vikalAdezanI siddhi sArI rIte thaI zake che. 1. tattvArthasUtra pR. 399 Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 temAM pahelA ane bIjA vikalpanA saMyogathI cotho svAd asti 6 nAsti TM vikalpa (bhaMga) thAya che, pahelA ane trIjA vikalpanA saMyogathI pAMcamo svAd asti 6 avavyazca bhaMga thAya che, bIjA ane trIjA vikalpanA saMyogathI chaThTho sthAr nAsti 4 avattavyazca bhaMga thAya che, pahelA, bIjA ane trIjA vikalpanA saMyogathI sAtamo svAr asti 6, nAstiva, avavyazca bhaMga thAya che. A rIte bAkInA cAra vikalpo sakalAdezanA saMyogathI ja siddha che mATe tenI bhalAmaNa karI paraMtu bhASya dvArA batAvyA nathI. tattvArtha sUtra A saptabhaMgInA pahelA traNa bhaMgamAM sakaLa ja dravyano Adeza (vivakSA) karAya che. arthAt svAr astiJAtmA, cAt nAsti mAtmA, syAd avavya AtmA A traNa vikalpomAM saMpUrNa ja Atmadravya sat che, asat che ane avaktavya che. A pramANe kahevAya che. eTale pahelA traNe vikalpomAM sakaLa dravyano Adeza che. jyAre bAkInA 4-5-6-7 A cAra vikalpomAM khaMDazaH khaMDathI dravyano Adeza karAya che. deza kahevAya che. A ja vAta pU. bhASyakAra ma'pezavezena vittvayitavyam' A vAkyathI samajAve che. A bhASyanI paMktino artha A pramANe thAya che dravyonI. = dezAdezena akhaMDa vastuno buddhithI cheda1 karavAthI je chUTo thayela avayava te deza dA. ta. sat dravya che te samasta dravya sat che. A dravyanA buddhithI vibhAgo karIe te buddhithI kalpita deza samajavo. veze AvezaH te dezamAM Adeza tena vaizavezena dezAdeza vaDe vipayitavyam vikalpa karavA joIe, vyAkhyA karavI joIe. konI ? AtmAdi saMpUrNa dravyamAM buddhithI kalpelA vibhAgamAM vivakSAthI AtmAdi dravyone kahevA joIe. vastuno avayavarUpa je deza te astitvamAM niyata hoya tyAre 'san vaye ayam' Avo 1. dA. ta. jema akhaMDa vyakti narasiMhamAM bhAganI kalpanAthI naratva ane sihatvano vikalpa thAya che tema anekAMtAtmaka kathaMcit abheda avasthAmAM samudAyAtmaka (satttAsattvAdiguNasamudAyarUpa) AtmasvarUpano svIkAra karIne je aMzanuM abhidhAna karIe chIe te viklAdeza che. Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5: sUtra-31 503 nizcaya thAya che ane bIjo deza nAstitvamAM niyata hoya tyAre "manuM parva ayam' AvuM jJAna thAya che tethI "mAtmA yAt pti 2 nAti, va' Avo cotho bhaMga bane che. A pramANe kathaMcita avayavothI avayavIno abheda hovAthI avayavarUpa dharmo vaDe AtmA paNa te pramANe kahevAya che. A pramANe cAre paNa vikalAdeza bhaMgonuM dezAdezathI grahaNa karavuM. arthAt jema "so revattaH' A prayogamAM devadattano avayava je hAtha che te tUTho che, Ane laIne avayavI devadatta TUMTha kahevAya che tema AtmA aneka dharmarUpa che. temAMthI koI paNa eka dharma 'za kahevAya. tenI vivakSAthI vikalAdeza thAya che. A cAra vikalpomAM "cAt pti nAsti ra' A cotho vikalpa ubhayapradhAna vikalpa che. A vikalpamAM astitva ane nAstitva baMne pradhAna che, kema ke kramathI astitva ane nAstitva baMnenuM paNa zabdathI abhidhAna thAya che. ahIM krama samuccayarUpa che. jyAM samuccaya hoya che tyAM krama ja hoya che. eTale ke ekane kahyA pachI bIjAne kahevAya che. dA. ta. jema "rAma ane lakSmaNa' A vAkayamAM samuccaya che to rAma bolyA pachI ja lakSmaNa bolAya che tema ahIM baMnenuM paNa potapotAnA pratipAdaka zabdathI abhidhAna thAya che mATe A vikalpamAM astitva ane nAstitva baMne pradhAna che. - A cotho vikalpa vikalAdeza che. kema ke dezamAM je Adeza che te ja vikalAdeza che. eTale A anaMtadharmAtmakarUpe prasiddha vastunuM vaikalya che. svarUpathI avibhakta-akhaMDa hovA chatAM paNa vastunuM e vivikta-paraspara sattvAdi bhinna guNarUpa che. A sattvAdirUpa guNo svarUpathI uparaMjaka che. jenI (sattvAdi guNa rUpanI) apekSA laIne arthAt kalpita aMzarUpa bheda karIne anekAMtarUpa je ekatva eTale kathaMcita abhedanI vyavasthAmAM akhaMDa evA samudAyAtmaka narasiMhamAM naratva ane siMhatvanA vikalpanI jema samudAyarUpa AtmasvarUpano svIkAra karIne je abhidhAna thAya te vikalAdeza che. ' arthAtu anekAMtavAdamAM vastunuM anekAntasvarUpa eka ja che. chatAM vastumAM rahelA aneka guNo che je potapotAnA svarUpathI bhinna bhinna che. A guNone laIne vastumAM bheda paDe che. vAstavika vastu judI nathI paNa sattva guNa ane asattvaguNa judA che. tethI jayAre A cothA vikalpamAM "gati 2 nAti 2' Ama kramathI sattva ane asattvanuM vidhAna karAya che paNa sattva ane asattvAdi guNonA samudAyarUpa vastu che, Avo svIkAra hovA chatAM narasiMhatva narasiMhamAM eka ja che chatAM dezamAM naratva ane dezamAM siMhatvanI kalpanAnI jema eka dezamAM sattva ane eka dezamAM asattvanI kalpanA e vikalAdeza che. - eTale vastunA anekAMtarUpa ekatvano svIkAra karIne emAMthI buddhithI koI aMzane judo karIne je vikalpa karAya te vikalAdeza che. paraMtu kevala siMhamAM siMhatvanI jema ekAtmaka ekatvanA parigrahathI arthAt siMha ane siMhatvano ekAMta abheda manAya to vikalAdeza bane nahi. eTale ke siMhamAM siMhatva che A vacana jema vikalAdeza nathI tema ekAtmaka svarUpa Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 tatvArtha sUtra vastumAM rahela etvanA svIkArathI ekatvanuM vacana vikalAdeza nathI banatuM. ahIM zaMkA thAya che ke anekAtmaka svarUpa vastu emAM ekatva kevI rIte saMbhave? to tene daSTAMta dvArA samajAvatAM kahe che ke--jema aneka raMgavALuM eka citra che. te kevuM che ? te samajAvavA mATe lIlA pAMdaDAvALuM, gulAbI phUlovALuM ityAdi bhAga pADIne kahIe. bAkI citra to anekaraMgavALuM eka ja che. eTale pratipAdananA upAya mATe parikalpita evA aneka nIla, pItAdi je bhAga che AvuM je nirvibhAga-akhaMDa anekAtmaka eka evuM je citra te sAmAnyarUpa kahevAya. arthAt sAmAnyarUpa eka citrarUpa, emAM nIlAdi, pItAdi rUpo hovAthI anekAtmaka che. chatAM A citramAM kayAM kayAM rUpa che te samajAvavA mATe AmAM pIta rUpa che. nIla rUpa che A badhuM kahevAya che. tema anekadharmasvabhAvavALI eka vastu che. A rIte anekAtmaka svarUpa vastumAM ekatva saMbhavI zake che. zaMkA - guNo bhale aneka hoya paNa guNI e aneka kevI rIte thAya ? bIjAnA bhedamAM bIjAno bheda kahevo eTale ke guNonA bhedamAM guNIno bheda kahevo e to barAbara nathI. mATe vastunuM anekAntapaNuM banI zake nahIM ane tenA AzrayathI tame je vikalAdeza karo cho te vikalAdeza saMgata kevI rIte thaI zake ? | abhinna evI vastumAM paNa bheda karanAra vizeSa guNa jovAyo che. eTale ke aneka dharmasvabhAvavALI eka vastu che temAM sattvAdi vizeSa guNone laIne vastu satu che, asatu che Avo bheda paDe che eTale vizeSa guNo bheda kare che. dA. ta. jema tame paru-gayA varSe (pahelA) catura hatA ane A varSe to ghaNA catura cho, judA ja thaI gayA cho...' A vAkyamAM "tame vyakti enI e ja che paNa emAM sAmAnya paTutArUpa guNathI bhinna paTutara' e vizeSa guNa che te vastunA bhedanI kalpanA karAve che. arthAt ekanI eka vyaktimAM bheda pADanAra paTutara' vizeSa guNa che. sAmAnyaguNa vastuno bhedaka nathI banato paraMtu vizeSa guNa vastumAM bheda pADe che. Ama ekanI eka vastumAM vizeSa guNa bheda pADe che eTale guNonA bhedathI guNIno bheda banI zake che. kema ke darekanuM prayojana juduM hoya che. bhinna prayojananA arthIo te pramANe Azraya le che. arthAt vivakSA karanArane jyAre je bhedaka dharmano Azraya leto hoya che tyAre te dharmano Azraya le che. A rIte AtmAdi dravyonuM anekAtmaka ekatva che kema ke zuddhAzuddha dravyArthika ane paryAyanayathI ekAtmAno pariNAma che. eTale ke eka AtmAnAM aneka pariNAmo che. mATe eka AtmA anekAtmaka siddha thayo. pariNAmo aneka hovA chatAM tathAsvarUpe pariNamato AtmA eka che. kema ke A pariNAma tenA AtmAnA) bhAvathI bhAvita che. arthAt AtmA hoya to ja pariNAma che ane AtmA na Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 sUtra-31 505 hoya to pariNAma hoya nahIM. A vAtanI daDhatA mATe daSTAMta ApatAM kahe che ke dA. ta. jema ghaTa mRbhAvathI bhAvita hovAthI mATIrUpa che eTale ke mATI hoya to ja ghaTa pariNAma hoya che. jo mATI na hoya to : ghaTa pariNAma banI zake nahi. tema AtmA che to ja tenAM pariNAmo che mATe pariNAma e pariNAma svarUpa che. A ja vAtane daDha karatuM bIjuM paNa daSTAMta ApatAM kahe che ke athavA hastAdi samUharUpa puruSanI jema. puruSa e hAtha AdithI bhAvita hovAthI hAtha Adi svarUpa ja che. AthI te pariNAmarUpa guNo AtmAnA AraMbhaka hovAthI bhAgo che. jema ke hastAdi svarUpathI puruSa judo nathI. AthI vastunA te hastAdi avayavo puruSa dravyanA AraMbhaka hovAthI puruSanA bhAgo che. puruSanA hastAdi A bhAgo jema puruSanA aMzane anubhave che tema pariNAmo AraMbhaka hovAthI pariNAmInA bhAgo che. te bhAgo (pariNAmo) kramathI athavA krama ane yaugapaghathI rahelA che. prazna - kayA bhaMgamAM kramathI rahelA che ane kayA bhaMgamAM krama-yaugapaghathI rahelA che? uttara :- cothA vikalpamAM kramathI ane 5-6-7 vikalpamAM krama ane yaugapaghathI rahelA che. temAM cothA vikalpamAM samuccayAtmaka kramathI rahelA che. prazna :- samuccayathI rahelA che ema na kahetAM samuccayAtmaka kramathI rahelA che ema zA mATe kahyuM ? uttara :- je A beno samuccaya che te ja krama che. ekanA kahyA pachI ekanA kahevArUpa je krama che e krama sivAya samuccaya saMbhavI zakato nathI. vastumAM svarUpeNa astitva ane pararUpeNa nAstitva eka sAthe che paNa vivakSA astitva ane nAstitvanI A cothA vikalpamAM kramathI che. pAMcamA ane chaThThA vikalpamAM apacita krama ane yugapatathI banelA aMzo che. 1. joke AtmA pariNAmanuM kAraNa che tethI AtmA AraMbhaka che paNa pariNAmo AraMbhaka nathI, kema ke pariNAmo to kArya che. to paNa ahIM samajavuM ke pariNAma ane pariNAmIno abheda che tethI pariNAmanA bhavanamAM pariNAmInuM paNa bhavana che mATe AtmAnuM paNa bhavana che. Ama upacArathI pariNAma(guNo)ne AraMbhaka kahyA che ema samajavuM. 2. apacita eTale chUTuM karIne bheguM karavuM. cothA bhaMgamAM thAt pti cA nAti ra che temAMthI A pAMcamA bhaMgamAM nAstitva apacita che, chaThThA vikalpamAM astitva apacita che. Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 tattvArtha sUtra sAtamA vikalpamAM pracita krama ane yugapatathI banelA aMzo che. te aMzo sanuM, asanuM ane avaktavya che. A chellA traNa (5, 6, 7) bhaMgo krama yaugapaghathI che. have ApaNe A chellA traNa bhaMgo krama ane yaugapaghathI bane che to temAM kramAM kaI apekSAe che ane yaugapadya kaI apekSAe che te vicArIe chIe. "hA ati savavya' A pAMcamA bhaMgamAM guNanI apekSAe astitvanA kramano sadbhAva hovA chatAM paNa anya je nAstitva guNa che tenI apekSAe krama nathI. evI rIte thAt nAsti savavya. A chaThThA bhaMgamAM nAstitva guNano apekSAthI krama hovA chatAM paNa anya je astitva guNa che tenI apekSAe krama nathI. Ama A pAMca ane cha baMne bhaMgamAM apacita-apuSTa krama che. yaugapadya to baMne bhaMgamAM astitva-nAstitvanI yugapat vivalAthI che. mATe pa-6 bhaMga apacita krama ane yugapatathI che. sad gata 2 nAti va vavyaza A sAtamA bhaMgamAM astitva ane nAstitva baMneno paNa krama vidyamAna che. pracita-puSTa krama che ane yaugapadya paNa che. krama ane yugapathI rahelA sattva, asattva, avaktavya guNo aneka che mATe buddhi paNa aneka thAya che, kema ke guNo judA judA che. paNa A guNonuM eka vAkya karIe tyAre eka vAkyanA artharUpe vAkyano je arthabodha thAya che te eka thAya che eTale te buddhi eka che. Ama jyAre sattvAdi guNonI grAhaka buddhi aneka hoya che tyAre grAhya sattvAdi aneka kahevAya che ane eka vAkyArtharUpe buddhi grAhaka thAya che tyAre sattvAdi eka che. Ama grAhya ane grAhakanuM eka ane anekapaNuM che. te vicAravA mATe sAtamA bhaMgano ullekha che. san ca asan ca avaktavyazca A pramANe grAhya vastuno AkAra che ane grAhaka buddhino paNa A ja AkAra che. A badhA bhego (4-5-6-7) "anekabuddhibuddhivAtu" eTale aneka buddhivALI buddhi hovAthI bhAgo che. 1. pracita eTale prakarSathI bheguM karavuM. A sAtamA vikalpamAM astitva, nAstitva ane avaktavya A badhA aMzo ekaThA karyA eTale pracaya thayo kahevAya. 2. dareka vikalpomAM hetunuM ghaTana A pramANe thaI zake che A eka ja hetuthI cothA vikalpamAM san sana = A pramANe anekabuddhitva che. A eka hetuthI pAMcamA vikalpamAM san 2 navajIvyartha A pramANe aneka buddhitva che. A eka hetuthI chaThThA vikalpamAM san 2 vacce A pramANe aneka buddhitva che. A eka hetuthI sAtamA vikalpamAM san 2, mAtra vyagra A pramANe anekabuddhitva che. Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 sUtra-31 507 have sAtamA bhaMganuM je vAkya che enI vAkyartha buddhi(vAkyanA arthano bodha)nuM ekapaNuM batAve che. kAraNa ke sat evA dravya-paryAyomAM je buddhi che te anekabuddhi vyAtmikA buddhi thAya che. A bhaMgamAM sata, asat ane avaktavya A aMzo che. eTale ja sarUpa, asarUpa, avaktavyarUpa anekabuddhi che. A anekabuddhi ja vidyamAna dravya-paryAyomAM vyAtmaka bane che. have A buddhi vyAtmaka hovA chatAM paNa buddhinuM ekatva kevI rIte che te vistArathI batAve che. kAraNa ke sarUpa, asarUpa, avaktavyarUpa aneka buddhimAM je vAkyArthabuddhi thAya che te buddhi Ama to eka che chatAM bhinna jevI lAge che, kramavALI nathI chatAM kramavALI lAge che. AvI buddhine laIne abhinna ane eka che mATe akrama che, ane akrama che mATe sakhaMDarUpa vaikalya hoI zatuM nathI mATe bhAganA asaMbhavarUpa che. arthAt akhaMDa che mATe uparokta buddhi vasturUpa che. eka evI vAkyartha buddhi jenA kAraNe anekarUpa thAya che te buddhimAM rahelA aneka buddhinA prayojaka te bhAvo e bhAgo-aMzo che ema jANavuM. te aMzono bodha thAya mATe 4-56-7 bhaMgo che e vikalAdezo che. teno upasaMhAra karatAM kahe che - tethI bheda ane kramanA pratibhAsarUpa je vijJAnano hetu hovAthI te sata, asat ane avaktavya avibhakta evI eka vastunA bhAga thAya che. A rIte vastuno eka svabhAva ane aneka svabhAva siddha thaye chate arthAta guNono bhAga siddha kare chate aneka svabhAvavALo padArtha hovA chatAM vaktAnI icchAthI koI vakhata koI dharmathI kahevA mATe icchAya che. kema ke vacananuM sakalAdezapaNuM ane vikalAdezapaNuM vaktAnI vivakSAne AdhIna che. have pahelA traNa bhaMgo sakalAdeza che te vivaphAdhIna che. temAM prathama bhaMganuM saklAdezapaNuM batAvavA kahe che- vaLI dravyartha dravya nayanA jeTalA viSayo sattva, nityatva Adi vizeSa (bhedo) che te badhA bhedone ja dravyartha jAti eTale dravyArthavarUpa sAmAnyathI eka dravyArthane mAne che. have bIjA bhaMgane laIne kare che ke jayAre paryAyarUpe sAmAnyathI sarva paryAyanA bhedone vizeSone eka paryAyArtha-paryAyane svIkAre che arthAt sarva paryAyono abheda kare che. sAtamA bhaMgamAM hetu ApIne cothA, pAMcamA ane chaThThA bhaMgamAM hetunI sulabhatA rahe mATe graMthakAre sAtamA bhaMgano ullekha karIne sana 1 Asana va vavya A pramANe "anekabuddhibuddhitva" hetu Apyo. che ema samajavuM. 1. "ja' kAra eTalA mATe lIdho che ke paryAyArthanA vizeSo bIjA bhaMgano viSaya che eTale te vizeSonuM prathama bhaMgathI pratipAdana karavA ISTa nathI. mATe "ja kAra paryAyArtha vizeSonA vyavaccheda mATe che. Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 tatvArtha sUtra tyAre to svajAtinA eTale dravyanA tathA paryAyanA bhedonI vivaphA nahIM hovAthI sakaLa vastuno eka dravyanI sAthe ane sakaLa paryAyono eka paryAyamAM abheda upacAra kare che. A abheda upacArathI eka advitIya aMzane jayAre vaktA vivalita kare che tyAre saklAdeza kahevAya che. ' , have ukta be bhaMga tathA trIjA bhaMgane laIne kahe che ke - athavA tad eTale dravyArtha ane paryAyArthanA vizeSa arthAt dravya vizeSa ane paryAya vizeSa tathA avaktavyatva A badhAnA abheda upacArathI eka advitIya aMzane jyAre vaktA vivakSita kare che tyAre saklAdeza kahevAya che. A rIte "cAnuM nitya ityAdi traNa prakAre sakalAdeza che. A traNe prakArano paNa sakalAdesa nityatva, anityatva, yugapalphAvanA ekatvarUpa (abhedathI) eka arthano abhidhAyI che. eTale ke - prathama bhaMga :- nityatvena "syAnuM nitya' bane che A sakalAdeza che, kema ke nityatvena rUpeNa eka arthane kahe che. bIjo bhaMga - aniyatvena rUpeNa 'syA, anitya' che A saklAdeza che, kema ke anityatvena rUpeNa eka arthane anitya kahe che. trIjo bhaMga - yugapalmAvena eka kALe avaktavyarUpeNa "syAd avaktavya che. A saklAdeza che. kema ke avaktavyatvena rUpeNa eka arthane avaktavya kahe che. A rIte pahelA traNe bhaMga sakalAdeza che. temAM vaktAnI vivakSAne AdhIna sakalAdezapaNuM che. have chellA cAra bhaMgo vikalAdeza che ane te vikalAdezapaNuM vivalAne AdhIna che te batAvIe chIe. jyAre = dravya sAmAnya ane paryAya sAmAnyathI, = dravya vizeSa ane paryAya vizeSathI, = dravya sAmAnya ane paryAya sAmAnyanA yaugapaghathI athavA dravyavizeSa ane paryAyavizeSanA yaugapadyathI vastunuM tadatadAtmaka-sadasadAtmaka ekatva samuccayane laIne thAt pti 2 nAti va A cothA bhaMgamAM kahevAya che, pAMcamA, chaThThA tathA sAtamA vikalpomAM tevA prakAranI vivakSAthI vastunuM ekatva-bhAvA 1. pAMcamA vikalpamAM krama vivakSAthI vAta ati ra yugapatu vivakSAmAM avavyaza. chaThThA vikalpamAM krama vivakSAthI thAta nati va yugapatu vivakSAmAM mavavya. sAtamA vikalpamAM krama vivakSAthI thAta ti 1 nAti va yugapata vivakSAmAM savavyaza. Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 509 adhyAya-5 : sutra-31 bhAvAtmakapaNuM tadatadAtmakapaNuM svAzayugapaSkRtta ane kramavRttane laIne kahevAya che. tyAre tevA prakAranuM pratipAdana karato vikalAdeza kahevAya che. kAraNa ke te dravya ane paryAyo te vastunA dezo che. A dezamAM AdezathI eka AdezavALo AtmA anekadezavALo kahevAya che. have upara kahyA mujaba cothA bhaMgamAM dravyasAmAnya ane paryAya sAmAnyathI ane dravyavizeSa ane paryAyavizeSathI samuccayane laIne vastunuM sadasadAtmaka ekatva kevI rIte kahevAya che te vistArathI vicArIe chIe. dravya ane paryAyarUpa vastunA dezomAM AdezathI eka dezavALo AtmA anekadezavALo kahevAya che. temAM dravyArthI sAmAnyathI AtmA vaDutvarUpa dharmane laIne sat kahevAya che, paryAya sAmAnyathI AtmA avaDutvarUpa dharmane laIne asat kahevAya che. eTale AtmA "thAt sat 2 sat va' kahevAya che. dravyavizeSa : dravyavizeSa AtmAmAM je svadravyatva, Atmatva, cetanatva, draSTata, jJAtRtva, manuSyatva Adi aneka dravyArtha bheda eTale dravya vizeSa che. paryAyavizeSa : tathA zrata pratiyogI paryAyo eTale ke hamaNA ja sAMbhaLyA svadravyAdi paryAyo te paryAyanA virodhI paryAyo je asvadravyatva, anAtmatva, acetanatva vagere (adraSTa- ajJAtRtva amanuSyatva Adi) paryAya vizeSo che. A kahyA enAthI bIjA paNa dravyavizeSo ane paryAyavizeSo dravyAdinA saMbaMdhathI saMbhave che. te A pramANe A badhA paryAyo ane tat dravya, tat kSetra, tat kALa ane tabhAvanA saMbaMdhathI utpanna thayelA je dravya ane paryAyamAM rahelA bhedo-vizeSo che arthAt te te dravya, kSetra, kALa ane bhAvathI utpanna thayelA dravyavizeSa ane paryAyavizeSo che. temAM-ta dravya, kSetra, kALa, bhAvanA saMbaMdhathI pedA thayelA dravya, paryAyavizeSo che temAM, dravyAkRdizathI AtmAmAM svadravyatayA dravyatva che, pRthivI Adi dravyatvathI adravyatva che. (arthAt AtmA Atma dravyathI dravya che, pRthivI Adi dravya nathI.) ane Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 tattvArtha sUtra tenA-pRthvI AdinA vizeSa ghaTAdithI adravyatva che. arthAt AtmA ghaTAdi dravya nathI. A ghaTAdi dravyatva dravyavizeSa che. A dravyavizeSathI che, kema ke jyAre pRthivyAditvarUpe dravyatva-dravyanI vivakSA karIe tyAre pRthivyAdi dravyatva e sAmAnya che ane ghaTadivyatva e pRthivyAdi dravyatva dravyathI vizeSa che. mATe pRthivyAdi dravyatvathI AtmAmAM adravyatva e sAmAnyathI che ane ghaTAdi dravyatvathI AtmAmAM adravyatva e vizeSathI che. A rIte tad dravya laIne AtmAmAM svadravyatvathI dravyatva ane pRthivI' Adi para dravyatvathI adravyatva che. dravyatvena AtmA syAt asti (sat) adravyatvena AtmA syAt nAsti (asat) Ama A cotho bhaMga dravyathI AtmAmAM ghaTAvyo. kSetrathI AtmA asaMkhyAta AkAzapradezavyApI che, paNa sarvavyApI nathI. eTale asaMkhyAtaAkAza pradezavyApIpaNA vaDe AtmA asti (sata) che ane sarvavyApIpaNA vaDe AtmA nAsti (asata) che. A rIte kSetrathI AtmAmAM A cotho bhaMga ghaTAvyo. kALathI svajAtinA anucchedathI abhinnakAlatA che. arthAt kALathI AtmAnA AtmapaNAno nAza nahIM thato hovAthI AtmA nathI evo koI kALa nathI mATe AtmAnI abhinnakAlatA che. eTale abhinna kALathI AtmA sat che. bhinna kALathI AtmA asat che. bhinnakALatA AtmAmAM paryAyAdezathI thAya che. kema ke AtmAmAM je ghaTa vagere vijJAna ane darzanabhedo che tathA krodha vagerenA utkarSa ane apakarSanA bhedo che te badhA kALabhedo che. ghaTajJAna kAlathI paTajJAnavALo-paTajJAnakAlIna AtmA asatu che. tema ja utkarSa krodha kAlathI apakarSa krodhavALo AtmA asat che. amuka kALamAM ghaTajJAnavALA AtmAnI vartanA che jyAre bIjA samayamAM paTajJAnavALA AtmAnI vartana che. Ama anaMtakALamAM rahelI je vavartanAno bheda che kema ke amuka kALamAM AtmAmAM jJAnanI vartanA aneka hoya che, te pramANe eka kALamAM krodha vagerenI taratamatAthI aneka vartanA hoya che eTale kALabheda che. A kALabheda che eTale paryAyAdezathI AtmA asat che. mATe abhinnakALatAthI AtmA sata che ane bhinnakALatAthI AtmA asat che. A rIte kALathI AtmAmAM "sat va asat va' 1. AtmAmAM pRthivyAtveina adravyatva che, pRthvItva vizeSa ghaTatvathI adravyatva che paNa AtmadravyatvathI AtmAmAM dravyatva che. (AtmA dravya che.) Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5: sUtra-31 511 A cotho bhaMga ghaTe che. bhAvathI zapaNuM ane krodhAdimattva-krodhIpaNuM, mAnIpaNuM, mAyAvIpaNuM, lobhIpaNuM arthAt krodhAdi bhedone laIne AtmAmAM sata, asat dharmanI bhAvanA karavI. eTale jJa svabhAvathI AtmA satu che ane krodhAdi e AtmAno svabhAva nathI tethI krodhAdinI vivakSAthI AtmA asata che kema ke zatva AtmAmAM rahe che ane krodhAdimatva e paryAyamAM rahe che mATe AtmA sata, asat che. A rIte ghaNA dravyartha ane paryAyArthamAM (rahelA) bhedo che te badhA ya te vastunA aMzo che eTale ke dravyaparyAyo vastunA aMzo che. te dravya-paryAyarUpa aMzathI kahevAne icchAto AtmA eka hovA chatAM nAnArUpa kahevAya che. A pramANe eka AtmA aneka dezavALo kahevAya che A je kathana karyuM teno upasaMhAra thAya che. have cothA bhaMganI vicAraNA kevI rIte karavI te batAvIe chIe. cotho bhaMga syAd asti ca nAsti ca dravyArthabheda je caitanya sAmAnya che tenI apekSAe AtmA che. eTale caitanyaparyAyarUpa eka aMza laIne caitanyaparyAyavALo AtmA che athavA caitanya vizeSanI vivakSA karavAmAM Ave to A paNa eka upayoga hovAthI "asti' eTale AtmA che. ahIM caitanya eka aMza che kema ke je jJAna, darzanAdi upayoganA bhedo che te badhA upayoga ja che. eTale e badhAM eka upayogarUpa hovAthI e paNa aMza che. eTale dravyArthathI caitanya sAmAnyathI AtmA che ane caitanya vizeSathI paNa AtmA che. A rIte cothA bhaMgano eka "ti aMza batAvyo. have "rAti' aMza kevI rIte kahevAya che te samajAvIe chIe. paryAyathI AtmA acetana nathI tethI acaitanyarUpa paryAyathI AtmA nathI. ahIM paryAyanI mukhyatA che. paryAya naya dravyane mAnato nathI. eTale acaitanya paryAya AtmA nathI, caitanya paryAyarUpa che. caitanyavizeSano koI anya paNa caitanyavizeSa vipakSa thAya che te aMzathI paNa AtmA nathI te batAve che. athavA acaitanya vizeSa je ghaTa e ghaTanA upayogamAM jayAre AtmA hoya che tyAre paTAdinA Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 tattvArtha sUtra upayogathI AtmA asatu che. arthAtu ghaTopayoga kALamAM AtmA ghaTopayogarUpa che tethI te vakhate paTopayogarU5 AtmA nathI. Ama paryAya sAmAnyathI ane paryAyavizeSathI AtmA asat che. kema ke AtmA caitanya sAmAnya upayogavALo ane caitanyavizeSa ghaTAdi upayogamAM vartamAna ja tadabhAvena-caitanya sAmAnyAbhAvena taDhizeSAbhAvena-ghaTAdi upayogarUpa caitanya vizeSAbhAvena eTale sAmAnya paryAya acaitanya ane paryAyavizeSa ghaTAdi upayogarUpa caitanya A baMnene AdhIna AtmAnuM svarUpa che. arthAtu sAmAnya upayoga ane vizeSa upayoga baMnene AdhIna AtmA che. AtmAmAM caitanya sAmAnya upayoga che ane caitanya vizeSa upayoganA bhedomAMthI koI ne koI caitanyavizeSa che. kAraNa padArtha mAtra sAmAnya-vizeSa ubhayAtmaka che. anyathA- jo A baMne caitanyasAmAnya ane caitanyavizeSa AtmAmAM na manAya to AtmAno abhAva ja thAya. A rIte paryAyArthathI acaitanya sAmAnyathI AtmA nathI ane acaitanya vizeSathI AtmA nathI. A cothA bhaMgano bIjo "rAti' aMza che. A pramANe AtmA masti-nAsti rUpa che. vaktAnI icchAthI aMzo laIne A bhaMga bane che mATe vikalAdeza kahevAya che. A pramANe upara batAvyuM te apekSAe sarva siddhAMtomAM eTale ke nityAnityavAdi paryAyone laIne paNa vicArI levuM. kema ke nityAnityatvAdi paraspara viruddha dharmo che. mATe badhA padArtho nitya ane anityasvarUpa samuccayAtmaka che. arthAt jema "pti 2 nApti mAtmA' che tema nitya ane anitya AtmA che A pramANe cotho vikalpa kahevo. upara mujaba sarva siddhAMtomAM padArtho paraspara viruddhArtha hovAthI tadatad rUpa samuccayAtmaka cothA vikalpamAM udAharaNa ApatA yogya che. pAMcamo bhaMga __syAd asti ca avaktavyazca AtmA A pAMcamA vikalpamAM aneka dravya ane aneka paryAyarUpa sat padArtha che temAMthI koI dravyArtha vizeSane laIne AtmA 'ti' "AtmA che' Avo vyavahAra thAya che. sata rUpa te AtmAno ja je dravyArthavizeSa laIne "kti' A pramANe vyapadeza thAya che tenAthI ja bhinna Atma dravyasAmAnya ane AtmadravyavizeSa A ubhayane aMgIkAra karIne AtmAdinI sAthe yugapad vivakSAmAM avaktavyatA che. 1. sarva siddhAntomAM paraspara viruddha hovAthI sadasadAtmaka ti nati rUpa samuccayAtmaka padArtho che cothA vikalpamAM udAharaNa ApavA yogya che. jema ke bauddha darzanamAM citrajJAna manAya che te eka ane anajIga che. Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 513 adhyAya-5: sUtra-31 "zanuM gapti mAtmA A AtmAno pahelo vyapadeza, "thAt avavya mAtmA' A AtmAno bIjo vyapadeza, A bIjo vyapadeza AtmadravyasAmAnya ane AtmadravyavizeSa baMnene laIne yugapad vivakSAmAM "avaktavya bane che. yugapad vivalA-eka kALamAM ekasAthe apti ane nAsti baMneno bodha karAve tevo koI vAcaka zabda nathI tethI te avaktavya che. Ama A be aMzo laIne "cAl gati 3 navajIvyakTa mAtmA' A bhaMga vikalAdeza che. A pramANe sAmAnyathI gati ane avakravyatA samajAvI. have tene spaSTa karavA mATe kahe che ke A avaktavyatA phuTatara eTale atispaSTa thAya te rIte vibhAvanA (vicAraNA) karAya che. te A pramANe 'syAd asti AtmA dravyatvena dravyavizeSeNa vA' kathaMcita AtmA che dravyasAmAnyathI athavA dravyavizeSathI. AtmadravyamAM raheluM AtmadravyanuM dravyatva A sAmAnya che. ane e ja AtmAmAM raheluM jIvatva e dravyavizeSa che athavA manuSyatva paNa dravyavizeSa che. eTale dravya sAmAnya vyatva ane dravyavizeSa-jIvatva, manuSyatva Adi vaDe athavA dravyasAmAnya ane paryAyasAmAnyane laIne eTale ke dravyasAmAnya vastutva, sattvAdi ane paryAyasAmAnya -avastutva, asattvAdi A aMzathI athavA vyavizeSa ane paryAyavizeSathI eTale ke dravyavizeSa-manuSyatva Adi, paryAyavizeSaamanuSyatva AdithI arthAt (1) dravyasAmAnya dravyavizeSa, (2) dravyasAmAnya-paryAyasAmAnya, (3) dravyavizeSa-paryAyavizeSa. A baMnethI ti-sata ane gati-asatanI yugapatu eka zabdathI vaktA AtmAnI sAthe abheda vivakSA kare to avaktavya bane che. kAraNa ke te eka AtmAnA A badhA paNa vikalpo tyAre ja saMbhave che jyAre AtmAne ekarUpa mAnavAmAM Ave. Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 tattvArtha sUtra A pAMcamo vikalpa paNa be aMzone laIne banyo che mATe A vikalAMga che. chaThTho bhaMga syAd nAsti ca avaktavyazca chaThTho vikalpa paNa pAMcamA vikalpanI jema ja che. kema ke pAMcamA vikalpamAM gati ane 3mavatra aMza lIdhA che. ahIM nAsti ane avatavya aMza lIdhA che. eTale "yAna nAsti 2 avejIvyartha mAtmA' A rIte chaThTho bhaMga traNa svarUpe vaDe be aMzavALo che. prazna :- traNa svarUpa kayAM ? uttara - koI paryAyavizeSa laIne nAstitva A eka svarUpa ane paryAyasAmAnyane laIne ke paryAyavizeSa laIne nAstitva kahevuM A bIjuM svarUpa ane A nAstitvanI sAthe yugapad vivalita astitva A trIjuM svarUpa A traNa svarUpo che. A traNa svarUpo vaDe be aMza zAt nAti vavya bane che. A bhaMga vastunA svarUpano bheda svIkArIne ja saMbhavI zake che. ekAMta abheda svIkArIne nahi. vastumAM rahela svarUpanA bheda sivAya vastunuM avaktavyarUpathI viziSTa nAstitva kalpavuM zakaya nathI. kema ke avaktavyamAM yugapabhAvanI vivAthI astitva paNa che ja. astitvanA sivAya nAstitvanI konI sAthe yugapad vivakSA thAya ke je vivakSAthI avaktavya kaho ? eTale avaktavyAnuviddha nAstitva vastunA svarUpano bheda hoya to ja kalpI zakAya. 'tathApi' eTale ke nAstitva hovA chatAM avaktavyamAM paNa "saddhAvAnuM astitva hovAthI 'tatra' chaThThA bhaMgamAM paryAyanA AzrayavALuM nAstitva arthAt bIjAmAM rahelA acaitanyAdi paryAyane laIne che. te nAstitva paryAya yugapavRtta che. eTale ke avaktavyanA svarUpamAM sattvanI sAthe yugapad vivakSAthI che. athavA "cAt nAsti' e aMzamAM kramathI pravRtta che. matalaba je nAstitva paryAya yugapaTTA che tenAthI bIjo nAstitva paryAya kramapravRtta che. Ama eka ja nAstitva eka kALamAM krama ane yugapad vivakSA karIe to vAcya thaI zake nahi. mATe avaktavya che. have je kramavRtta nAstitva che te yugapaTTA nAstitvanI sAthe rahI zake che. e benA virodhamAM-be sAthe na rahI zake. A vAtamAM koI pramANa nathI. mATe eka kALamAM nAti ane 3 vacce saMbhavI zake che. A vAta batAvI rahyA che ke Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 sUtra-31 515 te nAstitva paryAya yugapadvatta hoya ke kramapravRtta hoya paNa sahAvasthAyino avirodha hovAthI te baMne prakAranuM nAstitva eka kALamAM ja AtmAno dharma che. matalaba te nAstitva paryAya yugapadrutta hoya ke kramavRtta hoya arthAt sahabhAvI hoya ke kramabhAvI hoya paNa te eka kALamAM ja avirodha hovAthI AtmAno sahAvasthAyI dharma che. eka ja AtmAmAM baMne prakAranA paryAyo eka kALamAM sAthe rahe che ane temano paraspara virodha nathI mATe te baMne prakAranA paryAyo Atmadharma che. te A pramANe- yugapatti paryAyo : dA. ta. jema AtmAmAM cetanA, upayoga, vedanA, harSa, samyakatva, hAsya, rati, puruSaveda, Ayu, gati jAti vagere ane sattva, dravyatva, amUrtatva, kartRtva, bhoknatva, anyatva, anAdita, asaMkhyAta pradezatva, nityatva vagere. A badhA yugapaddhatti paryAyo che. kramavartI paryAyo - krodhAdi, devatvAdi, bAlatvAdijJAnitA (jJatva) vagere svasthAnamAM aneka bhedavartI che. arthAt kramavartI paryAyanA aneka vizeSa che. have paryAyArthika naya pramANe te paryAyomAM koI eka avasthita cetanAthI juduM jIva nAmanuM dravya nathI. kema ke paryAyArthika naya dravya mAnato nathI, paryAyane ja mAne che-tethI cetanAvALuM koI dravya che evuM mAnato nathI. eTale cetanAparyAyathI alaga koI jIva nAmanuM dravya nathI. prazna :- paryAyathI bhinna AtmAno abhAva mAnazo to AtmAno je vyavahAra thAya che tenuM zuM ? uttara :- mATe ja to dharmo-paryAyo ja tevI rIte goThavAyelA che je paryAyo sattvanA vyavahArane pAme che. A pramANe kahIe chIe. AthI AtmAno vyavahAra thaI zake che. AthI ja "nAsti' che. arthAtu paryAyArthika nayathI AvA prakAranA eTale ke dravyArthano nAstitvarUpa koI aMza nathI, kema ke dravyArtharUpe abhAva che. dravyarUpe nAstitva che paNa sarvathA nAstitva nathI. kema ke amArI viziSTa abhAvanI vivekSA che. viziSTa abhAva eTale dravyArtharUpe sattvano abhAva. arthAt nAstitva vivakSita che. tethI A paryAyAMza che. arthAt "cAt mAtmA nApti () ghaTe che paNa nAsti sarva prakAre nathI, vivaNita prakArathI che. A paryAyAMza che. A eka aMza che. sarva padArthano jJAtA che mATe sarva vasturUpe AtmA sat che, sarva vyApAramAM pradhAna hovAthI AtmA sarvavasturUpe sat che. A dravyAMza che. Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 tattvArtha sUtra A dravyArthAMza ane paryAyArthAMzanI yugapad vivakSAmAM AtmA avAcya-avaktavya che. A bIjo aMza che. Ama aMzane laIne banato hovAthI A bhaMga vikalAMza che. sAtamo bhaMga syAt asti ca nAsti ca avaktavyazca have sAtamo vikalpa je cAra saMzo vaDe traMza che. koI dravyArthavizeSa eTale ke dravyArthabheda svadravyatva cetanatva Adine laIne astitva che ane koI paryAyavizeSa acetanatva-manuSyatva Adi laIne nAstitva che. A astitva ane nAstitva baMnenI paNa pradhAnapaNe vivakSA hovAthI samuccayarUpa che. eTale kramathI vivakSA karIe chIe tethI 'syAt masti 6 nAsti 2' A be aMza thAya. tathA dravyasAmAnya ane paryAyasAmAnya baMnenI yugapat vivakSA karIe tyAre avaktavya che. A avaktavyamAM asti ane nAsti be aMza AvyA. eTale kula cAra aMza (svarUpa) vaDe A bhaMga yAd gasti 6 nAsti 7 savaovyajja A traNa aMzavALo che. have A sAtamo bhaMga kevI rIte bane che tenI vicAraNA karIe chIe. temAM pahelA be aMzanI upapatti... dravyArtha eTale ke dravyArthika nayanA AzrayathI AtmAmAM dravyatva che. eTale dravyatvena AtmAmAM sattva astitva che. deha ane indriyAdithI bhinna je Atmatva che te AtmatvavizeSathI AtmA nathI. dravyatva sAmAnyathI AtmAmAM astitva che, AtmatvavizeSathI AtmAmAM nAstitva che. AthI te ja AtmA dravyatva sAmAnyathI asti che ane deha-indriyAdithI bhinna astitva vizeSathI nAsti che. kema ke dravyArtha naya vizeSathI AtmAnuM astitva svIkArato nathI. A rIte sthAt asti ane nAsti A be aMza che. avaktavyaaMzanI upapatti have dravyasAmAnya je sattva ane paryAyasAmAnya je asattva A be dharmathI ekasAthe AtmAne kahevo hoya to teno ekasAthe eka kALamAM vAcaka zabda nathI. eTale sattva ane asattvathI yugapad avaktavya che. Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5: sUtra-31 517 A rIte avya e trIjo aMza che. krama ane yaugapaghathI rahela A sAtamA bhaMganI vicAraNA pUrNa thAya che. A pramANe anekAMtavAdamAM vAkyano prayoga sAta prakAre ja thAya che. vastunA svarUpano bodha saptabhaMgI dvArA thAya che. te saptabhaMgInuM vistArathI vivaraNa karyuM. have ahIM eka prazna thAya che ke prazna :- zA mATe sAta ja bhaMga ? ATha prakAre ke nava prakAre vacananI pravRtti kema nahIM ? uttara :- A pramANe arthane anusarIne-padArthanA anurodhathI ane vivakSAnA kAraNe sAta prakAre ja vacananI pravRtti che eTale ke arthane laIne vicAra karavAmAM Ave to paNa sAta prakAre ja vacanaprayoga thAya che ane vivekSA karo to paNa sAta prakAranI ja vAkyaracanA thAya che. pravRttinimittano abhAva hovAthI bIjA koI prakAre vAkyaracanA nathI. mATe sAta ja bhaMga che paNa ATha nava nathI. vaLI A saptabhaMgIno mArga dravyartha (dravyAstikanaya) paryAyArtha(paryAyAstika naya)ne laIne che, ane te be no saMgrahAdirUpa che, ane A saMgrahAdi artha naya ane zabdanayarUpe rahelA che. arthAt A saMgrahAdi nayonA be vibhAga che : (1) arthanaya, (2) zabdanAya. temAM (1) saMgraha, (2) vyavahAra, (3) RjusUtra A traNa arthayo che. A arthano vaDe je dravyArtha ane paryAyArtha che tene laIne A saptabhaMgI che. arthAt A saptabhaMgI arthanayane AzrayIne che. arthanaya - temAM jemAM upadezakanA zabdavyApAranI apekSA rAkhyA vagara indriya ke anIndriyanA nimitta artharUpe utpanna thayela matijJAna che. e vaktAnA jJAnanA viSayavALA arthanayo che. arthAta koI paNa zabdavyApAra vagara indriyonA nimitte ke anindriyanA nimitte thayeluM je matijJAna che. A matijJAnanA viSayo je artho che te vaktAnuM matijJAna A arthono viSaya kare che tethI A nayo arthanaya kahevAya che. matalaba e che ke-saMgraha, vyavahAra ane RjusUtra arthanI pAchaLa arthanuM ja jJAna karAve che. A nayone zabda dvAranI jarUra nathI. arthano ja sIdho viSaya cakSu Adi indriyothI kare che. Adi padathI vyavahAra, jusutra, sAMprata, samabhirUDha ane evaMbhUta laI levA. naigamano samAveza saMgraha ane vyavahAramAM che. mATe tenI judI vivakSA karI nathI. syAd asti, syAd nAsti, syAd avaktavya, syAt asti ca nAsti ca syAd asti avaktavyazca, syAd nAsti avaktavyazca, syAd asti ca nAsti ca avaktavyazca Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 tattvArtha sUtra eTale TUMkamAM A saptabhaMgI arthanaya vaDe arthano bodha karAvanArI che eTale arthazuddhimAM pravINa che A Azaya che. have prasaMgathI Avela zabdanayanuM svarUpa kahIe chIe. athavA arthazuddhimAM pravINa evI saptabhaMgImAM zabdanono upayoga nathI paNa arthanA svarUpano bodha zabdanayonA jJAna sivAya zakya nathI mATe tenuM svarUpa batAvIe chIe. zabdanaya : A tattvArthamAM sAMpratika, samabhirUDha ane evaMbhUta A zabdanayano che. je zrotAnA jJAnanA viSaya che, ane zabdarUpa ja vijJAna hovAthI zrutajJAnarUpa che. A nayo zabdane pramANa mAnanArA che, kema ke je zabda je artha kahe te ja artha pramANa che. A pramANe A navo zabdanI pAchaLa arthazAnane svIkAre che. arthAt zabda dvArA arthavijJAna thAya che. mATe ja A nayomAM cakSu nirmaLa karanAra aMjananI jema abhidhAnanA svarUpanI zuddhimAM tatpara evI ciMtA arthAt ciMtana che. ahIM ApaNe daSTAMta ane dAtikane vicArIe cakSu e jJAna nathI. kiMtu jJAnanuM sAdhana che to paNa cakSune nirmala karavAthI cakSunuM jJAna ja vimala kareluM kahevAya tema zabda e jJAna nathI kiMtu jJAnanuM sAdhana che to paNa zabdanI zuddhi karavAthI zabdathI thatuM jJAna vimala prApta thAya che mATe zabdanA svarUpa ane zuddhimAM tatpara evI ciMtA phaLavALI ja che. arthAt zabdanI vyutpatti, zuddhi Adi vicAraNA phaLavALI ja che. zabdanayomAM sAMpratanaya zabdane mAne che, samabhirUDha naya zabdanA svarUpane eTale vyutpattine svIkAre che. vyutpattibhedavALo zabda hoya te zabdone ekarthika nathI mAnato. evaMbhUta naya zabdanI zuddhine mAne che. eTale jevI vyutpatti hoya te vyutpatti temAM jyAre vartamAna hoya to ja te zabda te arthano bodhaka che. AvuM svIkAre che. A pramANe te abhidhAna svarUpa ane zuddhinuM ciMtana kare che. A rIte arthanaya ane zabdanaya e pramANe be nayo batAvIne have arthano saptabhaMgImAM samartha che te batAve che. temAM-zabdanayo ane arthanayomAM arthano saMgraha, vyavahAra ane RjusUtra anukrame sattvamAtra, asattvamAtra ane vartamAnamAtrane ja sattva svIkAranArA che. A arthano ekalA hoya ke bhegA hoya to paNa sAta prakAranA vacananuM nirvacana pratipAdana karavAmAM samartha che. Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-31 519 ekalA sattvano ja parigraha karato hovAthI saMgraha sattvane ja svIkAre che. vyavahAranaya anyAsattvane ja sarva mAne che, RjusUtranaya vartamAnane pradhAna mAnato hovAthI vartamAnane ja sattva mAne che. A traNa nayomAM saMgrahanaya ane RjusUtranaya e sattvane mAnanAra che ane vyavahAranaya anya asattvane ja sattva mAnanAra che. temAM (1) vAd ati A pramANe saMgraha, (2) cAnuM nApti A pramANe vyavahAra, A be bhaMga pratyeka nayathI batAvyA. have bAkInA pAMca bhaMga saMyukta nayathI thAya che te batAvIe chIe. (3) saMgraha tathA vyavahAranA yoga(joDANa)thI trIjo thAt ava$vya bhaMga bane che, (4) saMgraha ane vyavahAranA vibhAganA saMyogathI ja "sad gati nati ' A cotho bhaMga bane che, (5) saMgraha ane avibhakta saMgraha tathA vyavahAranA saMyogathI "cAt gati. kavavyaza' A pAMcamo bhaMga bane che, (6) vyavahAra ane avibhakta saMgraha tathA vyavahAranA saMyogathI "sAna nIti savajIvya' A chaThTho bhaMga bane che, (7) vibhakta saMgraha ane vyavahAra tathA avibhakta saMgraha ane vyavahArathI "sat gati nApti 2 navajIvyaza A sAtamo bhaMga bane che. A pramANe arthaparyAyathI sAta prakAre vacanavyavahAra thAya che. 2. saMgrahano vibhAga thAt mata che ane vyavahArano vibhAga 6 nAta che. A benA saMyogathI ja thAt pti nAti A cotho bhaMga bane che. thAt pti e saMgraha ane avibhakta saMgraha vyavahAra nathI "avaLe' matalaba saMgrahano aMza astitva ane vyavahArano aMza nAstitva A baMne aMzone avibhakta vibhAga pADyA vinA kahevA hoya tyAre 'avaphTa' che. eTale pti aMza saMgrahano ane avaktavya aMza saMgraha-vyavahAra beno che. thAt nAsti e vyavahAra ane avibhakta saMgraha ane vyavahAranayathI avaktavya che. arthAt saMgrahano aMza astitva ane vyavahArano aMza nAstitva A baMne saMgrahavyavahAranA aMzone vibhAga pADyA vinA kahevA hoya tyAre avaktavya che. eTale nati e vyavahArano aMza ane "avaktavya' e vyavahAra-saMgraha beno che. thAt pti saMgrahano aMza, cA nAti vyavahArano aMza, A baMne vibhAgathI tathA A baMnene avibhAgathI kahevAnA hoya tyAre 'avakavya bane che. Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 tattvArtha sUtra vyaMjanaparyAya kaho ke zabdanaya kaho te eka ja che. kema ke vyamte arthoDana ti -zabda zabdanA viSaya evA je paryAyo te vyaMjanaparyAyo che. A navo abheda ane bheda dvArA vacanane (zabdane) icche che. arthAtuM eka arthane kahenArA zabdono abheda mAne che. eTale paryAyavAcI zabdone mAne che. ane - vyutpattino bheda hovAthI zabdono bheda mAne che. eka-arthane kahenAra eka ja zabda che. bIjo zabda bIjA arthane kahe che paNa eka arthane kahenAra be zabda nathI. A rIte vyutpattibhedathI zabdano bheda mAne che. ekAryavAcI zabdane mAnatA nathI. temAM abheda dvArA zabdane svIkAranAra (paryAyavAcI mAnanAra) zabdanaya samAnaliMga ane samAna vacanavALA zabdo Indra, zakra, puraMdara vagereno artha eka ja mAne che. arthAt A badhA zabdonA vA-bhAva arthane ja abhinna mAne che. (nAma, sthApanA ane dravyane vAcya mAnato nathI. phakta bhAvane ja svIkAre che.) kiMtu bhinna liMga athavA bhinna vacanavALA zabdo arthanI sAthe abhinna banI zake nahi. dA. ta. "strI' zabda ane "rA' zabda. A baMne zabdano artha eka nathI. kema ke baMnemAM vacanabhinna che, liMgabhinna che. strI zabda ekavacanamAM che, strIliMga che. jyAre rAH zabda bahuvacanamAM che, puliMgamAM che. evI rIte banAvo' 'gatam' A baMne zabdono eka vAcyArtha nathI kema ke madhu zabda bahuvacanAtta che ane strIliMgamAM che, nana zabda ekavacanAnta che ane napuMsakaliMgamAM che. A rIte strI, tA: tathA mApa:, A zabdomAM liMgabheda ane vacanabheda baMne rIte bhinna che mATe A be zabdono eka artha nathI. A pramANe zabda (sAMprata) naya samAna liMga ane samAna vacanavALA zabdone abheda dvArA svIkAre che. eTale samAnaliMga ane samAna vacanavALA paryAyavAcI zabdone svIkAre che. tethI AvA zabdono je arthabhAvArtha che tenI sAthe zabdono abheda svIkAre che. bheda dvArA zabdane svIkAranAra samabhirUDha pratyeka zabdonA artho judA judA che. eTale pratyeka arthamAM zabdano niveza-prayoga che. tethI Indra, zakra Adi paryAyazabda nathI. kema ke e badhA zabdonuM pravRtti nimitta atyaMta bhinna 1. A nayanA matamAM vyutpatti nimitta ja pravRttinimitta che. tane anubhavana : parama aizvaryavALo hoya te indra. zana jiyArita ji: sAmarthyavALo hoya te zakra. Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 sUtra-31 pa21 che. mATe e zabdono bhinna artha ja mAne che. jema "ghaTa' zabdanuM pravRttinimitta "paTa veza' A dhAtu che jyAre "zakra' zabdanuM 'zastUTuM zaro che. baMnenA artho judA che. tema zakra, indra vagere zabdanuM pravRttinimitta juduM che. mATe zakrAdi zabdo paryAyavAcI banI zakatA nathI.. Ama A naya paryAyavAcI zabda mAnato nathI. vyutpattinimitta raheluM hoya to ja zabdano artha che AvuM mAnanAra evaMbhUta naya che ane vyutpatti nimitta raheluM na hoya evo je artha che te upalalita kahevAya che. Ama evaMbhUta naya paNa bheda dvArA zabdane svIkAranAra che. bheda dvArA zabdane svIkAranAra evaMbhUta evaMbhUta naya jevI vyutpatti hoya tevo jo zabda viSaya karato hoya to te zabda te arthano vAcaka che. arthAta pravRttinimitta je zabdanuM je hoya te te vakhate vartamAna hoya to te zabda te arthano vAcaka che. ghaTa paDI rahyo hoya tyAre te ghaTa kahevAya nahIM paNa ghaTa dhAtuno ceSTA artha che te ceSTAthI yukta hoya tyAre ja te ghaTa zabda ghaTano vAcaka bane che AvuM icche che. dA. ta. citranA AlekhananA upayoganA pariNAmavALo citrakAra kahevAya. ceSTArahita rahelo ghaTa e ghaTa zabdathI vAcya nathI, kema ke "ghaTa' zabdano artha ceSTA che, te vakhate ceSTA rahita paDI rahelA ghaTamAM te artha nathI. jema "kuTa' zabdano vAcya artha ghaTamAM nathI tema ghaTa zabdathI vAcya ceSTA rahita ghaTa nathI. citrakAra sUI rahyo hoya ke bhojana karI rahyo hoya tyAre te citrakAra zabdathI kahevAto-vAcya banato nathI. kema ke te vakhate gopAla vagerenI mAphaka citrajJAnanA upayogapariNAmathI zUnya che. jema gopAlamAM citranuM jJAna nathI tethI gopAla citrakAra nathI kahevAto tema citranA upayogamAM na hoya tyAre citrakAra citrakAra kahevAya nahi. A pramANe abhedArthavAcI ane bhedArthavAcI aneka zabdathI vAcyArthanuM avalaMbana karanAra ane eka zabdathI vAcyArthanuM avalaMbana karanAra arthAt paryAyavAcI zabdone mAnanAra ane paryAyavAcI zabdone nahIM mAnanAra aneka zabda eka arthane kahe che ane eka zabda eka arthane kahe che AvuM mAnanAra ane zabdane pradhAna mAnanAra ane arthane gauNa mAnanAra zabda nayo dipakanI jema arthanA prakAzaka che tethI te vyaMjanaparyAya kahevAya che. A rIte arthaparyAya ane vyaMjanaparyAyanI arpaNA ane anapaNA eTale vivakSA ane pUraNapravRtti: pura nagarano nAza karanAra hoya te puraMdara. A badhAnI vyutpattio judI judI che mATe pravRttinimitta judAM judAM che tethI A badhAnA artho paNa juddha che. Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 2 tattvArtha sUtra avivakSo dvArA padArthanA anekANA ane ekapaNAnA nirUpaNanI jema abhidhAna ane pratyaya (artha) viSaya bhAvanA kahevI joIe. te A rIte- temAM pudgala dravyano pariNAmavizeSa zabda che. A abhiyAna che. A pudgaladravya atIta kALamAM zabdarUpe pariNamyuM ane vartamAnamAM pariNamI rahyuM che ane bhaviSyakALamAM pariNamaze. A pudgaladravya atIta, vartamAna ane AgAmI ghaNA paryAyanuM pariNAmI che. AnI arpaNA ane anarpaNAthI" pudgaladravya sata, asata, nitya ane anitya vagere anekadharmAtmaka che. pratyaya eTale avabodha. prahaNalakSaNa pudgala che. pudgalanuM grahaNa thAya che. grahaNa karAya te pudgala. A dravyAMzanI apekSAe che, ane saMkhyA parimANa, AkAra vagere aneka paryAyanI apekSAe satu, asata, nitya ane anityAdi svabhAvavALo che. eTale je arthaghaTAdi che, ane je ghaTAdi zabda che te badhAmAM astitva, nAstitva, nityatva, anityatva vagere dharmo arpaNa ane anapaNAthI che. tethI zabda paNa aneka dharmAtmaka che ane artha paNa anekadharmAtmaka che. Ama paMcAstikAyarUpa sAruM vizva sata, asata, nitya ane anityAdi svabhAvavALuM siddha che. arpita-anarpitarUpa sakaLa zAstranA sAravALI trisUtrI-traNa sUtrano vinyAsa jemAM che evA syAdvAdanI prakriyAthI saMgata hovAthI A AkhuM vizva sadasad, nityAnityAdi svabhAva che. A pramANe siddha karyuM ane sUtranI vyAkhyA samApta karI. 1. e kevI rIte che te pR 393 para jevuM. 2. zabda e pudgala dravya che "anekadharmAtmakatvAta' temAM saptabhaMgI kevI rIte utAravI ? to satu, asatu, nitya, anitya dharmAtmaka che te batAvyuM eTale nIce mujaba saMbhave. syAt zabdaH asti syAt zabda: nAsti zAt zabdaH apvya: ityAdi evI rIte thAta zabdaH nityaH syAt zabdaH anityaH thAt zabdaH avaO: 3. utpAda vyaya dhrauvya yukta sat-29 tadbhAvAvyayaM nityam-3 arpitA''narpitasiddheH-31 Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5: sUtra-31 523 ApaNe sakala zAstranA rahasyarUpa trisUtrIne vistArathI vicArI padArthamAtranA utpAdavyaya-dhrauvyAtmaka svarUpane samajavA prayatna karyo ane tethI dharmAdi dravyo che ja e nizcaya thayo. satunuM lakSaNa gauNamukhya bhAvathI sApekSa siddha che te magajamAM barAbara besI gayuM. arpita ane anarpita dharmo dvArA anekadharmAtmaka padArtha che te ApaNe nihALI syAdvAdane vicAryo. jagatanuM svarUpa anekAMtamaya che tenuM bhAna thayuM. have trisUtrInI pahelAM pudgala dravyane batAvatA je vicAraNA AdarI hatI ke pudgaladravya be prakAre che : (1) aNu (2) skandha. aNu bhedathI bane che, skandho bheda, saMghAta, saMghAtabhedathI bane che. have A vicAraNAne AgaLa vadhAratA pU bhASyakAra ma. pUrvasUtranI sAthe saMbaMdha karI rahyA che. bhASya - tame (a 5, sU ra6mAM) saMghAtathI, bhedathI ane saMghAtabhedathI skandho utpanna thAya che A pramANe kahyuM che to zuM saMyogamAtrathI ja saMghAta thAya che ke koI vizeSa che? A sUtramAM teno javAba apAya che... A bhASya pUrvasUtra(sU 26)nI sAthe saMbaMdha karI rahyuM che, kAraNa ke pugalanI vicAraNA ra6mA sUtramAM zarU thaI, vacce satanA lakSaNanI vicAraNA trisUtrI dvArA karI to have ghaNA dUra nIkaLI gayA paraMtu te pratipAdita arthanuM smaraNa karAvanAra prajJanI pAse ajJa cAlu viSayano bAkIno saMbaMdha kahevarAve che. te A pramANe- kAryano janma kAraNane AdhIna che. ahIM skaMdha e kArya che to saMghAta tenuM kAraNa che. kema ke saMghAta sivAya to skaMdha bane nahi. saMghAtathI skaMdho utpanna thAya che. A rIte bhASyanI pahelI paMktino artha che. temAM chelle rUti zabda che. teno artha che jethI'. have bIjI paMktinI zarUAtamAM tat liMka che teno artha che tethI". rUti ane tat kiM A rIte baMnenA joDANathI Avo vAkakSArtha thAya ke-je kAraNathI (kAraNa ke, saMghAtathI skaMdho utpanna thAya che AvuM vidhAna karo cho tethI saMdeha thAya che. A rIte bhASyanI baMne paMkti dvArA sUtrakAranuM vidhAna ane tenAthI thato saMdeha batAvAya che. baMne paMktino saMpUrNa artha A pramANe che- saMghAtathI skaMdho utpanna thAya che tethI saMdeha thAya che ke zuM saMyogamAtrathI ja yaNukAdirUpa skaMdha utpanna thAya che ke koI saMyogavizeSathI thAya che ? saMghAtano artha saMyoga samajAya che. to saMyoga be prakAre hoya che : (1) paraspara aDakIne rahevuM te ane (2) ekabIjAmAM maLI javuM. ahIM bhASyamAM "saMyogamAtra' A zabda pahelo prakAra batAve che ane vizeSa" eTale ke "saMyogavizeSa" e bIjo prakAra batAve che. eTale ja "saMyogamAtra'mAM "mAtra' zabdanuM grahaNa che te senA, vana AdinI jema kevaLa Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 tattvArtha sUtra saMbaMdhamAtranA pratipAdana mATe che. arthAt senAmAM sainikono paraspara najIka rahevArUpa kevaLa saMbaMdha(saMyoga)mAtra ja che. vanamAM AmravRkSAdi vRkSono ekabIjAnI najIka rahevArUpa kevaLa saMyoga(saMbaMdha)mAtra ja che kiMtu saMyoga vizeSa nathI. tevI rIte ahIM paNa "saMyogamAtra' zabdamAtra saMyoga batAvavA mATe che paraMtu saMyogavizeSa nathI. bhASyanI bIjI paMktimAM "ti' zabda che te zaMkAnI iyattA batAvavA mATe che. teno artha thAya che "ATalI ja zaMkA che. A eka ja saMdeha che ke saMghAta saMyogamAtrathI ja che ke saMyogavizeSathI che ? pU. AcArya mahArAja paNa potAnA manamAM rahela je "saMyogavizeSa che tenA pratipAdana mATe bhASyamAM kahe che ke "matrocate'... arthAt praznakAre je prazna pUchyo che teno javAba have pachInA bhASyamAM Ape che. "atra' eTale praznarUpa viSayano saMbaMdha je puchAyelo che teno nizcaya karAya che tenuM vidhAna karAya che. tethI buddhimAM rahela je saMyoga vizeSa che tenI abhivyakti spaSTa karavA mATe kahe che ke bhASya - saMyoga hoya to baddhano saMghAta thAya che. ahIM koI kahe che ke - have baMdha kevI rIte thAya che? tenA javAbamAM kahe che ke TIkA - paraspara saMghaTTa lakSaNa eTale ekabIjA sAthe saMbaMdharUpa saMyoga thaye chate ekatva pariNatine bhajanAra baddhano ja saMghAta thAya che ane A saMghAtathI skaMdhanI utpatti thAya che. bhASyamAM "Iti' zabda che teno artha "vi kAra ja kAra che. mATe ja vaddhasaiva Ama viddhanI sAthe paNa kAra lagADyo che. eTale je baddha hoya tenA ja saMghAtathI skaMdhanI utpatti thAya che. matalaba saMyoga thaye chate saMyukta thAya-saMghAta thAya te pachI skaMdha thAya. pahelA pudgalano saMyoga, pachI saMyukta thayela te baMne paraspara eka thaI jAya eTale saMghAta thAya. A saMghAtathI skaMdhanI utpatti thAya che. Ama skaMdharUpe thato hovA chatAM e pudgala ja che. mATIno ghaDo thAya e mATI ja che. sonAno ghaDo thAya e sonuM ja che tema pudgalano skaMdha thAya te paNa pudgala ja che. A ja vAta kahI rahyA che ke Ama pudgalanA anaMta paryAyo hovA chatAM paNa pudgala potAnI jAtine eTale ke pudgalapaNAne tyAgyA-choDyA sivAya parasparamAM vilakSaNa pariNAmathI prApta thayela sAmarthyathI 1. saMghAta eTale anyonya AzleSa pariNAma adhyA. 5 / sU. 26 | TIkAmAM juo. saMghAta ane saMhati paryAyavAcI che. Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5: sUtra-31 525 saMyogavizeSa thAya che ane saMyogavizeSathI keTalAMka pugalono ja baMdha thAya che. badhAM pudgalono baMdha thato nathI. A vAta nizcita che. arthAt jeTalAM pudgalono saMyogavizeSa thAya te badhAno ja baMdha thAya che evuM nathI paNa baMdha saMyogavizeSathI ja thAya, ane saMyogavizeSathI skaMdhano utpAda thAya che. A rIte pU. bhASyakAra ma. zuM saMyogamAtrathI ja saMghAta thAya che ke koI vizeSa che ? A praznano javAba "saMyogavizeSathI thAya che' Avo Apyo. praznakAranuM samAdhAna thaI gayuM paNa vaLI pAchI mUMjhavaNa thaI eTale pharI prazna thAya che- saMyogavizeSathI skaMdhano utpAda kaho cho paNa e saMyogavizeSa svarUpathI ame jANI zakyA nathI. arthAt A saMyogavizeSanuM svarUpa zuM che? A rIte saMyogavizeSanA svarUpanA jJAna mATe pharI paNa prazna dvArA bIjAnI pAse pragaTa karAve che. arthAt saMyogavizeSanA svarUpane jANavA mATe praznarUpe upakrama karatA kahI rahyA ke- mAha- ahIM kahe che ke saMyoga hote chate saMghAta thAya che. arthAt baddhano ja skaMdha pariNAma thAya che--skaMdhanI utpatti thAya che. Ama kahyuM mATe baMdhane ja pUche che ke prazna :- baMdha kevI rIte thAya ? have A praznAtmaka bhASyanI paMktinA zabdezabdanA artho vicArIe chIe. atha' A zabda "have pachInA arthamAM che. baddhano skaMdha pariNAma thAya che A pramANe kahyuM eTale pachI tarata ja jijJAsA thaze ke te ekatvarUpa pariNAma eTale ke ekarUpe pariNamavArUpa baMdha che te be paramANu athavA aneka paramANuono baMdha kevI rIte thAya che ? zuM paraspara anupravezathI thAya che ? athavA pravezAbhAva hovA chatAM paNa sarvAtmathI thAya che ? A pramANe prazna thAya che teno javAba A rIte che-paramANumAM polANano abhAva hovAthI be paramANu ke paramANuono paraspara anupraveza ISTa nathI. A badhI vAta pUrvamAM prapaMcathI nirNAta karI che ane sthApita karI dIdhuM che ke pariNAmavizeSathI (saMyoga vizeSathI) aNuono sarvAtmanA baMdha thAya che. 1. "baMdha kevI rIte thAya che ?' A bhASyanI avataraNikA karatA TIkAkAra ma. kahyuM ke saMyoganuM svarUpa zuM ? baMdhanuM kAraNa saMyoga che to baMdha kevI rIte thayo enA javAbamAM saMyoganuM svarUpa AvI jaze mATe baMdhanA praznanI avataraNikAmAM saMyoganA svarUpano prazna yogya ja che. 2. saMthAta: %: rUlyartha che hArikhapR24. 