Book Title: Panchadhyayi Uttararddh
Author(s): Makkhanlal Shastri
Publisher: Granthprakash Karyalay
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022393/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - -- - - - - vmana zrI vItarAgAya nmH| parma - mA paJcAdhyAyIsubodhinI TIkA smet| - - - ms - - -- - -waHABAR Auram ADMA - - -- Are- -sexbhaniisadi-ad 6 names - inveere SentFDMRTMOREnaamumanAme na - TIkAkAracAvalI (AgarA) nivAsI paMDita bhakkhanalAlajI zAstrI (vAdIbhakesarI nyAyAlaMkAra ) pradhAnAdhyApaka RSama brahmacaryAzrama, hastinApura / (meraTha) - - - - - ka - prakAzakacAvalI (AgarA) nivAsI lAlArAma jaina / mAlika, graMthaprakAza kAryAlaya, iMdora / - - A nnanamanna prathamAvRtti ] vI0ni0 saM0 2 4 4 4. . [ nyochAvara 6 // ) ru. - Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka paMDita lAlArAma jaina / mAlika, granthaprakAza kAryAlaya, malhAragaMja, indaur| mudrakamUlacandra' kisanadAsa kApar3iyA, "jainavijaya" prinTiMga presa, khapATiyA cakalA, suurt| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI arhadbhayo nmH| 1010CROIDuDARDROM 00 0000 SSIST DOSD000 LOROMOEBOE MOHOROOM ONOLONDO ICISOBON DODIR BDOO 00 TOBOHOROMOTIO OM ha paJcAdhyAyI grantha jaina siddhAntake uccatama koTike granthoMmeMse eka advitIya witam grantha hai| vartamAna samayake vidvAn to isa granthako asAdhAraNa aura gambhIra samajhate hI haiM, kintu granthakarttAne svayaM ise grantharAja kahate hue isake bamAnekI pratijJA kI hai / jaisA ki "pazcAdhyAyAvayavaM mama kartugrantharAjamAtmavazAt" isa Adi zlokAIse prakaTa hotA hai| isa granthameM jina mahatva pUrNa viSayoM kA vistRta vivecana kiyA gayA hai, una sabakA parijJAna pAThakoMko isake svAdhyAya aura manana karanese hI hogA, tathApi saMkSepameM itanA kahanA anucita na hogA ki yaha grantha jitanA upalabdha hai, do bhAgoMmeM ba~TA huA hai / (1) dravya vibhAga (2) samyakttva vibhAga / dravya kyA padArtha hai ? vaha guNoMse bhinna hai yA abhinna ? usameM utpatti sthiti vinAza ye tIna pariNAma pratikSaNa kisa prakAra hote haiM ? guNa paryAyoMkA kyA lakSaNa hai ? ityAdi bAtoMkA aneka zaMkA samAdhAnoM dvArA spaSTa vivecana pahale vibhAgameM (pahale adhyAyameM ) kiyA gayA hai / isI vibhAgameM pramANa, naya, nikSepoMkA vivecana bhI bahuta vistArase kiyA gayA hai / dUsare vibhAga (dvitIya adhyAya ) meM jIvasvarUpa, samyaktva, aSTa aMga, aura aSTa karmokA vivecana kiyA gayA hai / yaha vibhAga adhyAtma viSaya honeke kAraNa prathama vibhAgakI apekSA sarva sAdhAraNake liye vizeSa upayogI hai / isa granthake avalokanase jainetara vidvAn bhI jaina siddhAntake tattvavicAra aura adhyAtmacarcAke apUrva rahasyako samajha skeNge| granthakArane pAMca adhyAyoMmeM pUrNa karaneke uddezyase hI isa granthakA paJcAdhyAyI nAma rakkhA hai aura isI liye aneka sthaloMpara katipaya upayogI viSayoMko Age nirUpaNa karanekI unhoMne pratijJA kI hai / jaise----.' uktaM diGmAtratopyatra prasaGgAhA gRhivrata, vakSye copAsakAdhyAyAtsAvakAzAt savistaram , tathA -- uktaM diGamAtramatrApi prasaGgAdgurulakSaNaM, zeSaM bizeSato vakSye tatsvarUpaM jinAgamAt ' ityAdi pratijJAvAkyoMse vidita hotA hai ki granthakArakA Azaya isa graMthako bahuta vistRta banAne aura usameM samagra jaina siddhAntarahasyake samAveza karanekA thA, parantu kahate hue hRdaya kaMpita hotA hai ki zreyAMsi vahu vighnAni, Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 4 ) isa lokoktike anusAra granthakArakA manoratha pUrNa na ho sakA aura kucha kama do adhyAya racakara hI unheM kisI bhArI vighnakA sAmanA karanA par3A jisake viSayameM hama sarvathA ajJAta haiM / vartamAnameM yaha grantha itanA hI ( 1913 zloka pramANa ) sarvatra upalabdha hotA hai / yaha TIkA kolhApura yantrAlaya dvArA prakAzita mUla pratike AdhArapara kI gaI hai, jise hamane pUjyavara gurujIse adhyayana karate samaya zuddha kiyA thA, aura jaba hamArA zAstrArthake samaya ajamera jAnA huA taba vahAMkI likhita pratise chUTe hue pAThoMko bhI ThIka kiyA, tathA gatavarSa yAtrA karate hue jainabadrI ( zravaNavelagula ) meM zrImadrAjamAnya daurvali zAstrIke prAcIna granthabhaNDArase prApta likhita pratise bhI apanI pratiko milAyA / isa bhAMti isagranthake saMzodhanameM yathAsAdhya yatna kiyA mayA hai, kintu phira bhI 2-3 sthaloMpara chandobhaMga tathA caraNa bhaMga ava bhI raha gaye haiM, jo ki vinA Azrayake saMzodhita na kara jyoMke tyoM rakha diye gaye haiN| isa granthake raciyatA kauna haiM ? isakA koI likhita pramANa hamAre dekhanemeM nahIM AyA hai, saMbhava hai ki granthake antameM granthakArakA kucha paricaya milatA, kheda hai ki granthake adhUre raha jAneke kAraNa isake kartAke viSayameM isa granthase kucha nizcaya nahIM hotA hai| aisI vikaTa samasyAmeM granthakArakA anumAna usake race hue anya granthoMkI kathana zailI, maGgalAcaraNa, viSaya samatA, pada samatA Adise kiyA jAtA hai / isI AdhAra para hamArA anumAna hai ki isa grantharAja-paJcAdhyAyIke kartA ve hI svAmI amRtacandrAcArya haiM, jo ki samayasAra, pravacanasAra, paJcAstikAya granthoMke TIkAkAra, tathA nATaka samayasAra kalazA, puruSArthasiddhayupAya aura tattvArthasArake racayitA haiM / isameM to sandeha hI nahIM hai ki uparyukta grantha AcArya varya--amRtacandra sUri ruta haiM, kAraNa unameMse katipaya granthoM ke anta meM ukta sUrine apanA nAmollekha kiyA hai| puruSArtha siddha pAya aura tattvArthasAra ina do granthoM meM granthakartAkA nAmollekha nahIM hai, to bhI samasta jaina vidvAn ina granthoMko svAmI amRtacandra mUri kRta hI mAnate haiM, yaha bAta nirvivAda hai / hamArA anumAna hai ki ukta donoM granthoMke racayitAkA anumAna jaina vidvAnoMne unakI racanA zailIse kiyA hogA, ataH hama bhI isI racanA zailIkI samatA para anumAna karate haiM ki isa paJcAdhyAyIke kartA bhI ukta AcArya haiN| aba hama pAThakoMko paJcAdhyAyI aura zrImat amRtacandra sUri kRta anya granthoMkI samatAkA yahAM para kucha digdarzana karAte haiM, sAtha hI AzA karate haiM ki jina vidvAnoMne ukta AcAryake banAye hue granthoMke sAtha hI paJcAdhyAyIkA avalokana kiyA hai athavA kareMge to ve bhI hamase avazya sahamata hoNge| Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 5 ) ka-svAmI amRtacandrasUri viracita haraeka granthake maGgalAcaraNoMmeM anekAnta-jaina zAsana aura kevalajJAna jyotiko hI namaskAra karanekI pradhAnatA pAI jAtI hai, jaisA ki nimna likhita maGgalAcaraNoMke vAkyoMse spaSTa hai (1) jIyAjjaina zAsanamanAdinidhanam ( paJcAdhyAyI ) (2) jIyAjjainI siddhAntapaddhatiH ( paJcAstikAya TIkA ) (3) anantadharmaNastatvaM pazyantI pratyagAtmanaH anekAntamapI smRrtiH (nATaka samayasAra kalazA ) (4) anekAntamayaM mahaH ( pravacanasAra tattvapradIpikAvRtti ) (5) arthAlokanidAnaM yasya vacaH ( paJcAdhyAyI ) (6) jayatyazeSatatvArthaprakSAzi ( tattvArthasAra ) (7) tajjayati paraM jyotiH ( puruSArthasiddhayupAya ) (8) jJAnAnandAtmane namaH (pravacanasAra TIkA) kha-nimna likhita zlokoMse zabda racanA tathA bhAvoMkI samatA bhI milatI haiyasmAjjJAnamayA bhAvA jJAninAM jnyaannirvRtaaH| ajJAnamayabhAvAnAM nAvakAzaH sudRSTiSu / / ( paJcAdhyAyI) jJAnino jJAnanivRttAH sarve bhAvA bhavanti hi / sarvepyajJAnaninA bhavantyajJAninastu te // ( nATakasamayasArakalazA) nizcayavyavahArAbhyAmaviruddhayathAtmazuddhyartham / api nizcayastha niyataM hetuH sAmAnyamAtramiha vstu|| (paJcAdhyAyI) nizcayavyavahArAbhyAM mokSamArgo vidhA sthitH| tatrAdyaH sAdhyarUpaH syAdadvitIyastasya sAdhanam // ( tattvArthasAra ) lokoyaM mehi cilloko nUnaM nityosti sorthtH| nAparo laukiko lokastato bhItiH kutosti me // (paJcAdhyAyI) cillokaM svayameva kevalamayaM yllokytyekkH| . loko yanna tavAparastadaparastasyApi taGgIH kutaH * . (nATakasamayasArakalazA) ga-puruSArthasiddhayupAyameM siddha kiyA gayA hai ki ratnatraya karmabandhakA kAraNa nahIM hai, kintu rAgadveSa aura karmabandhakI vyApti hai / isI prakAra paJcAdhyAyImeM bhI zabdAntaroMse usI bAtakA nirUpaNa kiyA gayA hai, jaisA ki nimna likhita zlokoMse siddha hotA hai--- * yadyapi isa prakArakI samatA bhinna 2 granthakAroM ke granthoM meM bhI pAI jAtI hai, parantu yahAM para diye hue anya anumAnoMke sAtha uparyukta anumAna bhI prakRta viSayakA sAdhaka pratIta hotA hai| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 6 ) ratnatrayamidaM heturnirvANasyaiva bhavati nAnyasya / Asravati yattu puNyaM zubhopayogoyamaparAdhaH // yenAMzena sudRSTistenAMzenAsya bandhanaM nAsti / yenAMzena tu rAgastenAMzenAsya bandhanaM bhavati // yenAMzena jJAnaM tenAMzenAsya bandhanaM nAsti / yenAMzena tu rAgastenAMzenAsya bandhanaM bhavati // yatpunaH : zreyasobandho bandhazcA'zreyasopi vA / rAgAdA dveSato mohAt sa syAnnopayogasAt // pAkAcAritramohasya rAgossyodayikaH sphuTam / samyaktve sa kuto nyAyAjjJAne vA'nudayAtmake // vyAptirbandhasya rAgAdyairnA'vyAptirvikalpairiva / vikalpairasyacAvyApti rna vyAptiH kila tairiva // gha -- ukta sUrine haraeka viSayako yukti pUrNa likhaneke sAtha hI use bahuta prakAra se samajhAnekA prayatna kiyA hai / jaisA ki puruSArthasiddhayupAyAdi granthoMke hiMsAniSedha, rAtri bhukti niSedhAdi prakaraNoMse prasiddha hai / paJcAdhyAyImeM bhI haraeka viSayakA vivecana bahuta vistRta milatA hai / aisI aisI bAteM bhI kathana zailImeM samatAbodhaka haiM / ( paJcAdhyAyI) ca - zrImat amRtacandrAcAryane pratyeka granthameM utpAda, vyaya, dhrauvya, guNa, paryAya, pramANa, nizcayanaya, vyavahAranaya, aura anekAnta kathanakI hI sarvatra pradhAnatA rakkhI hai, yaha bAta samayasAra pravacanasArAdi granthoMkI TIkAoMse aura puruSArthasiddhayupAyAdi svatantra granthoMse bhalI bhAMti nirNIta hai / yadyapi puruSArthasiddhayupAya aura tattvArthasArako unhoMne dUsare 2 viSayoM para racA hai, tathApi ukta granthoMke Adi antameM anekAntakA hI pratipAdana kiyA hai / isa prakAra jo unakA pradhAna lakSya ( utpAda vyaya dhrauvya, nizcaya vyavahAra naya, pramANa, anekAnta Adi ) thA, usIkA unhoMne paJcAdhyAyImeM svatantra nirUpaNa kiyA hai / isa tattvakathana zailIse to hameM pUrA vizvAsa hotA hai ki paJcAdhyAyIke karttA anekAnta pradhAnI AcAryavarya - amRtacandrasUri hI haiM / ukta sUri vikrama samvat 962 hue haiM / jina dinoM (san 1915 meM ) jainadharmabhUSaNa brahmacArI zItalaprasAdajI sampAdaka "jainamitra" zrI RSabha brahmacaryAzrama ke adhiSThAtA niyata hokara yahAM Thahare the unhoMne kucha kAla . taka isa granthako hamAre sAtha vicArA aura sAtha hI isakI hindI TIkA likhaneke liye hameM * hamAre guruvarya pUjyavara paM0 gopAladAsajIkA bhI aisA hI anumAna thA / (puruSArthasiddhayupAya ) Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (7) prerita kiyA, unhIMkI preraNAke pratiphalameM Aja hama isa mahAn granthakI hindI-subodhinI TIkA banAkara pAThakoMke samakSa rakhane meM samartha hue haiN| isake liye hama mAnanIya brahmacArIjIke ati kRtajJa haiM, aura isa kRtajJatAke upalakSyameM Apako koTizaH dhanyavAda dete haiN| sAtha hI mitravara paM0 umarAvasiMhajI nyAyatIrtha pradhAnAdhyApaka di0 jaina mahAvidyAlaya mathurAko bhI hama dhanyavAda diye binA na raheMge, Apase jaba kabhI hamane patradvArA kucha zaGkAoMkA samAdhAna cAhA tabhI Apane svabuddhi kauzalase tatkAla hI uttara dekara hameM anugRhIta kiyA / isa TIkAkA saMzodhana vidvadvara zrImAn paM0 lAlArAmajI zAstrIne kiyA hai, Apa hamAre pUjyavara sahodara haiM tathA vidyAguru bhI haiN| isaliye hama Apako savinaya praNAmAali samarpita karate haiN| isa anuvAdaphe likhane meM hamako kisI grantha vizeSakI sahAyatA nahIM milI, kAraNa ki mUla granthake sivA isa granthakI koI saMskRta athavA hindI TIkA abhI taka hamAre dekhane sunanemeM nahIM AI hai, ataH hama nahIM kaha sakate ki hamArA prayatna kahAM taka saphala huA hogA, vidvadvarga isakA svayaM anubhava kara skeNge| tattvavivecana tathA adhyAtma sambandhI granthoM ke anuvAdameM padArthakI apekSA bhAvArthakI mukhyatA rakhanA vizeSa upayogI hotA hai, aisA samajha kara hamane isa TIkAmeM pada 2 kA artha na likhakara arthameM pUre zlokakA mizrita artha likhA hai aura bhAvArthameM usI viSayako vistArase likhA hai| yadyapi bhAvArtha sarvatra granthAnusAra hI likhA gayA hai, parantu kahIM 2 para usI viSayako vizeSa sphuTa karaneke liye granthase bAharakI yuktiyAM bhI likhI gaI haiM tathA aSTasahastrI, gommaTTasArAdi granthoMke AzayoMkA bhI jahAM kahIM TippaNImeM ullekha kiyA gayA hai jo zloka sarala samajhe gaye haiM, unakA artha mAtra likhA gayA hai / hamane sarva sAdharaNake samajhane yogya bhASAmeM isa TIkAke likhanekA bharasaka prayatna kiyA hai / saMbhava hai viSayakI kaThinatAke kAraNa hama kahIM 2 apane isa uddezyase cyuta hue hoM, tathA bhAvajJAnase bhI skhalita hue hoM, isake liye hamArA prathama prayAsa samajha kara sajjanavidvajjana hameM kSamA pradAna karanemeM thor3A bhI saMkoca nahIM kareMge aisI pUrNa AzA hai / gacchataH skhalanaM kvApi bhavatyeva pramAdataH / hasanti durjanAstatra samAdadhati sajjanAH // 24-6-1918 / nivedakazrI RSama brahmacaryAzrama cAvalI ( AgarA) nivAsI, hastinApura (meraTha) makkhanalAla shaastrii| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya / sAmAnya vizeSakA svarUpa jIva ajIvakI siddhi mUrta aura amUrta dravyakA vivecana sukhAdika ajIvameM nahIM hai loka aura alokakA bheda padArthoM meM vizeSatA kriyA aura bhAvakA lakSaNa jIva nirUpaNa.. jIva karmakA saMbaMdha anAdise hai.... jIvakI azuddhatAkA kAraNa baMdhakA mUla kAraNa baMdhake tIna bheda..... bhAvabaMdha aura dravya bandha... ubhayabaMdha jIva aura karmakI sattA .... jJAna mUrta bhI hai. vaibhASika zakti AtmAkA guNa hai avaddha jJAnakA svarUpa baMdhakA svarUpa baMdhakA bheda baMdhake kAraNapara vicAra .... (10) viSaya-sUcI / uttarArdha | .... zuddha jJAnakA svarUpa azuddha jJAnakA svarUpa baMdhakA lakSaNa azuddhatA baMdhakA kArya bhI hai aura kAraNa bhI hai..... jIva zuddha bhI hai aura azuddha bhI hai pRSTha / viSaya | 1 jIva aura pudgala donoM hI nau padArtha haiM 4 jIvakI hI nau avasthAeM hai 5 8 dRSTAntamAlA ekAnta kathana aura parihAra nau padArthoM ke kahanekA prayojana sUtrakA Azaya .... 11 3 cetanAke bheda 12 14 jJAna cetanAkA svAmI mithyAdarzanakA mAhAtmya.. 17 AtmopalabdhimeM hetu 19 azuddhopalabdhikA svAmI 20 azuddhopalabdhi baMdhakA kAraNa hai...... 21 | mithyAdRSTikA vastu svAda 21 jJAnI aura ajJAnIkA kriyAphala.. 21 | jJAnIkA svarUpa.... 25 | samyagjJAnIke vicAra 26 | sAMsArika sukhakA svarUpa 28 karmakI vicitratA 29 samyagdRSTikI abhilASAyeM zAnta 38 ho cukI haiM .. .... **** .... .... .... .... upayogAtmakajJAna kSayopazamakA svarUpa 47 karmodaya upAdhi duHkharUpa hai 48 | abuddhipUrvaka duHkha siddhimeM anumAna pRSTha | 53 53 54 58 59 61 62 64 64 65 65 70 71 72 73 7.4 39 | anicchA pUrvaka bhI kriyA hotI hai| 43 indriya janya jJAna 44 jJAnoMmeM zuddhikA vicAra..... 46 75 79 82 84 86 87 89 90 93 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (11) 6 w h mhm mh vissy| pRsstth|| vissy| sukha guNa kyA vastu hai.... .... 95 | Adeza aura upadezameM bheda .... 164 anekAntakA svarUpa .... .... 97 gRhasthAcArya bhI AdezadenekA aduHkhakA kAraNa .... .... .... | dhikArI hai .... .... .... 165 vAstavika sukha kahAMpara hai .... 100 AdezadenekA adhikArI avratI nahIM hai 165 jar3a padArtha jJAnake utpAdaka nahIM hai 102 gRhasthoMke liye dAna pUjana vidhAna naiyAyika matake anusAra mokSakA anyadarzana .... .... ....... svarUpa .... .... .... 109 upAdhyAyakA svarUpa .... .... 169 nija guNakA vikAza duHkhakA kAraNa sAdhukA svarUpa.... ..... .... 170 nahIM hai .... AcAryameM vizeSatA .... .... 172 .... .... samyagdarzanakA svarUpa .... .... cAritrakI kSati aura akSatimeM kAraNa 173 samyagdarzanake lakSaNoMpara vicAra.... zuddhaAtmAke anubhavameM kAraNa.... 174 jJAnakA svarUpa.... ..... ..... cAritramohanIyakA kArya.... .... 174 AcArya upAdhyAyameM sAdhukI samAnatA 175 svAnubhUtikA svarUpa .... .... zraddhAdikoMke lakSaNa .... .... 117 bAhya kAraNapara vicAra.... .... . 177 zraddhAdikoMke kahanekA prayojana.... AcAryakI nirIhatA .... .... prazamakA lakSaNa.... .... aNuvratakA svarUpa .... .... saMvegakA lakSaNa.... mahAvratakA svarUpa .... .... anukaMpAkA lakSaNa gRhasthoMke mUlaguNa .... .... AstikyakA lakSaNa .... .... 126 aSTa mUla guNa jainamAtrake liye niHzaMkitakA lakSaNa .... .... 132 __ Avazyaka haiM.... .... .... bhaya kaba hotA hai aura bhayakA lakSaNa sapta vyasanake tyAgakA upadeza .... 183 ... va unake sAta nAma.... .... 136 atIcAroMke tyAgakA upadeza .... niHkAMkSita aMga.... .... .... 146 dAna denekA upadeza ......... 184 karma aura karmakA phala aniSTa kyoM hai 150 ninapUjanakA upadeza .... .... nirvicikitsAkA lakSaNa .... 152 guru pUjAkA upadeza .... .... 186 amUDha dRSTikA lakSaNa.... .... 115 jinacaitya gRhakA upadeza .... 186 arahaMta aura siddhakA svarUpa .... 157 tIrthayAtrAkA upadeza gurUkA svarupa .... .... .... jina bimbotsavameM saMmilita honekA AcAyekA svarUpa .... .... 164 upadeza .... .... .... 189 s s s Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ m m m m s m 266 (13) vissy| pRsstth| vissy| pRSTha 1 saMyama dhAraNa karanekA upadeza .... 189 samyaktvake bheda.... .... .... 242 yatiyoMke mUlaguNa .... .... 190 | cAroM baMdhoMkA svarUpa .... .... 243 uttara kriyArUpa vratoMkA phala .... 191 anubhAga baMdhameM vizeSatA.... .... 248 vratakA lakSaNa .... .... .... 191 | cetanA tIna prakAra haiM .... .... 249 vratakA svarUpa .... ..... sarva padArtha anaMta guNAtmaka haiM .... bhAvahiMsAse hAni .... .... 193 vaibhAvika zakti.... parakA rakSaNa bhI svAtma rakSaNa hai 193 | vikRtAvasthAmeM vAstavameM jiivkii| zuddha cAritra hI nirjarAkA kAraNa hai 194 hAni hai .... .... .... 253 yathArtha cAritra .... .... .... pAMca bhAvoMke svarUpa .... .... samyagdarzanakA mAhAtmya .... .... gatikarmakA vipAka .... .... baMdha mokSa vyavasthA .... .... mohanIya karmake bheda .... .... upagRhana aMgakA lakSaNa..... .... ajJAna audayika nahIM hai .... karmoM ke kSayameM AtmAkI vizuddhi.... karmoM ke bheda prabheda .... .... sthitikaraNa aMgakA lakSaNa .... eka guNa dUsaremeM aMtarbhUta nahIM hai 269 svopakArapUrvaka paropakAra audayika ajJAna .... .... 273 vAtsalya agakA lakSaNa.... .... 209 avuddhipUrvaka mithyAtvakI siddhi 275 prabhAvanA aMgakA svarUpa .... 210 AlApoMke bheda..... .... .... bAhya prabhAvanA .... .... .... buddhipUrvaka mithyAtvake dRSTAnta .... 280 kinhIM nAsamajhoMkA kathana .... nokaSAkake bheda.... .... .... 290 dhyAnakA svarUpa .... .... | nAma karmakA svarUpa .... .... 292 chadmasthoMkA jJAna saMkramaNAtmaka hai.... dravya vedase bhAva vedameM sArthakatA upayogAtmaka jJAnacetanA sadA nahIM AtI hai.... .... .... 294 nahIM rahatI .... .... .... 219 ajJAnakA svarUpa.... .... .... samyaktvakI utpattikA kAraNa .... 226 | sAmAnya zaktikA svarUpa 300 rAga aura upayogameM vyApti nahIM hai 228 vedanIya karma sukhakA vipakSI nahIM hai 301 rAga sahita jJAna zAMta nahIM hai.... asaMyata bhAva .... .... .... baddhipUrvaka rAga .... .... .... 235 saMyamake bheda va svarUpa .... .... 302 abuddhipUrvaka rAga .... .... 236 / kaSAyoMkA kArya . 305 jJAna cetanAko rAga naSTa nahIM kara kaSAya aura asaMyamakA lakSaNa .... saktA hai .... .... .... 238 asiddhatva bhAva.... .... .... 309 siddhAnta kathana.... .... .... 239 | siddhatva guNa .... .... .... 278 297 sm sm sm sm m sh . Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (13) shuddhiptr| prathama adhyaay| pRSTa. paMkti. zuddha. azuddha. pRSTha. paMkti. azuddha. zuddha. 185 29 ta ya na paryaya 74 11 paryAyanipekSa paryAyanirapekSa 185 29 dravyaM guNo naya dravyaM guNona paryaya 77 11 amAva abhAva 190 10 niJcayana yasya nizcayanayasya 78 29 cUkI haiM cukA hai 191 14 vibhaNimaM vimaNiyaM 90 10 tasmadvidhi tasmAdvidhi | 192 10 (maiMsA) (bhaMsA) * 95 1 pakSAtmo pakSAtmA 196 28 adhIma AdhIna artha | 194 18 nizcana nizcayanaya 195 2 dhattaH dhataH 120 2 vIta vartita |196 28 anuta anugata 121 1 daSTAMtabhAsa dRSTAMtAbhAsa | 196 29 pratIta pratIti 121 11 advait advaita 198 19 sAyAnya sAmAnya 123 27 sannapa sannaya | 198 19 sAyAnya sAmAnya 125 8 nirodha virodha / 211 7 syAnmatijJAne syAnmatijJAnaM . 129 29 kizcit kiMcit 213 18 sAphalpa sAkalya 1216 1 khaMDa na tallakSaNa 138 11 khaMDana tallakSaNaM 218 22 guMphitaika bhadhusUdanaH madhusUdanaH 138 14 guMphikataika 218 27 vinimtA vinimRtAH 154 18 (stra) (zastra) 156 4 dUsare dUsarA 220 11 nAma nAmameM 159 9 isasiye isaliye / 225 16 vyavahArantabhUto vyavahArAntarbhUto 160 2 vimAva vibhAva 225 18 anaya ananva 162 22 upayukta uparyukta 225 28 payAyeM paryAyeM 163 9 vastukA vastukA guNa 226 22 bhojyaM yojyaM 164 1 siddhAtvAt siddhatvAt . dvitIya adhyAya / 165 24 mAvamaya bhAvamaya 2 8 sAmAnya sAmAnya 169 28 AvayavI avayavI 3 26 mitANa mittANa 171 25 nAzaMkayaM nAzakyaM 6 22 iMdriyoM iMdriyoM 173 17 katRtA kartRtA 7 10 usaka usakA SEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekA pApabaMdha bhI pRSTha. paMkti. azuddha. zuddha. dRSTa. paMkti. zuddha, azuddha. 10 11 ne na 212 17 jJAna catanA jJAna cetanA 17 22 jAvakI jIvakI 213 13 yAvacchatAbhyAsa yAvacchUtAbhyAsa 27 29 kama karma 216 5 aikAM 18 28 kamoM karmoM 216 16 prApti vyApti 19 27 pratthara patthara 246 1 yoke yogake 22 1 upara Upara 248 3 pAbaMdha 23 23 dArTAta dArTIta 249 18 dharI dhArI 30 4 ga 271 12 bhI 30 29 kIya kArya 272 4 bhI 35 8 arpakSA apekSA 273 17 jJAna ajJAna 300 15 mI 11 28 ut ukta 54 14 alamoniyama elyUmIniyama 302 12 meda bheda 61 14 zrImadbhavAn 302 18 samak samyak zrImadadbhagavAn 303 18 asamaya asaMyama 83 21 AgrAhya agrAhya 303 20 samaya saMyama 86 24 meda bheda 87 12 kSayomazama kSayopazama 303 22 iMdriyoM iMdriyoMkI 303 18 saMyamakA saMyamako 88 27 zarira zarIra 99 22 zAririka zArIrika 316 27 aciMtya'khA aciMtyasvA 317 13 arhanTa arahaMta 104 24 bhUbhadrAnti bhUdbhAMti 317 18 NivAsigo NivAsiNo 105 2 pItAgvAdi pItatvAdi 318 26 karatA karatApanA 116 5 ghUAM dhuAM 319 13 suTTi samuTThi 126 25 isakiye isaliye 149 22 jJakAkAra zaMkAkAra 322 27 sIlocaya dharma sIloyadhamma 162 26 adarzana sadarzana 322 28 lakakkhaNa lakSaNa 162 26 nirvikitsA nirvicikitsA 321 30 dhaNNe dhaNe 177 12 zasAna zAsana 336 21 laga 180 5 prATa pragaTa ___* kahIM kahIM mAtrAoMke TUTanese zabdoMkI 191 25 nadekasya tadekasya zuddhimeM antara AgayA hai| aise zabdoMko 211 21 vidhIyatAmU vidhIyatAm pAThaka mahodaya kRpA karake sudhAra kara pddh'eN| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 688888 -29:9:999:99:9:99: 8666666880 Beeg s zrIH / samarpaNaH / syAdvAda vArAdhi, vAdigajakezarI, nyAyavAcaspatizrImAn paM0 gopAladAsajI / 99999 guruvara ! jaina samAja meM to Apa sarvamAnya mukuTa the hI, para anya vidvatsamAjameM bhI ApakA pratibhAmaya prakhara pANDitya prakhyAta thaa| Apake uddezya bahuta udAra the, parantu sAmAyika pragati ke samAna dhArmika sImAke kabhI bAhara na hue| jaise arkicinatAne ApakA sAtha nahIM chor3A vaise hI svAvalambana aura nirIhatAkA sAtha Apane bhI kabhI nahIM chodd'aa| aise samaya meM jaba ki uccatama koTike siddhAnta graMthoMke paThana pAThanakA mArga rukA huA thA, Apane apane asIma pauruSase una graMthoMke marmI 15-20 gaNya mAnya vidvAn taiyAra