3. matalaba saMyoga vizeSathI baddhano saMghAta thAya che ane e saMghAta skaMdha thAya che eTale AkharamAM skaMdharUpe pariNamanAra to baddha ja che tethI ahIM baddhano skaMdha pariNAma thAya che ema kahyuM che. Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra jema lokhaMDano goLo ane agnino paraspara pravezarUpa saMyogavizeSa na hovA chatAM guNavizeSathI sarvAtmanA baMdha iSTa che tema paramANuomAM paNa paraspara anupraveza nahIM hovA chatAM guNavizeSathI sarvAtmanA baMdha thAya che. 526 to tevA prakArano te baMdha' guNavizeSathI kevA prakAre thAya che ? A praznanA javAbamAM kahe che ke-- snigdharUkSatvAd bandhaH // 5-32 // sUtrArtha :- snigdha ane rUkSa evA guNavizeSathI paramANuono baMdha thAya che. bhASya H- sRSTa-saMyukta snigdha ane rUkSa pudgalono baMdha thAya che. ahIM prazna kare che ke--zuM A baMdha ekAMta che ? A praznano javAba apAya che. TIkA :- have sUtrane sparzIne vicAraNA zarU karIe chIe. sneha e sparza nAmano guNa che. te sparzaguNano pariNAma snigdha che. te pramANe rUkSa paNa che, arthAt rUkSa paNa sparza nAmano guNa che te rUkSa guNano pariNAma rUkSa che. sparza guNano eka pariNAma snigdha che, bIjo rUpa che. A snigdha ane rUkSa pariNAmano je bhAva te snigdhatva ane rUkSatva che. pudgalanA lakSaNamAM vicArI gayA chIe ke pudgala sparzAdi guNavALuM dravya che. te sparza guNanA snigdha ane rUkSa baMne pariNAmo che. snigdharUkSau, snigdhazca rUkSazca snigdharUkSayoH bhAvam snigdharUkSatvam A rIte pudgalamAM snigdhatva ane rUkSatva pariNAmanI prApti thAya che e siddha thAya che. have sUtramAM snigdhatva ane rUkSatvanA kAraNe baMdha che te kahe che. = = tasmAt snigdharUkSatvAt ahIM sUtramAM je paMcamI vibhakti che te hetumAM che. eTale snigdhatva ane rUkSatva e paramANuonA baMdhamAM hetu che. be paramANuonA ke aneka paramANuonA baMdhamAM snigdhatva ane 1. joke agninA kaNa lokhaMDanA goLAmAM praveze che paNa ahIM TIkAkArane 'praveza' zabdano artha 'aMdara javuM' e iSTa nathI paNa potAnuM astitva bIjAmAM samAvI devuM e artha iSTa che ane tethI lokhaMDano Na e lokhaMDano che ane agnino kaNa e agnino che paNa agnino kaNa lokhaMDanA kaNamAM samAyo nathI tema ja teNe potAnuM juduM astitva jALavI rAkhyuM che tema be paramANuono pariNAmavizeSathI baMdha thAya che tyAre eka paramANumAM bIjo paramANu samAI jato nathI paNa lokhaMDanA kaNa ane agninA kaNanI jema potAnuM astitva jALavI rAkhe che. Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 527 adhyAya-5 sUtra-32 rUkSatva hetu che. snigdha ane rUkSa A baMne guNavizeSathI paramANuono baMdha thAya che. have bhASyanI paMktine laIne vicArIe chIe. bhASyamAM 'triAtharUkSo mAM dvivacananuM prayojana... aneka paramANuono baMdha thAya che chatAM pU. bhASyakAra ma. bhASyamAM 'triAdhakSaya:' A pramANe vibhAga karIne dvivacananA prayogano upanyAsa karyo che te sarvathI alpa eTale sahuthI nAno skaMdha be paramANuono ja hoya che te jaNAvavA mATe che. AnAthI nAno koI aMdha che nahIM ke je skaMdhamAM snigdha athavA rUkSano vyavahAra thaI zake. be Adi paramANunA banelA skaMdhamAM ja rUkSa ane niSpano vyavahAra thaI zake che. nAnAmAM nAno paNa skaMdha eka snigdha paramANu ane bIjA rUkSa paramANuno banelo hoya che. tethI nAnAmAM nAno skaMdha kyAM snigdha kahevAze, kyAM rUkSa kahevAze. eTale sarvathI alpa be paramANunA aMdhane jaNAvavA mATe pU. bhASyakAra ma. dvivacanano prayoga karyo che. sarvathI alpa skaMdhanuM jJApana e dvivacananuM prayojana che. bhASyamAM putrayomAM dvivacananuM prayojana kSetrapugala ane kALapudagala paNa snigdha ane rUkSa kahevAya che to zuM teno paNa baMdha thAya che ? kema ke snigdha ane rUkSa paramANuono vyavahAra gauNapaNe kSetrapudgala ane kALapudgalamAM paNa thAya che. jema dravyaparamANumAM mukhyapaNe nigdha ane rUkSano vyavahAra thAya che tema kSetra ane kALajugalamAM paNa dravyaparamANune laIne upacArathI snigdha ane rUkSano vyavahAra thAya che. paraMtu te beno baMdha thato nathI. be Adi dravyapudgalono ja baMdha thAya che. paNa kSetra ane kALa pudgalono baMdha thato nathI. | mATe snigdha ane rUkSanA vyavahArane pAmatA kSetra ane kALapugalane dUra karavA mATe 'putrayo'mAM dvivacanano prayoga che. kSetra ane kALapulane haTAvavuM A dvivacananuM prayojana che. A vicAraNAthI jANavA maLyuM ke kSetra ane kALapudgalono baMdha hoto nathI. to svAbhAvika jijJAsA thaI jAya ke zA mATe Avo taphAvata? A jijJAsAne saMtuSTa karatI paMkti have batAve che. jemAM pudgala zabdanI vyutpatti dvArA banAvAya che ke pudgala zabdano artha kSetra ane kALapugalamAM ghaTato nathI tethI dravyapudgala ja Ave. mATe dravyapudgalono ja baMdha thAya, kSetra ane kALapudgalono baMdha thAya nahi. pudgalanI vyutpatti I bharAya-ane khAlI thAya te pugala kahevAya che. . je kSetramAM paramANu avagAhIne rahyo hoya te kSetrane kSetra pugala-paramANu kahevAya ane je samayamAM rahyo hoya te samayane kALa paramANu kahevAya. A kSetra pudagala ke kALa pudgalane snigdha ke rUkSa kahevAya te gauNa che kema ke te dravyaparamANamAM rahela snigdhatA ane rUkSatAne laIne che eTale bhAtaaupacArika che. Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra pudgalamAM pUrakapaNuM hovAthI kaMdhone banAve che ane galanapaNuM hovAthI skaMdhamAM bheda kare che. 528 pUraNa = saMghAta ane galana = bheda. A vyutpatti kSetraparamANu ane kALaparamANumAM ghaTatI na hovAthI te baMne AvI zake nahi. A siddha thAya che. mATe kSetra ane kALapudgala dUra thAya che. spaSTa eTale saMyukta saMyukta eTale saMyogavALA saMyukta-saMyogavALAno baMdha thAya che paNa asaMyuktano thato nathI. A spaSTa zabdathI saMyogamAtranuM eTale saMyogasAmAnyanuM grahaNa karyuM che te eTalA mATe ja ke saMyogapUrvaka ja badhA baMdha thAya che. baMdhanI pahelA avazyameva saMyoga hoya ja che. sakaLa baMdha saMyogapUrvaka thAya che. A jaNAvavA mATe sRSTa zabdathI saMyogamAtranuM grahaNa karyuM che. temAM (saMyukta evA snigdha ane rUkSa pudgalomAM) baMdhathI be aNuno athavA aNuono pratighAta thAya che. pratighAta eTale zuM ? eka AkAzapradezamAM 2helA paramANuomAM paraspara pratihanana thavuM te pratighAta kahevAya che. jema mATI ane dhULanI sAthe ghAsano baMdha-saMbaMdha thAya che tema A pratighAta thayA pachI sneha ane raukSavizeSathI eTale ke upara avataraNikAmAM kahyuM hatuM ke guNavizeSathI baMdha thAya che to te A snigdha ane rUkSa guNavizeSathI be paramANu ke tethI adhika paramANuono zleSarUpa baMdha thAya che. AvA prakAranA baMdhathI paramANuonA sarvAtmasaMyogarUpa baMdhanI prasiddhi che. kAraNa ke 52mANuo ekaguNasnigdha Adi kramathI saMkhyAtaguNasnigdha, asaMkhyAtaguNasnigdha, anaMtaguNasnigdha hoya che tevI rIte ekaguNarUkSa Adi kramathI hIna, madhyama, utkRSTa, saMkhyAtaguNarUkSa, asaMkhyAtaguNarUkSa, anaMtaguNarUkSa, anaMtAnaMtaguNarUkSa che. dA. ta. pANImAM je sneha che tenA karatAM bakarInA dUdhamAM vadhAre snigdhatA che, bakarI karatAM gAyanA dUdhamAM vadhAre snigdhatA che, gAyanA dUdha karatAM bheMsanA dUdhamAM vadhAre ane bheMsanA dUdha karatAM UMTaDInA dUdhamAM vadhAre snigdhatA che. evI rIte pANInI cIkAza karatAM bakarInA dUdhanA ghImAM cIkAza vadhAre che, AnA karatAM gAyanA dUdhathI banelA ghImAM, AnAthI bheMsanA dUdhathI banelA ghImAM vadhAre cIkAza che. Ama A badhA padArthomAM jema snehanA anumAnathI prakarSa ane apakarSa dekhAya che tevI rIte paramANuomAM--baMdhomAM paNa snigdhatA ane rUkSatAmAM prakarSa ane apakarSa che. Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5: sUtra-32 529 sneha eTale cIkaNAzarUpa pariNAma che ane tenAthI viparIta je pariNAma te rUa che. ane tethI saMzleSanuM kAraNa je sneha ane rUkSarUpa je pariNAma, te pariNAmavALA paramANuo hovAthI sarvAtmasaMyogarUpa baMdhanI prasiddhi che. AvA prakAranAM dravyono baMdhavizeSa che te atIva yuktinI apekSA rAkhato nathI. chatAM yukti paNa ApavAmAM Ave che. sarvAtmasaMyogarUpa baMdhanI prasiddhimAM yukti saMvata ane mahAna skaMdharUpa ghaTAdi dravya pratyakSa che te paramANuonA baMdhanuM anumApaka che. aNuonA baMdha-saMyoga sivAya ghaTAdi mahAna dravya thAya ja kevI rIte ? arthAt saMyoga pachI baddha thAya che, baddha thayA pachI skaMdha bane che. eTale sarvAtmasaMyogarUpabaMdha prasiddha che te A aNuonA saMyogathI banelo mahAna ghaTarUpa skaMdha pratyakSatayA siddha kare che. muktine siddha karato vyatireka je aNu aNu ja rahe ne teno saMhati vizeSa-saMyoga vizeSa na thAya to mahAna saMhata ghaTAdi dravya banI zake nahi. paramANuo jo chUTA ja rahe, saMyukta na thAya, mahAna saMta thAya nahIM to skaMdha bane nahi. mATe aNuono saMyoga thAya che ane saMyukta thayA pachI baMdha thAya che, pachI saMghAta aMdha bane che. A rIte vyatireka vyAptithI paNa sarvAtmanA saMyogarUpa baMdha siddha ja che. A baMdhathI banato ghaTAdirUpa mahAna skaMdha prasiddha ja che. A pramANe skaMdha hoya to ja apakarSaNa, dhAraNa, nodanAdi (kheMcavuM, dhAraNa karavuM, avAja na thAya tema athaDAvavuM, khaseDavuM Adi) vyavahAranI siddhi thaI zake. anyathA to thaI zake ja nahi. kema ke jalAdinA dhAraNa karavArUpa je prakAre skaMdha-ghaTAdi upagraha-upakAra kare che te prakAre paramANu upakAra karato nathI. paramANuno pratighAta lokAMte che. kema ke tenI gatimAM upagrAhaka dravya dharmAstikAya che. teno lokAMta pachI abhAva che tethI aNu gati nahIM karI zakato tyAM ja aTakI jAya che-pratighAta (pratihata) thAya che. te prakAre aNuno lokAMtamAM pratighAta baMdhana yogya pariNAma sivAya thAya che. Akasmika thato nathI, kema ke paramANu sparzavALo ane mUrti che, ane pratighAtavALApratihananavALAno zleSarUparAgAdithI baMdha jovAya che. AthI pU. bhASyakAra ma. je kahe che te barAbara ja che kesnigdha ane rUkSa hovAthI saMyukta evAM be pugalono baMdha thAya che." A pramANe bhASyanI paMktino saLaMga artha pUrNa thAya che. A rIte je prazna pUchyo hato 1. A rIte paNa snehano paricaya apAya che. saMyoge sati saMyoginAM bandhakAraNaM nigdhaH, tathaivAbandhakAraNaM ca rUkSaH / tattvA. pR0 356 Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 tattvArtha sUtra ke tevA prakArano te baMdha guNavizeSathI kevA prakAre thAya che?' A praznano javAba upara mujaba Apyo ke-snigdha ane rUkSa evA guNavizeSathI saMyukta evA paramANuono ekatvapariNatirUpa baMdha-zleSa thAya che. saMyukta (saMyogarUpa baddha) paramANuomAM pratighAta thatA snigdha, rUkSa guNavirodhathI ekatvapariNatirUpa baMdha thAya che. A javAba Apyo te tuM grahaNa kara. A pramANe bhASyamAM rUti zabda dvArA batAve che. A pUrvanA sUtra-3ranA bhASyanI je bIjI paMkti che teno artha have pachInA-33 sUtranI avataraNikAmAM karavAmAM Ave che. kema ke e paMkti uttara sUtranI sAthe saMbaMdha karI rahI che. bhASya - vimeva pAnta ti ? atrocyate- TIkA - bhASyanI A paMktino zabdArtha ane vAkSArtha vicArIe chIe. bhASyanI A paMkti saMbaMdhanI pratipatti-jJAna mATe che. "vim praznArtha che. paNa "A baMdha." pUrva sUtramAM je artha kahyo teno A uttarasUtra sAthe saMbaMdha kare che. pUrva sUtramAM "baMdha' kahyo che teno ja A sUtra sAthe saMbaMdha che. snigdhaguNavALA paramANu ane rUkSaguNavALA paramANuno baMdha thAya che. sUta zabdano artha avadhAraNa-ja che. A chUTA zabdArtha karIne have vAkyartha karIe chIe te A pramANezuM A niyama ja che ke sarvasnigdhaguNavALAno rUkSaguNavALAnI sAthe baMdha thAya che? A pramANe prazna kare chate javAba apAya che ke-vidhi hoya to avizeSathI- sAmAnyathI-pravRtti thAya ane tethI jaghanya, madhyama ane utkRSTa snigdha ane rUkSa paramANuono baMdha prApta thAya che. te sUtrakAra ma. ne abhipreta nathI. ane je abhipreta nathI teno prasaMga AvI jAya che mATe te prasaMgane dUra karavA mATe A sUtra kahe che - 1 gIta, ahIM jaghanya, madhyama ane utkRSTa rUkSa ane snigdhano (arthAtu rUkSaguNavALA ane niSpa guNavALA paramANuno) baMdha kevI rIte abhipreta nathI te pU. sUtrakAra ma. traNa sUtrothI batAve che. te pahelA jaghanyarUkSa ane snigdha, madhyama rUkSa ane niSpa tathA utkRSTarUkSa ane snigdhane samajavA joIe. tethI jaghanyarUkSa ane snigdha, madhyamarUkSa ane snigdha, ane utkRSTarUkSa ane snigdha kone kahevAya te batAvAya che. eka guNa snigdha ane rUkSa e jaghanya guNavALA kahevAya ane tulya anaMtaguNa snigdha ke rUkSa utkRSTa guNavALA kahevAya ane jaghanya ane utkRSTanA vacamAM arthAt ekathI vadhAre ane anaMtathI nIce guNavALA madhyama guNavALA kahevAya che. have jo AmAM vizeSatA batAvavAmAM na Ave to A badhAno baMdha thavo joIe paNa te badhAno rUkSa ke niSpa mAtra hovAthI thato nathI. mATe A koSTaka joI laIe. jaghanya niSedhasUtra eka guNa snigdha ane guNarUkSano baMdha thAya nahIM. ra navApunAmuM eka guNa rUkSa ane eka guNa snigdhano baMdha thAya nahIM. Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-33 531 na kayIzunAm | dharUra che sUtrArtha :- jaghanyaguNavALAno baMdha thato nathI. TIkA :- uparano je vidhi batAvyo hato snigdhapaNuM ane rUkSapaNuM baMdhano hetu che te vidhi atiprasakta che. kema ke snigdhatva to ekaguNa snigdhamAM paNa che ane rUkSatva jaghanya eka guNa rUkSamAM paNa che to tyAM paNa eTale ke ekaguNasnigdha ane ekaguNarUkSamAM paNa baMdha thavo joIe. e paNa baMdhanA hetu bane paNa Ama banatuM nathI eTale jaghanya ekaguNasnigdha ane eka guNarUkSano baMdha abhipreta nathI. to tenA baMdhano prasaMga Avata mATe te vidhinuM A apavAdasUtra che. te atiprasaktavidhinA apavAdano AraMbha karanAra A sUtra che. bhASya :- jaghanya guNa snigdha ane jaghanyaguNarUkSono paraspara baMdha thato nathI. TIkA - baMdhanuM prakaraNa hovAthI sUtramAM rahela '' zabdathI baMdhano pratiSedha thAya che. kono baMdha thato nathI? jAnyaguNasnigdha ane jaghanyaguNarUkSono baMdha thato nathI. jaghanya' zabdanI vyutpatti nayane bhava: : A vyutpattimAtra che. niyI va no navaca: A jaghanyanA jevo bIjo jaghanya che. te ahIM jaghanya samajavo. Ano tAtparyArtha che nikRSTa. eTale chellAmAM chello. navazrAsI : jaghanya evo guNa madhyama be guNa snigdha ane be guNa niSpano baMdha thAya nahIM. guNasAmye sadRzAnAm be guNa rUkSa ane be guNa rUkSano baMdha thAya nahIM. guNasAmye sadRzAnAm (be guNathI laIne saMkheya, asaMkheya ane anaMtano paNa baMdha nAya nahIM. gukhasAgye sadazAnAnuM tulya saMkhyaya guNa snigdha ane tulya saMkhyaya guNa snigdhano baMdha thAya nahIM guNasAcce sadazAnAm tulya asaMkhyayaguNa snigdha ane tulya asaMkheya guNa snigdhano baMdha thAya nahIM. guNasApe sadizanAmuM tulya saMkhyayaguNa rUkSa ane tulya anaMtaguNa rUkSano baMdha thAya nahIM guNasAmye sadRzAnAm tulya asaMkhyaya guNa rUkSa ane tulya anaMtaguNasnigdhano baMdha thAya nahIM guNasAgye sadazAnAm utkRSTa tulya anaMtaguNa snigdha ane tulya anaMtaguNaniSpano baMdha thAya nahIM guNasAmye sadRzAnAm tulya anaMtaguNa rUkSa ane tulya anaMtaguNa rUkSano baMdha thAya nahIM guNasAmye sadRzAnAm anaMtaguNa snigdha ane eka guNa adhika anaMtaguNa snigdha sAthe baMdha thAya nahIM tyadhatinAM tu anaMtaguNa rUkSa ane eka guNa adhika anaMtaguNa rUkSa sAthe baMdha thAya nahIM dhikkALAnAM tu Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 tattvArtha sUtra jaghanyaguNaH snigdhaH yeSAM te jaghanyaguNasnigdhAH jaghanyaguNasnigdha jeono che te pudgalo jaghanyaguNarUkSa jeono che te' pudgalo. jaghanyaguNasnigdha je pudgalo-paramANuo che te paramANuono ane jaghanyaguNarUkSa je pudgalo-paramANuo che te paramANuonA paraspara baMdhano niSedha karAya che. bhASyamAM rahela paraspara zabda sajAtIya ane vijAtIya vizeSane batAvanAra che. svasthAnamAM--snigdhano snigdha sAthe baMdha iSTa nathI. tevI rIte rUkSano rUkSa sAthe baMdha thato nathI. tevI rIte parasthAnamAM paNa-eka guNa snigdhano, ekaguNa rUkSa sAthe baMdha thato nathI. ekaguNasnigdha paramANuone ekaguNarUkSa paramANuono saMyoga hovA chatAM ane snigdhatva ane rUkSatva guNa hovA chatAM paNa paraspara ekatva pariNAmarUpa baMdha thato nathI. Ama svasthAnamAM ane parasthAnamAM arthAt sajAtIya ane vijAtIya ekaguNasnigdha ane ekaguNarUkSano baMdha thato nathI. AvuM pratipAdana karyuM tyAre koI prazna kare che ke prazna :- zuM kAraNa che ke emano baMdha thato nathI ? kema ke snigdhatva ane rUkSatva guNavALA to che. uttara :- tevA prakAranA pariNAma pAmavAnI zaktino abhAva che. mATe ekatvapariNAmane prApta thaI zakatA nathI. dravyonI pariNAma zaktio vicitra hoya che tathA kSetra, kAla vagerene anusaranArI hoya che. vaLI prayoga ane vignasAnI apekSAvALI hoya che. A pariNamana zaktio koI paNa kALe praznathI praznakAranI IcchAne anusaratI nathI. arthAtu e pariNamana zaktio praznakArane anusaratI nathI paNa tene yogya kSetra kALAdinI apekSA rAkhe che. snehaguNa thoDo hovAthI ja jaghanyaguNarUkSa pudgalane pariNamAvavA mATe zaktimAna nathI, te rIte rUkSaguNa paNa alpa hovAthI jaghanyaguNasnigdhane AtmasAt karavA mATe-pariNamana karavA mATe samartha nathI. ahIM je guna' zabda che te saMkhyAvAcI che. dA. ta. jema A puruSano eka ja guNa che 1. snigdha(snigdha guNavALA paramANu)no snigdha sAthe, ane rUkSano rUkSa sAthe je baMdha thAya te sajAtIya kahevAya ane niSpano rUkSa sAthe, rUkSano nigdha sAthe thAya te vijAtIya kahevAya. Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-33 533 athavA guNa zabdano artha adhikatA che. dA. ta. jema dviguNa, triguNa. AmAM guNa zabdathI be adhika-Dabala ane traNa adhika-trabala Avo artha thAya che. A guNa zabda Adhiya arthamAM prayukta che. snehAdi guNomAM prakarSa ane apakarSa vizeSa che tethI A paNa artha ghaTe che. snehAdi guNomAM prakarSa ane apakarSa vizeSa che te daSTAMta dvArA batAve che. jema pANIthI bakarInA dUdhamAM sneha adhika che, AnAthI gAyanA dUdhamAM, AnAthI bheMsanA dUdhamAM, AnAthI UMTaDInA dUdhamAM Ama uttarottara snehamAM Adhiya che, ane pUrva pUrvamAM alpatA che. bakarInA dUdha karatAM pANImAM rUkSatA che ane gAyanA dUdhanI snigdhatAnI apekSAe bakarInA dUdhamAM rUkSatA che. A pramANe samajI levuM. temAM ekaguNasnigdhano ekaguNasnigdhanI sAthe ja athavA be guNa snigdhano dviguNa snigdha sAthe e rIte saMkhyAtaguNa snigdhanI saMkhyAta guNa snigdha sAthe, asaMkhyAtaguNasnigdhano asaMkhyAtaguNasnigdha sAthe, anaMtaguNasnigdhano anaMtaguNaniSpa sAthe A pramANe sarva sadaza(sajAtIya)nI sAthe baMdha thato nathI. te ja pramANe ekaguNarUkSano ekaguNa rUkSa sAthe, be guNarUkSano be guNarUkSa sAthe ema saMkhyAta guNa rUkSano saMkhyAtaguNa rUkSa sAthe, asaMkhyAtaguNarUkSano asaMkhyAtaguNarUkSa sAthe, anaMtaguNarUkSano anaMtaguNa rUkSa sAthe baMdha thato nathI. A sUtramAM to jaghanyaguNa snigdha ane jaghanyaguNarUkSa pugalono paraspara baMdha thato nathI ATaluM ja che. bAkInI je vyAkhyA che te AgaLa' kahevAze. e sUtrathI je vyAkhyaya che te prasaMgathI kahyuM che. A pramANe jaghanyaguNasnigdha ane jaghanyaguNarUkSavALAM pugalone choDIne bIjA madhyama snigdha ane utkRSTa snigdhono rUkSo sAthe ane rUkSono nigdho sAthe paraspara baMdha thAya che. athapattithI prApta thato A artha sAmarthyathI gamyamAna che. te baMdha jevo ane je prakAre thAya che te tevo ane te prakAre kahIzuM. ahIM ATaluM ja upayogI che. bhASya :- have ahIM koI kahe che ke janyaguNa choDIne snigdhono rUkSanI sAthe ane rUkSono nigdhanI sAthe baMdha thAya che. A pramANe tame kahyuM. to have prazna thAya che ke zuM tulyaguNavALAno atyaMta pratiSedha karo cho ? A praznano javAba apAya che ke -"jaghanyaguNavALAno baMdha thato nathI' ema mAnIne A kahevAya che. 1. 5-34 sUtramAM Avaze. Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa34 tattvArtha sUtra TIkA :- matrAda-A bhASyathI AgaLa graMthanI sAthe saMbaMdha kare che. jaghanyaguNasnigdhavALA ane jaghanyaguNarUkSavALAno baMdha thato nathI, e pramANe hamaNAM ja Ape pratipAdana karyuM. teno niSedha karyo. AthI je jaghanyaguNavALA nathI evAM bIjAM pudgalono baMdha thavAno prasaMga Ave chate sadazonA baMdhanA pratiSedhamAM prayatna karavo joIe. A pramANe arthapattithI prApta thayela A dviguNa niSpano eka guNa rUkSa sAthe ane eka guNa snigdhano dviguNarUkSa sAthe baMdha thAya che Avo artha nIkaLe che. Ano spaSTa artha e samajAya che ke-jaghanyasnigdha ane jaghanyarUkSanA baMdhano pratiSedha karavAthI bhinna adhikaraNavALA madhyama ane utkRSTa snigdha ane rUkSano paraspara baMdha thAya che. A arthathI pratijJAta thAya che. have pU. bhASyakAra ma. prazna karAve che ke zuM tulyaguNavALAno atyaMta eTale ekAMte pratiSedha che ? bhASyamAM rahela "atha' zabdano artha prastuta vAta karyA pachI have Avo artha thAya che. have e prazna pUchIe ke eka guNasnigdhavALA pudgalano tulya ekaguNasnigdhavALAM pudgalo sAthe zuM ekAMte niSedha che ? A prazna kare chate pU. bhASyakAra ma. javAba Ape che ke - hA, atyanta, niSedha che. kyA sthaLe pratiSedha svIkArelo che ? gayacALAnAm jAnyaguNavALAno adhikAra laIne A vAta kahe che. jema jaghanyaguNavALA snigdha ane rUkSono baMdha thato nathI tema guNanI samAnatA hoya to sadazono baMdha thato nathI. arthAt paMcaguNasnigdha paramANuono paMcaguNasnigdhanI sAthe baMdha thato nathI. A pramANe saMbaMdha karI levo. A rIte 34mA sUtrano saMbaMdha batAvyo. have bIjI rIte 34mA sUtrano saMbaMdha batAvatAM kahe che ke- athavA bhinna adhikaraNa eTale judA judA adhikaraNarUpa snigdha ane rUkSanA baMdhano pratiSedha 1. tulya guNavALA snigdha pudgala ane tulyaguNavALA snigdha pudgalano baMdha thAya te tulyAdhikaraNa kahevAya, kema ke snigdha Adheya tulya che ane snigdha guNavALA pudgala ane rUkSa guNavALA pudgalano baMdha thAya te bhinna adhikaraNa kahevAya, kema ke Adheyabhinna che. snehaguNanuM snigdha adhikaraNa che ane rUkSaguNanuM rUkSa adhikaraNa che eTale snigdha e ja adhikaraNa snigdhAdhikaraNa ane rUkSa e ja adhikaraNa te rUkSAdhikaraNa. A be adhikaraNa bhinna che. Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-34 535 karyo. have tulyaguNavALAnuM zuM mAnavuM? Ama sAmarthyathI adhyAhAra karIne vyAkhyA karavI joIe. tulyaguNavALA snigdha' adhikaraNavALA ke rUkSaadhikaraNavALAM pudgalonA baMdhano zuM niSedha svIkAravo athavA baMdha thAya che ema svIkAravuM ? A praznanA javAbamAM pU. AcArya ma. kahe che ke-atyaMta pratiSedha che. ekAMtathI ja niSedha che. te niSedha "ra nathaTLAnAm' A sUtramAM adhikRta che tene laIne kahevAya che ke musAcce dazAnAm ka-34 che sUtrArtha :- guNasAmya hoya to sadezono baMdha thato nathI. A sUtramAM je gupa zabda che te guNa zabda pUrva ne badhAnAm' A sUtramAM paNa Avelo che. tyAM guNa zabdano artha saMkhyA athavA Adhikya karyo. have ahIM bIjo artha batAvatAM TIkA - athavA A sUtramAM guNa eTale prasiddha snigdha-sneha ane rUkSa guNa levo. eTale pUrvasUtramAM je "jaghanyaguNa pada che tenI sAthe A sUtrane joDIne artha karavo eTale jaghanyaguNavALA rUkSaguNano rUkSaguNavALA sAthe ane snehaguNano snehaguNavALA sAthe baMdha thato nathI Avo bhAva samajAya che. bhASya :- guNasAmya hoya to sadezono baMdha thato nathI. te A pramANe-tulyaguNa snigdhano tulyaguNasnigdha sAthe ane tulyaguNarUkSano tulyaguNarUkSanI sAthe baMdha thato nathI. TIkA :- ahIM bhASyamAM paNa "guNa' zabdano artha prasiddha snigdha ane rUkSa guNa karavo. "pusA sati' bhASyanI ATalI paMktino artha che -"guNanI samAnatA hote chate snigdha ane rUkSaguNonI samAnatA hoya tyAre. ahIM je sati saptamIno prayoga karyo che te viziSTa arthavALI saptamI vibhakti che evuM sUcana kare che. 1. be snigdha adhikaraNanuM arthAtu tulya saMkhyAvALA nigdha pudgala ane snigdha pugalanA ane be rUkSa adhikaraNanuM arthAtu tulya saMkhyAvALA rUkSa pudgala ane rUkSapugalanA baMdhano niSedha che ke baMdhano svIkAra che ? 2. arthAt "ThsAthe sadazAnAnuM sUtramAM te nathI lakhyo paNa na navacaTkhAnAm sUtramAM je te che tenI anuvRtti levAnI che. Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 tattvArtha sUtra pANinIya vyAkaraNanA A sUtrathI ahIM nimitta saptamI che. eTale Avo artha thAya ke--guNanuM sAmya hoya chate tulya saMkhyA hoya to sadazIno baMdha thato nathI. guNonI sAmyatA arthAt tulya saMkhyAthI je sadeza hoya teno baMdha thato nathI. ahIM sazatA guNathI ja levAnI che paNa kriyAthI nahIM tethI kahyuM che ke guNasApe sadazAnAM guNanI sAmyatAthI saMdaza joIe paNa kriyAnI sAmyatAthI saMdeza nahIM. guNasAmyanA nimitte sadezono baMdha thato nathI. pUrvamAM je apavAdavizeSa che tenA samarthana mATe ja A sUtra che. tridharUkSatvari vadha:' A sAmAnya sUtra hatuM. te sUtrano " nathInAmaA sUtra dvArA apavAda karyo. te kahIne pUrvanA A apavAdavizeSanuM ja samarthana karatAM teno apavAda kare che. ahIM jeno apavAdakarAya che tene udAharaNa ApIne bhASyanI bIjI paMkti dvArA spaSTa kare che. te A pramANe--tulyaguNasnigdhano tulyaguNasnigdha sAthe ane tulyaguNarUkSano tulyaguNarUkSa sAthe baMdha thato nathI. A pramANe sAmAnyathI upanyAsa karyo che te samasta ekaguNasnigdha ane ekaguNarUkSa Adi samAnaguNavALA sarva vikalponA saMgraha mATe che.. bhASyamAM rahela sutrAnnidhacano samAsa A pramANe chetulyaguNasnigdha jeno hoya te tulyaguNasnigdha kahevAya. matalaba "jeno snehaguNa tulya che teno A sadezanI sAthe ja tulyaguNa snehanI sAthe baMdha nathI. kema ke paraspara pariNati zaktino abhAva che. jevI rIte samAna baLavALA ane samAna rUpavALA be mallono paraspara abhighAta thato nathI tevI rIte samAna guNavALAnI sAthe samAnaguNavALAno baMdha thato nathI. kAraNa ke eka guNa nehavALAno ekaguNaniSpanI sAthe baMdha thato nathI. tevI rIte dviguNa snigdhathI laIne anaMtaguNasnigdha sudhI guNasAmya hoya to e badhAno baMdha thato nathI. 1. 'yadbhAvo bhAvalakSaNam' siddha0 2/2/106 A satramAM jaghanya gaNavALA snigdha ane rUkSano baMdha thato nathI. Ama kahIne sUtra 32no apavAda batAvyo paNa te apavAda batAvavA chatAM be guNasnigdha Adi snigdhano baMdha thAya ke nahIM teno khulAso sU. 33mAM thato nathI tethI sU34mAM vizeSa apavAda batAvyo. eka guNathI laIne samastano saMgraha karyo. eka guNa snigdha tema be guNa snigdha, saMkhyAta guNa snigdha, asaMkhyAtaguNa snigdha, anaMtaguNa snigdha pudgalono teTalA ja guNavALA pudgala sAthe yathAkrama baMdha thato nathI te ja pramANe rUkSamAM jANavuM. Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5: sUtra-34 537 arthAtu tulyaguNavALA saMkhyAtaguNasnigdhavALAno saMkhyAtaguNasnigdha sAthe baMdha thato nathI. evI rIte asaMkhyAtaguNasnigdhano anaMtaguNasnigdha sAthe baMdha thato nathI. A ja pramANe jema tulya durbaLa guNavALA arthAt be sarakhA dubaLA mallano abhighAta thato nathI tevI rIte dviguNa Adi rUkSano dviguNaAdirUkSathI laIne anaMtaguNarUkSano anaMtaguNarUkSavALA sAthe baMdha thato nathI. A rIte guNanI sAmyatAmAM sadazIno baMdha thato nathI. dviguNa snigdha + dviguNa snigdha = baMdha na thAya. dviguNAdithI yAvat anaMtaguNAdi baMnemAM hoya te guNasAmyatA saMyoga thayelA baMne snigdha ke rUkSa te sadaza kahevAya. AvA saMyogomAM paramANuomAM pariNatino abhAva hovAthI zleSa-ekatva pariNatirUpa baMdha thAya nahi. bhASya :- A sUtramAM sadezanuM grahaNa zI apekSA rAkhe che ? A praznanA javAbamAM kahe che ke -guNanI viSamatA hoya to sadezono baMdha thAya che. arthAta sadezanuM grahaNa guNavaiSamyanI apekSA rAkhe che. eTale guNa vaiSamya hoya to sadeza eTale paraspara snigdho ane paraspararUkSono baMdha thAya che. ' TIkA :- sadeza zabdanuM grahaNa zI apekSA rAkhe che ? A praznamAM praznakAra ema mAne che ke-guNasAmya hoya to baMdha thato nathI. ane jeonA ja paramANuonA) samAna guNo, prakarSa ane apakarSamAM rahelA, khAsa koI saMkhyAthI viziSTa (yukta) hoya che. AvA te guNo niyamathI guNo vaDe saMdeza che. arthAtu saMkhyAnI samAnatA hoya to sadeza che. A saMdezatA tamane je ISTa che te sadezatA ema ja prApta thAya che tethI sUtramAM sadeza zabda adhika che ema siddhi thAya che. ane tethI samajAya che ke "sadaza" zabda bIjA arthanI apekSA rAkhe che. je bIjA arthanI apekSA che te arthane nahIM jANato A prazna kare che ke-sadaza zabda konI apekSA rAkhe che? pU. umAsvAti ma. paNa cittamAM viziSTa arthanuM jJAna thAya te mATe "sadaza'nuM grahaNa che... A manamAM rAkhIne kahe che ke guNanI viSamatA hoya to sadazono baMdha thAya che." snehaguNanI viSamatA ane rUkSaguNanI viSamatA hoya to baMdha thAya che. kono ? A prazna thAya mATe kahyuM ke "sadazono baMdha thAya che. "sadaza' zabda prahaNa A arthanI apekSA rAkhe che. prazna :- ahIM sAdRzya zuM samajavuM ? uttara :- sAdazya snehaguNa mAtra nibaMdhanavALI ane rauDhyaguNamAtra nibaMdhanavALI saMkhyAne laIne grahaNa karavuM. je saMkhyAnuM kAraNa mAtra snehaguNa ja hoya, rauDhya guNa ja hoya tevI saMkhyAne laIne Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 sAdRzya samajavuM. matalaba snehaguNavALA snigdha ane snigdhamAM saMkhyA samAna hoya te snehaguNavALA sadeza che evI rIte rUkSaguNavALA rUkSa ane rUkSamAM saMkhyA samAna hoya to te rUkSaguNavALA sandeza che. Ano baMdha thato nathI. tattvArtha sUtra AthI sadezono snehaguNa sAmAnyathI ane raukSaguNa sAmAnyathI prakarSa ane apakarSathI thayela te guNomAM vaiSamya hoya to baMdha thAya ja che. te A pramANe-- ekaguNasnigdhano triguNasnigdha sAthe baMdha thAya che. A snigdha sAmAnya grahaNa karIne batAvyuM ke ekaguNasnigdhano triguNasnigdha sAthe je baMdha thAya che temAM ekaguNasnigdha che te apakarSavRtta che ane triguNasnigdha che te prakarSavRtta che. A prakarSa ane apakarSathI sadaMza evA eka guNa snigdha ane triguNasnigdhamAM vaiSamya AvyuM mATe baMdha thAya ja paNa ekaguNasnigdhano ekaguNasnigdha ke beguNasnigdhanI sAthe baMdha na thAya. Ama ekaguNasnigdhano triguNasnigdha sAthe, dviguNasnigdhano cAra guNa snigdha sAthe, triguNasnigdhano pAMcaguNasnigdha sAthe, caturguNasnigdhano chaguNasnigdha sAthe baMdha thAya che. A pramANe anaMtaguNasnigdhano vaiSamya hoya to baMdha thAya che. arthAt A rIte anaMtaguNa sudhI samajavuM. tethI anaMtaguNa snigdhano viSama anaMtaguNasnigdha hoya to baMdha thAya che. anya AcArya mahArAja kahe che ke-- ekaguNasnigdhano dviguNasnigdha sAthe, ekaguNarUkSano dviguNarUkSa sAthe baMdha thAya che. paNa A saMpradAyathI ane AgamathI prAyaH viruddha che mATe e AdaravA yogya nathI--svIkAravA yogya nathI. bhASya :- zuM avizeSathI--sAmAnyathI guNavaiSamya hoya to sadezono baMdha thAya che ? A praznano javAba apAya che ke-- TIkA :- bhASyamAM 'annAda' vagere che te saMbaMdhanuM pratipAdana karanAra graMtha che. pUrva sUtranI sAthe uttarasUtrano saMbaMdha karatAM kahe che ke-- zuM avizeSathI guNanI viSamatAmAM sadezono baMdha thAya che ? jo AvuM kaho to ekaguNasnigdhano dviguNasnigdha sAthe paNa baMdha thavAno prasaMga Avaze ane e aniSTa che. arthAt ekaguNasnigdhano dviguNasnigdha sAthe baMdha thato nathI tenA baMdhano prasaMga Ave che. A pramANe praznakAre zaMkA karI tyAre pU. AcArya mahArAja kahe che ke-- badhA ja sadezono baMdha thato nathI. to kono ? Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 H sUtra-35 A praznano javAba ApatAM kahe che ke 539 cathijAtinuLAnAM tu // 1-rU II sUtrArtha :- be AdithI adhikaguNavALA sadazono baMdha thAya che. bhASya :- be AdithI adhika guNa hoya to sadezono baMdha thAya che. TIkA :- sUtramAM rahelA samAsano vigraha A pramANe thAya che ke--be guNa vizeSathI adhika guNavALA je paramANu che te jenI AdimAM hoya te 'be guNathI adhika guNavALA...' bethI adhika sadaza guNavALA paramANuono baMdha thAya che. ahIM 'guNa' zabda guNIvAcaka che. eTale ahIM snigdha-rUkSa guNavALA guNo eTale paramANuo Avo artha thAya che. matalaba 'cadhiSThAvinuLAnAM' A sAmAsika pada che. temAM bahuvrIhi samAsa che. eTale 'muLa' padathI 'guNI' evo artha nIkaLe che. tethI bethI adhika traNa, Adi guNavALA sadeza paramANuono baMdha thAya che Avo sUtrArtha thAya che. ahIM sadezatA snehasAmAnya ane rUkSasAmAnyane laIne samajavI. arthAt snigdhasnigdha, rUkSa-rUkSa jAtathI sarakhA te sadeza samajavA. bhASya :- te A pramANe-- eka guNa snigdhano dviguNa adhika snigdha sAthe eTale ke triguNa snigdha paramANu sAthe baMdha thAya che. ane dviguNAdithI adhika triguNAdi snigdhano ekaguNa snigdhanI sAthe baMdha thAya che. evI rIte eka guNa rUkSano paNa dviguNa AdithI adhika arthAt triguNAdi rUkSa paramANu sAthe baMdha thAya che ane triguNAdi--SikAdi rUkSa paramANuno ekaguNarUkSa paramANu sAthe baMdha thAya che paNa ekAdiguNathI adhika sadeza paramANuono baMdha thato nathI. arthAt ekaguNa snigdha dviguNasnigdha sAthe ke dviguNa snigdhano ekaguNa snigdha sAthe baMdha thato nathI. sUtramAM rahela tu zabda vyAvRtti ane vizeSaNa mATe che. pratiSedhane haTAve che ane baMdhamAM vizeSa kare che. TIkA :- te A pramANe-- pU. bhASyakAra ma. bhASya dvArA sUtrArthane spaSTa karatAM udAharaNa Ape che. temAM prathama paMktimAM tripakSya' 'snigdhano' ATaluM ja kahyuM che. to 'muLa' snigdhano A artha kevI rIte prApta thAya ? = A zaMkAnA samAdhAnamAM samajavuM ke sAmarthyathI saMkhyA ane guNa prApta thAya che. kema ke sUtramAM 'bethI adhika guNavALAno' kahyuM che tenAthI sadeza koNa hoya ? 'ekaguNaAdi' sAmarthyathI eka Adi saMkhyA ane 'guNa' paNa prApta thAya che. mATe bhASyamAM 'nnidhasya' kahyuM hovA chatAM Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 tattvArtha sUtra "punnidhI' Avo artha prApta thAya che. ekaguNasnigdha paramANuno dviguNathI adhika snigdha paramANu sAthe eTale beguNasneha vizeSathI adhika je paramANu che tenI sAthe baMdha thAya che. dA. ta. jema eka paramANu ekaguNa snigdha che ane bIjo triguNa snigdha che. ahIM ekaguNaniSpano eka-samAna guNa triguNaniSpa evA aNu athavA skaMdhamAM che. eTale zeSa je be guNa rahyA te be guNathI adhika aNu athavA bdha che. arthAt ekaguNa snigdha paramANu karatAM triguNasnigdha paramANu ke skaMdha beguNathI adhika che. "dviguNAdi adhika snigdhanI sAthe" A vAkayamAM "Adi grahaNa karyuM che tenAthI eka guNa snigdhano caturguNasnigdha, paMcaguNasnigdha paramANunI sAthe paNa baMdha thAya che. te pramANe dviguNAdithI adhika snigdhano ekaguNaniSpa sAthe baMdha thAya che. Avo artha prApta thAya che. arthAt bethI adhika game teTalA guNavALA snigdhanI sAthe eka guNa snigdhano baMdha thaI zake che e siddha thAya che ane bethI adhika guNavALA snigdhano ekaguNasnigdhanI sAthe paNa baMdha saMbhavI zake che. A "Adi padathI prApta thAya che. prazna :- "eka guNa snigdhano dviguNAdithI adhika snigdha sAthe' A prathama vikalpa che ane dviguNAdithI adhika snigdhano ekaguNa snigdha sAthe baMdha thAya che A bIjo vikalpa che. to A prathama vikalpathI bIjo vikalpa judo paDato nathI. bIjA vikalpano prathama vikalpathI koI bheda nathI e to phuTa-spaSTa che. uttara :- tamArI vAta sAcI che. "eka guNa snigdhano dviguNAdi adhika snigdhanI sAthe A pahelA vikalpathI "dviguNAdiadhika snigdhano ekaguNasnigdha sAthe' A bIjA vikalpamAM koI bheda nathI. to paNa baMdha e dviAdi vRtti che. temAM be badhyamAna ke ghaNA badhyamAna zakyatta hoya ke tRtIyAnta hoya baMdhamAM koI vizeSa (pharaka) nathI. AvA jJAna mATe bhASyakAra ma. ubhayanuM uccAraNa karyuM che. rUkSane mATe paNa je bhASya che te paNa A kahyuM te ja rIte upara mujaba ja jANI levuM. eka guNa rUkSano dviguNAdi adhika rUkSa sAthe ke dviguNAdi adhika rUkSono ekaguNarUkSa sAthe baMdha thAya che AmAM koI pharaka nathI. A pramANe tyadhikAdi guNavALA cIkaNA ane lUkhA paramANuono uktasvarUpa baMdha thAya che. A rIte ApaNe "dhikAriguNAnAM' A sAmAsika padano vicAra karyo. have ApaNe sUtramAM ja rahela zuM zabdano vicAra karavAno che ke A zuM zabda pratiSedha ane vyAvRtti batAvavA mATe grahaNa karyo che. te pahelA ekaguNasnigdhano dviguNaAdiadhika snigdhonI sAthe, dviguNaAdi adhika snigdhono eka guNa niSpa sAthe ke ekaguNa rUkSano dviguNa Adi adhika rUkSa sAthe, dviguNa Adi adhika rUkSono ekaguNa rUkSa sAthe baMdha thAya che. A vicAraNA karI tenAthI arthapattithI prApta karavA yogya je phala che te batAvavA mATe mUkela bhASyanI trIjI paMktino Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5: sUtra-35 541 vicAra karIe chIe. pariNAdhiyotu....ekAdiguNa adhika sadizano baMdha thato nathI. dviguNaAdi adhikano baMdha thAya che. AnAthI arthapattithI e phala prApta thAya che keekAdiguNa adhika sadazano baMdha thato nathI. prazna :- zA mATe ekAdiguNathI adhika sadazIno baMdha thato nathI ? uttara :- prativiziSTa pariNati zaktino abhAva che mATe ekAdiguNathI adhika sadazono baMdha thato nathI. ekAdiguNathI adhika paramANuomAM baMdhane yogya pariNAma thato nathI. eTale prativiziSTa pariNati zaktino abhAva hovAthI ekAdiguNa adhika snigdha ane rUkSa paramANuono baMdha thato nathI. ekaguNa snigdhano dviguNasnigdha paramANu e ekaguNa adhika kahevAya. dviguNa snigdhano triguNasnigdha paramANu e ekaguNa adhika kahevAya. triguNa snigdhano caturguNasnigdha paramANu e eka guNa adhika kahevAya. Ama anaMtaguNa snigdhano ekAdhika anaMtaguNa paramANu e ekaguNa adhika kahevAya. te ja pramANe rUkSanuM paNa samajI levuM. have A bhASyanI paMkti "vizudhiyo'mAM "ddhi pada grahaNa karavAmAM AvyuM che ane aMte "dvivacanano prayoga karavAmAM Avyo che. te baMnenuM prayojana kramazaH vicArIe chIe. "vidhiyo mAM "Adi' padanuM prayojana.. 'addhi padanA grahaNathI dviguNano triguNanI sAthe baMdha thato nathI. evI rIte triguNano caturguNa sAthe, caturguNano paMcaguNa sAthe yAvat anaMtaguNano ekAdhika anaMtaguNa sAthe baMdha thato nathI. AvI rIte saghaLA vikalpa AvI zake mATe "ddhi padanuM grahaNa che. kAraNa ke dviguNano triguNa e ekAdhikaguNa che, triguNano caturguNa e ekAdhikaguNa che. A rIte anaMtaguNa sudhI samajI levuM. vizudhiyo'mAM dvivacananuM prayojana... pahelA vicArI gayA ke ekaguNano dviguNaAdi adhikanI sAthe baMdha thAya che ane dviguNAdiadhikano ekaguNa sAthe baMdha thAya che tevI rIte ahIM paNa "dviguNano triguNa sAthe baMdha thato nathI tema ekaguNAdhikatriguNano dviguNa sAthe baMdha thato nathI. Avo artha prApta thAya mATe dvivacanano prayoga che. pahelA arthane spaSTa karavA pU. bhASyakAra ma. "snigdhano dviguNAdi adhika snigdha sAthe ane dviguNAdi adhika snigdhano ekaguNaniSpa sAthe evI rIte rUkSamAM paNa babbe paMktio mUkI che jyAre ahIM Avo ja artha prApta karavAno che chatAM eka paMkti mUkI che. AthI dvivacana dvArA A artha prApta thAya che. have sUtramAM zuM zabda zA mATe che ? A zaMkAnA samAdhAnamAM pU. bhASyakAra ma. Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 tattvArtha sUtra AgaLanI paMkti mUke che. tu' zabda vyAvRtti ane vizeSaNa mATe che. tu zabdanA aneka artha hovA chatAM ahIM A sUtramAM vyAvRtti ane vizeSaNa A artha prahaNa karavAnA che. bhASyamAM prayukta "vyAvRttivizeSArtha:' zabdano vigraha tathA artha A pramANe che ke - vyAvRttizca vizeSaNaM ca = vyAvRttivizeSaNe, vyAvRttivizeSaNe artha: yasya sa = vyAvRttivizeSaNArthaH / vyAvRtti ane vizeSaNa A jenA artha hoya te vyAvRtti ane vizeSaNa arthavALo che. temAM (1) vyAvRtti eTale nivRtti. (2) vizeSaNa eTale jenA vaDe viziSTa karAya athavA juduM paDAya te vizeSaNa kahevAya. to ahIM konI vyAvRtti che? ane zuM viziSTa karAya che ? A baMne praznonA javAbarUpe bhASyanI chellI paMkita che. (1) pratiSedhanI nivRtti thAya che. (2) baMdhane viziSTa karAya che. baMdhamAM vizeSatA batAvAya che. (1) " nadhaNinAM A sUtrathI baMdhano je niSedha karyo hato tenI nivRtti thAya che. eTale tu zabda dvArA pratiSedhanuM vAvartana thAya che. ane (2) jeno adhikAra che ane tevA baMdhane viziSTa kare che. eTale ke guNavaiSamya hoya to be guNathI adhika evA sadazono baMdha thAya che. A pramANe baMdhamAM vizeSatA karAya che. AmAM "vaiSamya hoya to AnAthI niSedhanI vyAvRtti thaI ane "sadazano baMdha thAya che'. AnAthI baMdhamAM vizeSatA batAvI. eTale pratiSedhane dUra karyo ane baMdhane viziSTa karyo. tethI bethI adhika guNavALAono baMdha nirapavAda siddha thAya che. 32, 33, 34, 35 A cAre sUtrono artha AgamanI gAthAo sAthe saMvAdI che te nIcenA zlokathI batAvIe chIe. zlokArdha - "snigdhano yayika snigdha sAthe, rUkSano yadhika rUkSa sAthe tathA jaghanyaguNavarjita snigdhano rUkSanI sAthe vaiSamya hoya ke sAmya hoya to baMdha thAya che." prajJA gADha 2 || guNanI viSamatA hoya to tyadhika guNavALA sadazono baMdha thAya che. A pramANe A Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5: sUtra-35 543 gAthAnA Adya TukaDAno-pahelI lITIno artha che. snigdhano yadhika snigdha sAthe, ane rUkSano yadhika rUkSanI sAthe baMdha thAya che ane tethI guNasAgye sadazAnA-sU. 34 "guNavaiSamya hoya to yadhika Adi sadazono baMdha thAya che A sUtra prApta thayuM. - have snigdha ane rUkSano paraspara baMdha kevI rIte thAya che ? tenA javAbamAM pAchaLano aDadho bhAga che arthAt bIjI lITIno artha che, ane AnAthI siMdharUkSatvAn vadha: khU. 32 ane navacAnAm sU. 33 A be sUtrano parigraha che. jaghanyaguNarahita hoya to viSama guNavALA ke samaguNavALA snigdhaguNavALA ane rUkSaguNavALA(paramANuono)no paraspara baMdha thAya che. avataraNikA :bhASya - ahIM koI prazna kare che ke - paramANuomAM ane skaMdhomAM je spardhAdi guNo che te zuM vyavasthita che ke avyavasthita ? teno javAba apAya che keparamANuomAM ane skaMdhomAM je sparzAdi guNo che te avyavasthita che. zAthI avyavasthita che ? pariNAmathI avyavasthita che. baMdhAtA baMne paNa guNavALA hote chate pariNAma kevI rIte thAya ? A praznano javAba apAya che. TIkA :- pU. bhASyakAra ma. A bhASyagraMtha dvArA A sUtranI sAthe saMbaMdha kare che. gara ahIM- tsargika (sU. 32) baMdhanuM lakSaNa apavAda (sU. 33-34) sahita pratipAdana karavAmAM AvyuM tyAre koI A viSayane nahIM jANato aNajANa prazna kare che ke - kAraNa ke baMdha e eka pariNAmavizeSa che ane te baMdha snigdha paramANumAM rUkSarUpa bIjA pariNAmathI pedA thAya che. AthI paramANuomAM je sparzAdi guNavALAM pariNAmo thAya che te ane skaMdhomAM je zabdAdi pariNAmo thAya che te zuM nitya che? te paramANuomAM sarvadA vyavasthita che ? athavA avyavasthita che? sparzAdi guNo thaIne pharI nathI thatA ? praznakArano abhiprAya e che ke - paraspara saMhajamAna paramANuo Dhipradeza Adi skaMdhanA AkAra vaDe pariName che ke parimaMDalAdi pAMca prakAranA AkArathI pariName che. temAM jo paramANuomAM sparzAdi pariNAmo vyavasthita-nitya hoya athavA skaMdhomAM spardhAdi ane zabdAdi pariNAmo vyavasthita hoya to te pariNAmo nitya hovAthI teno sarvadA utpAda ke vinAza thAya nahIM, ane utpAda tathA vinAza 1. ahIM cAlu 'dhatizuLanAM tu' sU 35 paNa prApta thAya che ema samajavuM joIe. kema ke Agama saMvAdI A cAre sUtronI sAthe che ane tethI ja snigdha, snigdha ane rUkSa-rUkSa samAna guNono paNa tyadhikAdi saMdeza sAthe baMdha thAya che Avo artha nIkaLe che. Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 tattvArtha sUtra na thato hoya to te be vinA snigdha ane rUkSa sparzaguNavALA be paramANuomAM pariNAmano abhAva thAya eTale je paramANuo snigdha che te snigdha rahevAnA ane rUla che te rUkSa rahevAnA. eTale te ne te avasthAmAM rahelAno caNakAdi skandha pariNAma-baMdha kyAMthI thAya ? athavA skaMdhomAM spardhAdi ane zabdAdi eka ja pariNAma nityapaNe iSTa hovAthI je sparzAdi ke zabdAdi eka nitya pariNAma che tenAthI bIjA bAkInA sparzAdi, zabdAdi pariNAmono abhAva thaze. AthI paramANuomAM vyavasthita pariNAma svIkArAya to baMdhano abhAva thAya ane skaMdhomAM bIjAM pariNAmono abhAva thAya. mATe jo have bIjo vikalpa avyavasthita pariNAma che ema manAya to sarva iSTa siddha thaI zake che. te A pramANe-- pUrva pariNAmanA tyAgathI uttara pariNAmanA svIkAramAM paramANuomAM rahelA kSetra, kAla, dravya ane bhAvanA pariNAmavizeSarUpa spardhAdio judA judA thAya che ane skaMdhomAM rahelAM kSetra, kAla, dravya ane bhAvanA pariNAmavizeSa evA spardhAdi ane zabdAdi judA judA hoya che AvuM jJAna thAya che. A pramANe jevo pariNAma tevI vastu ema samajAya che. paNa A kevI rIte te huM jANato nathI.... ane vaLI pariNAmo avyavasthita che to zuM samaguNavALA paramANuo samaguNapaNe ja pariNAve che ke viSamaguNapaNe paNa pariNAve che? A pramANe je saMdeha karI rahyo che tene pU. bhASyakAra mAM javAba Ape che ke paramANuomAM spardhAdi ane skaMdhomAM spardhAdi tathA zabdAdi pariNAmo avyavasthita che. have jayAre pU. bhASyakAra ma. paramANuomAM sparzAdi ane skaMdhomAM sparzadi-zabdadi pariNAmo avyavasthita-anavasthita che. AvI pratijJA karI tyAre pharI prazna pUche che ke prazna :- avyavasthita kevI rIte che? avyavasthita pariNAma che AvuM je kaho cho te pratijJA mAtra ja che ke emAM koI yukti paNa che ? AvI zaMkA karavAmAM AvI tyAre pU. bhASyakAra ma. yukti Ape che ke "pariNAmathI spardhAdi ane zabdAdi anavasthita che. pariNAma eTale zuM te "tabhAvalakSaNaH pariNAmo' sU. 41 A sUtrathI AgaLa kahevAze. temAM pariNAmanI samaja apAze. padArthano je svabhAva che te ja pariNAma che. eTale paramANuono ane skaMdhono evo svabhAva ja che ke sparzAdi tathA zabdAdi pariNAmo avyavasthita che. emAM svabhAva ja kAraNa che. kAraNa ke te ja paramANu potAnI dravyatyAdi jAtisvabhAvane tyAgyA sivAya sparzAntarAdi guNane prApta kare che tevI ja rIte skaMdha paNa potAnA svabhAvane choDyA vagara ja spardhAdi guNa ane Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 H sUtra-35 545 zabdAntarAdi guNane prApta kare che. eTale ke sparzAda sAmAnyane choDyA vagara paramANu vagere snigdha, rUkSa sparzAdi vizeSone prApta kare che. paramANu vagere koI divasa sparzAdithI rahita hotA nathI ane sparzAdi vizeSone prApta thAya che. kema ke paramANuonuM sparzAda e lakSaNa che. eTale sparzAdi to paramANuomAM haMmezA hoya ja che paNa bIjA bIjA sparzAdi thayA kare che. te bIjA bIjA je snigdha-rUkSa Adi sparzAda vizeSo thAya che te avyavasthita che paNa sAmAnyathI to sparzAdi paramANu AdimAM vyavasthita che. AthI paramANu AdimAM sparzAdi vyavasthita ane avyavasthita siddha thAya che. kAraNa ke pariNAma pAmanAra vastu pariNamana karAvanAranA kAraNe pariNAmAntara ne pAme che. jema ke--potAnI zaktinI paTutAne dhAraNa karanAra marI, lavaNa, hiMga Adi pariNAma pAmanAra--pariNAma pAmavAne yogya ukALo ane chAza vagerene svAdu Adi AkAra vaDe potAnA pariNAmarUpe AtmasAt karatA dekhAya che. arthAt takrAdimAM hiMga nAMkhavAmAM Ave to tyAM hiMgano prabhAva dekhAya che. vaLI keTalAka dahIM ane goLa vagere pariNamana zaktinA svabhAvathI paraspara pariNAmanA hetuo che. arthAt dahIM ane goLa svazaktinI paTutA bhajanArA nathI paNa ekabIjAnI zaktithI pariName che. Ama keTalAka svazaktithI paTutAthI pariNAmanA hetu bane che ane keTalAka parasparanI zaktithI pariNAmanA hetu bane che. AmAM syAdvAda pratyakSa dekhAya che. pUrvamAM kahela marI, hiMga vagere eka ekamAM paTutAnI adhikatA hovAthI pariNamana zakti che ane tethI hiMga, marI eka eka pariNAmAntaramAM kAraNa bane che. A kathanathI dahIM ane goLa vageremAM tevA prakAranI pATavatAno atizaya na hovAthI paraspara pariNAmAntaramAM kAraNa bane che ema samajAya che. Ama pariNAmanA kAraNe paramANu ane skaMdhomAM sparzAda ane zabdAdi avyavasthita che. have jyAre pariNAmanuM anavasthitapaNuM pratipAdana karyuM tyAre praznakArane prazna karavAnI jagA maLI javAthI pharI prazna kare che ke-- jeno baMdha thaI rahyo che tevA baMne paramANuo guNavAna to che ja to pariNAma kevI rIte thAya ? A praznAtmaka bhASyanI paMktine spaSTa karatAM kahe che ke-- praznakAra A pramANe mAne che ke--pariNAmavizeSathI guNavAnapaNuM anavasthita che e bhale raho paNa badhyamAna be paramANuo to guNavAna che ja temAM te be paramANuo tulya guNavALA hoya ke viSamaguNavALA hoya ane saMkhyAthI dviguNa snigdha hoya ke dviguNa rUkSa vagereno tathA ekaguNasnigdha ane triguNa snigdha vagereno ane evI rIte ekaguNarUkSa ane triguNarUkSa vagereno kevA prakAre pariNAma thAya che ? Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 tattvArtha sUtra praznakArano A abhiprAya che ke-zuM dviguNasnigdha paramANu dviguNarUkSane neharUpe pariNAve che ke dviguNarUkSa paramANu dviguNasnigdhaparamANuno rUkSarUpe pariNAve che? AvI rIte bAkInA vikalpo ghaTAvI levA. tathA zuM ekaguNasnigdha paramANu triguNasnigdhane svAdhIna kare che te pramANe triguNasnigdha paramANu ekaguNa snigdha paramANune svAdhIna kare che ? arthAt pariNAve che ? ityAdi saMzayakAranA saMdeha che tene dUra karavA mATe A sUtra kahevAya che. vacce samAdhivI pariNiI --rUda . sUtrArtha :- baMdhamAM samAnaguNavALAno pAriNAmika samAna guNa ane adhika ane hInamAM adhika guNavALo pAriNAmika hoya che. baMdhamAM samAnaguNavALA ane adhikaguNavALA pariNamAvanAra che. TIkA - baMdha eTale saMyoga, sama eTale tulya. A tulyatA guNathI (snigdha, rUkSa) grahaNa karavAnI che. "baMdhamAM je tulyaguNa....' ane e ja pramANe je samastano A tulya guNa che teno itara paNa 'sama' tulya hoya che. arthAt jenA samAna jene kahIe chIe te paNa tenA samAna hoya che. vaLI 'adhika guNa paNa jenI apekSAe adhikapaNAne prApta kare che te hIna che. arthAta jene laIne adhika kahevAya che te hIna hoya che. pariNAmaka te bane che je pariNAmyanI apekSAe adhikaguNavALo che ane pariNAmya pariNAmakanI apekSAe hIna guNavALo che. prazna :- A sUtramAM sAkSAt to "samAdhau pariNAmau' sama ane adhika pAriNAmaka ja be zabda grahaNa karyA che paNa pariNAmane yogya evA "sa" athavA "hIna' A guNanuM grahaNa karyuM nathI to A artha kevI rIte prApta thAya ? uttara :- sUtraracanAnI khUbI ja e che. baMdhano adhikAra hovA chatAM sUtramAM 'vajo" grahaNa karyuM che. A baMdha zabdanA grahaNathI ISTano lAbha thAya che. kema ke baMdha eTale saMbaMdha-saMyoga. saMbaMdha be AdimAM rahenAro hoya che e pramANe kahyuM che. eTale kayAdi vRtti saMbaMdha che. temAM eka pariNAmaka sAkSAt kahyo che eTale pAriNAmika guNathI bIjo je pariNAmane yogya je sAkSAt nathI kahyA te "sama' ane "hIna' che te sAmarthyathI baMdha zabdathI prApta thAya che. A ja sUtrArthane pU. bhASyakAra ma. bhASya dvArA batAve che. bhASya:- baMdha hoya to samAna guNavALA paramANuno samaguNavALo paramANu pariNAmaka thAya che ane adhika guNavALo paramANu hIna guNavALA paramANuno pariNAmaka thAya che. 1. ahIM pu. TIkAkAra ma. 'cidvi'mAM "be'nI sAthe Adi zabda paNa lIdho che tethI spaSTa samajAya che ke beno ja saMyoga hoya che evuM nathI, anekono paNa saMyoga hoI zake che. tethI saMkhyAtA, asaMkhyAtA, ane anaMtA paramANuono saMyoga paNa manAyo che, to ja skaMdha banI zake che. Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 547 adhyAya-5 sUtra-36 TIkA - vignasA dvArA saMghaTTa svarUpa baMdha chaye chate tulyaguNavALo dviguNa snigdha paramANu, tulyaguNavALA dviguNarUkSa paramANuno pariNAmaka thAya che. arthAt sneha guNavALo paramANu potAnAmAM rahela snehaguNa vaDe rUkSaguNane AtmasAta-potAne AdhIna kare che. e ja pramANe koI vakhata rUkSaguNavALo paramANu pariNAmaka bane che. potAnAmAM rahelA rUkSaguNa vaDe snehaguNane AtmasAt kare che. arthAt rUkSaguNa snehaguNane rUkSaguNarUpe pariNamAve che. guNasAmya hoya to sadazono baMdha thato nathI." jyAre ahIM to A baMne visadaza che. eka dviguNasnigdha che ane bIjo dviguNarUkSa che, ane sneha ane rUkSa A baMne bhinna jAtivALA che tethI sAdaDyuM nathI. A rIte samAna guNavALA(dviguNAdi saMkhyAvALA)no baMdha thatAM kyAreka snehaguNa rUkSane ane kyAreka rUkSaguNa snehane pariNamAve che. tathA tevI rIte adhika guNavALo hanaguNavALAne potAne AdhIna kare che. dA. ta. jema adhikaguNavALo-triguNasnigdha che, te hanaguNavALA-eka guNa snigdhane potAnAmAM pariNamAve che. - Ano matalaba e che ke eka guNa snigdha triguNasnigdhatAne prApta kare che. dA. ta. jema kasturInA aMzathI vyApta vilepana. kasturIno eka kaNa-aMza che, ane lepa vadhAre che. to kasturI tanmaya banI jAya che arthAt kasturInI gaMdhathI vilepana vyApta bane che. eTale kasturI tenAthI adhikaguNa vilepanamAM pariName che. A rIte be samaguNavALA ke viSamaguNavALAno baMdha prakAra thayo te benI pariNamana yogyatA che ane pariNAma karavApaNuM che. have bhASyamAM kahela "pariNAmaka'nI paribhASA batAve che arthAt pariNAmaka' kone kahevAya che te traNa rIte batAve che. - (1) bIjAne AtmasAt karatA pariName te pariNAmaka.arthAtu bIjAne potAnA pariNAmamAM laIne pariNamanAra te "raNamate ti pariNAma:' athavA pariNAma pAmanAra guNanI saMkhyAne laIne, potAnAmAM rahelI guNanI saMkhyAne choDyA vagara pariNAma pAme te pariNAmaka....pariNamanAra te "riNamate ti pariNAma:' athavA | (2) pariNamavuM te pariNAma, ane pariNAmane kare te pariNAmaka... AtmarUpe bIjAno sparzatva dharma dvArA sAdezya hovA chatAM rUkSatvena ane snigdhatvena baMne paraspara viruddha hovAthI bhinna jAtIya kahevAya che. Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra 548 paNa pariNAma kare che arthAt potAnA jevo bIjAno pariNAma kare che te pariNAmayati ti pariNAma:' pariNamAvanAra... A rIte prakRtyanta rUpa lo ke riLAmati ninta (preraka) rUpa lo baMnemAM--baMne rIte kazo virodha nathI. avataraNikA... bhASya :- ahIM praznakAra prazna kare che ke tame pUrvamAM 'dravyApi nIvAzca'(a. 5, sU. 2)mAM (dharmAdi) ane jIvo dravya che' Ama je kahyuM che te zuM uddezathI ja dravyonI prasiddhi che arthAt mAtra nAmathI ja dravyo che ke lakSaNanI paNa dravyothI prasiddhi che ? ahIM bhASyakAra javAba Ave ke-- lakSaNathI paNa dravyonI prasiddhi che te kahIe chIe... TIkA :- aha- A bhASyathI pU. bhASyakAra ma. AgaLanA 37mA sUtrano saMbaMdha kahe che. A zAsramAM eTale A tattvArthanA pAMcamA adhyAyamAM tame 'vyApi nIvAtha' (sU. 2) 'ane jIvo dravya che' Ama kahIne 'dharma, adharma, AkAza, pudgala ane jIvo dravya che' A pramANe pAMca dravyono pahelA uddeza karyo che arthAt sAmAnyathI kahyuM che paNa dravyanuM lakSaNa upadezyuM nathI ke--'dravyanuM A lakSaNa che' ane 'AvA lakSaNavALuM dravya che' jenAthI dravya zabdathI dharmAdi kahevAyA che...tethI prazna thAya che ke zuM uddezathI ja arthAt nAmanA kathanamAtrathI ja dharmAdi dravyonI svarUpa prasiddhi che ? arthAt svarUpanuM parijJAna che ke koI vizeSa asAdhAraNa lakSaNa che ? A rIte manamAM gUMcavaNa che tethI sahajatayA prazna puchAI jAya che ke uddezathI dharmAdi dravyonI prasiddhi che ke lakSaNathI paNa ? praznakAranA A abhiprAyane spaSTa karatAM samajAve che ke-- lakSaNa e jevuM lakSya hoya tevI rItanA lakSyano nizcaya karAvanAra hovAthI lakSaNa pratyeka vyaktimAM pratiniyata hoya che. mATe dravyanI uddezathI ja prasiddhi karavI iSTa nathI. to kevI rIte iSTa che ? lakSaNathI prasiddhi iSTa che. tethI ja to dharmAdi dravyo che e je lakSaNathI prasiddhi thatI hoya te lakSaNa kahevuM joIe. jema AtmAnuM asAdhAraNa lakSaNa sAkAra ane anAkAra upayoga che ane pravacanamAM kahelA padArtho sAmAnya ane vizeSa saMjJAthI vyavahAra karavA yogya che. matalaba e che ke padArthonA sAmAnya ane vizeSa lakSaNa hoya che to dharmAdi dravyonuM paNa sAmAnya lakSaNa kahevuM joIe. 'utpAda-vyaya-dhrauvyayukta sat' (sU. 29) A pramANe sAmAnya lakSaNa kahyuM che. A tamAruM kathana satya che. A praznathI to praznakAra vizeSa lakSaNa kahevA mATe preraNA kare che. Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-37 549 dravya zuM che? ane dharmo zuM che? A rIte dravyanA ane dharmonA vizeSa bodhanI jijJAsA mATe A prazna uThelo che. pU. AcArya mahArAja paNa manamAM vizeSa lakSaNane rAkhIne kahe che. zuM kahe che ? lakSaNathI paNa prasiddhi che." 'Yi zabda che te udezathI paNa asAdhAraNa lakSaNa che e batAvavA mATe che. eTale lakSaNathI paNa prasiddhi che ane uddezathI paNa prasiddhi che ema samajavuM. lakSaNa asAdhAraNa dharma bane che. tethI lakSaNathI je prakAre vijJAna karanArane dravyarUpa padArthamAM prasiddhi eTale viziSTa vijJAnano utpAda thAya te prakAre dravyanuM lakSaNa kahevAya che. arthAt jijJAsune dravyanuM jJAna thAya tevuM lakSaNa kahevAya che. A rIte udeza mAtrathI ja dharmAdidravya che evuM nathI. lakSaNathI paNa prasiddhi che te batAvatA pU. sUtrakAra ma. pharamAve che ke guNaparyAyavad dravyam // 5-37 // sUtrArtha - jemAM guNa ane paryAya hoya te dravya kahevAya che. bhASya :- guNone ame lakSaNathI(sU. 4mAM) kahIzuM. ane paryAya e guNathI bhAvAntara judo bhAva che ane saMjJAntara-guNathI judI saMjJA che. arthAta guNa e saMjJA judI che ane paryAya e saMjJA judI che. guNa ane paryAya A baMne jemAM hoya te dravya kahevAya che. sUtramAM rahela "TLayavano vigraha A pramANe che ke-guNa ane paryAyo jenA hoya athavA jemAM hoya te "guNaparyAyavad guNaparyAyavALuM' kahevAya. TIkA :- saMkhyAta, asaMkhyAta ane anaMta saMkhyAthI saMkhyA karAtI hovAthI guNo e zaktivizeSa che. te ja zaktivizeSarUpa guNo kramathI thatA ane sAthe thatA sarvatomukha-sarvatovyApI hovAthI bhedo-paryAyo che. te kramathI thatAM piccha, ghaTa kapAlAdi ane sAthe thatA rUpAdi guNone lakSaNathI asAdhAraNazaktivizeSathI ame 'vyAzrayA nipuNA ' sU. 4mAM kahIzuM. kAraNa ke dravyanA pariNativizeSo guNa ane paryAyo saMbhave che paNa guNa ane paryAyonA koI anya guNa-paryAyo nathI. A badho vicAra AgaLa karIzuM. vyavahAranayanA samAzrayathI pravacanamAM guNa ane paryAya A pramANe bhedathI vyavahAra thAya che. yugapad rahenArA-sahabhAvI rUpAdi guNo kahevAya che ane ayugapad rahenArA-kramabhAvI paryAyo kahevAya che. Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 tattvArtha sUtra kharekhara to paryAyo ane guNo ekasvarUpa che. temAM nIcenI gAthAo pramANarUpa che. kAraNa ke kahyuM che ke= eka dravyamAM dviguNita be paryAya prApta thAya che...(Avazyaka niryukti gA. 64) = tene te pramANe jina jANe che, paryAya vagaranA dravyane jANatA nathI. arthAt paryAya vagaranuM dravya hotuM nathI. (Avazyaka niryukti gA. 194) (AmAM guNa ane paryAyane eka kahyA che.) = tathA dravyathI guNa thAya che paNa guNathI dravyatA nathI. (Avazyaka niryukti gA. 193) A rIte guNa ane paryAya eka che e pramANe mAnatA pU. bhASyakAra ma. pharamAvyuM che 'mAvAntare saMjJAntara 2 paryAyaH' bhASyanI prathama paMktimAM jaNAvyuM che ke "guNa'ne lakSaNathI 40mA sUtramAM kaheze. have bhASyanI A bIjI paMkti "paryAyane jaNAve che. paryAya e zuM che ? bhAvathI judo-bIjo bhAva-bhAvAMtara che. eTale ke dravyamAM thatAM pariNAmo te bhAva kahevAya che athavA zobhavuM, zaktimAna thavuM Adi kriyAo che te bhAva kahevAya che. A pariNAmo ekabIjAthI judAM judAM hoya che tethI tene ahIM "bhAvAMtara' kahyuM. tathA judAM judAM pariNAmo (bhAvo) hovAthI tenAM nAma judAM judAM che tethI "saMjJAMtara' che. samabhirUDha nayanA aspriAyathI vicArIe chIe to Indana (zobhavuM), zakana (samartha thavuM), pUrdhAraNa Adi arthavizeSo che te ane rUpAdi bhAvAntaro e bhAvanA je bhedo che te saMjJAntaronI pravRttimAM nimittabhUta che. Indra, zakra, ane puraMdara, rUpa Adi judI judI saMjJAo che. A saMjJAonI pravRttimAM nimittabhUta Indana, zakana, pUrdhAraNa Adi arthavizeSa che. kema ke samabhirUDha naya pravRtti nimittanA bhedathI zabdane judA mAne che arthAtu ekAWka mAnato nathI. eTale Indana Adi pravRttinimitto judAM che tethI indrAdi saMjJAtara che. A rIte paryAya e bhAvAntara ane saMjJAntara che. Ama paryAyano paricaya karAya che. A pramANe arthabhedo ane saMjJAbhedo che te guNa ane paryAyo che ema nizcaya thAya che. have ApaNe bhASyanI trIjI paMktino vicAra karIe chIe. tat samaye te baMne vyavahAra ane nizcayAtmaka guNa zabdathI kahevA yogya ane paryAya zabdathI kahevA yogya Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-37. 551 te baMne guNa ane paryAya 13 je sthityaMzamAM eTale ke sAmAnya lakSaNa sthityaMzamAM vidyate-che. tad dravyam te svabhAvarUpa pariNAmapaNe je avasthita che te dravya kahevAya che. arthAtu vyavahAra nayathI bhinna ane samabhirUDha-nizcaya nayathI abhinna evA guNa ane paryAya jemAM rahe che te dravya kahevAya che. A paMktithI evuM pratipAdana thAya che ke dravya e pariNAma che, guNa ane paryAya e pariNAma che je utpAda ane vyayarUpa che. A ja vAtane spaSTa karatI bhASyanI cothI paMkti che. guNapayA nI santi smina vA santi iti guNaparyAyavat / pahelA kahelA guNa, paryAyo "jene" athavA "jemAM vidyamAna hoya...te guNa ane paryAyavALuM dravya che. A vigrahathI matvartha che ema jaNAve che. arthAta "jenA e rUpAdi ane piMDAdi je svabhAvarUpa pariNAmo che athavA jemAM A guNa ane paryAyo che te dravya che. kema ke koI paNa kALe pariNAmathI rahita dravya hotuM nathI. - A rIte guNa ane paryAyavALuM dravya che e siddha thAya che. eTale jenA guNa ane paryAyarUpa pariNAmo che athavA jemAM guNa ane paryAyarUpa pariNAmo che te dravya kahevAya che A pramANe sUtrArtha che. have A je matvartha che "gukhapayA gaNya' temAM SaSThI vibhakti che te vikAra arthamAM che. dA. ta. jema "yavAnAM dhAnada' eTale "yavonA banelA dhAnA' Avo artha thAya che. temAM chaThThI vibhakti vikAra arthamAM che "yavono vikAra dhAnA che' kema ke java potAnA dravyapaNAne, sapaNAne ane mUrtavAdipaNAne nahIM choDatA thakA ja dhAna AkAre vikAra pAme che--dhAnAkAre thAya che. ane vikAranI anvayIdazAmAM vikAra prakRtithI atyantabhedarUpe vartato nathI. arthAt prakRti-dravya ane enA je paryAyo che te beno atyanta bheda nathI. jema sonuM ane vIMTIno atyanta bheda nathI. sonuM e prakRti che jyAre vIMTI Adi e paryAya che. Ama vIMTI vagere je anvayI dazA che ane sonuM e anvaya che. sonApaNAne choDIne vIMTI banatI nathI tema dhANA e yavano vikAra che. eno anvaya yava sAthe che tethI yavanI jeTalI dazAo che e badhI dazAo anvayI kahevAya. te dazAo yavathI atyaMta judI nathI tema dravya ane paryAyano atyaMta bheda nathI. 1. sonAnI lagaDImAMthI hAra, vIMTI vagere judI judI vastuo bane che paNa A badhI vastu suvarNadravyanI judI judI avasthA che ane te badhAMmAM suvarNa (anvayI) mULa dravya sAmAnya hovAthI hAra, vIMTI vagere anvayavALI dazA kahevAya. Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 tattvArtha sUtra prazna :- atyaMta bheda bhale na hoya paNa atyaMta abheda to thaze ne ? uttara :- nA, dravya ane paryAyano ekAMtathI abheda che ema paNa kahevAya nahi. kema ke dravya ane paryAya Ama saMjJA ane prayojana Adi pratiniyata che. sonuM e saMjJA che ane sonAnuM prayojana ghareNAM vagere mATenuM che, jyAre vIMTInI saMjJA judI che ane vIMTInuM prayojana juduM che. vIMTInuM prayojana aMgulIone zobhAvavAnuM che. A rIte saMjJA ane prayojana judA hovAthI ekAMta-abheda paNa banI zake nahIM. (mATe kathaMcit bhedAbheda ja mAnavo joIe.) tathA koI vakhata bhedapradhAna vyavahAranayamAM pariNAmI-dravya ane pariNAma-guNa, paryAyanI AdhAra ane AdheyapaNe vivakSAmAM A pariNAmI sthityaMzamAM rUpAdi ane piNDAdi pariNAmo judA bhedanI kalpanAthI hoya che. matalaba e che ke--dravya ane guNa-paryAyano AdhAra--Adheya bhAva rAkhIne dravyathI guNa-paryAyane judA kahe che, te A pramANe 'AtmAmAM caitanya che.' bheda nahIM hovA chatAM jJAnAdi AkArathI pariNamato AtmA bhedathI kahevAya che ke-- 'AtmAmAM caitanya che.' * A bheda kalpanA che. bhedapradhAna vyavahAra nayathI AtmA ane caitanya judA che. AthI 'AtmAmAM caitanya che' ema bhedathI vyavahAra thAya che. e ja pramANe te ja pudgala dravya jAti potAnA svarUpane nahIM choDatI prApta thayelA te te guNavizeSa rUpAdi ane piMDAdinA vyavahAramAM hetu che. eTale guNavizeSa ane paryAyano je vyavahAra thAya che temAM mULa pudgala dravya kAraNa che. AthI kathaMcit bhedAbheda svarUpa guNaparyAyavALuM dravya kahevAya che. A rIte pariNAmI ane pariNAmo atyanna bhinna paNa nathI, atyaMta abhinna paNa nathI. eTale kathaMcit bhedAbheda svarUpa guNa ane paryAyavALuM dravya che. A dravyanuM vizeSa lakSaNa che. tevI rIte pahelA batAvelA kramathI dharma, adharma, AkAza ane jIva dravyo paNa guNa, paryAyavALA che te vicArI levuM joIe. kAraNa ke dravya eTale bhavya-yogya. sahabhAvI guNa ane kramabhAvI paryAyone yogya dravya che. arthAt dravya guNa-paryAyarUpa che. ahIM (A dravyamAM) agurulaghu vagere sahabhAvI guNo che ane kramabhAvI paryAyo che. vaLI gati, sthiti, avagAha, jJAna, darzana ane nAraka vagere guNa, paryAyo pUrvamAM ja vicArelA che. A rIte kathaMcit bhedAbhedasvarUpa guNa ane paryAya jenA athavA jemAM hoya te dravya Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 553 adhyAya-5 H sUtra-38 kahevAya AvuM dravyanuM vizeSa lakSaNa che te ApaNe vistArathI vicAryuM, A sAthe 'muLaparyAyavar dravyam' A sUtranI vicAraNA pUrI thaI. A pramANe guNa-paryAyanuM pariNAmI kAraNa dravya che. A lakSaNa vistArapUrvaka nizcita karyA pachI anya koI AzaMkA kare che ke-- potAnA pariNAma svarUpa guNaparyAyarUpa dharmAdi pAMca dravyo che temanA vividha upakArakapaNAnuM varNana batAvyuM che arthAt pAMcenA vividha upakAronAM varNana dvArA te batAvyAM che tyAM kALano paNa pUrvamAM vartanAdi guNaparyAyarUpa upakAra batAvyo ja che ane te kALa dravya che ema pUrvamAM ke hamaNAM vyAkhyA karI nathI, ane upakAraka sivAya upakAra kahevA mATe zakya nathI. vartanAdi upakAra che to te upakAraka sahita hovo joIe. jema sthiti Adi upakAra hovAthI sopakAraka-upakAraka sahita che tema vartanAdi paNa upakAra hovAthI upakAraka sahita hovo joIe. to zuM tamAro smRtidoSa thayo che ke jethI judA prakAranA upakArano AdhAra kALadravya che e kahyuM nahIM ? athavA dharmAdi pAMca dravyothI sAdhya ja A vartanAdi vyApAra che ? A pramANe zrotAe prazna kare chate siddha sAdhyatA che AvuM udbhAvana karavAnI bhAvanA dvArA pU. sUri mahArAja pharamAve che ke-- jAtakSetye // 1-38 // sUtrArtha :- koI AcArya mahArAjanA mate kALa dravya che. - TIkA HviziSya maryAdAvALA Urdhvaloka ane adholoka tathA aDhI dvIpanI aMdara rahelA pariNAma jIvAdi dravyo vaDe svata eva kAraNapaNe je jaNAya, prasiddha thAya, apekSita thAya te kALa apekSA kAraNa che. jema balAkAnA prasavamAM meghano garjArava apekSA kAraNa bane che arthAt meghanA garjAravathI bagalI baccAne janma Ape che. AmAM meghadhvani e apekSAkAraNa che, athavA bodha(jJAna)thI jema pApanI virati thAya che arthAt pApathI aTakavAmAM jema bodha (upadeza) apekSAkAraNa che tema jIvAdi dravyonA pariNAmamAM kALa apekSAkAraNa che. sUtramAM rahela = zabdanuM prayojana... sUtramAM rahela 6-zabdathI dravyanuM AkarSaNa karavAnuM che. eTale evo artha thAya ke 'ane kALa e chaThThuM dravya che.' sUtramAM rahela phti zabdanuM prayojana... kRti zabdano artha 'a' karavo. eTale ke A pramANe yukti vaDe ane bIjA prakAre kALa chaThThuM dravya che. kALane je dravya kahevAmAM Ave che te yukti vagara kahetA nathI. Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 554 tattvArtha sUtra sUtramAM rahe pa zabdano artha pa zabda ahIM asahAya arthamAM che. eTale bhedalakSaNa evA eka nayane svIkAranArAo A pramANe kALane juduM chaThThuM dravya kahe che. AthI e samajAya che ke eka bheda nayathI kALa juduM dravya che. to sUtramAM prazno ekavacanamAM prayoga karavo barAbara che ne? ahIM bhedanayane svIkAranArAo bhedanayanA upayogathI ananya hovAthI tene AzrayIne bahuvacanano prayoga karyo che. eTale evo artha thAya che ke dravAstika naya darzananI apekSA nahIM rAkhanArAo, bheda paryAyArthika nayane svIkAranArAo kALane paryAya nathI ane kALa juduM dravya che e pramANe kahe che. A ja vAtane pU. bhASyakAra ma. bhASyathI yukti sahita spaSTa karatAM kahe che ke bhASya :- keTalAka (naya vAkyAntara pradhAna mAnanArA) AcAryo kAla paNa dravya che e pramANe kahe che. TIkA :- " tu AvA vyAvakSane' .....ityAdi..... parva eTale navAkyAttara pradhAna mAnanArA-paryAya nayane pradhAnatA ApanArA keTalAka AcArya bhagavaMto vyAvakSa- vizeSathI kahe che, yuktithI spaSTa kare che. ke--kAla paNa eka dravya che. te yukti A rIte yukti dvArA kAla dravyanI siddhi.... A para che ane A apara che. A prakAre je abhidhAna che ane pratyaya che te atyanta prasiddha che. to A abhidhAna (nAma) ane pratyaya (jJAna) nimitta vagara svIkArI zakAya nahIM. ane AvA prakAranA abhiyAna ane pratyayamAM je nimitta bane che te kALa che. te A pramANe- yuvAna ane sthaviramAM para, apara dezanA yogathI dezata paratvAparatva siddha che... ane have vicAro ke tyAM ja joyuM che. ke-apara dezayukta apara evo je sthavira che te sthaviramAM para pratyaya ane para abhidhAna thAya che te ja pramANe paradezanA saMyogathI para evA paNa yuvAnamAM apara pratyaya ane apara abhidhAna thAya che. ane A para ne apara baMne bhinna svabhAvavALA che to AvA prakAranA pratyaya ane abhidhAnamAM kAraNa koNa ? dezathI jemAM paratva pratyaya ane para abhidhAna thAya che temAM ja thatA apara pratyaya ane apara abhidhAnamAM deza to kAraNa banI zake ja nahi. tevI ja rIte dezanA yogathI jemAM apara pratyaya ane apara abhidhAna thAya che temAM paNa para pratyaya ane para abhidhAna thAya che tenuM Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 555 adhyAya-5H sUtra-38 kAraNa koNa ? deza to saMbhavI ja na zake. to jenA nimittavALA A vyatikara svabhAvavALA dezakRta aparamAM para ane dezakRta paramAM apara pratyaya ane abhidhAna thAya che tenuM kAraNa koNa ? A praznano javAba che "kALa'. A pratyaya ane abhidhAnamAM "kALa dravya kAraNa che. paravAparatvanuM apekSAkAraNa kALa che. kALanI apekSAvALA paratvAparatva che ane kALanA nimitte para ane apara A pramANe pratyaya ane abhidhAna pedA (pragaTa) thAya che. dA. ta. jema 25 varSano caitra che e 100 koza dUra che ane maitra 60 varSano che ane te 25 koza dUra che. to ahIM caitra kSetrathI para che paNa maitranI vayane laIne apara che. eTale dezathI para che ane vayathI apara che. Avo pratyaya ane abhidhAna thAya che temAM kALa nimitta mAnIe to ja banI zake. A rIte parApara dezanA yogathI yuvAna ane sthaviramAM dezakRta paratvAparatva siddha che temAM je paramAM apara ane aparamAM para pratyaya ane abhidhAna thAya che te kALanI apekSAe che. kALanA nimitte A prakAre pratyaya ane abhidhAna thAya che. A rIte jyAM dezakRta paratvAparatva che tyAM ja aparatvaparatva jovAyuM che temAM kALa kAraNa che mATe yukti dvArA kALa dravya siddha thAya che. A rIte eka yukti ApI kALadravyanI siddhi karI have bIjI yukti Ape che. yugapatu ane ayugapatu A pramANe je abhidhAna ane pratyaya thAya che tenuM nimitta kALa che. kAraNa ke nimittano bheda hoya to pratyayavizeSa ane abhidhAnavizeSa siddha thAya che. . dA. ta. zukla A abhiyAna ane pratyaya thAya che temAM zukla nimitta che jyAre kRSNa AvuM abhiyAna ane pratyaya thAya che temAM kRSNavizeSa nimitta che. Ama zukla pratyayavizeSa ane abhidhAnavizeSamAM zuklavizeSa nimitta che ane kRSNa AvuM je abhidhAna ane pratyaya thAya che temAM kRSNavizeSa nimitta che. tevI rIte A yugapatu ane ayugapatu pratyaya thAya che. digu, deza, kAraNa kArya ane kartAthI bhinna jovAyo che. ane A pratyaya nimitta vagara hoI zake nahIM ane je nimitta bane che te kALa che. A kahevAno matalaba e che ke-pRthaka pRthaka vyavasthita evA, tulya kAryovALA kartAomAM ane sAdhAraNa kartAvALAM kAryomAM karyuM, karAya che ane karavA yogya che? A pramANe nirUDha-atyaMta prasiddha kartA tathA kartavyano bheda hoye chate yugapat ane ayugapat karyuM, karAya che ane kartavya A pramANe je avadhi karIne kahevAya che. A avadhi jenAthI thAya che te A badhAthI judo padArtha che jenuM nAma-"kALa' che. kema ke kRtAdimAM yaugapadya ane ayaugapadya che temAM bIjA nimittano asaMbhava che ane yugapatuM ane ayugapat A abhidhAna nimitta vagara bane ja nahIM. to A yugapata, ayugapatuM pratyaya ane abhidhAnamAM nimitta koNa? Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ papa6 tattvArtha sUtra dizA nimitta banI zake nahIM kema ke eka dizAmAM yugapat karyuM, karAya che AvuM dizAne laIne kahevAtuM nathI ke tevo pratyaya thato nathI. vaLI deza paNa nimitta banI zake nahIM tevI rIte kAraNa paNa nimitta banI zake nahIM. tema kArya paNa nimitta banI zake nahIM kema ke je ghaTAdi karAya che temAM deza kuMbhAranI zALA che. pUrvAdi koI paNa eka dizA che ane daMDAdi kAraNa che ane ghaTa e kArya che. A badhA hovA chatAM yugapatu ke kramathI ghaTAdi karAya che, karAyA che ane karavA joIe eTale yugapatu ke kramathI ghaTAdi kArya thayuM, thaI rahyuM che A pratyaya ane abhidhAnamAM dezAdi to nimitta banI zakatA ja nathI. e badhA to ghaTAdi kAryamAM ja nimitta banI zake che paNa yugapatu ke ayugapata ghaTAdi thayA' AmAM nimitta banI zakatA nathI. mATe yugapata, ayugapatu A pratyaya ane abhidhAnamAM A badhAthI juduM ja koI kAraNa che ane te kAraNa koNa? kALa'. Ama yugapatuM ane ayugapatuM pratyaya ane abhidhAna tulya kAryavALA kartAomAM ane sAdhAraNa kartAvALAM kAryomAM thAya che temAM "kALa' ja nimitta che. A rIte yugapat ane ayugapata A pratyaya ane abhidhAnamAM "kALa' nimittavizeSa che A yukti dvArA paNa kALa dravya siddha thAya che. A pramANe bIjI yukti dvArA "kALa dravyanI siddhi karI have trIjI yukti Ape che. te ja pramANe samAna kAryanA avasthAnarUpa karma ane kartA vyavasthita hoye chate jenAthI A "cira', "kSipra' A pratyaya-jJAna thAya che te dharmAdithI bhinna padArtha "kALa' che. Avo pratyaya akasmAta to che ja nahIM. tethI jenA sabhAvamAM A pratyaya thAya ane jenA abhAvamAM A pratyaya na thAya te kALa che. eTale ke - jenA sadbhAvamAM "cira, kSipraAvo pratyaya thAya te kALa che jenA abhAvamAM "cire, "pri' Avo pratyaya na thAya te kALa che A rIte anvaya-vyatirekathI paNa kALa siddha thAya che. ApaNe bhASyanI paMktino artha vicArI rahyA chIe ke-'va tu mAvA vyAvakSata#Anofpa dravya ti' temAM jaNAvyuM ke nayavAkyAntarane pradhAna mAnanAra keTalAka AcArya bhagavaMto kAlane yuktithI spaSTa kare che. to te yuktio vicArI. have A paMktimAM ja rahela tu zabdano artha vicArIe chIe. (1) vizeSa, (2) vinivRtti. (2) tu zabdo vizeSaparigrahArthaH tu zabda vizeSane kahenAra che. ahIM vizeSa zuM? bhedapradhAna naya. Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 H sUtra-38 'A nayanA baLathI'-- A rIte tu eTale 'bhedapradhAna nayathI' Avo vizeSa artha thAya che. bhASyamAM rahela avi zabdano artha 7 che. A tu ane 6 baMnene joDIne nIce pramANe artha thAya che ke-- 'ane' AgamamAM kALa e pAMca dravyathI dravyAntara juduM dravya che e pramANe (bheda nayathI) kaheluM che. 557 'kALa' dravya juduM AgamamAM batAveluM che to te kayA AgamamAM che ? tenuM pramANa TAMkatAM kahe che ke-- kALadravyanI siddhimAM Agama pramANa... kati NaM bhaMte ! davvA goyamA paNNattA ? goyamA cha davvA paNNattA, taM jahA- dhammatthikAe, adhammatthikAe, AgAsatthikAe puggalatthikAe, jIvatthikAe, adhdhAsamae A pramANe AgamamAM cha dravya batAvyAM che. upara pramANe ApaNe ta zabdano 'vizeSa' artha che e vicArI bhedapradhAna (paryAya) nayathI kALa juduM dravya che e AgamapramANathI siddha karyuM. have tu zabdano bIjo artha vicArIe chIe. (2) tu zo vinivRttau tuno bIjo artha che vinivRtti. (dUra karavuM.) Avo artha karyo tethI prazna thAya che ke konI vinivRtti ? 'tu'' zabda kono vyAvartaka che ? 'dravya nayano.' dharmAstikAyAdi paMca dravyathI abhinna kAla pariNAmavAdI dravyanayanI vyAvRtti kare che. arthAt dharmAdi pAMca dravyathI juduM kAla dravya nathI paNa dharmAdino kAla e pariNAma che. eTale pAMca dravyathI bhinna kAla nAmanuM koI dravya nathI. Ama kahenAra je dravya naya che tene dUra kare che. A pramANe tu zabda dvArA dravya nayanI vyAvRtti thAya che ane bheda nayathI kALa (e juduM dravya) che e siddha thAya che ane te kALa apekSAkAraNa che. AgaLa Apela traNe yuktio dvArA kALa dravya che ane te apekSAkAraNa che e ja ApaNe vicAryuM. hajI paNa yukti ApIe chIe. vaLI 'hya:' 'zva:','agha' vagere je gaI kAla, AvatI kAla ane Aja AvA je kALane Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 tattvArtha sUtra kahenArA zabdo che te svarUpanA vijJAnathI bhinna mukhya evA bAhya arthanA kAraNa che. kema ke A "hyusAdi zabdo rUpa zabdanI jema asAmAsika pada che eTale ke zuddha eka pada che. A anumAnathI kALanI siddhi thAya che. rUpa zabda e samAsavALo zabda nathI tethI jema mukhya bAhya artha je rUpa che teno bodha karAve che tema hyasU Adi zabdo samAsa vagaranA che to e paNa mukhya evA bAhyArtha ghaTa paTAdinuM kAraNa che mATe kALa dravya siddha thAya che. A hyase Adi zabdo asamApada che tene zuddhapada ke ekapada paNa kahI zakAya che. eTale asamAsa pada kahatuM ke, zuddhapada kaho ke ekAda kaho badhuM eka ja che. hyus Adi zabdo kALavAcI che tene siddha karato A bIjo hetu Ape che. pakSa-iMsu Adi kALavAcI zabdo sAdhya-yathArtha che. hetu je pramANe Apta puruSoe svIkAra karyo che te pramANe kahevAtA hovAthI daSTAMta-pramANathI avagamya prameya-artha hoya ja che e vacananI jema. pramANathI prameyajenuM jJAna karAya che evo artha avazya sAco ja hoya che AvA prakAranA vacananI jema, Apta puruSoe je pramANe svIkAryuM che te pramANe kahevAtA hovAthI "hya' Adi kAlavAcI zabdo sAcA ja che. A rIte ApaNe nIce pramANe yuktio dvArA kALadravyanI paryAya nayathI siddhi karI te A pramANe (1) para apara A pramANe je pratyaya ane abhidhAna thAya che temAM nimitta koNa...? ...kALa dravya... (nimittarUpe kALa siddha thAya che.) 1. ahIM koI zaMkA kare ke -"zUnya' e pada . A samAsavALuM nathI athavA "Ditya' Adi zuddha pada che. A pado anarthaka che tethI tamAro hetu vyabhicArI che. to pUjayo Ano javAba ApatAM kahe che ke ahIM zuddha padatvanuM 'vyutpattimatte ti' e vizeSaNa ISTa che. eTale ke amAro hetu vyutpattimatte sati patyA Avo che tethI koI doSa nathI. ahIM graMthakAre rUpa' zabdanuM daSThata ApyuM che te anvayI dagaMta che. bIjA graMthomAM vyatireka dAMta paNa ApyuM che ane temAM eka "kharaviSANa' ane bIju "DityAdi dagaMta mUkyuM che. je sArthaka nathI hotuM te vyutpattivALuM asAmAsika pada hotuM nathI. kharaviSANa padArtha ja nathI to vyutpattivALuM evuM asAmAsika pada nathI. evI rIte DilyamAM paNa samajI levuM. pakSa-sthasu Adi kALavAcI zabdo hetu-asAmAsika zuddha eka pada hovAthI sAdhya svarUpanA vijJAnathI bhinna mukhya evA bAhya arthanA kAraNa che. daSTAMta-"rUpa' zabdanI jema. 3. mATI Adi sAmagrIthI je ghaTAdi thAya che te bAhya artha kahevAya ane jemAM upacAra na hoya te mukhya kahevAya. ghaTa e padArtha aupacArika nathI paNa mukhya che ane mATI Adi sAmagrIthI thato hovAthI bAhya che. AvA ghaTAdi jema daMDAdithI thAya che tema "kAle ghaDo thayo" "Aje ghaDo thayo' Avo vyavahAra thAya che temAM kALa nimitta che.' Ama mukhya bAhyArthamAM nimitta che. kALanA svarUpanA vijJAnamAM paravAparatvAdi kAraNa bane che mATe "svarUpa vijJAnathI bhinna' A vizeSaNa che. Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 559 adhyAya-5 sUtra-38 (2) yugapata, ayugapatuM AvA pratyaya ane abhidhAnamAM nimitta koNa...? ....kALa dravya... (nimittarUpe kALa siddha thAya che.) (3) cira, kSipra Adi je pratyaya thAya che te dharmAdithI bhinna padArtha che to jenA sadbhAvamAM AvuM jJAna thAya ane jenA abhAvamAM AvuM jJAna na thAya te koNa... ? kALa (anvaya-vyatirekathI kALadravya siddha thAya che.) (4) "hyus' Adi kALavAcI zabdo asAmAsika zuddha pada hovAthI svarUpanA vijJAnathI bhinna mukhya bAhya arthanA kAraNa che. kayo bAhya artha..?...kALa... hyusa Adi kALavAcI zabdo, Apta puruSoe svIkAra karyo che te pramANe kahevAtA hovAthI yathArtha che... (anumAnathI kALa dravya siddha thAya che.) A pramANe kALa dravya siddha thaI gayA pachI "tabhAva pariNAma' rUpa sUtranI sAthe ekavAkyatAne prApta thayela "utpAda-vyaya-dhrauvyayukta sat' ane "guNaparyAyavad dravya A be sUtrothI nirdiSTa sattva ane dravyatva pratyeka padArthomAM hovuM ja joIe, ane hoya che, mATe kALa e dravya che ema siddha thayuM to kALamAM paNa sattva, dravyatva ane pariNAmI dharmano sabhAva siddha che. arthAt siddha karavAnI jarUra nathI. "kALa e dravya che' e siddha thaI gayuM to kALa utpAdAdi ane guNaparyAyavALuM ja che. prazna :- kALa e eka evo padArtha che ke eno vibhAga thato nathI ane parama niruddha jenI pUrva koTi ane aparakoTi nathI evo eka samaya ja che. AthI ja pradeza rahita hovAthI kALane astikAmAM gaNyo nathI.. ane A kALanI "varca'-vartaze" A zabdathI je prAgu abhAvarUpa kahevA yogya ane 'tta varyo hato" A zabdathI pradhvasAbhAvarUpa kahevA yogya avasthAo che ja nahIM. samayarUpa kALa A baMne avasthAothI rahita ja che. to kALanI 'utpAda-vyaya-dhrauvyayuktatA' kayAMthI ane "guNaparyAyava dravya paNa kyAMthI? tethI kALa utpAda-vyaya ane dhrauvyathI yukta banI zakato nathI tema guNa paryAyavALuM dravya kahevAya to te paNa kALamAM banI zake tema nathI. nathI to kALamAM sattvanuM lakSaNa ghaTI zakatuM ke nathI to dravyanuM lakSaNa ghaTI zakatuM mATe kALa dravya siddha thaI zakatuM nathI. uttara :- aneka naya che tenA seMkaDo bhaMga che te bhaMgomAM vRtti tathA sakaLa vastuonI sAthe vyApta, tema ja pradhAna ane gauNa bhAvathI ekabIjArUpa je dravya ane paryAya naya che te baMne nayane avalaMbanAra AvuM jinavacana che to koI paNa sthaLe ekAMtathI hotuM nathI. A vAta prasiddha ja che. AthI jeno vibhAga nathI, je parama niruddha che, evo eka samaya je pradeza rahita che te samaya paNa dravya ane paryAyanI sAthe saMbaMdhavALo ja che. te A pramANe Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 tattvArtha sUtra dravyArtharUpe kALa pratyeka paryAyamAM utpAda ane vyaya dharmavALo hovA chatAM paNa svarUpathI ananyabhUta, krama ane akramathI thatA anAdi anaMta evA anaMta saMkhyAnA pariNAmarUpa paryAyanA pravAhamAM vyApI evA potAnA svarUpane prApta thayA ja kare che. kema ke atIta, vartamAna ane bhaviSya avasthAomAM "kALa', "kALa' A pramANe koI paNa bheda vagara haMmezA zruti thatI hovAthI A ja dhrauvyAMza che ane A prauvyAMzanuM AlaMbana laIne ja atIta Adi avasthAo che mATe sAmAnya e paramArtha ja che. arthAt samaya utpAda-vyaya ane dhrauvyayukta che. AthI kALa e sata ja che. koI paNa kALe samaya asatuM nathI. utpAda-vyaya-svabhAvavALA gaI kAla Adi paryAyo vaDe te ja kALa pratyeka paryAyamAM vyApta che tethI AvirbhAva ane tirobhAvano anubhava karato vinAzI che. te A rIte AvatI kAlarUpe vinAza pAmyo- tirobhUta thayo ane Aje A rUpe utpanna thayoprAdurbhAva thayo. evI rIte adyatvena vinaSTa thayo ane hyuskena utpanna thayo ane kALarUpe to AvatI kAla, Aja ane gaIkAla A paryAyomAM sAmAnyarUpe hovAthI anvayI che. anvayIrUpa hovAthI dhruva che. tethI dravyArthika nayathI je utpanna thAya che te ja vinAza pAme che, ane ananya hovAthI te ja haMmezA rahe che. tathA je vinAza pAme che te ja utpanna thAya che ane rahe che. arthAt dravya ja utpanna thAya che, vinAza pAme che ane rahe che. AthI utpAda, vyaya ane prauvya A traNenuM adhikaraNa eka ja che. AthI kALa ja utpanna thAya che, vinAza pAme che ane dhruva che. mATe kALa utpAda, vinAza ane dhrauvya yukta che. kAraNa ke zva, agha vagere ja utpAda-vinAzo che te prauvya evA kALa vagara nathI. jo kALa vagara zva, adya Adi utpAda-vinAza hoya to niSkAraNa ane nirAdhAra thaI jaze ane niSkAraNa ane nirAdhAra hovAthI AkAzakusuma jevo thAya ! mATe zvaH ane adya vagere je utpAda ane vinAzarUpa che tenA AdhArabhUta kALa mAnavo ja paDaze! vaLI kALa e dhrauvya che to dhrauvya paNa hyaH Adi utpAda-vinAza vagara banI zake nahIM. jo kALa, utpAda-vinAza vagarano manAya to kALa apariNAmI siddha thaze ane apariNAmI hovAthI kALa bomotpalanI jema asat siddha thaze. mATe utpAda-vinAzanA AdhArarUpa kALadravya prauvya che ema mAnavuM ja joIe. tethI kALanuM A rIte nirUpaNa karavAmAM AvyuM mATe dravyArtharUpe kALa varyo che ane vartaze ane satu evA potAnA paryAyothI AkRSTa (yukta) che, vicalita che ane upanIta che A pramANe vicAreluM ja che. paryAyArthathI to atyanta vivikta bhinnarUpe che. kema ke paryAyo to vartamAnakAlIna ja che. Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5H sUtra-38 561 paryAyanaya kevala vartamAnane ja mAne che, atIta ane anAgatane mAnatA nathI. eTale paryAya nathI. atIta ane anAgatano abhAva hovAthI kALa vRtta nathI ane vartyanuM nathI, paryAya nayathI kALa asat che. AthI kALa dravyArthika nayathI sat sat che ane paryAyArthika nayathI sat sat che. A pramANe vyavasthA hovAthI kALa sat che ane guNaparyAyavALo che. A rIte kALa dravya che e siddha thayA pachI te apekSAkAraNa che te batAvIe chIe. kALa apekSAkAraNa che... ane A kALa nirvartaka hetunuM je karma (kAryo che tenuM apekSAkAraNa che, ane ene siddha karanAra enuM liMga manuSyalokamAM pratyakSa che. arthAt manuSyalokamAM pratyakSa liMgavALo kALa che. vaLI te varSAdi liMgo niyamavALAM che. kALane siddha karanArAM liMgo... varSA, uSNa, zIta, vAta, azani, hima, vIjaLI, abhra garbharava, ulkAra, aMkura, kisalaya, patra, phaLa, harita, prasUnodaya, pravAsa, tArAgucakra, krama vagere che. kALane siddha karanArAM liMga che tema prayoga paNa che. nIce pramANe prayoga-anumAna karI zakAya che. pakSa-cokkasa niyamanI vyavasthApUrvaka thanAra varSAdi ane vanaspati AdinAM je pariNAmo.. sAdhyayathAsva-potapotAnA pariNAmI kAraNathI bhinna apekSAkAraNa evuM je bIjuM dravya che tenA saMbaMdhanI apekSAvALA utpanna thanArA che. hetu-1. niraMtara ekarUpa pariNAma na hoya chate cokkasa vyavasthApUrvaka utpanna thatA hovAthI... 2. te ja vakhate kAryarUpe thatA hovAthI... 3. te te pariNAmane prApta thatA hovAthI.. daSTAMta-jema potAnAthI bhinna evA rUpanA nizcaya karavAmAM tatpara cakSu, rUpanA vijJAnamAM bahAranA prakAzanI apekSA rAkhe che. jema potAnAthI bhinna evA rUpanA nizcaya karavAmAM tatpara cakSu, rUpanA vijJAnamAM bahAranA prakAzanI apekSA rAkhe che tema niraMtara ekarUpa pariNAma na hoya chate cokkasa vyavasthApUrvaka utpanna thatA hovAthI, te ja vakhate kAryarUpe thatA hovAthI, te te pariNAmane prApta thatA hovAthI cokkasa niyamanI vyavasthApUrvaka thanAra varSAdi ane vanaspati AdinAM je 1. indranuM vaja 2. rekhAnA AkAra jevo AkAzamAMthI paDato tejano samUha. Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra 562 pariNAmo che te potapotAnA pariNAmI kAraNathI bhinna apekSAkAraNa evuM je bIjuM dravya che tenA saMbaMdhanI apekSAvALA utpanna thanArA che. athavA saiddhAntika dRSTAMta : sva siddhAntamAM dharma-adharma dravyanA upakArathI pedA thayela jIvanI gati ane sthitinI mAphaka. arthAt jIva ane pudgalanI gatimAM jema jIva ane pudgala potAnAthI bhinna dharma dravyanI ane sthitimAM adharma dravyanI apekSA rAkhe che. tema varSAdi ane vanaspati pariNAmo potapotAnA pariNAmI kAraNathI bhinna dravyanI apekSA rAkhe che. matalaba jIva ne pudgala dravyanI gatimAM jIva ne pudgalathI bhinna dharma dravya apekSAkAraNa che, sthitimAM adharma dravya kAraNa che tema varSAda ane vanaspati pariNAmo je apekSAvALA utpanna thanArA che temAM apekSA kAraNa koNa...? " ....kALa... ' A kALa aDhIdvIpamAM hovA chatAM bhogabhUmimAM kALanuM koI liMga nathI. kema ke tyAM vyavasthita pariNAma che. kAraNa ke pedA thatA padArthono kALa svayaM svabhAvathI ja apekSArUpa hetu hyo che paNa nirvartaka hetu nathI. prazna :- bhogabhUmimAM kALanuM liMga saMbhavatuM nathI ane kALa che ema kaho che to aDhI dvIpanI bahAra paNa kALane kema svIkAratA nathI ? vaLI tyAM vartanA che ane paratvAparatvAdi liMga che. pratyakSa dekhAtA kALanA liMgathI jema bharatakSetramAM kALa che tema manuSyakSetranI bahAra paNa kALa che ema kema nathI svIkAratA ? uttara :- manuSyakSetranI bahAra avizeSathI bhAvonI vartanA hovA chatAM te vartanAmAM kALanA liMgano abhAva che. tethI manuSyakSetranI bahAra vartanAnI siddhimAM je kALa liMgatva hetu Apyo che te asiddha che. kema ke 'badhI vartanAo kALanI apekSAvALI che' Ama che nahIM paNa jyAM kALa che tyAM A kALa vartanAdi AkAre pariName che Avo niyama che. mATe manuSyakSetranI bahAra kALa nathI, vartanA che. have ahIM koI zaMkA kare ke-- zaMkA :- bahAranA dvIpomAM bhAvonI je vartanA che te kALApekSa che. kema ke vRtti zabdathI te kahevAya che. jema koI paNa jAtanA prayoga' vagara ahIMnA (bharatAdinA) AmromAM phUlavRtti 1. prayoga vagara AmrAdinAM phUlo koI paNa kALe na thAya. enI je mosama hoya te mosamamAM ja thAya che ane prayogathI koI paNa kALe thaI zake che eTale AmrAdinAM phUlo kAlApekSa che ema samajAya mATe 'prayoganirapekSa' e vizeSaNa che. Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 563 adhyAya-5 sUtra-38 vartanA che. AmranA phUlanI vartanA kALanI apekSA rAkhe che tema manuSyalokanI bahAranA padArthonI je vartanA che te kAlApekSa hovI joIe. eTale tyAM paNa kALa mAnavo joIe. samAdhAna - A anumAna paNa yogya nathI. kAraNa ke saMprati (hAla) vidyamAna hovAthI aloka paNa varte che. eTale ke aloka paNa vRtti zabdathI kahevAya che. paNa tyAM (alokamAM) kALa nathI. eTale jyAM vRtti hoya tyAM kALanI apekSA joIe ja tevuM nathI. Ama vyabhicAra che. athavA samaya e vRtti che eTale varte che paNa samaya e kALanI apekSA rAkhato nathI. samayamAM vRttitva che paNa kAlApekSatva nathI. Ama vyabhicAra che. tethI kALa manuSyalokamAM ja che. vaLI A kALa pariNAmI dravya che. kiMtu motInI mALAmAMthI chUTA paDI gayelA maNinI jema pUrva ane apara koTIthI rahita eka vartamAna samaya ja che evuM svIkArAya nahi. jo pUrvApara koTi rahita eka samaya ja svIkArAya to samayano niranvaya utpAda ane vinAzano prasaMga Avaze ane ethI eka nayanuM avalaMbana thaze. mATe jo kALane pariNAmI dravya mAnavAmAM Ave to niranvaya samayanA utpAda ane vinAzano prasaMga Avaze nahIM, ane eka naya tarapha pratipAdanano prasaMga paNa Avaze nahi. AthI arpita dravyArthika nayane anusaranArA eTale ke paryAyArthika nayane anusaranAra saMtAnane mAne che, paNa dravyane mAnatA nathI tethI temanA matamAM pUrvasamaya ane uttara samaya ja che. vartamAna samaya ja arthAt pUrva samaya ja uttara samayarUpe utpanna thAya che kema ke samayano tevA prakArano pariNAma che. arthAt samayano tevA prakArano pariNAma hovAthI je vartamAna samaya che te ja uttara samaya rUpe utpanna thAya che. A pramANe tene mAnavuM paDaze paNa apUrva-pUrvamAM na hoya teno utpAda thato nathI. dA. ta. khapuSpa Adi. AkAzakusuma apUrva che. pUrvamAM koI kALe hotuM nathI to te AkAzakusumano utpAda thato nathI. eTale ke jo niranvaya utpAda mAnavAmAM Ave to asatuno utpAda mAnavo paDe ane asano utpAda manAya to khapuSpano paNa utpAda mAnavo paDe. Ama niranvaya utpAda manAya nahi. e ja pramANe vinAza paNa niranvaya manAya nahIM. kema ke (1) vinAza e kArya che, (2) tenI saMtatimAM AvI jAya che, (3) saMtatinI upAjya kSaNa nirUpa che. eTale ke vinAza e kAryarUpa hovAthI, saMtatimAM AvI jato hovAthI, saMtatinI upAjya kSaNa nirUpa hovAthI te niranvaya mAnI zakAya nahIM. (1) jo vinAza e kArya che to teno koI AdhAra hovo ja joIe. kArya e AdhAra oya che mATe vinAzano koI AdhArabhUta padArtha mAnavo paDe. (2) pUrva samaya ja uttara samayarUpe utpanna thAya che eTale pUrva samayano vinAza, uttara Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa64 tattvArtha sUtra samayano utpAda A rIte saMtatimAM vinAza AvI jato hovAthI niranvaya kevI rIte saMbhave ? vaLI utpAda ane vinAza sarvathA nirAdhAra ja hotA nathI. prauvya te baMneno AdhAra che. kema ke drauvya hoya to ja utpAda ane vinAza baMne hoya che. A rIte paryAyArthika nayane anusaranArAe paNa kALa dravya mAnavuM ja paDaze. vaLI pUrvamAM paratva ane aparatva vagere je kALanuM liMga kahevAyuM che te nayAntaranA abhiprAyathI ja che. jo nayAntara na mAnIe to paratvAparatva e sthitivizeSanI apekSAvALA kahevAze. arthAta paravAparatvanuM apekSAkAraNa sthitivizeSa che. kema ke 60 varSavALA karatAM 100 varSavALo "para" che ane 60 varSavALo "apara' che. A sthAnavizeSa ja che. 60 varSa, 100 varSa A je AMkaDA che te sthitinA ja che. ane A sthiti sattvanI apekSA rAkhe che. tethI bhAvonuM astitva hovAthI sthiti che ane bhAvomAM je astitva che te anapekSa che e kaheluM che. matalaba bhAvonuM astitva koInI apekSA rAkhatuM nathI. mATe paravAparatva e kALanI apekSAvALA nathI. vaLI yaugapaghathI je kALanI siddhi karo cho te paNa nahIM banI zake. kema ke e yaugapadya paNa kartAomAM vyavasthita che te ja kartAonI koI kriyAvizeSanI apekSA rAkhe che paNa kALanI nahIM. A kriyAvizeSo te kriyAothI atyaMta bhinna kahI zakAya tema nathI ane vaLI jyAre kAkatAlIyanyAyathI eka kartA tevA prakAranI kriyAne prApta thAya che tyAre bIjo paNa kartA te ja pramANe te kriyAmAM pariNata hoya che tyAre "yugapa" Avo vyapadeza thAya che. AvI ja rIte "ayugapata" mAM paNa samajI levuM. A pramANe cira' ane kSipra' A prayogane laIne kALanI siddhi karI hatI tene mATe paNa A ja vistAra che. kema ke "cira' ane "kSipra' A baMne gatinI apekSA rAkhanArA che ane gati to paramANu Adi dravyone AdhIna che. tethI eka nayanA AlaMbanathI ja kALanI siddhi che. upara mujaba ApaNe baMne nayathI kALano vicAra karyo. tyAre koI prazna kare che ke - prazna :- tame zarUAtamAM eka nayanuM AlaMbana laIne stra ane arthano AraMbha karyo ane upasaMhAra to tame be nayathI karI rahyA cho te zA mATe ? A pramANe AkSepa karyo tenuM pratividhAna karatAM kahe che ke uttara :- vivikta arthavALAM sUtro che tenA artha batAvavA che mATe AraMbha ane upasaMhAra bhinna rIte karavAmAM Avyo che. kAraNa ke AgamamAM bIjAM dravyothI juduM chaThTha kALadravya Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 565 adhyAya-5: sUtra-38 batAvyuM che. tyAM eka naya pravartamAna che. arthAt eka dravyArthika nayathI batAvyuM che. jaina pravacanamAM koI eka naya saMpUrNa vastunA svarUpanuM pratipAdana karavAmAM samartha nathI. kAraNa ke te ja nayathI viruddha pratipAdana karanAra nayane anusaranAruM sUtra bIjA AgamamAM hoya che..... "kimida bhaMte'..... A sUtra astikAya paMcakathI abhinna kALanuM pratipAdana karavA mATe tIrthakara bhagavaMte upadezya che. A sUtrano artha e ja che ke "kALa jIva ane ajIva dravyano paryAya che." jaNAya te kALa' arthAt khAsa paryAyotpAdananuM je saMkhyAna (jJAna) athavA jenAthI vastu jaNAya te kALa....ane te vartanAdirUpa kALa dravyano ja paryAya che. temAM pote sadbhAvathI vartatA arthane je prere che "tuM varta" "tuM varta" "varta ja te vartanA. "vRta dhAtune 'athANazo yuvuM (pA. a. 3, pA. 3, sU. 17) A sUtrathI hetumAna arthamAM prin pratyaya thayo che. A pramANe bhAvamAM strIliMgamAM "vartanA' zabda thayo che. eTale "vartanA" kriyA che. ane A kriyA vartatA bhAvathI abhinna che. e ja kALa che. kema ke te vastuno eTale vartatA bhAvano pariNAma che. dravya ja kALa che. ahIM karmadhAraya samAsa che. te dravyanI sAthe abhedanI vivalAthI che. kema ke vartanAdi kriyAothI bhinna koI dravya nathI. eka paNa samaya pratyeka dravyomAM abhedathI rahenAro che. tethI jeTalAM dravyo che teTalA samayo thayA. eTale samayo paNa anaMta che. ane dravyanA be prakAra che. (1) jIvadravya, (2) ajIva dravya. mATe jIva ane ajIvo ja samaya, AvalikA Adi zabdonA bhedathI kahevAya che. kema ke A badhA (samaya Adi) te te jIva ane ajIva dravyonAM pariNAmo che. pariNAma ane pariNAmIno abheda che. mATe samayAdi kALa e jIvAjIvArirUpa che.**** kema ke dravyAstika naya kevala dravyArthatArUpa dravyane eka, abhinna ane sarvavyApI mAne che. tathA vyatireka-vizeSane atyanta dUra kare che. ane anvaye mAtra-sAmAnyano ja saMgraha kare che. matalaba dravyArthika naya eka dravyane ja mAne che. dravya sivAya paryAyane mAnato nathI eTale enA manamAM anvaya-sAmAnya (dravya) ja che ane A badhAmAM vyApta che, paNa vizeSa nathI. A dravyArthika naya, vizeSanA upacArapUrvaka eka kALa sAmAnyane ja svIkAre che. AthI vartanA' e jIva ane ajIvanA viSayavALI che. A vartanA sAdi sAMta vagerenA bhedathI cAra prakAre che. te vartanA dravyArthika nayanA mate kALa che. 1. sidi0 1 / 3 / 222 Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 tattvArtha sUtra A vartanA deva, siddha, bhavya, abhavya, skandha, anAgata, atIta, AkAza vagerenA dakhaMtathI sAdhya che... te A rIte... devanI vartana e sAdi sAMta che, siddhonI vartanA e sAdi anaMta che. bhavyonI vartanA e anAdi anaMta che. abhavyonI vartanA e anAdi anaMta che. tevI rIte skandamAM vartanA e sAdi sAMta che. anAgatamAM vartanA e sAdi anaMta che. atItamAM vartana e anAdi sAMta che, AkAzamAM vartana e anAdi anaMta che. addhAkALa (vyavahAra kALa) paNa sUryAdi kriyAthI je viziSTa che te ja che. tethI adhdhAkALa paNa dravyathI judo nathI. kAraNa ke je AkAzakhaMDa svayaM sUrya vaDe ane svayaM aMzuo vaDe saMyukta che tenuM divasa evuM nAma che, ane AnAthI je anya che te rAta che. te ahorAtra(divasa ane rAta)no parama sUkSma, jeno viccheda-nAza thaI zake nahIM evo koI atibhAgI bhAga che te samaya kahevAya che. A samayano je samudAya vizeSa che te AvalikA vagere kahevAya che. te A samaya vagere addhAkALa che je samayakSetramAM che. A dravyakALathI vyatirikta judo nathI. A pramANe dravya naya ke je prathama upanyasta paryAya nayanA virodhIpaNe pravarte che-virodhI che. arthAt pahelA bheda vizeSagrAhI nayathI kALanuM nirUpaNa karyuM hatuM teno dravyanaya virodha kare che. A ekalo dravyArthika naya sakaLa vastunA sadbhAvanA pratipAdana mATe asamartha ja che. samasta vastunuM pratipAdana to ubhaya naya laIe to ja thAya. ubhaya nayathI vastuno svabhAva pratipAdana karAya to ja vastunuM pratipAdana niravadya-nirdoSa bane che. sUtramAM eka matano upanyAsa karatAM pU. sUtrakAra mahArAjano paNa A ja abhiprAya che. sUtramAM sUtrakAra mahArAje "tye kahyuM. eTale A pramANe "ve keTalAka AcAryo kahe che ane vaLI bIjA AcAryo bIjI rIte kahe che. arthAtu keTalAka AcAryo dravyanayane pradhAna rAkhIne kALane dravya kahe che, jyAre AcAryo paryAya nayane pradhAna rAkhIne kALane paryAya kahe che. ...paNa... ApaNe baMne nayathI nirUpaNa karavuM joIe. kema ke sAmagrImAM ja eTale ke baMne nayothI vicAraNA thAya to ja samyajJAna prApta thAya che, paNa bIjA koI prakArathI thatuM nathI. A pramANe prasiddha evA kALadravyathI varce varte che ane vartaze. A viSayane karanAro aneka prakArano vyavahAra pratIyamAna thAya che. Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 H sUtra-39 567 avataraNikA : dravyanA lakSaNanA adhikAramAM A 38mA sUtramAM 'kALa e dravya che'. A pramANe pratipAdana karavAnI icchAthI "taatye A sUtra kahyuM... ane A kALa dravya che to enA dvArA upakAra thavo ja joIe. tethI dharmAstikAyAdi dravyonA upakAra batAvatA upakAranA ja prakaraNamAM kALano upakAra 'vartanAdi' che te pramANe pahelA ja pratipAdana karyuM che. tathA dharmAdi dravyonA asaMkhyAta pradezo che te pramANe ...dharmadharmayoH' ityAdi sUtranA samudAya vaDe dharmAstikAyAdi dravyonA pradezanuM parimANa karyuM che. A kALadravyanuM pradezanuM parimANa kahyuM nathI. to te kALadravyamAM te pradezaparimANanI vivakSAthI A navuM sUtra kahevAya che 'soDanantasamayaH' athavA kALa dravyane keTalAka ekAMtathI eka apariNAmI icche che mAne che. te ekAMtamatane dUra karatA pU sUtrakAra ma. sUtraracanA kare che ke-- sonAntasamayaH // 1-31 // sUtrArtha :- te kALa anaMtasamayarUpa che. -- TIkA :- sUtramAM je "so eTale ke "sa' che te A sUtranI pahelAnA sUtramAM je kALa nAmanuM dravyavizeSa kahyuM che tenuM grahaNa kare che. te kALa anaMta samayavALo ane pariNAmI che. temAM jeno vibhAga thaI zake nahIM evo ane parama niruddha evo je kALa che te samaya che. te samaya kALano (kALadravyano) avayava che. ane te samayarUpa kALa e gauNa-aupacArika nathI kiMtu pAramArthika che. sUtramAM je 'anaMta' zabda che te saMkhyAne kahenAro che. 'anaMtA samayo e ja paryAyo che--vizeSo che jenA te anaMtasamayavALo che.' A rIte 'anantasamaya:' sUtranA A sAmAsika zabdano artha che. saMpUrNa sUtranA arthanuM ghaTana A pramANe che ke-- 'pUrvamAM kahela te kALa dravya anaMta samayavALuM che.' sUtra-37mAM dravyanuM lakSaNa batAvatAM kahyuM ke--'guNaparyAyavALuM' hoya te dravya kahevAya. to kALa e dravya che. anaMtA samayarUpa paryAyavALuM che. tethI dravyanuM lakSaNa emAM ghaTI jAya che. sarva dravya anaMtaparyAyavALuM ja iSTa che. te paryAyo be prakAre che : (1) sva paryAya (2) 52 paryAya eka dravyanA svaparyAya ane para paryAya AvA bhedavALA anaMtA paryAyo hoya che. dA. ta. jema eka paramANu che. tenA zukla (varNa), surabhi (gaMdha), tikta (rasa) vagere paryAyo che te svaparyAyo che ane te paramANu vyaktithI bIjA paramANu dravyamAM rahela saMsthAna ane Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 tattvArtha sUtra varNAdi e paraparyAya che. tevI rIte anaMta pradezavALA vartanAdi lakSaNavALA eka kALa dravyanA bIjA paNa sattva, zeyatva, dravyatva, kAla- vagere arthaparyAyo ane atIta, vartamAna ane anAgata zabdothI vAcya pariNAmavizeSa evA vacanaparyAyo anaMtA ja che. A ja vAtane pU. sUtrakAra ma. bhASyathI spaSTa kare che. bhASya - te A kALa anaMta samayavALo che. temAM vartamAna samaya eka ja che, tathA atItakALa ane anAgatakALa anaMta che. TIkA :- ahIM bhASyamAM rahelo sa cAlu vAtane grahaNa karanAra che. ahIM kALanuM prakaraNa che tethI e sarvanAma hovAthI bhASyamAM rahelA "puSa' zabdathI kALanuM ja anusaMdhAna thAya che... ane je "ra zabda che teno artha hetu che. eTale "je kAraNathI anaMta samayavALo che tethI te A kALa pariNAmI che." anAdi anaMta evI samayanI paraMparAmAM saMkhyAno nirdeza thaI zake nahIM tethI viziSTa saMkhyAnA nirUpaNa mATe pU. bhASyakAra ma. bhASyamAM "anaMta samaya' A zabdathI samayanI anaMta saMkhyA kahI che. eTale kALa pradezavALo che. kema ke kALa e dravya che. dA. ta. jema AtmA ane AkAza e dravya che to pradezavALA che tevI rIte kALa paNa dravya che to sapradeza che.. ane pradezavALo che tethI AkAza ane AtmAnI jema kALa pariNAmI paNa che. have bhASyanI bIjI paMktino artha vicArIe chIe. tatra te kALa dravyamAM je vartamAna che te samayarUpa eka ja pradeza che. te samaya kevo che? tiryam aDhI dvIpa ane be samudra vyApI che. Urdhva 900 yojana ane adho 900 yojana Ama Urdhva ane adholokamAM 1800 yojana pramANa che. kALanA chedathI anavayava che. kSetranA chedathI paNa anavayava hovA chatAM kalpita avayavavALo che. bhAvabhedathI vikalpa sAvayava che. te A rIte bAkInAM dravyone upakAraka che. zeSa dravyo upakArya che ane A upakAraka che eTale bAkInAM dravyo sAthe upakArya upakAraka bhAva hovAthI sAvayava che ane potAnAmAM rahela agurulaghu pariNAmathI anavayava che. joke A koI amAro ekAMta Agraha nathI ke kALa anavayava ja che. kiMtu vibhajaya ane avibhaya padArthanA kathanathI arpitAnarpitathI siddhi thatI hovAthI kALathI ane dravyathI arpita Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-39 569 - karIe tyAre anavayava che. kema ke utpatti pachI vinAzI che. eka samayanA kALakRta vibhAgo che ja nahIM. eTale kALathI arpita karIe tyAre anavayava che. jema kALakRta dezathI anavayava che e pramANe dravyakRta dezothI paNa anavayava che. kSetrathI ane bhAvathI sAvayava ja che. eTale vartamAna samaya ekAMte anavayava nathI. utpadyamAna (vartamAna) samaya e pariNAmI kAraNa che ane atIta samaya e kArya che. A vartamAna avasthAno anubhava karIne vRtta (atIta) paryAyano anubhava karaze ... ane vartamAnapaNAne pAmelo che AthI vartaze paNa..... A pramANe eka eka samayanI dravyatA che. arthAt eka eka samaye vartamAnAdi paryAyavALo che. ane vartamAna samaya paryAyavALo hovAthI "paryAyavad dravya ...' A lakSaNa ghaTe che. AthI pradezarUpa avayavanuM bahupaNuM che. kALanA pradezarUpa avayavo ghaNA che. tethI kAya" zabdathI vyapadezya paNa banI zake paNa kALadravyanA pradezarUpa avayavothI kAyatA nathI. kema ke rUDhithI pAMca astikAyothI ja pravacanamAM vyavahAra che. Agamano vyavahAra che ema kahIne kALanI astikAyanAno apadvava karI zakatA nathI. kema ke AgamamAM to koI sthaLe nityatAno vyavahAra che ne koI ThekANe anityatAno vyavahAra che. ekAMtathI nitya ane ekAMtathI anitya mAnavuM e yukta nathI. matalaba Agamane laIne ekAMtathI kALamAM astikAyatA nathI. athavA astikAyatA che ja AvuM ekAMta nirUpaNa karI zakAya nahi. have A prasaMgathI saro. have ApaNe cAlu viSayane anusarIe chIe. bhASyanI bIjI paMktinI vicAraNA zarU karI hatI ke vartamAna eka samaya che.' A pramANe nirUpaNa karIne have e ja pramANe atIta ane anAgata kALanI samayarAzinI keTalI saMkhyA che tenA nirUpaNa mATe AgaLanuM bhASya racyuM che te A pramANe - "atIta ane anAgata kALanI samayarAzimayo anaMtA che'.. vartamAnanI avadhivALA atIta samayo sAMta che ane saMtatithI anAdi che mATe anaMtA che. te pramANe vartamAnanI avadhivALA anAgata samayo sAdi che ane saMtatithI ja aMtathI rahita che mATe anaMtA che. bhASyamAM rahela "Ananya' zabda anaMta zabdane bhAvamAM ya pratyaya lAgavAthI banyo che. Ananya' e saMkhyAvAcI guNa che. A "Ananya' e saMkhyaya saMkhyA ke asaMkhyaya saMkhyAnuM nAma nathI kiMtu anaMta saMkhyAnuM Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 tattvArtha sUtra ja nAma che. zabdano artha samuccaya che. eTale atItakALa ane anAgatakALanI samayarAzisamayanI saMkhyA anaMta che. ' A atItakALa ane anAgatakALa dharmAstikAyAdithI alpabahatvanI vicAraNAmAM ja judA ja kahelA che paNa paMcAstikAyanA dharmapaNa kahyo nathI. arthAta pAMca astikAyanA paryAyarUpe kahyo nathI. svataMtrakALa dravya kahyuM che. have alpabadutvanI vicAraNAmAM kALane judo batAvyo che te batAve che - abhavyothI anaMtaguNA siddho che. siddhothI atIta samayanI rAzi asaMkhyAtaguNa che. A atIta samayanI saMkhyAthI bhavyo anaMtaguNA che. A bhavyothI anAmata kALanA samayo anaMtaguNA che. A alpabadutva tyAre ghaTI zake ke jayAre pAMca astikAya ane kALa dravya judA mAnavAmAM Ave. mATe kALa dravya pRtha che evuM svIkAravuM joIe. jaina zAsanamAM be nayathI vicAravuM joIe. paryAya nayathI kALa e jIvAjIvAtmaka hovAthI paryAya che ane dravyArthika nayathI kALa e dravya che. kALa dravya ja nathI AvuM ekAMtathI pratipAdana thAya nahIM ane kALa e paryAya ja che. A pramANe paNa ekAMtathI pratipAdana thAya nahIM. kathaMcita kALa e dravya che ane kathaMcita kALa e paryAya che. eTale kALamAM dravyatA ane paryAyatA sApekSa che. avataraNikA bhASya :- ahIM A adhyAyamAM sU. 37mAM tame guNaparyAyavALuM dravya che' ema kahyuM to temAM guNo kayA che? A prazna thayo eTale have teno javAba apAya che. TIkA - bhASyamAM "gaDhAda..." A vAkyathI saMbaMdha jaNAve che. dravyano adhikAra hovAthI paryAya sahita kALa dravyane kahIne guNa ane paryAyanA svarUpanuM nirUpaNa karavAnI icchAvALA bhASyakAra bIjA pAse prazna karAve che ke tame guNa, paryAyanuM pariNAmI kAraNa dravya che ema batAvyuM temAM guNo koNa kahevAya ke je guNo vaDe dravya guNavALuM kahevAya che ? ahIM koI prazna kare ke dravyanA lakSaNamAM guNa ane paryAya be che to ekalA guNano ja prazna kema karyo ? paryAyano prazna kema na karyo ? tenA javAbamAM kahe che ke-ahIM guNanA grahaNathI paryAyo paNa grahaNa karelA samajI levA jethI paryAyano judo prazna nathI karyo ane pUrvamAM guNa ane paryAya eka che ema paNa pratipAdana karavAmAM AvyuM che. mATe guNano prazna karyo che. Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5H sUtra-40 571 A pramANe kahe chate praznakAre prazna pUchyo tyAre pU. AcArya bhagavaMta pharamAve che ke - ahIM kahevAya che.....zuM...? guNanuM svarUpa kahevAya che. jevA dravyanA guNo che tevA guNonuM pratipAdana karAya che... A pramANe javAba ApatA pU. sUtrakAra ma. nUtana sUtra pharamAve che ke vyAzrayA nirA guNA | dha-40 || sUtrArtha - dravyanA AzrayavALA ane guNonA Azraya vagaranA guNo che. TIkA :- sUtramAM rahelA "vyAyA' zabdano vigraha batAvI sAmAsika artha karAya che. dravya mAtrA: zeSAM te vyAyA. sthityaMza e dravya che. te (dravya) Azraya che jeono pariNAmavizeSa guNonuM je pariNAmI kAraNa che te dravya guNono Azraya che. ahIM pariNAmI ane pariNAmarUpa Azraya-AzrayI bhAva che paNa kuMDa ane boranI jema AdhAra-AyarUpa nathI. kuMDa e borano AdhAra che ane bora Adheya che tevI rIte pariNAmI ane pariNAmano AdhAra-Adheya bhAva nathI paNa Azraya-AzrayI bhAva che. prazna - guNa ane guNI(dravya)no samavAya saMbaMdha hoya che to zuM guNa ane dravyano samavAya saMbaMdha che ? uttara :- nA, dravya ane guNano samavAya saMbaMdha yukta nathI. dravya ane guNano samavAya saMbaMdha banI zake nahIM, kema ke dravya ane guNano AdhAra-Adheya bhAva nathI paNa Azraya-AzrayI bhAva che tethI dravya ane guNano samavAya banI zake nahIM. mATe pariNAmI ane pariNAmano samavAya saMbaMdha banI zakato nathI. A rIte dravya ane guNono samavAya saMbaMdha prApta nathI mATe samavAya saMbaMdha teono yukta nathI. A vAta samajAvI. chatAM abhyapagamavAdathI samavAya saMbaMdha svIkArIe to zuM thAya ? nIce pramANe aneka doSo Ave. - jo dravya ane guNono samavAya saMbaMdha che to e samavAyano guNa sAthe zo saMbaMdha che? samavAyano ane guNono je saMbaMdha che te zuM samavAya saMbaMdha che ke bIjo koI saMbaMdha che ? jo samavAya saMbaMdha mAnavAmAM Ave to te samavAyano ane guNono je saMbaMdha che tenuM zuM nAma che ? jo samavAya saMbaMdha enuM nAma che ema kahezo to anavasthA Avaze. arthAt eno zo saMbaMdha che ? eno zo saMbaMdha che ? A praznanI paraMparA ja UbhI raheze paNa javAba nahIM Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 tattvArtha sUtra Ave. mATe samavAya mAnI zakatA nathI. jo have kaho ke samavAya ane guNono bIjo saMbaMdha che to Agamavirodha spaSTa che. A rIte abhyapagamavAdathI samavAya saMbaMdha svIkArAya to anavasthA, Agama virodha Adi aneka doSo Ave che. have bIjI rIte vicAra karIe chIe. samavAyI eTale samavAyavALA je dravya ane guNa che teno samavAya saMbaMdha che. to te samavAya saMbaMdha dravya ane guNamAM kayA saMbaMdhathI rahe che? zuM saMyogathI rahe che ke samavAyathI? saMyoga saMbaMdhathI samavAya dravya ane guNamAM rahI zakato nathI. kema ke samavAya e dravya nathI. be dravyono ja saMyoga manAya che. dravya ane guNano saMyoga hoto nathI. eTale dravya ane guNamAM samavAya saMbaMdhathI rahI zakato nathI. have jo samavAya saMbaMdhathI samavAya dravya ane guNamAM rahe che ema kaho to te samavAya paNa anya samavAya saMbaMdhathI rahe. ema pUrvamAM batAvelI anavasthA kAyama rahe che. (mATe pariNAmI (dravya) ane pariNAma (guNa) vizeSa teno samavAya banI zakato nathI. tethI Azraya-AzrayIbhAva pariNAmI-pariNAma svarUpa che paNa AdhAra-AyarUpa nathI.) A pramANe jyAre samavAya TakI zakato nathI tyAre nyAyavArtikakAra (udyotakara) kahe che ke- samavAya e vRtti ja nathI. kyAMya rahelo ja nathI. samavAyano koI Azraya nathI. anAzrita ja che. eTale A saMbaMdha svataMtra che. A vArtikakAranuM kathana paNa yukta nathI. kema ke dravya ane guNamAM samavAya koI paNa saMbaMdhathI Azrita nathI arthAt dravya ane guNa jo samavAyano Azraya koI paNa saMbaMdhathI na bane to koI paNa saMbaMdhathI guNa sAthe dravya saMbaddha nahIM thAya. Ama samavAya padArtha dravya ane guNamAM anAzrita hovAthI ghaTa-paTAdinI jema dravya ane guNonI sAthe asaMbaddha raheze. jema ghaTano Azraya paTa nathI ane paTano Azraya ghaTa nathI to ghaTa paTanI sAthe, paTa ghaTanI sAthe saMbaddha nathI. kema ke ghaTa-paTano paraspara samavAya lakSaNa saMbaMdha nathI. 1. Agama virodha A rIte samajAya che ke-vaizeSikanA Agama pramANe samavAya ane guNano svarUpa saMbaMdha che ane te saMbaMdha samavAyathI bIjo che ema kahIe to paNa barAbara nathI. kema ke svarUpa saMbaMdha to Adheya-samavAya, adhikaraNa-guNarUpa ja hovAthI guNa ane samavAyano saMbaMdha paNa samavAya pratiyogIrUpa ja che, ane chatAM jo guNa ane samavAyano bIjo saMbaMdha-kAlika saMyogAdi mAne to Agama virodha sva=Adheya adhikaraNa tarUpa ja saMbaMdha=svarUpasaMbaMdha che. jo samavAya paNa dravya hota to to te samavAya dravya-(ghaTAda) dravyamAM saMyoga saMbaMdhathI rahI zakata paNa samavAya padArtha to dravya ane guNAdithI judo padArtha che. Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-40 573 Ama koI paNa rIte saMbaMdha na manAya to dravya guNonI sAthe saMbaddha thaze nahi. mATe dravya e pariName che ane guNa-paryAyo e pariNAmavizeSa che. ane te guNo nirguNa che. zukla ghaTa-kapAla vagere guNa-paryAyonA bIjA guNa-paryAyo nathI. pariNAmI je dravya che teno zuklAdi pariNAma che ane ghaTa-kapAla saMsthAna vagere pariNAma che. paNa te zuklAdinA ja bIjA zuklAdi ke ghaTa-kapAla Adi saMsthAnanA bIjA saMsthAna vagere pariNAmo nathI. mATe guNo nirguNa kahevAya che. A ja arthane sUtrakAra bhASya vaDe skuTa kare che. bhASya :- dravya emano Azraya mATe te dravyAzrayA kahevAya che. e guNonA guNo nathI mATe guNa. guNa vagaranA-nirguNa kahevAya che. yugapabhAvI ke ayugapalphAvI guNa-paryAyarUpa pariNAmane yogya je dravya, sthiti eTale sAmAnyarUpa A dravya utpAdavyayasvarUpa jJAnAdi, zuklAdi, ghaTa-kaLaza Adino Azraya che. arthAta pariNAmI je padArtha te dravya che. kAraNa ke te dravya jJAnAdi, zuklAdi, ghaTa-kaLazAdipaNe pariName che, ane vaLI pAcho te AkAre pAcho phare che arthAta pAcho TaLI jAya che ane dravyapaNe dravya rahe che. te dravya guNa ane paryAyarUpa pariNAmano Azraya che mATe guNa ane paryAya vyAzrayA che. bhASyamAM prathama je rUti zabda che teno artha evakAra che. evakAra avadhAraNa kare che ke pariNAmi-pariNAmarUpa ja Azraya-AzrayI bhAva che, bIjA koI rUpe nathI. A pariNAmI ane pariNAmano dravyArthika nayanI apekSAe abheda ane paryAyArthika nayanI apekSAe bheda vicArI levo. A be nayathI ekatva ane anyatvanI bhajanA che. te bhajanAvidhino bhASyakAra upanyAsa kare che... na ...ityAdi e jJAnAdi ane zuklAdi guNonA anya koI guNo nathI mATe nirguNa che. A vAta dravyathI guNane bhinna mAnavAmAM Ave tyAre banI zake. arthAt guNa-guNIno bheda hoya to bane. A rIte guNa-guNIno bheda che. paraMtu te guNa-guNIno ekAMtathI bheda nathI. ahIM bhASyamAM (bIjo) rUti zabda che te abheda nayanA upanyAsa mATe che. AnAthI dravya ane guNano abheda batAve che. - 'na muII: sanatIti' A vAkaya bhedanayapradhAna che. paraMtu bheda ja paramArtha che evo jaina siddhAMta nathI. kema ke jaina siddhAMta sakaLa vastu bhedabhedarUpa svIkAre che. AthI jayAre dravya ja jJAnAdirUpe athavA zuklAdirUpe tevuM pariNata thAya che tyAre dravyanuM tAdAbhyapaNuM hovAthI guNonuM svarUpa bhinna nathI. A rIte zuddha dravyAstika nayanA abhiprAyathI ananyapaNuM-abheda ja nairguNya che. Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 tattvArtha sUtra paryAyanayanI vivakSAmAM to paryAyanayanI pradhAnatA hovAthI bhinna che. ahIM koI AzaMkA kare ke - prazna :- satu guNonuM nirguNapaNuM ciMtavo cho paNa atyaMta zuddha dravyAstika nayanA pakSamAM guNo ja nathI to pachI guNonuM ananyapaNuM abheda dravya sAthe kaho cho te kevI rIte ? uttara :- guNo nathI A vAta yukta nathI. guNo sat che paraMtu dravyathI atirikta-bhinna nathI. abhinna che. jo te dravya zuklAkArathI pariName che tyAre kRSNAkAra pariNAma nathI eTale guNonuM nirguNapaNuM spaSTa che. avataraNikA bhASya :- ahIM "mannAha 34 javatA' (sU. 36)" A vAkyathI saMbaMdha batAvatAM kahe che Ape kahyuM ke_baMdhamAM sama ane adhika pariNAmika che to temAM pariNAma e zuM che? ahIM enA javAbamAM kahe che ke - TIkA- "ahIM tame kahyuM che' ItyAdi vAkyaracanAthI bhASyakAra saMbaMdha kahe che ke tame baMdhamAM sama ane adhika pAriNAmika che arthAt tulya, tulya guNano pariNAma kare che, hIna guNano adhika guNa pariNAma kare che tathA nAmAdi sUtranA bhASyamAM A kahyuM che ke - bhAvathI dharmAdi dravyo guNa ane paryAya sahita prApti-lakSaNa-pariNAma lakSaNavALA kahevAze. prApti eTale pariNAma' evo artha samajavo. ane te pariNAma sakaLa dravyano viSaya ja che. pUchavAnI icchAvALo pUche che ke-sUtramAM ke bhASyamAM tame je pariNAma zabdano prayoga karo cho te "pariNAma' zabdano vAcyArtha zuM che ke jene laIne A kahyuM ke-samaguNavALo ke adhika guNavALo pariNAmane prApta kare che. praznakAra ema samajIne pUchI rahyo che ke-bIjA koI pariNAmane pedA kare che ke te ja dravyavizeSa svarUpane nahIM tyajatA-choDatA vaizistrane prApta karatA tevA thAya che ? A pramANe saMdeha bhajanArAe pUchyuM tyAre bhASyakAra kahe che ke -"ahIM kahevAya che? zuM kahevAya che ?....te je pUchyuM te....zuM pUchyuM..? pAMca prakAranA ke cha prakAranA dharmAdi dravyonA pariNAmano sadbhAva'... 1. tattvArtha...adhyAya-1, sUtra-5. 2. dhavane pAva: e dattano kartA dravya che ane tethI siddhahema vyAkaraNanA 'tari sUtrathI dravyane kartAmAM chaThThI vibhakti che. tasva-dravya. Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sutra-41 575 taddhaviH parima: || 1-42 .. sUtrArtha :- teno (dravyono ane guNono) bhAva e pariNAma che. TIkA - teno bhAva te tabhAva che. "teno" A zabdano saMbaMdha cha dravyanI sAthe che. kAraNa ke te ja dharmAdi dravya gati, sthiti, avagAha, zarIrAdi, jJAnAdi, vRtta-vartana ane samayAdi te te AkAra vaDe thAya che. bhAva eTale zuM? thavuM, svarUpano lAbha-svarUpanI prApti te bhAva eTale pariNAma che. sUtramAM rahela "tAva' zabdano vigraha che "tazya bhAva:'. AmAM je tat zabdane chaThThI vibhakti lAgelI che te kartAmAM SaSThI che, kema ke dU dhAtu akarmaka che. kAraNa ke dravyo ja te te pariNAme pariName che. eTale e dravyo ja kartA che. te dravyo kUTastha nitya nathI. sarvathA utpanna thatA nathI. ane sarvathA ucchada paNa pAmatA nathI. arthAt ApekSita utpatti che ane ApekSika nAza che. Ama dravya anuvRttirUpa hovAthI sAmAnyarUpa pariNAma che. sarvatra gati-sthiti vageremAM dharmAdi dravya svarUpano tyAga karyA sivAya anuvartamAna rahe che. tevA prakAranA dharmAdi dravyono je samAna bhAva che. te sAmAnya che. kartAmAM SaSThI hovAthI dravyAdi ja samAna thAya che. mATe dravyAdi ja sAmAnya ja che. te dravyonA bhAvarUpa-thavArUpa je pariNAma. A ja pariNAmanA svarUpane sUtrakAra bhASya vaDe prakAzita kare che. bhASya :- dharmAdi dravyo ane je rIte kahyA che te guNono ane paryAyono svabhAva-svatattva e pariNAma che. te pariNAma be prakAre che. TIkA - dharmAdi dravyono' ityAdi bhASya che. temAM dharma e gatimAM upagrAhaka-upakAra karanAra che ane lokAkAzavyApI che. te "dharma jeonI zarUAtamAM che te dharmAdi dravyo. Adi zabdathI adharma, AkAza, pudgala, jIva ane kALa dravyonuM grahaNa karavAnuM che. teono potAno je bhAva kaho, bhUti kaho, AtmalAbha (svarUpa prApti) kaho, avasthAntanI prApti kaho te svabhAvarUpa pariNAma che. arthAt avasthAntaranI prAptirUpa svabhAva te svabhAvarUpa pariNAma che. pariNAma zabdanA artha pari' zabda vyApti arthamAM che. dA. ta. jema phona parItaH eTale doSathI vyApta. ma'mAM nAma dhAtu che. jeno artha prahnatva thAya che. praddhatva eTale RjupaNuM. saraLatA. Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 evI ja rIte vyApta. zenAthI ? dharmAdi dravyonuM avasthAntara prApti e svatattva che. e svabhAva ane svatattvathI utpAda ane vinAza vyApta che. arthAt samasta sthityaMza sAmAnya sAthe koIpaNa kALe utpAda ane vinAza avyApta hoto nathI. A rIte pariNAma zabdano eka artha che svatattvathI vyApta... tattvArtha sUtra pariNAma' zabdano bIjo artha 'pari' eTale samantAt--cAre taraphathI hovuM... A arthamAM prayoga batAve che--dA. ta. jema 'parivanati' eTale cAre tarapha khode che. arthAt badhe khode che. tema sarva ThekANe eTale badhA artha (padArtha), abhidhAna (nAma), ane pratyaya(jJAna)mAM je 'namana' e anvayAMzano anuvedha hoya che. tenuM nAma pariNAma. arthAt anvayAMzanI je vyApti che te pariNAma che. A rIte 'pariNAma' zabdono bIjo artha che sarvatra anvayAMzanI vyApti... pariNAma zabdano trIjo artha 'pari' zabdano vIpsA artha paNa thAya che. dA. ta. jema vRkSa parisismruti eTale vRkSe vRkSe siMce che. evI rIte ahIM 'dravye dravye namana' eTale pariNAma thAya che. arthAt pratyeka dravyamAM je pariNamana thAya che tenuM nAma pariNAma che. A rIte pariNAma zabdano trIjo artha che 'dravye dravye namana'. have TIkAkAra ma. bhASyakAre 'svamAva'zabda mUkyA pachI svattatva zabda zA mATe kahyo che te samajAvatAM kahe che ke-- svabhAva pachI svatattva zabdanuM grahaNa zA mATe ? sva je che te potAnAthI bhinna paNa dekhAya che. potAnAthI bhinna gAya, bheMsa, bakarI, gheTI vagere....A badhA paNa sva kahevAya che. eTale A badhA paNa svabhAvo kahevAya. tene dUra karavA mATe 'svatattva' zabdano prayoga karyo che. svatattva zabdano artha tasya bhAva: tattvam teno je bhAva te tattva. eTale ke dharmAdi dravyonI avasthAntaranI prApti. svaM ca tat tattva = svatattvam pote ja tattva te svatattva eTale ke dharmAdi dravyanuM ja potAnuM avasthAntara che te dharmAdinuM svatattva che. paNa adharmAdinuM je avasthAntarapaNuM che te dharmadravyano pariNAma nathI. evI rIte adharmAdi dravyomAM paNa potapotAnI avasthAntara prAptirUpa 1. arthAt apekSAe haMmezAM utpAda ane vinAza hoya ja che ane te utpAda-vinAza sthitine vyApIne hoya che. Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 577 adhyAya-5: sUtra-41 pariNAga samajI levo. kAraNa ke, potAnA svarUpano tyAga karyA vinA dharmadravya gamana karanArane gatinA upakArarUpa AkAro vaDe pariName che, adharma dravya sthira thanArane sthitinA upakArarUpa AkAro vaDe pariName che. avagAha karanArane AkAza paNa avagAhadAtA tarIke upakAraka bane che, pugalo zarIra ane zabdAdirUpe upagrAhaka bane che, AtmA jJAna-darzanarUpa upayoga vRtti-AkArathI ane nArakAdi bhAvathI pariName che. kALa paNa vartanAdi pariNAmathI pariName che. tathA je rIte kahyA che te rIte guNonuM paNa eTale ke je prakAre zuklAdi ane ghaTa, kapAlAdi eka jAtivALA hovAthI pariNAmarUpe kahyA che te rIte pariName che. (guNa ane paryAya judA nathI) zuklAdi rUpa guNo ane ghaTa-kapAlAdi paryAyo bhinnajAtipaNe judA che evuM nathI. arthAt guNo ane paryAyo pRthaka pRthapha nathI. tethI ja ahIM bhASyamAM paryAyanuM grahaNa karyuM nathI. kAraNa ke guNa ane paryAyanuM ekapaNuM che. te zuklAdi guNo kRSNAdirUpe pariName che paNa varNAdipaNAne choDatA nathI. evI rIte ghaTa paryAya paNa kapAlanI avasthAne prApta karanAro mATInA svabhAvane choDato nathI. e ja rIte kapAlAdi paNa zaMkala, zarkarA, pAMzu-dhULa, truTi-trasareNu, paramANurUpe pariName che. paramANuo paNa rUpAdirUpe athavA caNakAdi skaMdharUpe pariName che. A pramANe dravyo haMmezAM sUkSma ane sthUlabhedarUpa utpAda ane vyayarUpe pariName che. guNono pariNAma arthAt guNa pariName che ema svIkArAya tethI e paryAyarUpa paNa che ane AthI guNamAM guNavAnapaNuM arthathI svIkRta thaI jAya che. tethI guNa nirguNa ja hoya che Avo ekAMta raheto nathI. A batAvavA mATe bhASyakAre guNAnAM pariNAma: je lakhyuM che te anekAMtavAdanA sabhAvanI prarUpaNA mATe che. athavA jeo (bauddho) padArthane kSaNika mAne che teo A pramANe kahe che ke utpanna thayA pachI tarata ja padArtho nAza pAme che. nAzamAM koI paNa hetunI apekSA karatA nathI. svAtmalAbha pachI arthAt svarUpanI prApti pachI tarata ja kSaya thavo e ja vinAzakSaNa kahevAya che. niraktanA vidhAnathI ane tenA yogathI kSaNika kahevAya che. zlokArtha - "niruktithI ahIM kSaNa te kahevAya che ke utpatti pachI tarata ja kSaya thAya ane te kSaya koInI apekSA karato na hovAthI nihetu che, tenA-kSaNanA yogathI kSaNika kahevAya jema pANI, dIpaka vagere pratikSaNa saMpUrNa pUrvanA nAzanA samakALe samAna kAlamAM ja anya anya utpanna thAya che evI rIte anya paNa parvatAdi samajI levA. A badhAno pratikSepa karavA (dUra karavA) A to pariNAma: sUtra racanA che. Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 tattvArtha sUtra A rIte "pariNAma" bhASyamAM lakhyuM che te (1) syAdvAdanI prarUpaNA mATe (2) kSaNika matanA nirasana mATe che. dIpa ane duSpAdimAM pariNAmathI anyathApaNuM thAya che, te svajAtinA anuccheda vagara ja thAya che. koI paryAya dUra karIne bIjo paryAya pragaTa thAya che. pudgalapaNuM ane cetanapaNAnI jAtinA anucchedapUrvaka-nAza vagara ja te te dravyano tevA prakArano pariNAma che te ja anyatva buddhinuM kAraNa che. arthAt pudgala pudgalapaNAne choDyA vagara pUrva paryAyanA nAzapUrvaka uttaraparyAyane prApta kare che paNa pudgalapaNAno nAza thato nathI. A samajanA abhAve anya anya che AvI kSaNikavAdInI buddhi che. dA. ta. jema sarpa phaNAvALo, phaNA vagarano, kuMDala AkAra, prasArita AkAra Adi aneka avasthA dhAraNa kare che paNa e badhA rUpe sApa ja pariName che. A rIte eka anvayi dravya te te rUpe pariName che paNa pUrvanA ucchedathI sarvathA anyano utpAda nathI. A pramANe pUrvamAM kahela vidhithI vistAravuM.... vRttinA akSaronuM paNa kSaNabhaMganA nirAsa dvArA samarthana karavuM. athavA keTalAka pariNAmonuM lakSaNa judI rIte kahe che. avasthita dravyanA dharmAntaranI nivRtti ane avasthita dravyanA dharmAntarano je prAdurbhAva te pariNAma che. arthAta avasthita dravyano nAza ane utpAda te pariNAma che. tene dUra karavA sUtrakAra ma. taddhAvaH pariNAma: kahyuM che. vaLI je pariNAmanI vyAkhyAmAM dravyane avasthita kahe che te jo phUTastha vivakSita hoya to te dravyanA je utpAda ane vinAzarUpa dharmA che te utpAda ane vinAza AkArathI utpanna thaI zake nahi. kema ke dravya to avasthita ja che. dravya avasthita hovA chatAM dharma pragaTa thAya ane bIjo dharma tirobhUta thAya tevA prakAranuM paNa che. arthAt dravya avasthita hovA chatAM tevuM paNa che e zraddhAthI ja svIkArI zakAya. kema ke dravyathI judA dharmo ja pedA thAya che ane nAza pAme che. jo dravyathI abhinna dharmo che ema mAnavAmAM Ave to utpAdamAM ane vinAzamAM dravyane paNa tevA ja thavuM joIe. arthAt dravya paNa utpanna thavuM joIe ane nAza pAmavuM joIe. mATe (phUTastha) avasthitapaNuM dravyanuM nathI. AthI tadbhAvarUpa ja pariNAma svIkAravo joIe. te dravya ja te te rUpe pariName che athavA guNa te te rUpe pariName che. 1. satva-vyaya-dhrauvyayu$ sat tattvA adhyA. 5, sU. 29 jovuM. Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-42 579 svano bhAva eTale svabhAva. sva e ja tattva eTale svatattva. e ja pariNAmI dravyano pariNAma che. mATe pariNAmanuM A ja lakSaNa nirdoSa che. - avataraNikA - te pariNAma be prakAre che' A vAkya dvArA bhASyakAra sUtra-42no saMbaMdha kahe che. je anaMtara sUtramAM kahyo te ja pariNAma yathArthapaNAnI upalabdhinuM nimitta che tethI "jenA be prakAra hoya te' dvividha eTale te pariNAma be prakAre che. to te be prakAra kayA che? nAvivAhimAMza che -42 . sUtrArtha - pariNAma anAdi ane AdimAn (navo banato) e be prakAre che. TIkA :- anAdi eTale zuM ? avidyamAna jenI Adi hoya te anAdi kahevAya che. jenI zarUAta na hoya te. je pariNAmano AraMbha prathama na hoya te anAdi pariNAma che. AdimAna eTale zuM? pahelA hoya nahIM ne pachI hoya te Adi che. te AdivALo hoya te AdimAnuM kahevAya. prathama AraMbhanI pravRtti hoya te AdimAnuM eTale Adi pariNAma che. sUtramAM je "ra zabda che te pariNAma e ja prakArano che enA upasaMhAra mATe che athavA eno artha samuccaya che. have koI prazna kare che ke - prazna :- A anAdi pariNAma kyAM che? konAmAM che? ane AdimAnuM pariNAma kyAM che? arthAt konAmAM che? A praznanA javAbarUpe vibhAgathI sUtrakAra bhASya dvArA nirUpe che. bhASya :-- temAM (bamAM) anAdi pariNAma arUpI evA dharma, adharma, AkAza ane jIvamAM che. TIkA - temAM anAdi ane dimAna A be pariNAmamAM anAdi pariNAma arUpI dharma, adharma, AkAza ane jIvomAM hoya che. "hoya che' A arthanuM kriyApada bhASyakAre mUkyuM nathI tethI bhavati' e kriyApada adhyAhAra samajI levuM. bhASyamAM je sUta zabda che te "alyuccaya' (umeravAnA) arthamAM che. tethI ahIM kALadravyano umero karavo te kevI rIte che te khuda TIkAkAra batAve che ke ane kALadravyamAM anAdi pariNAma che. Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra temAM dharma dravyamAM asaMkhyAta pradezavattva, lokAkAzavyApIpaNuM, amUrtatva, gamana karanAranI gamanakriyAmAM apekSAkAraNapaNuM, agurulaghutva Adi anAdi pariNAma che. 580 vaLI adharma dravyamAM e anAdi pariNAmomAM sthiti karanArane sthitimAM apekSAkAraNapaNuM e vizeSa che. ane bAkInAM pariNAmo dharmadravyanA samAna che. AtmAnAM paNa e anAdi pariNAmo che. phakta gati ane sthitimAM AtmA apekSAkAraNa nathI. eTale apekSAkAraNa rahita dharma ane adharmanA je anAdi pariNAmo che. te AtmAmAM che. ane bIjAM jIvatva, bhavyatva, abhavyatva vagere adhika anAdi pariNAmo AtmAmAM che. AkAzanAM anaMta pradezIpaNuM, amUrtatva, agurulaghuparyAyatva, avagAha lenArane avagAhadAtApaNuM vagere anAdi pariNAmo che. kALanAM vartamAna Adi anAdi pariNAmo che. A pramANe amUrta dravyomAM anAdi pariNAma che. bhASyakAre 'arUpI' zabda vAparyo che. temAM je rUpa zabda che te mUrti arthane kahenAra che. ane mUrti eTale rUpa, rasa, gaMdha ane sparza. avataraNikA have rUpI dravyomAM--paramANu vageremAM zuM anAdi pariNAma che ke AdimAn pariNAma che e prApta thAya che. AnA javAbamAM sUtrakAra kahe che ke-- rUpithvAmiAn // 1-4rU II sUtrArtha :- rUpI dravyomAM AdimAna pariNAma hoya che. TIkA :- sUtramAM rUpa zabdanuM grahaNa karyuM paNa sparzodi zabdanuM grahaNa kema na karyuM ? A zaMkAnA samAdhAna mATe TIkAkAra kahe che ke--rUpanI sAthe sparzAdi avyabhicArI che. arthAt rUpa hoya tyAM sparzAda hoya che mATe sparzAdinuM grahaNa karyuM nathI. ane sparza rUpAdinI sAthe avyabhicArI che. AthI koI ThekANe koIka rUpAdi koI vakhata udbhutazakti pragaTa hoya che, koI ThekANe anubhUta zakti eTale apragaTa hoya che. jema lavaNano TukaDo. arthAt mIThAnA gAMgaDAmAM gaMdhakti anubhUta che ane rUpAdi udbhUta che. AthI pRthvI, pANI, agni, vAyu Adi badhAM rUpa, rasa, gaMdha ane sparza e cAra guNavALAM che. kema ke sparzavALAM che. vAyumAM paNa sparza pratyakSa dekhAya che ane sparza e rUpAdinI sAthe avyabhicArI che. eTale jyAM sparza che tyAM rUpAdi hoya ja che. temAM--pudgalomAM caNukAdi skaMdharUpa zabdAdi ane zukla, pItAdi aneka pariNAmo che. Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 : sUtra-43 temAM jyAre be paramANuo visrasAthI caNuka skaMdhano AraMbha kare che tyAre caNuka skaMdha pariNAma e AdimAna pariNAma che. A pramANe bAkInA paNa prayoga ane vignasAthI thayelA jevA hoya tevA jANavA. A ja vAta sUtrakAra bhASyathI batAve che. bhASya : vaLI rUpI dravyomAM sparzapariNAmAdi aneka prakAre AdimAn piraNAma che. TIkA : rUpa jene hoya athavA jemAM hoya te rUpI kahevAya. lajanyatarasyAM (pA. 5-296) A sUtranI vyAkhyAmAM 'anyatarasyAM' e avyaya samuccaya arthamAM che. tethI jemAM rUpa hoya te 'rUpavAn' Ama matur pratya ja Avavo joIe. AvuM koI kahe to tenI te samaja dUra karavA TIkAkAra ma. udAharaNa Ape che ke 'rUpiLI appA' A prayogamAM jema rUpavatI appA' Avo prayoga karyo nathI, matalaba 'rUpavALI kanyA' AmAM matur pratyaya lagAvyo nathI paNa phana' pratyaya lagADyo che. tema ahIM paNa rUpI' evo prayoga karyo che te barAbara che. 581 rUpI rUpa, sparza, rasa, gaMdhavALA, druti lakSaNa ane utpAda ane vyayavALAM dravyomAM sparza, rasa, gaMdha, varNAdi aneka prakAre AdimAnlR pariNAma che. sparzanA zItAdi ATha prakAra che. A badhAne 'taram' ane 'tamam' pratyaya lagADIne TIkAkAra vizeSa jJAna ApatAM kahe che ke--ane zItatara ane zItatamAdi zIta sparzanA bhedo paDe che. AvI rIte bIjA sparzomAM paNa vizeSa samajI levuM. rasanA tiktAdi pAMca prakAra che. tiktatarAdi tikta rasanA bhedo paDe che. evI rIte bIjA rasomAM paNa samajI levuM. gaMdhanA be prakAra che. surabhi ane asurabhi ane A surabhinA surabhitarAdi bhedo paDe che. evI rIte asurabhimAM paNa asurabhitara, asurabhitama samajI levuM. varNa pariNAma zuklAdi bhedathI pAMca prakAre che, ane zuklAdi, zuklatarAdi enA vizeSo che. tema bIjA varNomAM paNa samajI levuM. bhASyamAM 'sparzaparimAri'mAM je 'Adi' zabda che te Adi zabdathI caNukAdi saMghAta ane bhedarUpa pariNAma ane zabdAdirUpa pariNAma samajavo. Ama aneka AkAravALo pariNAma pudgala dravyano viSaya che. janmathI laIne vinAza sudhInA vizeSone sparzela, svarUpathI sAmAnya ane vizeSa dharmano adhikA2I tadbhAva lakSaNa pariNAma AdivALo hoya che. bhASyamAM 'tu' zabda vizeSaNa arthamAM che. arthAt vizeSatA batAvavA mATe che. te TIkAkAra ma. batAve che ke-- rUpI pudgala dravyomAM dravyatva, mUrtatva, sattvAdi anAdi pariNAmo paNa che. ekalA AdimAna pariNAma ja che evuM nathI A arthane tu zabda viziSTa kare che. suvAri 7 / 3 / 62 A sUtrathI kS pratyaya lAge. (siddhahema) 1. Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582 tattvArtha sUtra athavA huM zabda samuccaya arthamAM che. eTale samuccaya laIe to A rIte artha thAya ke rUpI dravyomAM AdimAnuM pariNAma che ane zabdathI anAdi pariNAma paNa che. A pramANe jo rUpI dravyomAM anAdi pariNAma paNa che to arUpI dravyomAM paNa AdimAna pariNAma paNa raho. jIvomAM yoga ane upayogarUpa AdimAna pariNAma kahevAze te che ja. dharmAdi dravyomAM paNa AtmAnI jema AdimAna pariNAma che ja. je sat che tenuM koNa nivAraNa karI zake? arthAta je padArtha che tenuM koI paNa nirAkaraNa karI zakato nathI. jema svayaM gamana karavAnI icchAthI gamana karavAmAM pariNata thayela gamana karanArane hamaNAM dharmadravya upagrAhaka thAya che, madadagAra bane che. AmAM dharmamAM je upagrAhakatva che te dharmAstikAyano paryAya che. te paryAya pahelAM hato nahIM. kema ke pahelAM te gamana karanAranI gati pariNAmano abhAva hato, ane A upagrAhakatva pariNAma hamaNAM ja pedA hoya che mATe sAdireva' AdimAnuM ja pariNAma che. devadattanI gatino uparama thAya che tyAre te upagrAhakatvarUpa pariNAma aMtavALo che. mATe A upagrAhakavarUpa pariNAma janma ane vinAzavALo che. tethI A upagrAhakatva pariNAma AdimAnuM che. ane upagrAhakatva e upagrAhya sivAya banI zake nahIM. mATe upagrAhyane laIne ja upagrAhakatvarUpa dharmAstikAyano paryAya AdimAnuM banI zake che, nahIM to na bane. evI rIte adharma dravya sthiti pariNAmane bhajanAra mATe sthitimAM upagrAhakarUpe pariName che. AkAza paNa avagAha lenArane avagAharUpe pariName che ane kALa bhUta ane vartamAna vagere rUpe pariName che mATe A badhAmAM AdimAna pariNAma paNa che. A pramANe A je pariNAma batAvyo che te dravyArthika nayanA vyApArathI dharmAdi svabhAva arthAta dharmAdi svarUpa che paNa dharmAdithI vyatirikta-judA nathI. A pariNAma koI ThekANe vaignasika che, koI ThekANe prAyogika che ane koIka ThekANe ubhayathI thAya che. kema ke sanuM utpAda-vyaya-dhrauvya lakSaNa che, ane tattvanI ciMtA-vicAraNAmAM upacAra e aMgabhAva-sAdhanarUpe svIkArato nathI. tethI ame dharmAdi dravyomAM A pramANe AdimAna pariNAmanI anumodanA karIe chIe, arthAt saMmata thaIe chIe. vaLI jeo rUpImAM ja AdimAna pariNAma thAya che, amUrta dharmAdimAM nathI thato AvuM mAne che teonI A mAnyatAmAM arUpI dravyamAM paryAyanA AzrayarUpa (Azrayano) je vyavahAra che teno lopa thaI jAya che. arthAt arUpI dravya paryAyavALA che e vyavahAra naSTa thaI jAya che. kema ke jo arUpI dravyomAM AdimAnuM pariNAma na manAya to utpAda-vyaya ghaTI zake nahIM ane A ghaTe nahIM to te utpAda-vyaya ane dhrauvya je sanuM lakSaNa che te ghaTI zake nahIM. eTale dravya e paryAyayukta ja hoya che. paryAya rahita dravya hotuM nathI eTale AdimAnuM pariNAma mAnavo ja joIe. Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5: sUtra-44 583 Ama arUpI dravyomAM AdimAnuM pariNAma na manAya to utpAdAdi pariNAma thAya nahIM, ane e pariNAmano abhAva thAya to pariNAma vagaranAM hovAthI arUpI dravyonA svarUpanuM avadhAraNa thaI zakaze nahIM eTale anirdhArya svabhAvavALA ja e thaze. arthAt emanA svabhAvano nizcaya nahIM thAya, kema ke dharmAdi svataH utpAdAdi che nahIM. matalaba dharmAdimAM AdimAnuM pariNAma na manAya tethI te utpAdAdi pariNAma vagaranA che ane apariNAmI hovAthI svataH utpAda-vyaya-pariNAmathI zUnya che. AthI temanA svabhAvano nizcaya nahIM thAya. mATe sarva padArthomAM keTalAMka anAdi pariNAmo che ane keTalAMka AdimAnuM pariNAmo che. Ama mAnavuM e nyAya che. to prazna thAya che ke sUtrakAre "rUpiSa AdimAnuM A pramANe sUtra zA mATe banAvyuM? TIkAkAra tene samajAvatAM kahI rahyA che ke sUtrakAre bhajanA batAvavA mATe A rIte sUtraracanA karI che. avataraNikA :je hamaNAM ja kahyuM ke anAdi ane AdimAnuM pariNAmo rUpI ane arUpI dharmAdi sarvamAM hoya che. to te batAvavA mATe amUrta evA eka dravyane uddezIne laIne AdimAnuM pariNAmano nirdeza karavAnI icchAthI kahe che- yogopayogI jIveSu // 5-44 // sUtrArtha : jIvomAM yoga ane upayoga e be pariNAmo AdimAnu che.. TIkA : A sUtranI pahelAnA sUtramAM "AdimAna zabda che tenI anuvRtti karavI. eTale A sUtranI sAthe e zabda joDavo. matalaba yoga ane upayoga e AdimAnuM pariNAma che. eTale yoga ane upayoganuM "AdimAnuM e vizeSaNa banAvavuM. sUtramAM "yogopayoau' dvivacana che eTale "AdimAnuM je pUrvasUtramAM ekavacanAtta che tene ahIM dvivacanAnta karavo. 'mistI mojepI' eTale yoga ane upayoga e AdimAnuM pariNAma che. Avo artha thAya. yoga zabdanI vyutpatti ane artha (1) "yojana yoga: A yoga zabdanI vyutpatti dvArA jaina siddhAMtanI paribhASA TIkAkAra kahe che ke - pudgalanA saMbaMdhathI AtmAnuM je vIryavizeSa te yoga che." - (2) "pute vA sa yo ' je joDAya te yoga che. konA vaDe joDAya ? AtmA vaDe je joDAya te yoga che. arthAt zaktivizeSa prApta karAya che. "AtmA je zaktivizeSane prApta kare che te yoga che. arthAt kAyA, vANI ane manarUpe AtmAno je utpAda che te yoga che. upayoga zabdanI vyutpatti ane artha (1) "upayogane 3payoga:' samIpamAM yojavuM-joDavuM te upayoga che. A upayoga Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra 584 zabdanI vyutpatti batAvI. have eno pAribhASika artha batAvatAM kahe che ke-- caitanyasvabhAva je AtmA che teno jJAna ane darzanathI potAnA viSayanI prApti thAya evo je vyApAra che te upayoga che. A vyApAra praNidhAnAdirUpa che. (2) 35mukhyate vA anena sa 3payoga: jenA vaDe samIpamAM lavAya te upayoga che. upayoga eTale samAdhivizeSa che. tenAthI arthano je nizcaya thAya che te paNa upayoga che, ane te AkAre AtmAnI je prApti che te upayoga che. sUtramAM 'yoopayono'A dvandva samAsathI nirdeza karela hovAthI yoga ane upayoga' Avo artha karavo. ekendriya, beindriya, teindriya, carindriya, paMcendriya jIvomAM je yoga ane upayoga che te yoga ane upayoga kyAre pedA thayA ? je kALe jIva ekendriyAdipaNe utpanna thayo tyArathI. matalaba ekendriyAdipaNe utpatti thaI tyArathI te yoga ane upayoga zarU thayA. Ama vizeSa yoga ane upayoga AdimAnlR che. siddha bhagavaMtomAM to saMpUrNa yogano uccheda hovAthI upayoga ja kramathI vartato hovAthI AdimAnlR eka upayoga pariNAma ja hoya che. A ja arthane bhASya racanAthI sUtrakAra spaSTa kare che. bhASya :- arUpI hovA chatAM paNa jIvomAM yoga ane upayoga pariNAma AdimAna thAya che. (temAM upayoga pahelAM kahelo che ane yoganI vAta AgaLa kaheze.) TIkA :- nIlu ityAdi bhASyane laIne vyAkhyA karatA pahelAM navuM zabdanI vyutpatti batAve che ke-- je dravya prANa ane bhAva prANa vaDe jIvyo, jIve che ane jIvaze te jIva che. bhASyamAM 'nIveSu'mAM bhASyakAre je saptamI vibhaktino upayoga karyo che te nimitta arthamAM che. eTale yoga ane upayogamAM jIva nimitta che. eTale jIvanA nimittavALAM yoga ane upayogarUpa pariNAmo AdimAn pariNAma che, kema ke AtmA te prakAre pariNAmI-- pariNAmavALo bane che. athavA pariNAma paNa kathaMcit bhedanI vivakSA karIe to potAnA pariNAmano AdhAra banI zake jache. mUrtithI rahita paNa te AtmAomAM pariNAma mAnI zakAya che. eTale kathaMcit bhedanI vivakSA karIe to pariNAmI ane pariNAmano AdhAra-AdheyabhAva svIkArI zakAya che. eTale AtmAmAM yoga ane upayogarUpa AdimAnlR pariNAma che. bhASyamAM 'arUpiNu pi' AmAM je api zabda mUkyo che teno artha apekSA che. jema A paNa jANyuM ke--paramANu vageremAM AdimAnlR pariNAma che tema jIvomAM paNa AdimAn Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 585 adhyAya-5H sUtra-44 pariNAma samAna che. arUpipu'mAM na vidyate rU5 thI 4 : A pramANe bahuvrIhi samAsathI madhuprazno artha ukta thaI jAya che. to pachI ahIM 'mafSa' A pramANe ane mavargIya pratyaya lagADavo joIe nahIM. bahuvIhi pachI mavargIya lagADAya nahi. tenA javAbamAM TIkAkAra pramANa Ape che ke koI sthaLe bahuvrIhithI ukta hovA chatAM paNa bahuvrIhino bAdha karIne tanduruSa karIne matkarSIya pratyaya svIkAryo che. dA. ta. pANinIya vyAkaraNakAre rUddhAH zani (a. 3, pA. 2, sU. 13) sUtramAM "aDDI'no prayoga karyo che temAM bahuvrIhi samAsane choDIne pahelA tapuruSa samAsa karyo che ane pachI phar pratyaya lagADyo che. tevI rIte ahIM paNa samajavuM. athavA marUpa zabda e jAtivAcI che ane tenAthI to mavargIya pratyaya AvI ja zake che, jema "kRSNasarpavAnuM vatnI kALA sarpavALo rAphaDo. yoga eTale zuM? temAM eTale yoga ane upayogamAM anyonya prAptirUpa saMbaMdhathI AtmA ane kAyA, vacana ane manane yogya pudgalonI kAyAdinI madadathI pragaTa thatI je zakti te yoga che. bhASya :- te yoganA paMdara bheda che. TIkA :- te yoga sAmAnyathI gamanAdi, kathana ane ciMtana kriyArUpa che. arthAt kAyayoga,. vacanayoga, ane manoyogarUpa che. vizeSathI 15 bheda che. yoganA 15 bheda kAyayoganA 7 bheda :- 1. audorika, 2. vaikriya, 3. AhAraka, 4. audArika mizra, 5. vaikriyamizra, 6. AhArakamizra, 7. taijasa-kArpaNa. vacanayoganA 4 bheda :- satya, mRSA, satyAmRSA, asatyAmRSA.. manoyoganA 4 bheda - satya, asatya, satyAmRSA, asatyAmRSA.. upayoga zuM che? sAkAra ane anAkArarUpa jIvano svabhAva te upayoga che. bhASya :- te upayoganA 12 prakAra che. sAkAra upayoga - (1) matijJAna (2) zrutajJAna (3) avadhijJAna (4) mana:paryavajJAna (5) kevaLajJAna (6) matiajJAna (7) zruta ajJAna (2) avadhiajJAna 1. sUtra naM. 3mAM vizeSa jovuM. Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586 tattvArtha sUtra A ATha bhedavALo prAcya-pUrvano sAkAra upayoga che. anAkAra upayoga :- (1) cakSu (2) acakSu (3) avadhi (4) kevaLa. A cAra bhejavALo pAzcAtya anAkAra upayoga che. A yoga ane upayogarUpa pariNAma che. AnAthI AtmAnI tadbhAvanI prApti batAve che. arthAt AtmA yoga ane upayogane prApta thAya che te batAve che. AtmA kAyAdi pudgalonA seMkaDo saMbaMdhathI te te gamanakriyA, kathanakriyA ane ciMtanakriyAne prApta thAya che. arthAt AtmA tadarUpate svarUpe thAya che. dUdha ane pANI ane mATI ne ghaTanI jema tAdAbhyane pAme che. mATe te AtmA rUpI che. pedA thato A pariNAma kALanI avadhi(maryAdA)vALo che tethI AdimAnuM che. pravAhathI to anAdi che. upayoga paNa indriya ane anindriyanA nimitte che. arthAt mati ane zrutano upayoga indriya ane anindriyanI apekSA rAkhe che ane avadhi Adi upayoga indriyAnindriya nirapekSa che. AtmAno za svabhAva hovAthI ane caitanyarUpa hovAthI sAmAnya ane vizeSarUpa pariNAma saMtatithI-pravAhathI anAdi che ane pratyekanI vivakSA karIe eTale ghaTa upayoga vagere vizeSa vizeSa upayoganI vivakSA karIe tyAre upayoga AdimAnuM che. Ama upayoga AdimAnuM ane anAdi pariNAma che. AtmAnuM upayoga e lakSaNa che, ane A lakSaNa sarvakAlika che. eTale traNe kALamAM che. koI kALa evo nathI ke je kALamAM AtmAmAM upayoga na hoya. arthAt A lakSaNa doSa vagaranuM che. yoga ane upayoganuM grahaNa karyuM hovAthI bIjAM pariNAmo AtmAmAM prAyaH anAdi che. have koI pUche che ke-tyAdi bAra upayoganuM zuM svarUpa che ? te praznanA javAbamAM bhASyakAra kahe che ke bhASya :- temAM upayoga pahelA kahelo che. TIkA:- te be yoga ane upayogamAM rahela je upayoga che tenI vyAkhyA bIjA adhyAyamAM karI dIdhI che. tenuM svarUpa "upayogI sUkSaNa' " vidho.9 vaturveH' (50 2, sU0 8, ) A sUtromAM batAvI dIdhuM che. have yoganuM zuM svarUpa che ? te praznanA javAbamAM bhASyakAra kahe che ke bhASya - bhASyamAM yogAstumAM je tu zabda che teno artha hetu che. tethI evo artha thayo ke chaThThA adhyAyamAM kahevAnuM che e hetuthI ahIM kahetA nathI. chaThThA adhyAyamAM je sUtra che te ja yoganA svarUpanA varNananuM-vyAkhyAnanuM sthAna che. "yavAna: karma yor:' tyAM ja kahevA yogya che. baMne jagAe eTale ahIM ane tyAM baMne sthaLe vyAkhyA karavAmAM Ave to graMtha moTo thaI jAya. tethI tyAM ja enI vyAkhyA karIzuM. A pramANe badhAM dravyo svarUpathI pariNAmavALAM che. A pramANe dravyonI vyAkhyA pUrI thaI. Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 paJcamo adhyAyaH (umAsvAtiviracitaM svopajJabhASyam) bhA0-uktA jIvAH, ajIvAn vakSyAmaH // ajIvakAyA dharmAdharmAkAzapudgalAH // 5-1 // bhA0-dharmAstikAyo'dharmAstikAya AkAzAstikAyaH pudgalAstikAya ityajIvakAyAH tAn lakSaNataH parastAdvakSyAmaH, kAyagrahaNaM pradezAvayavabahutvArthamaddhAsamayapratiSedhArthaM ca // 1 // dravyANi jIvAzca // 5-2 // bhA0-ete dharmAdayazcatvAro prANinazca paJca dravyANi ca bhavantIti, uktaM hi 'matizrutayonirbandho dravyeSvasarvaparyAyeSu' 'sarvadravyaparyAyeSu kevalasyeti // 2 // nityAvasthitAnyarUpANi ca // 5-3 // bhA0-etAni dravyANi nityAni bhavanti, 'tadbhAvAvyayaM nitya' miti vakSyate / avasthitAni ca, na hi kadAcit paJcatvaM bhUtArthatvaM ca vyabhicaranti / arUpANi ca, naiSAM rUpamastIti, rUpaM mUrtiH, mUrtyAzrayAzca sparzAdaya iti // 3 // rUpiNaH pudgalAH // 5-4 // bhA0-pudgalA eva rUpiNo bhavanti, rUpameSAmasti eSu vA'stIti rUpiNaH // 4 // A''kAzAdekadravyANi // 5-5 // bhA0-A AkAzAddharmAdInyekadravyANyeva bhavanti, pudagalajIvAstvanekadravyANIti // 5 // Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 588 tattvArtha sUtra niSkriyANi ca // 5-6 // A AkAzAdeva dharmAdIni niSkriyANi bhavanti, pudgalajIvAstu kriyAvantaH, kriyeti gatikarmAha // 6 // ____ atrAha-uktaM bhavatA pradezAvayavabahutvaM kAyasaMjJamiti, tasmAt ka eSAM dharmAdInAM pradezAvayavaniyama iti ?, atrocyate bhA0-sarveSAM pradezAH) santi anyatra paramANoH, avayavAstu skandhAnAmeva, vakSyate hi 'aNavaH skandhAzca' 'saMghAtabhedebhya utpadyanta' iti // tatra asaGkhyeyAH pradezA dharmAdharmayoH // 5-7 // bhA0-pradezo nAmApekSikaH, sarvasUkSmastu paramANoravagAha iti // 7 // jIvasya ca // 5-8 // bhA0- ekajIvasya cAsaGkhyeyAH pradezA bhavantIti // 8 // AkAzasyAnantAH // 5-9 // bhA0-lokAlokAkAzasyAnantAH pradezAH, lokAkAzasya tu dharmAdharmaikajIvaistulyAH // 9 // .. saMkhyeyAsaMkhyeyAzca pudgalAnAm // 5-10 // bhA0-saGkhyeyA asaGkhyeyA anantAzca pudgalAnAM pradezA bhavanti, anantA iti vartate // 10 // nANoH // 5-11 // bhA0-aNoH pradezA na bhavanti / anAdiramadhyo'pradezo hi paramANuH // 11 // lokAkAze'vagAhaH // 5-12 // bhA0-avagAhinAmavagAho lokAkAze bhavati // 12 // dharmAdharmayoH kRtsne // 5-13 // bhA0-dharmAdharmayoH kRtsne lokAkAze'vagAho bhavatIti // 13 // ekapradezAdiSubhAjyaH pudgalAnAm // 5-14 // Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 589 bhA0-apradezasaGkhyeyAsaGakhyeyAnantapradezAnAM pudgalAnAmekAdiSvAkAzapradezeSu bhAjyo'vagAha:, bhAjyo vibhASyo vikalpa ityanantaram, tadyathA-paramANorekasminneva pradeze, vyaNukasyaikasmin dvayozca, yakasyaikasmin dvayostriSu ca, evaM caturaNukAdInAM saGakhye yAsaGakhyeyapradezasyai kAdiSu saGkhyeyeSvasaGkhyeyeSu ca, anantapradezasya ca // 14 // ____ asaGkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAm // 5-15 // bhA0-lokAkAzapradezAnAmasaGkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAmavagAho bhavati, A sarvalokAditi // 15 // atrAha-ko heturasaGkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAmavagAho bhavatIti ?, atrocyate pradezasaMhAra visargAbhyAM pradIpavat // 5-16 // bhA0-jIvasya hi pradezAnAM saMhAravisargAviSTau pradIpasyeva / tadyathA-tailavartyagnyupAdAnapravRddhaH pradIpo mahatImapi kUTAgArazAlA prakAzayati aNvImapi mANikAvRtaH mANikAM droNAvRto droNaM ADhakAvRtAzcADhakaM prasthAvRtaH prasthaM pANyAvRto pANimiti / evameva pradezAnAM saMhAravisargAbhyAM jIvo mahAntamaNuM vA paJcavidhaM zarIraskandhaM dharmAdharmAkAzapudgalajIvapradezasamudAyaM vyApnotIti, avagAhata ityarthaH / dharmAdharmAkAzajIvAnAM paraspareNa pudgaleSu ca vRttirna virudhyate'mUrtatvAt // atrAha-sati pradezasaMhAravisargasaMbhave kasmAdasaGkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAmavagAho bhavati, naikapradezAdiSviti ?, atrocyate sayogatvAt saMsAriNAM caramazarIratribhAgahInAvagAhitvAcca siddhAnAmiti // 16 // atrAha-uktaM bhavatA dharmAdInastikAyAn parastAllakSaNato vakSyAma iti, tatkimeSAM lakSaNamiti ?, atrocyate gatisthityupagraho dharmAdharmayorupakAraH // 5-17 // bhA0-gatimatAM gateH sthitimatAM ca sthiteH upagraho dharmAdharmayorupakAro yathAsaGkhyam, upagraho nimittamapekSA kAraNaM heturityanarthAntaram, upakAraH prayojanaM guNo'rtha ityanAntaram // 17 // __ AkAzasyAvagAhaH // 5-18 // bhA0-avagAhinAM dharmapudgalajIvAnAmavagAha AkAzasyopakAraH / dharmAdharmayorantaH pravezasaMbhavena pudgalajIvAnAM saMyogavibhAgaizceti // 18 // Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 590 tattvArtha sUtra zarIravAGmanaH prANApAnAH pudgalAnAm // 5-19 // bhA0-paJcavidhAni zarIrANyaudArikAdIni vAGmanaH prANApAnAviti pudgalAnAmupakAraH / tatra zarIrANi yathoktAni, prANApAnau ca nAmakarmaNi vyAkhyAtau / dvIndriyAdayo jihvendriyayogAdbhASAtvena gRhNanti, nAnye saMjJinazca manastvena gRhNanti, nAnya iti / vakSyate hi 'sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAnAdatte' iti // 19 // kiM cAnyat sukhaduHkhajIvitamaraNopagrahAzca // 5-20 // bhA0-sukhopagraho duHkhopagraho jIvitopagraho maraNopagrahazceti pudgalAnAmupakAraH / tadyathA-iSTAH sparzarasagandhavarNazabdAH sukhasyopakAraH, aniSTA duHkhasya, snAnAcchAdanAnulepanabhojanAdIni vidhipratyuktAni jIvitasyAnapavartanaM cAyuSkasya, viSazastrAgnyAdIni maraNasyApavartanaM cAyuSkasya // atrAha-upapannaM tAvadetat sopakramANAmapavartanIyAyuSAm, athAnapavAyuSAM kathamiti ?, atrocyate teSAmapi jIvitamaraNopagrahaH pudgalAnAmupakAraH, kathamiti cettaducyate, karmaNaH sthitikSayAbhyAm, karma hi paudgalamiti, AhArazca trividhaH sarveSAmevopakurute, kiM kAraNam ?, zarIrasthityupacayabalavRddhiprItyartha hyAhAra iti // 20 // atrAha-gRhNImastAvaddharmAdharmAkAzapudgalA jIvadravyANAmupakurvantIti, atha jIvAnAM ka upakAra iti ?, atrocyate parasparopagraho jIvAnAm // 5-21 // bhA0-parasparasya hitAhitopadezAbhyAmupagraho jIvAnAmiti // 21 // atrAha-atha kAlyopakAraH ka iti ? atrocyate vartanA pariNAmaH kriyA paratvAparatve ca kAlasya // 5-22 // bhA0-tadyathA-sarvabhAvAnAM vartanA kAlAzrayA vRttiH, vartanA utpattiH sthitiH atha gatiH prathamasamayAzrayA ityarthaH / pariNAmo dvividhaH-anAdirAdimAMzca, taM parastAdvakSyAmaH / kriyAgatiH, sA trividhA-prayogagatiH visrasAgati: mizriketi / Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 591 paratvAparatve trividhaM- prazaMsAkRte kSetrakRte kAlakRte iti / tatra prazaMsAkRte paro dharmaH paraM jJAnaM aparaH adharmaH aparamajJAnamiti, kSetrakRte ekadikkAlAvasthitayorviprakRSTaH paro bhavati sannikRSTo'paraH, kAlakRte dviraSTavarSAdvarSazatika: paro bhavati, varSazatikAdviraSTavarSo'paro bhavati / tadevaM prazaMsAkSetrakRte paratvAparatve varjayitvA vartanAdIni kAlakRtAni kAlasyopakAra iti // 22 // atrAha- uktaM bhavatA zarIrAdIni pudgalAnAmupakAra iti, pudgalA iti ca tantrAntarIyA jIvAn paribhASante, sparzAdirahitAzcAnye, tatkathametaditi, atrocyate, etadAdivipratipattipratiSedhArthaM vizeSavacanavivakSayA cedamucyate sparza-rasa-gaMdha-varNavantaH pudgagalAH // 5-23 // bhA0-sparzaH rasaH gandhaH varNa ityevaM lakSaNAH pudgalA bhavanti / tatra sparzo'STavidhaH-kaThino mRdurgururlaghuH zIta uSNaH snigdhaH rUkSa iti, rasa paJcavidhaH-tiktaH kaTuH kaSAyo'mlo madhura iti, gandho dvividhaH-surabhirasurabhizca, varNaH paJcavidhaH-kRSNo nIlo lohitaH pItaH zukla iti // 23 // kiJcAnyatzabda-bandha-saumyaM-sthaulya-saMsthAna-bheda-tamazchAyAtapodyotavantazca // 5-24 // bhA0-tatra zabdaH SaDvidhaH-tato vitato ghanaH zuSiro saMgharSo bhASA iti / bandhastrividhaH prayogabandho visrasAbandho mizra bandha iti, snigdharUkSatvAdbhavatIti vakSyate / saukSyaM dvividham- antyamApekSikaM ca, antyaM paramANuSveva, ApekSikaM ca dyaNukAdiSu saMghAtapariNAmApekSaM bhavati, tadyathA-AmalakAbadaramiti / sthaulyamapi dvividham antyamApekSikaM ca, saMghAtapariNAmApekSameva bhavati, tatrAntyaM sarvalokavyApini mahAskandhe bhavati, ApekSikaM badarAdibhya AmalakAdiSviti / saMsthAnamanekavidhamdIrghahasvAdyanitthaMtvaparyantam / bhedaH paJcavidha: autkArikaH caurNikaH khaNDaH prataraH anutaTa iti / tamazchAyAtapodyotAzca pariNAmajAH / sarva evaite sparzAdayaH pudgaleSveva bhavaMtItyataH pudgalAstadvantaH // atrAha-kimarthaM sparzAdInAM ca pRthaksUtrakaraNamiti ?, atrocyate-sparzAdayaH paramANuSu skandheSu ca pariNAmajA eva bhavanti / zabdAdayastu skandheSveva bhavantyanekanimittAzcetyataH pRthakkaraNam // 24 // ta ete pudgalAH samAsato dvividhA bhavanti, tadyathA Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 592 aNavaH skandhAzca / / 5-25 // bhA0-uktaM ca-kAraNameva tadantyaM sUkSmo nityazca bhavati paramANuH ekarasagandhavarNo dvisparzaH kAryaliGgazca // 1 // iti / tatrANavo'baddhAH, skandhAstu baddhA eveti // 25 // atrAha-kathaM punaretad dvaividhyaM bhavatIti ? atrocyate - skandhAstAvat // tattvArtha sUtra saMghAtabhedebhya utpadyante // 5-26 // bhA0-saMghAtAdbhedAtsaMghAtabhedAditi, ebhyastribhyaH kAraNebhyaH skandhA utpadyante dvipradezAdayaH / tadyathA-dvayoH paramANvoH saMghAtAd dvipradezaH, dvipradezasyANozca saMghAtAttripradezaH evaM saMkhyeyAnAmasaMkhyeyAnAmanantAnAmanantAnantAnAM ca pradezAnAM saMghAtAt tAvatpradezAH / eSAmeva bhedAdvipradezaparyantAH / eta eva saMghAta bhedAbhyAmekasAmayikAbhyAM dvipradezAdayaH skandhA utpadyante, anyasya saMghAtenAnyato bhedeneti ||26|| atrAha- atha paramANuH kathamutpadyata iti ? atrocyate bhedAdaNuH // 5-27 // bhA0- bhedAdeva paramANurutpadyate, na saMghAtAditi // 27 // bhedasaMghAtAbhyAM cAkSuSAH // 5-28 // bhA0- bhedasaMghAtAbhyAM cAkSuSAH skandhA utpadyante, acAkSuSAstu yathoktAtsaMghAtAdbhedAtsaMghAtabhedAcceti // 28 // atrAha - dharmAdIni santIti kathaM gRhyata iti ?, atrocyate, lakSaNataH // kiM ca sato lakSaNamiti ? atrocyate utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat // 5-29 // bhA0- utpAdavyayAbhyAM dhrauvyeNa ca yuktaM sato lakSaNam, yadutpadyate yadvyeti yacca dhruvaM tatsat, ato'nyadasaditi // 29 // atrAha-gRhNImastAvadeva lakSaNaM saditi, idaM tu vAcyaM tatkiM nityamAhosvidanityamiti ?, atrocyate Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 583 tadbhAvAvyayaM nityam // 5-30 // bhA0-yatsato bhAvAnna vyeti na vyeSyati tannityamiti // 30 // arpitAnarpitasiddheH // 5-31 // ___ bhA0-sacca trividhamapi nityaM ca ubhe api arpitAnarpitasiddheH, arpitaM vyAvahArikamarpitamavyAvahArikaM cetyarthaH, tacca saccaturvidham, tadyathA-dravyAstikaM mAtRkApadAstikamutpannAstikaM paryAyAstikamiti, eSAmarthapadAni dravyaM vA dravye vA dravyANi vA sat, asannAma nAstyeva dravyAstikasya / mAtRkApadAstikasyApi, mAtRkApadaM vA mAtRkApade vA mAtRkApadAni vA sat, amAtRkApadaM vA amAtRkApade vA amAtRkApadAni vA asat / utpannAstikasya, utpannaM votpanne votpannAni vA sat, anutpannavA'nutpannevA'nutpannAni vA'sat / arpite'nupanIte na vAcyaM sadityasaditi vA, paryAyAstikasya sadbhAvaparyAye vA sadbhAvaparyAyayorvA sadbhAvaparyAyeSu vA AdiSTaM dravyaM vA dravye vA dravyANi vA sat, asadbhAvaparyAye vA asadbhAvaparyAyayorvA asadbhAvaparyAyeSu vA AdiSTaM dravyaM vA dravye vA dravyANi vA'sat, tadubhayaparyAye vA tadubhayaparyAyayorvA tadubhayaparyAyeSu vA AdiSTaM dravyaM vA dravye vA dravyANi vA na vAcyaM sadityasaditi vA, dezAdezena vikalpayitavyamiti // 31 // atrAha-uktaM bhavatA jaghanyaguNavarjAnAM snigdhAnAM rUkSeNa rUkSANAMca snigdhena saha bandho bhavatIti, atha tulyaguNayoH kimatyantapratiSedha iti ?, atrocyate, na jaghanyaguNAnAmityadhikRtyedamucyate // bhA0-atrAha-uktaM bhavatA 'saMghAtabhedebhyaH skandhA utpadyante' iti, taki saMyogamAtrAdeva saMghAto bhavati ? Ahosvidasti kazcidvizeSa iti ?, atrocyate, sati saMyoge baddhasya saMghAto bhavatIti ? atrAha-atha kathaM bandho bhavatIti atrocyate snigdharUkSatvAd bandhaH // 5-32 // bhA0-snigdharUkSayoH pudgalayoH spRSTayorbandho bhavatIti // 32 // na jaghanyaguNAnAm // 5-33 // bhA0-jaghanyaguNasnigdhAnAM jaghanyaguNarUkSANAM ca paraspareNa bandho na bhavatIti // 33 // atrAha-uktaM bhavatA jaghanyaguNavarjAnAM snigdhAnAM rUkSeNa rUkSANAMca snigdhena saha bandho bhavatIti, atha tulyaguNayoH kimatyantapratiSedha iti ? atrocyate, na jaghanyaguNAnAmityadhikRtyedamucyate / guNasAmye sadRzAnAm // 5-34 // bhA0-guNasAmye sati sadRzAnAM bandho na bhavati, tadyathA-tulyaguNasnigdhasya tulyaguNasnigdhena tulyaguNarUkSasya tulyaguNarUkSeNeti / Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 594 tattvArtha sUtra atrAha-sadRzagrahaNaM kimapekSata iti ?, atrocyate- guNavaiSamye sadRzAnAM bandho bhavatIti // 34 // atrAha-kimavizeSeNa guNavaiSamye sadRzAnAM bandho bhavatIti ?, atrocyate dvayadhikAdiguNAnAM tu // 5-35 // bhA0-vyadhikAdiguNAnAM tu sadRzAnAM bandho bhavati, tadyathA snigdhasya dviguNAdyadhikasnigdhena, dviguNAdyadhika snigdhasya eka guNa snigdhena rUkSasyApi dviguNAdyadhikarUkSeNa, dviguNAdyadhikarUkSasya ekaguNa rUkSeNa, ekAdiguNAdhikayostu sadRzayorbandho na bhavati, atra tuzabdo vyAvRttivizeSaNArthaH pratiSedhaM vyAvartayati bandhaM ca vizeSayati // 35 // atrAha-paramANuSu skandheSu ca ye sparzAdayo guNAste kiM vyavasthitAsteSu AhosvidavyavasthitA iti ?, atrocyate-avyavasthitAH, kutaH ?, pariNAmAt // atrAha-dvayorapi badhyamAnayorguNavattve sati kathaM pariNAmo bhavatIti ?, ucyate bandhe samAdhikau pAriNAmikau // 5-36 // bhA0-bandhe sati samaguNasya samaguNaH pariNAmako bhavati, adhikaguNo hInasyeti // 36|| atrAha-uktaM bhavatA dravyANi jIvAzceti, tat, kimuddezata eva dravyANAM prasiddhiH AhosvillakSaNato'pIti ?, atrocyate- lakSaNato'pi prasiddhaH, taducyate guNaparyAyavad dravyam // 5-37 // guNAn lakSaNato vakSyAmaH, bhAvAntaraM saMjJAntaraM ca paryAyaH, tadubhayaM yatra vidyate tad dravyam, guNaparyAyA asya santi asmin vA santIti guNaparyAyavat // 37 / / kAlazcetyeke // 5-38 // bhA0-eke tvAcAryA vyAcakSate-kAlo'pi dravyamiti // 38 // so'nantasamayaH // 5-39 // bhA0-sa caiSa kAlo'nantasamayaH, tatraika eva vartamAnasamayaH, atitAnAgatayostvAnantyam // 39 // atrAha-uktaM bhavatA 'guNaparyAyavadrvya'miti, tatra ke guNA iti ?, atrocyate dravyAzrayA nirguNAguNAH // 5-40 // bhA0-dravyameSAmAzraya iti dravyAzrayAH, neSAM guNAH santIti nirguNAH // 40 // Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 atrAha-uktaM bhavatA 'bandhe samAdhikau pAriNAmikau' iti, tatra kaH pariNAma iti ?, atrocyate tadbhAvaH pariNAmaH // 5-41 // bhA0-dharmAdInAM dravyANAM yathoktAnAM ca guNAnAM svabhAvaH svatattvaM pariNAmaH // 41 // sa dvividhaH - anAdirAdimAMzca // 5-42 // bhA0- tatrAnAdirarUpiSu dharmAdharmAkAzajIveSviti // 42 // 595 rUpiSvAdimAn // 5-43 // bhA0 - rUpiSu tu dravyeSu AdimAn pariNAmo'nekavidhaH sparzapariNAmAdiriti // 43 // yogopayogI jIveSu // 5-44 // bhA0- jIveSvarUpiSvapi satsu yogopayogau pariNAmAvAdimantau bhavataH, tatropayogaH pUrvoktaH, yogastu parastAdvakSyate // 44 // Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 596 tattvArtha sUtra saMsthA dvArA prakAzita ane anya upalabdha prakAzano 1. Catalogue of the Manuscripts of Patan Jain Bhandara Parts I, II, III, IV 1600/2. Studies in Jain Literature 680/3. Makaranda 600/4. Amrita 600/5. A History of The Canonical Literature 250/6. A Treasury of Jaina Tales 200/7. Nyaya and Jaina Epistomology 200/8. Nirgrantha Vol. II 200/9. Nirgrantha Vol. III 300/10. Dharma-beej 100/11. Concentration 30/12. dharmapatnara. 250/13. mUtazuddhiArA -1/2 450/14. mAnatuMgAvAI ra 3 stotra 250/15. pAtaJjala yogadarzana tathA hAribhadrIya yogavizikA 120/16. zrI siddhahemazabdAnuzAsanam 200/17. zrama mAvAna mahAvIra 200/18. jaina varNana 200/19. vIra nirvAna saMvat aura jaina vatri-chAnA 200/20. 3pavezamAnA 200/21. DasALA paddha 70/22. davA vinaya prajA 50/23. nyAntaryAtra 50/24. cAyAvatAra sUtra 25/25. nayaalal 25/26. nirgastha aitihAsika lekha-samuccaya bhAga-1/2 900/27. suratanAM jinAlayo 250/28. pATaNanAM jinAlayo 250/29. khaMbhAtanAM jinAlayo 200/30. zodhakhoLanI pagadaMDI 150/31. tattvArthAdhigama sUtra (sabhASya) 150/32. kavi samayasundara: eka abhyAsa 125/33. aticAra 34. dharmabIja 35. mahAvIra vANI 75/36. saptaka 66/37. prAcIna gujarAtanA sAM. itihAsanI sAdhanasAmagrI 38. zabdacarcA 40/39. amadAvAdanI caityaparipATIo 30/40. delavADAnAM jinamaMdiro 300/ 100/ 75/ 40/ Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S(ST) Q 0 0 0 mRtanidhi zAradAbena cimanabhAI ejyukezanala risarca senTara 'darzana' zAhIbAga, amadAvAda-380 004.