kara diye, itanA hI nahIM; kintu nyAya siddhAnta vijJatAkA pravAha barAbara calatA rahe isake liye morenAmeM eka vizAla jaina siddhAnta vidyAlaya bhI sthApita kara diyA, jisase ki prativarSa siddhAntavettA vidvAn nikalate rahate haiM / jainadharmakI vAstavika unnatikA mUla kAraNa yaha ApakI kRti jaina samAja hRdaya mandirapara sadA aMkita rahegI / SECEEEEEEEEEF paJcAdhyAyI eka apUrva siddhAnta prantha honepara bhI bahuta kAlase lupta prAya thA, xx Apane hI apane ziSyoMko par3hAkara isakA prasAra kiyaa| kabhI 2 isake AdhAra para aneka tAtvika gambhIra bhASaNoMse zrotR samAjako bhI isa granthake amRtamaya rasase tRpta kiyA / pUjyapAda ! Apake prasAdase upalabdha hue isa graMthakI Apake AdezAnusAra kI huI yaha TIkA Aja Apake hI kara kamaloMmeM TIkAkAra dvArA sAdara - saprema - savinaya samarpita kI jAtI hai / yadi Apake samakSa hI isake samarpaNakA saubhAgya mujhe prApta hotA to Apako bhI isa bAlakRti se santoSa hotA aura mujhe ApakI hArdika samAlocanA se vizeSa anubhava tathA parama harSa hotA, parantu likhate hue hRdaya vidIrNa hotA hai ki isa anuvAdakI samApti ke pahale hI Apa svargIya ratna bana gaye / Apake isa asamaya svargArohaNase pratIta hotA hai ki Apako apanI niSkAma kRtikA phala dekhanA amISTa nahIM thA / anyathA kucha kAla aura Thaharakara Apa apane ziSyavargakA anubhava bar3hAte hue usakI kArya pariNati se nija kRtikI saphalatA para santuSTa hote / ApakA priya ziSya --- makkhanalAla zAstrI / 19%11:19:1 3888888888 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijaDana MAW SAAG ackDSESO *---- S -Seatic 90A 0000 RSANAON AMONE Cl@ SO93 @ zrImAn svargIya paMDita gopAladAsajI baraiyA / janma saM0 1923. svargArohaNa saM0 1974. yAktipaMcAnanabhImaghoSAvAdIbhayUthA visati darpam / vidvatsu cAzaH parigIyate yo gopAladAso gurureka eva / / sarvazAstrarahasyajo sarvatAttvikatoSadaH / sarvavidyAjuSAmagryo gurugopAladAsakaH / / harsasecon do Soon Palaero 'janavijaya pres,suurt| LORE CONOTES dasaGGE Toas Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM namaH siddhebhyaH / subodhinI hiMdI bhASATIkA sahita paJcAdhyAyI | uttarArddha vA dUsarA adhyAya- sAmAnya sadguNa dravya paryaya vyayotpAdana dhauvyakI, vyavahAra nizcaya naya -kathanakI anekAMta pramANakI / ativizadavyAkhyA ho cukI pUrvArddha meM aba dhyAna se, samyaktvakI vyAkhyA par3ho bhava haro samyagjJAnase | siddhaM vizeSavadvastu satsAmAnyaM svato yathA / nAsiDo dhAtusaMjJopi kazcit pItaH silo'paraH // 1 // artha - jisa prakAra vastukA sAmAnya dharma svayaM siddha hai usI prakAra vastukA vizeSa dharma bhI svataH siddha hai / jisameM sAmAnya dharma pAyA jAtA hai usImeM vizeSa dharme bhI pAyA jAtA hai yaha bAta siddha nahIM haiN| jisa prakAra kisI vastukI "dhAtu" saMjJA rakhadI jAtI hai| yaha to sAmAnya hai, cAMdI bhI dhAtu kahalAtI hai, sonA bhI dhAtu kahalAtA hai isaliye dhAtu zabda to sAmAnya hai parantu koI dhAtu pIlI hai aura koI sapheda hai / yaha pIle aura saphedakA jo kathana hai vaha vizeSakI apekSAse hai / bhAvArtha-saMsAra meM jitane padArtha haiM sabhImeM sAmAnya dharma bhI pAyA jAtA hai aura vizeSa dharma bhI pAyA jAtA hai / vastuko kevala sAmAnya dharmavAlI mAnanA athavA kevala vizeSa dharmavAlI mAnanA yaha mithyAtva hai / yadi sAmAnya tathA vizeSa donoM rUpoMse bhI vastukA svarUpa mAnA jAya, parantu nirapekSa mAnA jAya, to vaha bhI mithyA hI hai / isaliye paraspara meM eka dUsarekI apekSA liye hue sAmAnya vizeSAtmaka ubhayasvarUpa hI vastu hai / isI bAtako pramANakA viSaya batalAte hue svAmI mANikyanaMdi AcAryane bhI kahA hai ki " sAmAnyavizeSAtmA tadartho viSayaH " isakA Azaya yaha hai ki dravya paryAya svarUpa ubhayAtmaka ( sAmAnya vizeSAtmaka ) hI vastu pramANakA viSaya hai kevala dravya rUpa yA kevala paryAya rUpa nayakA viSaya hai aura vaha naya vastuke eka dezako viSaya karatA hai / pramANa sampUrNa vastuko viSaya karatA hai, isaliye vastukA pUrNa rUpa dravya paryAyAtmaka hai / isI kAraNa dravya dRSTi vastu sadA rahatI hai usakA kabhI nAza nahIM hotA Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pnycaadhyaayii| [ dUsarA parantu paryAya dRSTise vastukA nAza ho jAtA hai kyoMki paryAya sadA ekasI nahIM rahatIM uttarottara badalatI rahatI haiN| dravyaparyAyakI apekSAse hI vastu kathaMcit nitya aura kathaMcita anitya hai| sAmAnya vizeSameM aMtarabahuvyApakamevaitat sAmAnya sadRzatvataH astyalpavyApako yastu vizeSaH sdRshetrH||2|| artha-sAmAnya bahuta vastuoMmeM rahatA hai / kyoMki aneka vastuoMmeM rahanevAle samAna dharmako hI sAmAmya kahate haiN| vizeSa bahuta vastuoMmeM nahIM rahatA, kiMtu khAsa2 vastuoMmeM judA judA rahatA hai / jo bahuta dezameM rahe use vyApaka kahate haiM aura jo thor3e dezameM rahe use vyApya kahate haiM / sAmAnya vyApaka hai aura vizeSa vyApya hai| bhAvArtha-sAmAnya do prakArakA hai / eka tiryak sAmAnya, dUsarA UrdhvatA sAmAnya / vastuoMke samAna pariNAma (AkAra) ko hI tiryak sAmAnya kahate haiM / jisa prakAra kAlI, pIlI, nIlI, sapheda, citakavarI, khaNDI, muNDI Adi sabhI tarahakI gauoMmeM sabakA ekasA hI gaurUpI pariNamana hai isaliye sabhIko gau kahate haiN| vAstavameM dekhA jAya to kAlI gaukA pariNamana kAlImeM hI hai| pIlIkA pIlImeM hI hai / isItaraha sabhI gauoMkA pariNamana judA judA hai / parantu judA judA honepara bhI samAna hai isaliye usa samAnatAke kAraNa saboMko gau zabdase pukArate haiM / isIkA nAma gotva sAmAnya hai| samAna pariNAmako chor3akara gotva jAti aura koI vastu nahIM hai| pUrva aura uttara paryAyameM rahanevAle dravyako UrdhvatA sAmAnya kahate haiM / jisa prakAra ki eka miTTIke ghar3eko phor3a denese usake do Tukar3e ho jAte haiN| phira choTe choTe "aneka Tukar3e ho jAte haiM ? una Tukar3oMkI dhUli ho jAtI hai| isI prakAra aura bhI kaI avasthAyeM ho jAtI haiM parantu miTTI saba avasthAoMmeM pAI jAtI hai| isa zlokameM " sadRzatvataH " aisA jo sAmAnyakI vyApakatAmeM hetu diyA hai vaha naiyAyika darzanameM mAnI huI sAmAnya jAtikA nirAkaraNa karatA hai| naiyAyikoMne sAmAnya jAtiko eka svataMtra padArtha mAnA hai use nitya aura vyApaka bhI mAnA hai, ve loga sAmAnyako do prakArase mAnate haiN| eka mahAsattA, dUsarI avAntara (aMtargata) sttaa| mahAsattA dravya guNa karma tInoMmeM rahatI hai avAntara sattAyeM bahutasI haiN| saMsArabharake sabhI ghaToMmeM eka hI ghaTatva jAti hai aura vaha nitya hai aisA unakA siddhAMta hai parantu yaha siddhAMta yukta nahIM hai| yadi sabhI ghaToMmeM eka hI ghaTatva jAti mAnI jAya to vaha rassIkI taraha ekarUpase sarvatra kailegI, aisI avasthAmeM jahAM ghaTa nahIM hai vahAM bhI vaha pAI jAyagI aura usake saMbaMdhase Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / subodhinI ttiikaa| ghaTase bhinna padArtha bhI ghaTa kahalAne lageMge isI prakAra usake nitya mAnanemeM ghaTakA kabhI nAza nahIM honA caahiye| isI taraha aura bhI aneka doSa Ate haiM isaliye vastuke sadRza pariNamanako chor3akara usase bhinna sAmAnya nAmaka koI svataMtra padArtha nahIM hai| vinA vyaktike sAmAnyase koI prayojana bhI to nahIM nikalatA hai| gause hI dUdha duhA jAtA hai / gotvase dUdha koI nahIM duha sakatA hai / isI vAtako svAmI vidyAnaMdine aSTasahasrImeM likhA hai ki " na khalu sarvAtmanA sAmAnyaM vAcyaM tatpratipatterarthakriyAM pratyanupayogAt nahi gotvaM vAhadohAdau upayujyate " isaliye svatantra gotva jAti koI cIja nahIM haiN| kevala samAna dharmako hI sAmAnya samajhanA caahiye| ___ isI prakAra vizeSa bhI do prakAra hai eka paryAya dUsarA vyatireka / eka dravyameM kramase hone vAle pariNAmoMko paryAya kahate haiM / jisa prakAra AtmAmeM kabhI harSa hotA hai kabhI viSAda hotA hai kabhI duHkha hotA hai, kabhI sukha hotA hai| eka padArthakI apekSA dusare padArthameM jo vilakSaNa pariNAma hai use vyatireka kahate haiN| jisa prakAra gause bhinna pariNAma bhaisakA hotA hai / pustakase bhinna pariNAma caukIkA hai, isI liye gause bhaiMsa judI hai tathA pustakase caukI judI hai jisa prakAra * sAmAnya svatantra nahIM hai / isI prakAra vizeSa bhI vastuke pariNamana vizeSako chor3a kara aura koI vastu nahIM hai / jo loga sarvathA vizeSako dravyase bhinna hii| mAnate haiM ve bhI yukti aura anubhavase zUnya haiN| vizeSa dravyoM kA svarUpajIvAjIvavizeSosti dravyANAM shbdtaarthtH| cetanAlakSaNo jIvaH syAdajIvopyacetanaH // 3 // artha-dravyake mUlameM do bheda haiM jIva dravya aura ajIva dravya / ye donoM bheda zabdakI apekSAse bhI haiM aura arthakI apekSAse bhI haiN| jIva aura ajIva ye do bAcaka rUpa zabda haiN| inake vAcya bhI do prakAra haiM eka jIva aura dUsarA ajIva / isa prakAra zabdakI apekSAse do bheda haiM / arthakI apekSAse bhI do bheda haiN| jisameM jJAna darzanAdika guNa pAye jAya, vaha jIva dravya hai aura jisameM jJAna darzana Adika guNa na pAye jAya vaha ajIva dravya hai| bhAvArtha- jittiyamittA saddA tittiyamitANa hoMti paramatthA " jitane zabda hote haiM utane hI unake vAcya rUpa artha bhI hote haiM / jIva, ajIva ye do zabda haiM isaliye jIva * sAmAnya aura vizeSakA vizeSa kathana " aSTasahasrI "maiM " satsAmAnyAtu savaikya pRthagdravyAdi bhedataH / bhedAbhedavivakSAyAmasAdhAraNahetuvat" isa kArikAkI vyAkhyA vistArase kiyA hai| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. paJcAdhyAyI / [ dUsarI atta rUpa dravya inake artha haiM / sAmAnya rItise do hI dravya haiM eka jIva aura dUsarA ajIva, parantu vizeSa rIti se ajIvake hI pAMca bheda haiM- pudgala dharma, adharma, AkAza aura kAla / isa prakAra kula chaha dravya haiN| inameM jIva dravya to jJAna darzana vAlA haiM bAkIke dravya jJAna darzana rahita ( jar3a ) haiM / isIliye jIvako chor3akara saba ajIva meM grahaNa kara liye jAte haiM / jIva ajIvakI siddhi - nAsirddha: siddhadRSTAntAccetanA'zvetanadvayam / jIvapurghaTAdibhyo viziSTaM kathamanyathA // 4 // artha- jIva aura ajIva athavA cetana aura acetana ye do padArtha haiM yaha bAta asiddha nahIM haiM prasiddha dRSTAntase jIva aura ajIva donoMkI siddhi ho jAtI haiM / yadi jIva aura abhI donoMko jude jude na mAnakara eka rUpa hI mAna liyA jAya to jIte hue zarIrameM aura ghaTa vastra Adika jar3a padArthoMmeM pratyakSa antara dIkhatA hai vaha nahIM dIkhanA cAhiye isa pratyakSa bhedase hI jIva aura ajIvakI bhinna bhinna siddhi ho jAtI hai / bhAvArtha - yadyapi AtmA ananta guNAtmaka amUrta padArtha hai / isaliye usakA pratyakSa nahIM ho saktA hai / tathApi anAdikAlase mUrta karmoMkA sambandha honese saMsArI AtmA zarIra meM anumAna pramANa aura svAnubhavase jAnA jAtA hai / pratyeka saMsArI AtmA jaisA zarIra pAtA hai. usI pramANa rahatA hai / jisa zarIra meM AtmA haiM vahIM zarIra jIvita zarIra kahalAtA hai / jIvita zarIrameM jo jo kriyAyeM hotI haiM ve hI kriyAyeM AtmAkI siddhimeM pramANa haiM / kisI ke viSaya meM prazna karanepara ThIka ThIka uttara milanese tathA samajha pUrvaka kAma karanese, caturatA pUrvaka bolanese Adi sabhI bAtoMse bhale prakAra siddha hotA hai ki zarIra viziSTa AtmA judA padArtha hai aura ghaTa paTAdika jar3a padArtha jur3e haiM / jIva siddhimeM anumAna - asti jIvaH sukhAdInAM saMvedana samakSataH / yo naivaM sa na jIvosti suprasiddho yathA ghaTaH // 5 // artha - jIva eka svatantra padArtha hai isa viSaya meM sukhAdikoMkA svasaMvedana jJAna hI pramANa haiM jo sukhAdikakA anubhava nahIM karatA hai vaha jIva bhI nahIM hai, jisa prakAra ki eka ghar3A / bhAvArtha- maiM sukhI hUM athavA maiM duHkhI hUM, isa prakAra AtmAmeM mAnasika svasaMvedana (jJAna) pratyakSa hotA hai| sukha duHkhakA anubhava hI AtmAko jar3ase bhinna siddha karatA hai / ghaTaka Adika jar3a padArthoM meM sukha duHkhakI pratIti nahIM hotI hai isaliye ve jIva bhI nahIM haiM / isa vyatirekavyAptise sukha duHkhAdikakA anubhava karanevAlA jIva padArtha siddha hotA hai| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / ] subodhinI TIkA / iti hetunAthena pratyakSeNAvadhAritaH / sAdhyo jIvassvasiddhyarthamajIvazca tato'nyathA // 6 // artha - jIvaH asti svasaMvedanapratyakSatvAt " pUrvokta zlokake anusAra isa anumAnase jIvakI siddhi hotI hai| Uparake anumAna vAkyameM svasaMvedana hetu pratyakSarUpa hai| jIvaka astitva (sattA) sAdhya hai / jisameM pUrvokta svasaMvedana pratyakSa rUpa hetu nahIM hai vaha jIvase bhinna ajIva padArtha ha / i i mUrta tathA amUrta dravyakA vivecanamUrtamUrtavizeSazca dravyANAM syAnnisargataH / syAdindriyagrAhyaM tadagrAhyamamUrtimat // 7 // artha - chahoM dravyoMmeM kucha dravya to mUrta haiM aura kucha amUrta haiM dravyoMmeM yaha mUrta aura amUrtakA bheda svabhAvase hI hai kisI nimittase kiyA huA nahIM hai / jo indriyoMse jAnA jAya use mUrta kahate haiM aura jo indriyoMke gocara na ho use amUrta kahate haiN| bhAvArtha- dravyoMmeM mUrta aura amUrta vyavasthA svAbhAvika haiM / jisameM rUpa, rasa, gandha, aura sparza pAyA jAve use hI mUrta kahate haiM / isI liye dUsarI rItise mUrtakA lakSaNa yaha batalAyA hai ki jo indriyoMse grahaNa ho sake vahI mUrta hai mUrtadravyake uparyukta donoM lakSaNa aviruddha haiM / vAstavameM vahI indriyoMse grahaNa ho sakatA haiM jisameM ki rUpa, rasa, gandha, sparza pAyA jAtA hai 1 kyoMki indriyoMke hI viSaya, rUpa, rasa, gandha, sparza par3ate haiN| cakSukA rUpa viSaya hai, rasanAkA rasa viSaya hai, nAkakA gandha viSaya hai, sparzanendriya kA sparza viSaya hai / karNendriyakA viSaya zabda bhI rUpa rasa gandha sparzAtmaka hI hai / isaliye viSaya viSayIkI apekSAse hI mUrtakA lakSaNa indriya viSaya kahA gayA hai / jo indriyagocara hai vaha to mUrta avazya hai parantu jo iMdriyagocara nahIM hai vaha bhI mUrta hai jaise ki pudgalakA eka paramANu / iMdriyagocara hone meM sthUlatA kAraNa hai paramANu sUkSma hai isaliye vaha iMdriyagocara nahIM hai / paraMtu vahI paramANu sthUla skaMdha meM mila jAnese sthUla rUpameM pariNata hokara iMdriyagocara hone lagatA hai / hAM sparzanAdi pratyakSa paramANu avasthAmeM bhI ho sakatA hai / isaliye iMdriyagocaratA mUrtamAtrameM vyApaka hai jo iMdriyagocara nahIM hai vaha amUrta hai / mUrta kI taraha amUrta bhI yathArtha hai na punarvAstavaM mUrtamamUrta syAdavAstavam / sarvazUnyAdidoSANAM sannipAtAttathA sati // 8 // artha -- mUrta padArtha hI vAstavika hai amUrta padArtha vAstavika nahIM hai yaha bAta bhI nahIM hai kyoMki aisA mAnanese saba padArthoM kI zUnyatAkA prasaMga A jAyagA / bhAvArtha - kitane hI puruSa pratyakSa honevAle padArthoM ko hI mAnate haiM parokSa padArtho ko Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NXNNNNNNN pnycaadhyaayii| [ dUsarI nahIM mAnate / paraMtu parokSa padArthoke svIkAra kiye vinA padArthokI vyavasthA hI nahIM bana sakatI parokSa padArthokI sattA anumAna aura Agamase mAnI jAtI hai / avinAbhAvI hetuse anumAna pramANa mAnA jAtA hai aura svAnubhavana, akhaMDayukti tathA avAdhakapanese AMgama pramANa mAnA jAtA hai| mUrtakA lakSaNasparzI rasazca gandhazca varNo'mI muurtisNjnykaaH| tadyogAnmUrtimadravyaM tadyogAdamUrtimat // 9 // artha-rUpa, rasa, gandha, varNakA nAma hI mUrti hai| jisameM mUrti pAI jAya vahI mUrta dravya kahalAtA hai aura jisameM rUpa, rapta, gandha, varNarUpa mUrti nahIM pAI jAya vahI amUrta dravya kahalAtA hai| bhAvArtha-pudgalameM rUpa, rasa, gandha varNarUpa mUrti pAI jAtI hai isaliye vaha mUrta kahalAtA hai| bAkI dravyoMmeM uparyukta mUrti nahIM pAI jAtI isaliye ve amUrta haiN| mUrtakA hI indriya pratyakSa hotA hai--- nAsaMbhavaM bhavadetat prtykssaanubhvaadythaa| sannikarSosti varNAcairindriyANAM na cetaraiH // 10 // ___ artha-indriyoMkA *rUpAdikake sAtha hI sambandha hotA hai aura dUsare padArthoM ke sAtha nahIM hotA yaha bAta asaMbhava nahIM hai kintu pratyakSa aura anubhavase siddha hai| amUrta padArtha hai isameM kyA pramANa hai ? nanvamUtIrthasadbhAve kiM pramANaM vadAdya nH| yadinApIndriyANAM sannikarSAt khapuSpavat // 11 // artha yahAM para zaGkAkAra kahatA hai ki amUrta padArtha bhI haiM isameM kyA pramANa hai . kyoMki jitane padArtha haiM una sabakA indriyoM ke sAtha sambandha hotA hai| amUrta padArthakA indri? yoMke sAtha sambandha nahIM hotA hai isaliye usakA mAnanA aisA hI hai jisa prakAra ki AkAzake phUloMkA mAnanA / bhAvArtha-jisa prakAra AkAzake phUla vAstavameM koI padArtha nahIM hai, isaliye unakA indriya pratyakSa bhI nahIM hotA / isI prakAra jaba amUrta padArtha bhI koI vAstavika padArtha nahIM hai, yadi amUrta padArtha vAstavameM hotA to ghaTa vastra Adi padArthokI taraha usakA bhI indriya pratyakSa hotaa| * mUrtimAna padArtha / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / ] subodhinI TIkA ! [ 7 yahAM para zaGkAkArakA Azaya yahI hai ki jina padArthoMkA indriya pratyakSa hotA hai ve hI to vAstava meM haiM unase alaga koI padArtha nahIM hai / zaGkAkArakA uttara naivaM yataH sukhAdInAM saMvedanasamakSataH / nAsiddhaM vAstavaM tatra kiMtvasiddhaM rasAdimat // 11 // artha - amUrta padArthakI sattA meM koI pramANa nahIM hai aisA zaGkAkArakA kahanA ThIka nahIM hai / kyoMki sukha duHkhAdikakA svasaMvedana honese AtmA bhale prakAra siddha hai sukha duHkhAdikakApratyakSa karanevAlA AtmA asiddha nahIM hai parantu usameM rUpa, rasa, gandha, sparza mAnanA asiddha hai / vAstava meM indriyajJAna malina jJAna hai aura isIliye yathArtha dRSTise vaha parokSa hai / usaka viSaya bhI bahuta thor3A aura moTA hai / sukSma padArthoM kA vizada bodha atIndriya pratyakSase hI hotA hai | isaliye jinakA indriya jJAna hotA hai ve hI padArtha ThIka haiM bAkI kucha nahIM, aisA mAnanA kisI taraha yukti saGgata nahIM hai / * 1 AtmA rasAdikase bhinna hai tadyathA tadrasajJAnaM svayaM tanna rasAdimat / yasmAjjJAnaM sukhaM duHkhaM yathA sthAnna tathA rasaH // 13 // 1 artha -- Upara ke zloka meM rasAdika AtmAse bhinna hI batalAye haiM / usI bAtako yahA~ para khulAsA karate haiM | AtmAmeM jo rasakA jJAna hotA hai vaha jJAna hI hai| rasa jJAna honese jJAna rasavAlA nahIM ho jAtA hai kyoMki rasa pulakA guNa hai vaha jIvameM kisa taraha AsakatA hai / yadi rasa bhI AtmAmeM pAyA jAtA to jisa prakAra jJAna, sukha, duHkhakA anubhava honese jJAnI sukhI duHkhI AtmA bana jAtA hai usI prakAra rasamayI bhI hojAtA parantu aisA nahIM hai / sukhaduHkhAdika jJAnase bhinna nahIM hai-- nAsiddhaM sukhaduHkhAdi jJAnAnarthAntaraM yataH / cetanatvAt sukhaM duHkhaM jJAnAdanyatra na kacit // 14 // artha ---sukha duHkha Adika jo bhAva haiM ve jJAnase abhinna haiM arthAt jJAna svarUpa hI haiN| kyoMki cetana bhAvoM meM hI sukha duHkhakA anubhava hotA hai jJAnako chor3akara anyatra kahIM sukha duHkhAdikakA anubhava nahIM ho saktA / * jo loga indriya pratyakSako hI mAnate haiM unake paraloka gata janakAdikakI bhI siddhi nahIM ho saktI hai janakAdikakI asiddhatA meM janyajanaka sambandha bhI nahIM banatA / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcAdhyAyI / sukhAdika ajIvameM nahIM haiM na punaH svairasaJcAri sukhaM duHkhaM cidAtmani / acidAtmanyapi vyAnaM varNAdau tadasambhavAt // 15 // artha -- aisA nahIM hai ki sukha duHkha bhAva jIva aura ajIva donoMmeM hI svatantratAse vyApta rahe / kintu ye bhAva jIvake hI haiN| varNAdikameM ina bhAvoMkA honA asaMbhava hai / ] [ dUsarA bhAvArtha-droM meM do prakAra ke guNa hote haiM sAmAnya aura vizeSa / sAmAnya guNa samAna rIti se sabhI dravyoM meM pAye jAte haiM parantu vizeSa guNoMmeM yaha bAta nahIM hai| ve jisa dravyake hote haiM usImeM asAdhAraNa rItise rahate haiM dUsaremeM kadApi nahIM pAye jAte / sukha duHkhAdika jIvadravyake hI asAdhAraNa vaibhAvika tathA svAbhAvika bhAva haiM / isaliye ve jIva dravyako chor3a kara anya pudgala Adika meM nahIM pAye jA sakate / sArAMza tataH siddhaM cidAtmAdi syAdamUrta tadarthavat / prasAdhitasukhAdInAmanyathA'nupapattitaH // 16 // artha -- isaliye yaha bAta siddha ho cukI ki AtmA Adi amUrta padArtha bhI vAstavika haiM inako na mAnane se svAnubhava siddha sukhaduHkha AdikI prApti nahIM ho sakatI / zaGkAkAra nanvasiddhaM sukhAdInAM mUrtimatvAdamUrtimat / tadyathA yadrasajJAnaM tadraso rasavadyataH // 17 // tanmUrtatve kutastyaM syAdamUrta kAraNAdvinA yatsAdhanAvinAbhUtaM sAdhyaM nyAyAnatikramAt // 18 // artha --kha duHkha Adi mUrta haiM isaliye unako amUrta mAnanA asiddha hai / jaise rasakA jJAna hotA hai vaha rasa svarUpa hI hai kyoMki vaha jJAna rasavAlA hai isI taraha sukhAdika meM mUrtatA siddha ho jAne para vinA kAraNa unameM amUrtatA kisa taraha A sakatI hai ? avinAbhAvI sAdhanase hI sAdhyakI siddhi hotI hai aisA nyAyakA siddhAMta hai / bhAvArtha - zaGkAkArakA abhiprAya hai ki jisa padArthakA jJAna hotA hai vaha jJAna usI rUpa ho jAtA hai / jisa samaya jJAna rUpa, rasa, gandha sparzako jAna rahA hai usa samaya jJAna rUpa rasagandhasparzAtmaka hI hai / uttara maivaM yato rasAdyartha jJAnaM tanna rasaH svayam / arthAjjJAnamamUrta syAnmUrta mUrtIpacArata: // 19 // Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyaay|] . subodhinI TIkA / . artha-Upara jo zaGkA uThAI gaI hai vaha ThIka nahIM hai / kyoMki jo rasAdi padArthIkA jJAna hotA hai vaha svayaM rasa rUpa nahIM ho jAtA arthAt jJAna jJAna hI rahatA hai aura vaha amUrta hI hai| yadi usa jJAnako mUrta kahA jAtA hai to usa samaya kevala upacAramAtra hI samajhanA caahiye| bhAvArtha-yadi jisa padArthakA jJAna hotA hai vaha svayaM usI rUpa hojAya to deva yA manuSya jisa samaya nArakiyoMke svarUpakA jJAna karate haiM to kyA usa samaya ve nAraka svarUpa ho jAte haiM ? isaliye jJAna parapadArthako jAnatA hai parantu usa padArtha rUpa svayaMnahIM hojAtA / jo kSayopazama jJAna hai vaha bhI vAstava dRSTise amUrta hI hai| kyoMki AtmAkA guNa hai / jJAna mUrta padArthoko viSaya karatA hai isaliye use mUrta mAnanA yaha kevala mUrtakA upacAra hai / jJAnameM koI mUrtatA nahIM AtI hai| jJAnako mUrta mAnanemeM doSana punaH sarvathA mUrta jJAnaM vrnnaadimdytH| svasaMvedyAdya bhAvaH syAtsajaDatvAnuSaGgantaH // 20 // artha-jJAna upacAra mAtrase to mUrta hai parantu vAstavameM mUrta nahIM hai| vaha varNAdikako viSaya karanevAlA hai isIliye usameM upacAra hai| yadi vAstavameM jJAna mUrta ho jAya to pudgalakI taraha jJAnameM jar3apanA bhI A jAyagA, aura aisI avasthAmeM svasaMvedana AdikakA abhAva hI ho jaaygaa| bhAvArtha-jahAMpara mukhya padArtha na ho parantu kucha prayojana yA nimitta ho vahAMpara usa mukhyakA upacAra kiyA jAtA hai / jisaprakAra loga billIko siMha kaha dete haiN| billI yadyapi siMha nahIM hai tathApi krUratA, AkRti Adi nimittAza billImeM siMhakA upacAra kara liyA jAtA hai / usI prakAra varNAdike AkAra jJAna ho jAtA hai isI liye usa jJAnako upacArase mUrta kaha dete haiM, vAstavameM jJAna mUrta nahIM hai anyathA vaha mar3a ho jaaygaa|| nizcita siddhAntatasmAdvarNAdizUnyAtmA jIvAdyarthostyamUrtimAn / svIkartavyaH pramANAdA svAnubhUteryathAgamAt // 21 // artha-isaliye varNAdikase rahita jIvAdika padArtha amUrta haiM aisA uparyukta pramANase svIkAra karanA cAhiye athavA svAnubhavase svIkAra karanA cAhiye / Agama bhI isI bAtako batalAtA hai ki varNAdika pudgalake guNa haiM aura bAkI jIvAdika pAMca dravya amUrta haiN| ___ loka aura alokakA bhedalokAlokavizeSosti dravyANAM lakSaNAyathA / SaDdravyAtmA sa lokosti syAdalokastato'nyathA // 22 // . Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pnycaadhyaayii| artha-dravyoMke lakSaNakI apekSAse hI loka aura alokakA vibhAga hotA hai| jahAM para chaha dravya pAye jAya athavA jo chaha dravya svarUpa ho use loka kahate haiM / aura jahAM chaha dravya nahIM pAye jAya use aloka kahate haiN| bhAvArtha-loka zabdakA yahI artha hai ki " lokyante SaTpadArthA yatra asau lokaH " arthAt nahAMpara chaha padArtha pAye jAya yA dekhe jAya~ use loka kahate haiN| jahAMpara chaha padArtha nahIM kintu kevala AkAza hI pAyA jAya use aloka kahate haiN| tAtparya yaha hai ki sabhI dravyoMkA Azraya AkAza dravya hai / jisa AkAzameM anya pAMca dravya haiM use lokAkAza kahate haiM aura jahAM kevala AkAza hI hai, use alokAkAza kahate haiN| eka AkAzake hI upAdhibhedase (nimitta bhedase ) do bheda ho gaye haiN| ____ alokakA svarUpasopyaloko meM zUnyosti ssddbhirdrvyairshesstH| vyomamAtrAvazeSatvAvyomAtmA kevalaM bhavet / / 23 // artha-jo aloka hai vaha bhI chaha dravyoMse sarvathA zUnya nahIM hai / alokameM bhI chaha dravyoM meM se eka AkAza dravya rahatA hai isaliye aloka kevala AkAzasvarUpa hI hai| bhAvArtha-aloka bhI dravya zUnya nahIM hai kintu AkAza dravyAtmaka hai| padArthoMmeM vizeSatAkriyA bhAvavizeSosti teSAmanvarthato yataH / bhAvakriyAdvayopetAH kecidbhAvagatAH pare // 24 // artha-una chahoM dravyoMmeM do bheda haiM / koI draya to bhAvAtmaka hI haiM aura koI bhAvAtmaka bhI haiM tathA kriyAtmaka bhI haiM / bhAvArtha-jo padArtha sadA ekase rahate haiM jinameM halana calana kriyA nahIM hotI padArtha to bhAvarUpa haiM, aura jo padArtha kabhI sthira bhI rahate haiM aura kabhI kriyA bhI karate haiM ve bhAvasvarUpa bhI haiM aura kriyA svarUpa bhI haiM / tAtparya yaha hai ki jina padasyoM meM kriyAvatI zakti hai unameM kriyA hotI hai, jina padArthoMmeM kriyAvatI zakti nahIM hai unameM halana calana rUpa kriyA nahIM hotI hai / ve kevala bhAvavalI zaktiyAle kahalAte haiN| koI mahAzaya jina padArtho meM kriyAvatI zakti nahIM hai kevala bhAvavatI zakti hai unheM apariNAmI na samajha leveM / pariNamana to sadA sabhI padArthomeM hotA hai parantu pariNamana do tarahakA hotA hai, jisameM vastuke pradezoM kA eka dezase dUsarA deza ho arthAt sthAnase sthAnAntara ho use to kriyArUpa parigamana kahate haiM aura jisameM pradezoMkA to halana calA na ho parantu pahalI avasthose dUsarI AsthA ho jAya use bhAva pariNAma kahate haiM, pRSTAntake liye Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya subodhinI ttiikaa| [11 hamArI kalamako le lIjiye, kalamakA TUTa jAnA to usakA kriyArUpa pariNamana hai aura vinA kisI harakatake rakkhI huI nabIna kalamakA purAnA ho jAnA pariNAma hai| niSkriyabhAvoMmeM isI prakArakA pariNamana hotA hai| __ bhAvavatI aura kriyAvatI zaktivAle padArthoM ke nAmabhAvavantau kriyAvantau dvAvetau jIvapudgalau / tau ca zeSacatuSkaM ca SaDete bhAvasaMskRtAH // 25 // artha-jIva aura pudgala ye do dravya bhAvavAle bhI haiM aura kriyAvAle bhI haiN| tathA jIva, pugala aura zeSa cAroM dravya bhAva sahita haiN| bhAvArtha-jIva aura pudgalameM to kriyA aura bhAva donoM zaktiyAM haiM parantu dharma, adharma, AkAza aura kAla ye cAra dravya kevala bhAva zakti vAle hI haiM / ina cAroM meM kriyA nahIM hotI, ye cAgeM hI niSkriya haiN| kriyA aura bhAvakA lakSaNa --- tatra kriyA pradezAnAM parispaMdazcalAtmakaH / bhAvastatpariNAmosti dhArAvAhakavastuni // 26 // artha --pradazIke hilane calanako kriyA kahate haiM aura bhAva pariNAmako kahate haiM jo ki pratyeka vastu meM dhArAvAhI ( barAbara ) se hotA rahatA hai| bhAvArtha-pradezoMkA eka sthAnase dUsare sthAnameM jAnA AnA to kriyA kahalAtI hai aura vastumeM jo niSkriya bhAva haiM unheM bhAva kahate haiM / isakA khulAsA cobIsaveM zloka, kara cuke haiN| pariNamana sadA hotA hai-- nAsaMbhavamidaM yasmAdarthAH pariNAmino'nizaM / tatra kecit kadAcidA prdeshclnaatmkaaH||27|| artha-yaha bAta asiddha nahIM hai ki padArtha pratikSaNa pariNamana karate rahate haiM / usI pariNamanameM kabhI 2 kinhIM kinhIM padArthoke pradeza bhI halana calana karate haiM / bhAvArtha-sabhI padArtha nirantara eka avasthAko chor3akara dUsarI avasthA to badalate hI rahate. haiM parantu kabhI jIva aura pugalameM unake pradezoMkI halana calana rUpa kriyA bhI hotI hai| granthakArakI pratijJAtadyathAcAdhicidravyadezanA ramyate myaa|| yuktyAgamAnubhUtibhyaH pUrvAcAryAnatikramAt // 28 // artha----granthakAra kahate haiM ki aba hama cetana dravya ke viSayameM hI vyAkhyAna kAye / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pnycaadhyaayii| [ dUsarI jo kucha hama kaheMge vaha hamArI ninakI kalpanA nahIM samajhanA cAhiye, kintu yukti, Agama, anubhava aura pUrvAcAryoMke kathanake anukUla hI hama kaheMge / inase viruddha nhiiN| bhAvArtha-padArthakI siddhi kaI prakArase hotI hai / koI padArtha yuktise siddha hote haiM, koI anubhakse siddha hote haiM, aura koI Agamase siddha hote haiN| granthakAra kahate haiM ki jo hama cetana padArtha ( jIva ) kA svarUpa kaheMge usameM yukti pramANa bhI hogA, Agama pramANa bhI hogA, aura anubhava pramANa bhI hogaa| sAtha hI pUrvake maharSiyoMkI vivecanA (kathana ) se aviruddhatA bhI rahegI / isaliye jaba hamAre kathanameM yukti, Agama, anubhava aura pUrvAcAryoMke kathanase aviruddhatA hai to vaha agrAhya kisI prakAra nahIM ho sakatA / isa kathanase AcAryane utsUtratA aura ayuktakathanakA parihAra kiyA hai| sapta tatvoMmeM jIvakI mukhyatAprAguddezyaH sa jIvosti tato'jIvastataH kramAt / AsravAdyA yatasteSAM jIvodhiSThAnamanvayAt // 29 // artha--pahale jIvatattvakA nirUpaNa kiyA jAtA hai phira anIva tattvakA kiyA jaaygaa| usake bAda kramase Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA, mokSakA kathana kiyA jAyagA / jIvakA nirUpaNa sabase prathama rakhanekA kAraNa bhI yahI hai ki sampUrNa tatvoMkA AdhAra mukhya rItise jIva hI par3atA hai sAtoM tatvoMmeM jIvakA hI sambandha calA jAtA hai| bhAvArtha-vAstava dRSTise vicAra kiyA jAya to sAtoM hI tatva jIva dravyakI hI avasthA vizeSa hai / isa liye sAtoM tatvoMmeM jIvatatva hI mukhyatA rakhatA hai isaliye sabase prathama usIkA kathana kiyA jAtA hai| jIva nirUpaNaasti jIvaH svatassiDau'nAdyanantopyamUrtimAna / jJAnAyanantadharmAdi rUDhatvAdravyamavyayam // 30 // artha-jIva dravya svataH siddha hai| isakI Adi nahIM hai isI prakAra anta bhI nahIM hai / yaha jIva amUrta hai, jJAna, darzana, sukha, vIryAdika ananta dharmAtmaka hai isI liye yaha nAzarahita dravya hai| - bhAvArtha-cArvAka yA anya koI nAstika kahate haiM ki jIva dravya svatantra koI nahIM hai kintu paMcabhUtase milakara bana jAtA hai / isakA khaMDana karaneke liye AcAryane svataH siddha pada diyA hai / yaha dravya kisIse kiyA huA nahIM hai kintu apane Apa siddha hai, isI liye isakI na Adi hai aura na anta hai| pudgala dravyakI taraha isakI rUpAdika mUrti bhI nahIM hai / yaha dravya jJAnAdika ananta guNa svarUpa hai / guNa nitya hote haiM isa liye jIva dravya bhI ni Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / subodhinI TIkA / tya hai isakA kabhI bhI nAza nahIM hotA hai kevala avasthA bheda hotA rahatA hai| phira bhI jIvakA hI nirUpaNasAdhAraNaguNopetopyasAdhAraNadharmabhAk / vizvarUpopyavizvasthaH sarvopekSopi sarvavit // 31 // artha-yaha jIva sAdhAraNa guNa sahita hai aura asAdhAraNa guNa sahita bhI hai| vizva ( jagat ) rUpa hai parantu vizvameM ThaharA nahIM hai| sabase upekSA rakhanevAlA hai, to bhI sabakA jAnanevAlA hai| . bhAvArtha-yahAMpara AcAryane sAhityakI chaTA dikhAte hue jIvakA svarUpa kahA hai| virodhAlaGkArameM eka bAtako pahale dikhalAte haiM phira usase viparIta hI kaha dete haiM parantu vAstavameM vaha viparIta nahIM hotA / kevala viparIta sarIkhA dikhatA hai| jaise yahAMpara hI jIvakA svarUpa dikhAte hue kahA hai ki vaha sAdhAraNa dharmavAlA hai to bhI asAdhAraNa dharmavAlA hai| jo sAdhAraNa dharmavAlA hogA vaha asAdhAraNa dharmavAlA kaise ho saMktA hai aisA virodha sA dikhatA hai parantu vaha virodha nahIM hai kevala alaMkArakI jhalaka hai / yahAM para sAhityakI na mukhyatA hai aura na AvazyakatA hai isaliye use chor3akara zlokakA Azaya likhA jAtA hai / pratyeka dravyameM ananta guNa hote haiM athavA yoM kahanA cAhiye ki vaha dravya ananta guNa svarUpa hI hai / una guNoMmeM kucha sAdhAraNa guNa hote haiM aura kucha vizeSa guNa hote haiN| jo samAna rItise sabhI dravyoMmeM pAye jAya unheM sAdhAraNa guNa kahate haiN| inhIMkA dUsarA nAma sAmAnya guNa bhI hai| aura jo khAsa 2 vastumeM hI pAye jAya unheM vizeSa guNa kahate haiN| jIva dravyameM sAmAnya guNa bhI haiM aura vizeSa guNa bhI hai / astitva, prameyatva, pradezatva Adika sAmAnya guNa haiM / ye guNa samAna rItise sabhI dravyoMmeM pAye jAte haiM, aura jJAna, darzana, sukha, vIrya Adika jIvake vizeSa guNa haiM, ye jIvako chor3akara anyatra nahIM pAye jAte / isaliye jIvameM sAdhAraNa guNa aura vizeSa guNa donoM haiM / loka asaMkhyAta pradezI hai aura jIva bhI lokake barAbara asaMkhyAta pradezI hai isaliye yaha jIva vizvarUpa hai / arthAt loka svarUpa hai tathApi lokabharameM ThaharA huA nahIM hai kintu lokake asaMkhyAtaveM bhAga sthAnameM hai / athavA jJAnakI apekSA vizvarUpa hai parantu vizvase judA hai / yaha jIva sarva padArthose upekSita hai arthAt kisI padArthase isakA sambandha nahIM hai tathApi yaha jIva saba padArthoMko jAnanevAlA hai| phira bhI jIvakA svarUpaasaMkhyAtapradezopi sthAdakhaNDapradezavAn / sarvadravyAtiriktopi tanmadhye saMsthitopi ca // 32 // Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 ] pacAdhyAyI / [dU artha- - yaha jIva asaMkhyAta pradezavAlA hai / tathApi akhaNDa dravya hai arthAt isake pradeza saba abhinna haiM tathA sampUrNa dravyoMse yaha bhinna hai tathApi unake bIcameM sthita hai / phira bhI jIvakA svarUpa Y= atha zuDakyAdezAcchukhazcaikavidhopi yaH / syAdvidhA sopi paryAyAnmuktAmuktaprabhedataH // 33 // artha- zuddha nayakI apekSAse yaha jIva dravya zuddhasvarUpa hai, eka rUpa haiM, usameM bheda kalpanA nahIM hai, tathApi paryAya dRSTi se yaha jIva do prakAra hai eka mukta jIva dUsarA amukta jIva / bhAvArtha - nizcaya naya use kahate haiM jo ki vastuke svAbhAvika bhAvako grahaNa kare aura vyavahAra naya vastukI azuddha avasthAko grahaNa karatA hai / jo bhAva para nimitta se hote haiN| unheM grahaNa karanevAlA hI vyavahAra naya hai / nizcaya nayase jIvameM kisI prakArakA bheda nahIM haiM isaliye ukta nayase jIva sadA zuddha svarUpa hai tathA eka rUpa hai, parantu karmajanita avasthAke bhedase usI jIvake do bheda haiN| eka saMsArI, dUsarA mukta / jo karmopAdhi sahita AtmA hai vaha saMsArI AtmA hai aura jo usa karmopAdhise rahita hai vahI mukta athavA siddha AtmA kahalAtA hai / ye do bheda karmopAdhise hue haiM / aura karmopAdhi nizcayanayase jIkkA svarUpa nahIM hai isaliye jIva meM dravya dRSTise bheda nahIM kintu paryAya dRSTise bheda hai / saMsArI jIvakA svarUpa baDo yathA sa saMsArI syAdalabdhasvarUpavAn / mUrchitonA diloSTAbhirjJAnAdyAvRtikarmabhiH // 34 // artha -- jo AtmA karmoMse baMdhA huA hai vahI saMsArI hai / saMsArI AtmA apane yathArtha svarUpase rahita haiM aura anAdikAlase jJAnAvaraNIya Adika ATha karmoMse mUrtita rahA hai| bhAvArtha- AtmAkA svarUpa zuddha jJAna, zuddha darzana, zuddha vIrya Adi anaMta guNAtmaka hai| jJAnAvaraNIya Adi karmoMne una guNoMko Dhaka diyA hai / inhIM AThoM kame meM jo mohanIya karma haiM usane unheM viparIta svAdu banA diyA hai / isI liye saMsArI AtmA asalI' svabhAvakA anumAna nahIM karatA hai / jaba yaha doSa aura AvaraNa mala AtmAse haTa jAtA haiM taMtra vahI AtmA nija zuddharUpa anubhava karane lagatA hai / jIva karmakA sambandha anAdise hai yathAnAdiH sa jIvAtmA yathAnAdizca pudgalaH / dvayorbandhopyanAdiH svAt sambandho jIvakarmaNoH // 35 // Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - adhyAya / subodhinI ttiikaa| [15 artha-yaha jIvAtmA bhI amAdi hai aura pudgala bhI anAdi hai| isaliye donoMkA sambandha rUpa bandha bhI anAdi hai| bhAvArtha-jIva aura karmakA sambandha anAdi kAlase hai| yadi inakA sambandha sAdi bhAt kisI kAla vizeSase huA mAnA jAve to aneka doSa Ate haiN| isI bAtako granthakAra sAyaM Age dikhalAte haiN| chayoranAdisambandhaH knkoplsnnibhH| anyathA doSaeva syAditaretarasaMzrayaH / / 36 // artha-jIva aura karma donoMkA sambandha anAdi kAlase calA ArahA hai| yaha sambama usI prakAra hai jisa prakAra ki kanakapASANakA sambandha anAdikAlIna hotA hai / yadi jIva pudgalakA sambandha anAdise na mAnA jAya to anyonyAzraya doSa AtA hai| bhAvArtha--eka patthara aisA hotA hai jisameM sonA milA rahatA hai, usIko kanakapASANa kahate haiM / kanakapASANa khAnise milA huA hI nikalatA hai / jisa prakAra sonekA aura pattharakA hamezAse sambandha hai usI prakAra jIva aura karmakA bhI hamezAse sambandhahai / yadi jIva karmakA sambandha anAdise na mAnA jAve to anyonyAzraya doSa AtA hai| * anyonyAzraya doSatadyathA yadi niSkarmA jIvaH prAgeva taadRshH|| bandhAbhAvetha zuddhepi bandhazcennittiH katham / / 37 // artha-yadi jIva pahale karmarahita arthAt zuddha mAnA jAya to vandha nahIM ho sakatA, aura yadi zuddha honepara bhI usake bandha mAna liyA jAya to phira mokSa kisa prakAra ho sakatI hai ? bhAvArtha-AtmAkA karmake sAtha jo bandha hotA hai vaha azuddha avasthAmeM hotA hai| madi karmabandhase pahale AtmAko zuddha mAnA jAya to bandha nahIM ho sakatA ? kyoMki bandha azuddha pariNAmoMse hI hotA hai / isaliye bandha honemeM to azuddhatAkI AvazyakatA par3atI hai aura azuddhatAmeM bandhakI AvazyakatA par3atI hai / ktiA pUrvabandhake zuddha AtmAmeM azuddhatA A nahIM saktI / pradi binA bandhake zuddha AtmAmeM bhI azuddhatA Ane lage to jo AtmAyeM mala ho cukI haiM arthAt siddha haiM ve bhI phira azuddha ho jAyagI aura azuddha honepara bandha bhI karatI pheNgii| phira to saMsArI aura mukta jIvameM koI antara nahIM rahegA / isaliye bandharUpa kArya ke liye azuddhatA rUpa kAraNakI AvazyakatA hai aura azuddhatA rUpa kAryake liye pUrvabandha rUpa kAraNakI AvazyakatA hai| vinA pUrva karmake baMdhe hue azuddhatA kisI prakAra nahIM AsakatI _* do padArthoMmeM paraspara eka dUsairekI apekSA rahamese anyonyAzraya doSa AtA hai / isa 'darSikI saMtAmeM eka padArthakI bhI siddhi nahIM ho pAtI / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 ] paJcAdhyAyI / [ dUsarA rA hai / isaliye azuddhatAmeM bandhakI aura bandhameM azuddhatAkI apekSA par3hanese eka bhI siddha nahIM hotA, basa yahI anyonyAzraya doSa hai / yadi jIva karmakA sambandha anAdi mAnA jAya to yaha doSa sarvathA nahIM AtA / dUsarI bAta yaha hai ki sAdi sambandha mAnanese pahale to zuddha AtmAmeM bandha ho nahIM saktA kyoMki vinA kAraNake kArya hotA hI nahIM / thor3I derake liye yaha bhI mAna liyA jAya ki vinA rAgadveSa rUpa kAraNake zuddha AtmA bhI bandha karatA hai to phira vinA kAraNase honevAlA vaha bandha kisa taraha chUTa saktA hai ? yadi rAgadveSarUpa kAraNoMse bandha mAnA jAya taba to una kAraNoMke haTane para bandharUpa kArya bhI haTa jAtA hai / parantu binA kAraNa se honevAlA bandha dUra ho saktA hai yA nahIM aisI avasthA meM isakA koI niyama nahIM hai / isaliye mokSa honekA bhI koI nizcaya nahIM hai / isa taraha sAdi bandha mAnanemeM aura bhI aneka doSa Ate haiM / pugalako zuddha mAnanemeM doSa atha cetpudgalaH zuddhaH sarvataH prAganAditaH / torvinA yathA jJAnaM tathA krodhAdirAtmanaH // 38 // artha -- yadi koI yaha kahe ki pudgala anAdise sadA zuddha hI rahatA hai, aisA kahane bAle mata AtmAke sAtha karmoMkA sambandha bhI nahIM banegA / phira to vinA kAraNa jisa prakAra AtmAkA jJAna svAbhAvika guNa hai usI prakAra krodhAdika bhI AtmAke svAbhAvika guNa hI ThahareMge / bhAvArtha -- pudgalakI karma rUpa azuddha paryAyake nimittase hI AtmAmeM krodhAdika hote haiM aisA mAnanese to krodhAdika AtmAke svabhAva nahIM Thaharate haiM / parantu pudgalako zuddha mAna se AtmAmeM vikAra karane vAlA phira koI padArtha nahIM ThaharatA / aisI avasthAmeM krodhAdikakA hetu AtmA hI par3egA aura krodha mAna mAyA lobha Adi AtmAke svabhAva samajhe jAMyage yaha bAta pramANa viruddha hai / evaM bandhasya nityatvaM hetoH sadbhAvato'thavA / dravyAbhAvo guNAbhAve krodhAdInAmadarzanAt // 39 // artha-yadi pudgalako anAdise zuddha mAnA jAya aura zuddha avasthA meM bhI usakA AtmA bandha mAnA jAya to vaha bandha sadA rahegA, kyoMki zuddha pudgala rUpa hetuke sadbhAkauna haTAnevAlA hai ? pugalakI zuddhatA svAbhAvika hai vaha sadA bhI raha saktI hai, aura kI sattA meM kArya bhI rahegA hI / yadi bandha hI na mAnA jAya to " jJAnakI taraha krodhAdika bhI AtmAke hI guNa ThahareMge " vahI doSa jo ki pahale daloka meM kaha cuke haiM phira bhI AtA hai aura krodhAdikko Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / ] subodhinI TIkA / 17 ] AtmAkA guNa svIkAra karanemeM dUsarA doSa yaha AtA hai ki jina 2 AtmAoM meM krodhAdikakA abhAva ho cukA haiM una 2 AtmAoM kA bhI abhAva ho jaaygaa| kyoMki jaba krodhAdikako guNa mAna cuke haiM to guNake abhAva meM guNIkA abhAva honA svataH siddha hai, aura yaha bAta dekhanemeM bhI AtI hai ki kinhIM 2 zAMta AtmAoM meM krodhAdika bahuta thor3A pAyA jAtA hai / yogiyoMmeM ati manda pAyA jAtA hai, aura bArahaveM guNasthAna meM to usakA sarvathA abhAva hai / isaliye azuddha pugalakA azuddha AtmAse bandha mAnanA hI nyAya saMgata hai / sArAMza---- tatsiddhaH siddhasambandho jIvakarmo bhayormithaH / sAdisiDerasiDatvAt asatsaMdRSTitazca tat // 40 // artha - isaliye jIva aura karmakA sambandha prasiddha hai aura vaha anAdikAlase bandha rUpa hai yaha bAta siddha ho cukI / jo pahale zaGkAkArane jIva karmakA sambandha sAdi (kisI samaya vizeSa se) siddha kiyA thA vaha nahIM siddha ho sakA / sAdi sambandha mAnane se itaretara (anyonyAzraya) Adi aneka doSa Ate haiM tathA dRSTAnta bhI koI ThIka nahIM milatA / bhAvArtha - kanaka pASANa Adi dRSTAntoMse jIva karmakA anAdi sambandha hI siddha hota hai| yahAM para yaha zaGkA ho sakatI hai ki do padArthokA sambandha hamezA se kaisA ? vaha to kisI khAsa samayameM jaba do padArtha mileM tabhI ho saktA hai ? isa zaGkAkA uttara yaha hai ki sambandha do prakArakA hotA hai, kinhIM padArthoMkA to sAdi sambandha hotA hai / jaise ki makAna banAte samaya IMToMkA sambandha sAdi hai / aura kinhI padArthoM kA anAdi sambandha hotA hai, jaise ki kanaka pASANakA, athavA jamInameM milI huI vRkSakA, athavA jagadvyApI mahAskandhakA athavA sumeru karmakA sambandha bhI anAdi hai / aneka cIjoMkA, athavA bIja aura parvatakA / isI prakAra jIva aura jAvakI azuddhatAkA kAraNa -- jIvasyAzuddharAgAdibhAvAnAM karma kAraNam / karmaNastasya rAgAdibhAvAH pratyupakArivat // 41 // artha - - jIvake azuddha rAgAdika bhAvoMkA kAraNa karma hai, usa karmake kAraNa jIvake `rAgAdi bhAva haiN| yaha parasparakA kAryakAraNapana aisA hI hai jaise ki koI puruSa kisI puruSakA upakAra kara de to vaha upakRta puruSa bhI usakA badalA cukAneke liye upakAra karanevAlekA pratyupakAra karatA hai / - bhAvArtha -- yaha saMsArI AtmA anAdi kAla se karmokA bandha kara rahA hai, usa kama bandha meM kAraNa AtmAke rAgadveSa bhAva haiM / rAgadveSa ke nimitta se hI saMsArameM bharI huI kArmANa u0 3 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 ] paJcAdhyAyI / [ dUsarA 1 'aNAoM athavA visopacayoMko yaha AtmA *khIMcakara apanA sambandhI banA letA hai / jisa prakAra ki agnise tapA huA lohekA golA apane AsapAsa bhare hue jalako khIMcakara apanemeM praviSTa kara letA hai / jina pudgala vargaNAoMko yaha azuddha jIvAtmA khIMcatA hai ve hI vargaNAyeM AtmAke sAtha eka kSetrAvagAha rUpa ( ekamaeka ) se ba~dha jAtI haiM / baMdha samaya se unhIM vargaNAoMkI karmarUpa paryAya ho jAtI hai / phira kAlAntara meM unhIM bAMdhe hue karmoMke nimitta se cAritra ke vibhAva bhAva rAgadveSa banate haiM phira una rAgadveSa bhAvoMse navIna karma ba~dhate haiM / una karmoMke nimittase phira bhI rAgadveSa utpanna hote haiM / isa prakAra pahale karmoMse rAgadveSa aura rAgadveSase navIna karma hote rahate haiM / yahI parasparameM kAryakAraNa bhAva anAdise calA AtA hai / isI bAta ko nIce ke zlokoMsa puSTa karate haiM pUrvakarmodayAdbhAvo bhAvAtpratyagrasaMcayaH / tasya pAkAtpunarbhAvo bhAvAdbandhaH punastataH // 42 // evaM santAnato'nAdiH sambandho jIvakarmaNoH / saMsAraH sa ca durmocyo vinA samyagdhagAdinA // 43 // artha -- pahale karmake udayase rAgadveSa-bhAva paidA hote haiM, unhIM rAgadveSa bhAvoMse navIna karmoM kA saMcaya hotA hai, una Aye hue karmoMke pAka ( udaya ) se phira rAgadveSa bhAva banate haiM, una bhAvoMse phira navIna karmekA bandha hotA hai, isI prakAra pravAhakI apekSAse jIva aura karmakA sambandha anAdise calA AyA hai / isI sambandhakA nAma saMsAra hai, arthAta jIvI rAgadveSa rUpa azuddha avasthAkA hI nAma saMsAra hai / yaha saMsAra vinA samyagdarzana Adi bhAvoMke nahIM chUTa saktA hai | x * karmake khIMcanemeM yoga kAraNa hai aura Aye hue kamoMke sthiti anubhAga bandhameM kAya kAraNa hai / x isakA abhiprAya yaha hai ki jabataka samyagdarzana nahIM hotA tabataka mithyAtva karma AtmA ke svAbhAvika bhAvoMko Dhake rahatA hai athavA yoM kahanA cAhiye ki vaha mithyAtva una bhAvoMko viparIta rUpase pariNamA detA hai / una bhAvoMke viparIta honese phira naye karma AteM haiM aura una karmoM ke udayase phira rAgadveSa rUpa viparIta bhAva hote haiM paraMtu jaba vaha mithyAtva naSTa hokara samyagdarzana pragaTa ho jAtA hai taba ve bhAva viparIta nahIM hote kiMtu apane svabhAvameM hI bane 'rahate haiM isaliye phira unase naye kamoMkA AnA bhI baMda ho jAtA hai aura saMcaya kiye hue karma bhI dhIre dhIre naSTa ho jAte haiM isa taraha samyagdarzana Adi bhAvoMse hI saMsAra chUTatA hai / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AAAANA/marvvvvvvv adhyAya / subodhinI ttiikaa| bhAvArtha-"saMsaraNa saMsAraH" paribhramaNakA nAma saMsAra hai| cAroM gatiyoMmeM jIva utpanna hotA rahatA hai isIko saMsAra kahate haiM / isa paribhramaNakA kAraNa karma hai| jaisA karmakA udaya hotA hai usIke anusAra gati, Ayu, zarIra Adi avasthAyeM mila jAtI haiM / usa karmakA bhI kAraNa AtmAke rAgadveSa bhAva haiM / isaliye saMsArake kAraNoMko hI AcAryane saMsAra kahA hai / yaha saMsAra tabhI chUTa saktA hai jaba ki saMsArake kAraNoMko haTAyA jAya / saMsArake kAraNa mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga, ye pAMca haiN| ina pAcoMke pratipakSI bhAva bhI pAMca haiN| mithyAdarzanakA pratipakSI samyagdarzana hai / isI prakAra aviratikA viratibhAva, pramAdakA apramattabhAva, kaSAyakA akaSAyabhAva, aura yogakA ayogabhAva pratipakSI hai| jaba ye samyagdarzanAdika bhAva AtmAmeM pragaTa ho jAte haiM to phira isa jIvakA saMsAra bhI chUTa jAtA hai / na kevalaM pradezAnAM bandhaH smbndhmaatrtH|| sopi bhAvairazuddhaiH syAtsApekSastadvayoriti // 44 // artha-AtmA aura karmakA jo bandha hotA hai, vaha kevala donoMke sambandha mAtrase hI nahIM ho jAtA hai, kintu AtmAke azuddha bhAvoMse hotA hai aura vaha paraspara donoMkI apekSA bhI rakhatA hai| bhAvArtha-bandha do prakArakA hotA hai / eka to do vastuoMke mela ho jAne mAtrase hI hotA hai| jaise ki sUkhI IMToMko paraspara milAnese hotA hai| sUkhI IMToMkA sambandha avazya hai, parantu ghaniSTa sambandha nahIM hai / dUsarA IMToMkA hI vaha sambandha jo ki cUneke lagAnese ve saba IMTeM ekarUpameM ho jAtI haiM / yadyapi yaha moTA dRSTAnta hai tathApi eka dezameM ghaniSTa sambandhameM ghaTatA hI hai / dUsarA dRSTAnta jala aura dUdhakA bhI hai| isI prakAra jIva aura karmakA sambandha hai| yaha sambandha jIva aura karmake pradezoMke eka rUpa ho jAne para hI hotA hai / isa sambandhameM kAraNa AtmAke azuddha bhAva hI haiN| karma sambandha aura azuddha bhAva-ina donoMmeM paraspara apekSA hai, arthAt eka dUsaremeM paraspara kArya kAraNa bhAva hai / bandhakA mUla kAraNaayaskAntopalAkRSTa sUcIvattadvayoH pRthak / asti zaktirvibhAvAkhyA mitho bandhAdhikAriNI // 45 // artha-jisa prakAra cumbaka prattharameM suIko khIMcanekI zakti hai usI prakAra jIva aura pudgala doMnoMmeM vaibhAvikI nAmA eka zakti hai jo ki donoMmeM paraspara bandhakA kAraNa hai| bhAvArtha-jisa prakAra cumbaka patthara meM khIMcanekI zakti hai usI prakAra lohemeM khIMce jAnekI zakti hai| yadi donoMmeM khIMcane aura khIMce jAnekI zakti na mAnI jAya to Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 ] paJcAdhyAyI [ dUsarA cumbaka pattharake sivA pItala cAMdI Adise lakar3I patthara bhI khiMcane cAhiye / isaliye mAnanA par3atA hai ki donoMmeM kramase khIMcane aura khiMcanekI zakti hai / usI prakAra jIvameM karma bAMdhanekI zakti hai aura karmameM jIvake sAtha baMdhanekI zakti hai / jaba jIva aura karma donoM se bAMdhane aura baMdhanekI zakti hai taba donoMkA AtmakSetrameM baMdha ho jAtA hai / AtmAmeM hI bAMdhanekI zakti hai isaliye AtmAmeM hI karma Akara baMdha jAte haiM / jIva aura gula hI apanI zuddha avasthAko chor3akara vandha rUpa azuddha avasthAmeM kyoM Ate haiM ? dharma adharma Adika dravya kyoM nahIM azuddha hote / isakA yahI kAraNa hai ki vaibhAvika nAmA guNa ina do (jIva, pudgala) dravyoM meM hI pAyA jAtA hai isaliye ina domeM hI vikAra hotA hai, zeSa dravyoMmeM nahIM hotA / 1 bandha tIna prakArakA hotA hai arthatastrividho bandho bhAvadravyobhayAtmakaH // pratyekaM taddvayaM yAvattRtIyo dvandvajaH kramAt // 46 // artha - vAstava meM bandha tIna prakArakA hai / bhAvabaMdha dravyabaMdha aura ubhayabaMdha / unameM alaga svatantra haiM, parantu tIsarA jo ubhayatrandha hai hotA hai / bhAvabandha aura dravya bandha to alaga vaha jIva Adi pula donoMke melase bhAvArtha- ndhakA lakSaNa hai 1 ki " anekapadArthAnAmekatvabuddhijanakasambandhavizeSo bandhaH " arthAt aneka padArthoMmeM ekatva buddhiko utpanna karanevAle sambandhakA nAma bandha hai yahAMpara baMdha tIna prakArakA batalAyA gayA hai usameM ubhaya bandha to jIvAtmA aura pudgala-karma, - ina donoMke sambandha honese hotA hai| bAkIkA jo do prakArakA bandha hai vaha dvandvaja nahIM hai kintu alaga alaga svataMtra hai| bhAvabandha to AtmAkA hI vaibhAvika ( azuddha ) bhAva hai aura dravya bandha pugalakA vaha skandha hai jisameM ki bandha honekI zakti hai| ina donoM prakAra ke alaga alaga bandhoMmeM bhI ekatva buddhiko paidA karanevAlA bandhakA lakSaNa jAtA hI hai / kyoMki rAgAtmA jo bhAvabaMdha hai vaha bhI vAstava meM jIva aura pudgalakA hI vikAra hai yaha rAga paryAya jIva aura pudgala donoMke yogase huI hai / AtmAMzakI apekSAse rAga paryAya jIvakI batalAI jAtI hai aura pulAMzI apekSAse vahI paryAya pugalakI batalAI jAtI hai / rAgaparyAya donoMkI hai isakA artha yaha nahIM hai ki jIva pudgalAtmaka ho jAtA hai athavA pudgala jIvAtmaka ho jAtA hai kintu donoM azoMke mela se rAgaparyAya hotI hai / jo dravya bandha hai vaha bhI aneka paramANuoMkA samudAya hai tathA ubhaya bandhameM to bandhakA lakSaNa spaSTa hI hai / Upara kahe tInoM prakArake bandhoM kA svarUpa granthakAra svayaM Ageke zlokoMse pragaTa karate haiM-- Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / ] subodhiniittiikaa| - - - AAAAAA bhAvabandha aura dravya bandhakA svarUparAgAtmA bhAvabandhaH sa jIvabandha iti smRtH| dravyaM paugAlikaH piNDo bandhastacchaktireva vA // 47 // artha-jo AtmAkA rAgadveSa rUpa pariNAma hai vahI bhAvavandha kahalAtA hai| usIko jIvabandha bhI kahate haiN| 'dravyabandha ' isa padameM par3A huA jo dravya zabda hai usakA artha to pudgala piNDa hai| usa pudgala piNDameM jo AtmAke sAtha bandha honekI zakti hai vahI bandha zabdakA artha hai| bhAvArtha-AtmAkA rAgadveSa rUpa jo pariNAma hai vaha to bhAvabandha hai| aura saMsArameM bharI huI ve pudgala vargaNAyeM jo ki AtmAke sAtha ba~dha jAnekI zakti rakhatI haiM dravya bandha kahalAtI haiM / sabhI pudgaloM meM AtmAke sAtha bandha honekI zakti nahIM hai| pudgalake teIsa bheda batalAye gaye haiN| unameM pAMca vargaNAyeM aisI haiM jinase ki jIvakA sambandha hai bAkI pudgalase nahIM / ve vargaNAyeM AhAra vargaNA, taijasa vargaNA, bhASA vargaNA, manovargaNA, kArmANa vargaNA, ina nAmoMse prasiddha haiM / ye hI pAMcoM AtmAke sAtha ba~dha honekI zakti rakhatI haiM / rAgadveSa kyA vastu hai isa viSayako svayaM granthakAra Age likheMge / ubhava bandhaitaretarabandhazca dezAnAM tdvyomithH| bandhyabandhakabhAvaH syaadbhaavbndhnimitttH||48|| artha-bhAvavandhake nimittase pudgala-karma aura jIvake pradezoMkA jo paraspara bandhya-bandhaka bhAva arthAt eka rUpase mila jAnA hai vahI ubhaya bandha kahalAtA hai| bhAvArtha-jo bAMdhanevAlA hai vaha bandhaka kahalAtA hai| aura jo baMdhanevAlA hai vaha bandhya kahalAtA hai / jaba bAMdhanevAlA AtmA aura baMdhanevAlA karma, donoM mila jAte haiM tabhI badhya bandhaka bhAva kahalAtA hai / isIkA nAma ubhaya vandha hai / AtmAke pradeza aura karmake pradeza, donoM eka kSetrAvagAhI arthAt eka rUpase mila jAte haiM usIko ubhaya bandha kahate haiN| yaha bandha bhI rAga dveSa rUpa bhAva bandhake nimittase hI hotA hai| jIva aura karmakI sattAnApyasihaM svatassiDerastitvaM jiivkrmnnoH| svAnubhavagarbhayuktevA smkssoplbdhitH||49|| artha-jIva aura karmakI sattA bhI asiddha nahIM hai kintu svataH siddha hai / jIva bhI svataH siddha hai aura karma bhI svataH siddha hai / athavA jIva aura karmakI sattAmeM aneka yuktiyAM haiM jo ki apane anubhavameM AtI haiM, athavA jIva aura karmakI sattAmeM pratyakSa pramANa bhI hai| . Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcAdhyAyI / [ dUsarA 22 ] bhAvArtha -- uparake zloka dvArA jIva - karmakA milA huA ubhaya bandha batalAyA hai, usake viSaya meM yadi koI zaMkA kare ki ubhaya bandha kisa taraha ho saktA hai ? isa zaMkA ke uttara meM AcArya kahate haiM ki jIva aura karma donoM hI aneka anubhava pUrNa yuktiyoMse siddha haiN| donoMkI sattA svayaM siddha hai / donoM hI pratyakSa pramANase prasiddha haiM donoMkI siddhimeM pratyakSa pramANa t ahampratyayavedyattvAjjIvasyAstitvamanvayAt / eko daridra eko hi zrImAniti ca karmaNaH // 50 // artha - isa zarIra ke bhItara " maiM hUM, maiM hUM " aisA jo eka prakArakA jJAna hotA rahatA hai usa jJAnase jAnA jAtA hai ki isa zarIra ke bhItara jIvarUpa eka vastu svatantra hai / athavA maiM-maiM isa bose hI jIvAtmAkA mAnasika pratyakSa svayaM hotA hai / isI prakAra koI daridra hai, koI dhanADhya hai koI andhA hai koI gUMgA hai Adi aneka prakArake jIvoMke dekhanese karmakA bodha hotA hai / bhAvArtha-yadi AtmA zarIra se bhinna svataH siddha- svatantra padArtha na hotA to zarIrase bhinna " maiM-maiM " aisI antarmukhAkAra ( abhyantara bacana ) pratIti kabhI na hotI / yadi karma na hotA to jIvoMmeM " koI sukhI koI duHkhI " Adi bheda kabhI na pAyA jAtA / jIva karmakA sambandha-- yathAstitvaM svataH siddhaM saMyogopi tathAnayoH / kartRbhoktrAdibhAvAnAmanyathAnupapatitaH // 51 // artha -- jisa prakAra jIva aura karmakA astitva ( sattA ) svataH siddha hai usI prakAra ina donoMkA saMyoga bhI svataH siddha haiM / yadi jIva karmakA sambandha nahIM mAnA jAya to jIva kartApanA tathA bhoktApanA nahIM A saktA / bhAvArtha -- jIva aura karmakA kArya hama pratyakSa dekhate haiM isaliye jIva karmake 'sambandhameM hamako koI zaMkA nahIM rahatI, yadi jIva karmakA anAdikAlIna ghaniSTa sambandha na hotA to jIva karma karanevAlA aura kartavyAnusAra phala bhogane vAlA kabhI siddha na hotA / zaGkAkAra------ nanu mUrtimatA mUrtI badhyate dvyaNukAdivat mUrtimatkarmaNA bandho nAmUrtasya sphuTaM citaH // 52 // artha - zaGkAkAra kahatA hai ki mUrtimAn padArthase mUrtivAlA padArtha hI ba~va saktA / jaise ki dvaNuka, dvaNuka do paramANuoMke samUhako kahate haiM / doMnoM hI paramANu mUrta Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / ] subodhinI ttiikaa| haiM isI liye una donoMkA milakara dvayaNuka kahalAtA hai / parantu mUrtivAle karmase amUrvaAtmAkA bandha kabhI nahIM ho saktA ? uttara naivaM yataH svataH siddhaH svbhaavotrkgocrH| tasmAdarhati nAkSepaM cetparIkSAM ca sorhati // 53 // artha--karmakA jIvAtmAke sAtha bandha nahIM ho saktA hai aisI zaGkA karanA ThIka nahIM hai| kyoMki jIva-karmakA baMdha anAdise svayaM siddha hai yaha eka svAbhAvika bAta hai, aura svabhAva kisIkA kaisA hI kyoM na ho, usameM kisI prakArakI zaMkA nahIM ho sktii| jIva karmakA bandha anAdikAlase ho rahA hai yaha azuddha jIvAtmAkA svabhAva hI hai aura karmakA bhI yaha svabhAva hai ki vaha azuddha jIvAtmAse saMyukta ho jAtA hai tathA jIvakI azuddhatA anAdi kAlase hai, isaliye isa svAbhAvika viSayameM AkSepa karanA vyartha hai / yadi koI isa bAtakI ( jIva-karmakA baMdha kaise huA ) parIkSA hI karanA cAhe to usa anAdikAlIna baMdharUpa svabhAvakI parIkSA bhI ho sakatI hai| . svabhAvakA udAharaNa---- agnerISNyaM yathA lakSma na kenApyarjitaM hi tt| evaM vidhaH svabhAvAdvA na cetsparzena spRzyatAm // 54 // artha--jisa prakAra agnikA uSNa lakSaNa hai / vaha kisIne kahIMse lAkara nahIM rakkhA hai| isa prakArakA agnikA svabhAva hI hai ki vaha garma rahatI hai| yadi koI yaha zaMkA kare ki agni kyoM garma hai ? to isakA uttara yahI ho sakatA hai ki agnikA svabhAva hI aisA hai / "aisA svabhAva kyoM hai" yadi aisI tarkaNA uThAI jAya to yahI kahanA paDegA ki nahIM mAnate ho to chUkara dekhalo, sparza karanese hAtha jalane lagatA hai isa liye agni garma hai| yaha nirNIta agnikA svabhAva hI hai| . hArTAntatathAnAdiH svato bandho jIvapudgalakarmaNoH / kutaH kena kRtaH kutra praznoyaM vyomapuSpavat // 55 // artha-jisa prakAra agnimeM svayaM siddha uSNatA hai, usI prakAra jIva aura pudgala karmakA bhI anAdise svayaM siddha bandha ho rahA hai| jisa prakAra agnike uSNapanemeM kisI prakArakI zaMkA nahIM ho saktI hai usI prakAra jIva aura karmake bandhameM bhI kisI prakArakI zaMkA nahIM ho sakI hai| phira yaha bandha kahAMse huA ? kisane kiyA ? kahAM kisA ? Adi Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 ] pnycaadhyaayii| [ dUsarA prazna AkAzake puSpakI taraha sarvathA niSphala hai / jisa prakAra AkAzake puSpa nahIM Thaharate usI prakAra yaha prazna bhI nahIM tthhrtaa| ced vibhutsAsticitte te syAttathA vAnyatheti vA / . svAnubhUtisanAthena pratyakSeNa vimRzyatAm // 56 // artha-karmokA jIvake sAtha bandha hai athavA nahIM hai ? hai to kisa prakAra hai ? ityAdi jAnanekI yadi tumhAre hRdayameM AkAMkSA hai to svAnubhUti pratyakSase vicAra lo|| bhAvArtha-jisa samaya AtmAmeM svAnubhava hone lagegA, usa samaya ina bAtoMkA svayaM parijJAna ho jaaygaa| amUrta AtmAkA mUrta pudgalake sAtha kisa prakAra sambandhaM hotA hai isIkA khulAsA kiyA jAtA hai- astyamUrta matijJAnaM zrutajJAnaM ca vstutH| madyAdinA samUrtena syAttatpAkAnusAri tat // 57 // artha-vAstavameM matijJAna aura zrutajJAna-donoM hI jJAna amUrta haiM, parantu mUrta madya Adi padArthaka yogase una jJAnoMkA pariNamana badala jAtA hai| bhAvArtha-matijJAna aura zrutajJAna donoM hI AtmAke jJAna guNakI paryAyarUpa haiN| AtmA amUrta hai isaliye ye donoM bhI amUrta hI haiM, parantu jaba koI AdamI madirA bhaMga Adi mAdaka padArthokA pAna kara letA hai to usa AdamIkA jJAna guNa naSTa ho jAtA hai. madirApAna karanevAlA manuSya vehoza ho jAtA hai| yaha behozI usI mUrta madirAke nimittase hotI hai| isa kathanase AtmAkA mUrta karmase kisa taraha baMdha ho jAtA hai ? isa praznakA acchI taraha nirAkaraNa ho jAtA hai| __usIkA spaSTArthanAsiddha tattathAyogAt yathA dRSTopalabdhitaH / . vinA madyAdinA yasmAt tadviziSTaM na tadvayam // 58 // ___ artha-madirAke nimittase jJAna maMda ho jAtA hai yaha bAta asiddha nahIM hai kintu pratyakSa siddha hai| kyoMki madirA Adike vinA matijJAna, zrutajJAna mUrchita nahIM hote| ___ bhAvArtha-vinA madirAke jJAna nirmala rahatA hai aura madya pInese mUrchita ho jAtA hai isaliye amUrta jJAnapara mUrta madirAkA pUrA asara par3atA hai| vAstavameM jJAna amUrta haiapi copacArato mUrta tUktaM jJAnadayaM hi yat / . na tattattvAdyathA jJAnaM vastusIno'natikramAt // 59 // . artha-matijJAna aura zratajJAna kathaMcit mUrta bhI haiM, parantu ukta donoM jJAnoMmeM mUrta Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / ] subodhinI ttiikaa| [ 25 panA upacArase hai, vAstavameM nahIM hai / tattvadRSTise dekhA jAya to jJAna amUrta hI hai aura amUrta jJAna mUrta kabhI nahIM ho saktA hai kyoMki vastukI sImAkA ulacana kabhI nahIM ho saktA hai / jo mUrta hai vaha sadA mUrta hI rahatA hai aura jo amUrta hai vaha sadA amUrta hI rahatA hai| isaliye matijJAna zrutajJAna AtmAke guNa haiM ve vAstavameM amUrta hI haiM kevala upacArase mUrta kahalAte haiN| ___ jJAna mUrta bhI hainAsiDazcopacAroya mUrta yattattvatopi ca / / vaicitryAbastuzaktInAM svataH svasyAparAdhataH // 60 // artha--matijJAna, zrutajJAnako vAstavameM amUrta kahA gayA hai aura upacArase mUrta kahA gayA hai, usa upacArako kucha na samajha kara yA asiddha samajha kara jo koI ukta jJAnoMko sarvathA amUrta hI samajhate hoM unake liye kahA jAtA hai ki jisa upacArase ukta jJAnoMko mRta kahA gayA hai vaha upacAra bhI asiddha nahIM hai kintu siddha hI hai| dUsarI tarahase yaha bhI kahA jA saktA hai ki vAstavameM bhI ukta jJAna mUrta haiN| yahAM para koI zaMkA karai ki vAstavameM amUrta padArtha mUrta kaise ho gayA ? isake liye AcArya uttara dete haiM ki vastuoMkI zaktiyAM vicitra haiM kisI zaktikA kaisA hI pariNamana hotA hai aura kisIkA kaisA hI / AtmAkA jJAna guNa amUrta hai vaha mUrta kaise ho gayA aura vastuzaktikA aisA vipariNamana kyoM huA ? isameM kisIkA doSa nahIM hai, svayaM AtmAne apanA aparAdha kiyA hai jisase use mUrta bananA par3A hai| bhAvArtha-" mukhyAbhAve sati prayonane nimitta copacAraH pravartate " jahAM para mUla padArtha na ho parantu kisI prakArakA prayojana usase siddha hotA ho athavA vaha kisI kAryameM nimitta par3atA ho to aise sthala para upacArase usakI sattA svIkAra kI jAtI hai| jaise kisI bAlakameM taijastva guNa dekha kara use agni kaha dete haiM vAstavameM vaha agni nahIM hai kyoMki usameM USNatA Adi guNa nahIM hai tathApi taijastva guNake prayojanase use agni kahate haiM isa liye vaha agnikA upacAra bAlakameM sarvathA vyartha nahIM hai kintu kisI prayojana baza kiyA gayA hai| isI prakAra kahIM para nimitta za upacAra hotA hai| jJAnameM jo mUrtatAkA upacAra kiyA gayA hai vaha karmake nimittase hai| dUsare-karmakA AtmAke sAtha anAdi kAlase ati ghaniSTa sambandha honese AtmAkA vipAka hI vaisA hone lagA hai, isaliye kahanA par3atA hai ki AtmA mUrta hai| mUrtatAmeM eka hetu yaha bhI hai ki AtmAne apanA niza svabhAva chor3a diyA hai| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 ] pnycaadhyaayii| dasarA Nowww jIvakA pariNamanaapyastyanAdisiddhasya sataH svAbhAvikI kriyaa| .. vaibhAvikI kriyA cAsti paarinnaamikshktitH||31|| . artha-anAdi siddha sattA rakhanevAle isa jIvAtmAke do prakArakI kriyA hotI hai| eka svAbhAvikI kriyA aura dUsarI vaibhAvikI kriyA / yaha donoM prakArakI kriyA zaktiyoMke pariNamanazIla honese hotI hai| bhAvArtha-sampUrNa zaktiyAM pariNamanazIla haiM, eka avasthAko chor3akara dUsarI avasthAko dhAraNa karatI rahatI haiN| pariNamanake kAraNa hI jIvAtmAmeM svabhAva pariNamana aura vibhAva pariNamana-donoM prakArakA pariNamana hotA hai| vaibhAvikI zakti AtmAkA guNa haina paraM syAtparAyattA sato vaibhAvikI kriyaa| yasmAtsato'satI zaktiH kartumanyairna zakyate // 62. // artha-yadi koI vaibhAvika zaktiko parAdhIna hI samajhe, to usake liye AcArya kahate haiM ki vaibhAvika zakti AtmAkA hI nija guNa hai kyoMki jisameM jo guNa nahIM hai vaha dUsaroMse nahIM A sktaa| bhAvArtha-AtmAmeM anya guNoMkI taraha eka vaibhAvika guNa bhI hai usI vaibhAvika guNakA vibhAva pariNamana aura svabhAva pariNamana hotA hai| yadi vaibhAvika guNa AtmAkA nina guNa na hotA to AtmAmeM vibhAva-svabhAva rUpa pariNamana bhI nahIM ho sktaa| zaGkAkArananu vaibhAvikabhAvAkhyA kriyA cetpAriNAmikI / svAbhAvikyAH kriyAyAzca kA zeSo hi vizeSabhAk // 63 // artha-zaMkAkAra kahatA hai ki yadi vaibhAvika nAmakI zakti hI pariNamana zIla hai to usIkA vibhAva aura svabhAva pariNamana hogA / phira svabhAvakI zaktimeM kyA vizeSatA bAkI rahegI ? phira bhI zaMkAkAraapi cArtha paricchedi jJAnaM svaM lakSaNaM citH| jJeyAkArakriyA cAsya kuto vaibhAvikI kriyA // 64 // - artha-zaMkAkArakA kahanA hai ki padArthako jAnanevAlA jo jJAna hai vaha isa jIvAtmAkA nina lakSaNa hai / usa jJAnameM jo jJeyake AkAra kriyA hotI hai vaha kriyA vaibhAvikI kaise kahI jA saktI hai ? Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / subodhinI ttiikaa| bhAvArtha-isa zlokase zaMkAkArane vaibhAvika zaktiko anupayogI samajhakara ur3A hI diyA hai / vaha kahatA hai ki vaibhAvika use hI kahate haiM ki jo para nimittase ho, jJAna bhI jJeya padArthake nimittase usa jJeyake AkArako dhAraNa karatA hai, parantu jJeyAkArako dhAraNa karanevAlA jJAna vaibhAvika kisI prakAra nahIM kahA jA sakatA hai ? isI zaMkAko nIceke zlokase spaSTa karate haiMtasmAdyathA ghaTAkRtyA ghaTajJAnaM na tdghttH| madyAkRtyA tathAjJAnaM jJAnaM jJAnaM na tanmayam // 65 // artha-zaMkAkAra kahatA hai ki jisa samaya jJeyake nimittase jJAna jJeyAkAra ho jAtA hai, usa samaya jJAna jJAna hI rahatA hai, vaha jJeya nahIM ho jAtA / dRSTAntake liye ghaTajJAnako le lIjiye / jisa samaya jJAna ghaTAkAra hotA hai usa samaya ghaTajJAna jJAna hI to hai, vaha ghaTa jJAma ghaTa nahIM bana jAtA / isI prakAra madirAke nimittase jo jJAna madyAkAra arthAt malina tathA mUrchita ho jAtA hai, vaha bhI jJAna hI hai, jJAna madirAmaya (vikArI) kabhI nahIM ho sakatA hai| bhAvArtha--zaMkAkArakI dRSTise vaibhAvika pariNamana koI cIja nahIM hai / vaha kahatA hai ki jisa samaya madirAke nimittase jJAna mAlinya rUpameM AtA hai usa samaya vaha jJAna hI to hai, cAhe vaha kisI rUpameM kyoM na ho| zaMkAkArane jJeyake nimittase badalanevAle jJAnameM kucha bhI antara nahIM samajhA hai isa liye usake kathanAnusAra svAbhAvika zakti hI mAnanA cAhiye / vaibhAvika zaktikI koI AvazyakatA nahIM hai| uttaranaivaM yato vizeSosti vaDAvaDAvabodhayoH / mohakarmAvRto bahaH syAdabaddhastadtyayAt // 66 // artha-jo pahale zaMkAkArakI taraphase yaha kahA gayA thA ki madirAke nimittase badalA huA jJAna bhI jJAna hI hai aura jJeyAkAra honevAlA bhI jJAna hI hai, jJAnapanA donoMmeM samAna hai / isake uttarameM AcArya kahate haiM ki yaha bAta nahIM hai kyoMki vinA kisI anya nimittake (kevala jJeyake nimittase) jJeyAkAra honevAle jJAnameM aura madirAke nimittase badalane vAle jJAnameM bahuta antara hai| madirAke nimittase jo jJAna badalA hai vaha jJAna malina hai, usa jJAnameM yathArthatA nahIM hai| yathArthatA usI jJAnameM hai jo ki vastuko yathArtha rItise grahaNa karatA hai / jo jJAna kevala jJeyake nimittase jJeyAkAra hotA hai vaha vastuko yathArtha grahaNa karatA hai isaliye donoM jJAnoMmeM bar3A antara hai| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 ] paJcAdhyAyI / [ dUsarA isI prakAra jIvoMkA jJAna do prakArakA hai, eka baddha jJAna dUsarA avaddha jJAna / jo jJAna mohanIya karmase DhakA huA hai arthAt jisake sAtha mohanIya karma lagA huA hai use to arthAt ba~dhA huA jJAna kahate haiM aura jo jJAna mohanIya karmase rahita ho cukA hai vaha jJAna abaddha kahalAtA hai / baddha aura avaddha jJAnameM bar3A antara hai / usI antarako nIce dikhalAte haiM mohakarmAvRtaM jJAnaM pratyartha pariNAmi yat / iSTAniSTArthasaMyogAt svayaM rajyadviSadyathA // 67 // artha - mohanIya karmase jo jJAna AvRta ho rahA hai vaha jisa 2 padArthako jAnatA hai usI 2 padArtha meM iSTa aura aniSTa buddhi honese svayaM rAgadveSa karatA hai / bhAvArtha - yadyapi pratyeka padArthako krama 2 se jAnanA aisI yogyatA jJAnameM jJAnAvarotra famittase hotI hai, parantu iSTarUpa yA aniSTarUpa jaise padArtha milate haiM, una padArthoM meM rAgadveSa rUpa buddhikA honA yaha vAta jJAnameM mohanIya karmake nimittase AtI hai / abaddha jJAnakA svarUpa --- tatra jJAnamabaddhaM syAnmohakarmAtigaM yathA / kSAyikaM zuddhamevaitallokAlokAvabhAsakam // 68 // - jisa jJAnake sAtha mohanIya karmakA sambandha nahIM rahA hai vaha abaddha jJAna kahalAtA hai| aisA jJAna parama zuddha kSAyika jJAna hai vahI jJAna loka alokakA jAnanevAlA hai / bhAvArtha- cAra vAtiyA karmoMkA nAza karanevAle terahave guNasthAnavartI arahanta bhagavAna jo jagatkA prakAza karanevAlA kevalajJAna hai vahI abaddha jJAna hai / kSAyika jJAna abaddha kyoM hai so batalAte haiMnAsiddhaM siddhadRSTAntAt etaddRSTopalabdhitaH / zItoSNAnubhavaH svasmin na syAttajjJe parAtmani // 69 // artha - kSAyika jJAna abaddha hai, usameM iSTa aniSTa rUpa buddhi nahIM hotI hai yaha bAta asiddha nahIM haiM kintu pratyakSa siddha hai / hama zIta aura garmIkA anubhava karate haiM, arthAt hameM ThaNDa bhI lagatI hai aura garamI bhI lagatI hai, parantu dUsarA manuSya jo ki hamAre zIta uSNakA parijJAna karatA hai vaha zIta uSNakA anubhava nahIM karatA hai / bhAvArtha- hama kisI kaSTako bhoga rahe hoM to dUsarA manuSya yaha to jAnatA hai ki vaha kaSTa bhoga rahA hai parantu use kaSTa nahIM hai / kaSTakA honA aura kaSTakA jJAna honA ina donoMmeM bahuta antara hai / siddhoMkA jJAna sAMsArika padArthoMko tathA narakAdika gatiyoMko Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / subodhinI ttiikaa| [ 29 mAnatA hai parantu una padArthoM meM kisI prakArakI ruci athavA arucikA utpAdaka nahIM ho saktA hai| kyoMki ruci athavA arucikA honA mohanIyake nimittase hai vahAM para mohanIyakA sarvathA abhAva ho cukA hai isase bhalI bhAMti siddha hotA hai ki jo mohanIya karmase sambandha rakhane vAlA jJAna hai vahI baddha hai aura usase rahita abaddha hai| niSkarSatataH siddhaH sudRSTAnto mUrta jJAnavayaM yathA / astyamUrtopi jIvAtmA baDaH syAnmUrtakarmabhiH // 70 // artha-isa liye itane kathanase tathA madirAke jvalanta udAharaNase yaha bAta bhale prakAra siddha ho gaI ki jisa prakAra matijJAna aura zruta jJAna amUrta hone para bhI mUrta ho jAte haiM / usI prakAra amUrta bhI jIvAtmA mUrtimAn karmose ba~dha jAtA hai arthAt mUrta kake nimittase aMmUrta AtmA bhI kathaMcit mUrta ho jAtA hai| praznananu bahatvaM kiM nAma kimshuddhtvmrthtH| vAvadUkotha saMdigdho bodhyaH kazciditi kramAt // 71 // artha-Upara kahA gayA hai ki jIva karmose ba~dhA huA hai| yahAM para yaha batalAiye ki vaddhatA kyA vastu hai ? tathA azuddhatA bhI vAstavameM kyA vastu hai ? jisa kisI adhika bolanevAleko isa viSayameM saMdeha hai usake saMdehako dUra kara use yathArtha bodha karA dIjiye ? bandhakA svarUpaarthAdvaibhAvikI zaktiryA sA cedupyoginii| tadguNAkArasaMkrAtibandhaH syAdanyahetukaH // 72 // artha-AtmAmeM anya guNoMkI taraha eka vaibhAvika nAmA zakti bhI hai / vaha zakti jaba upayukta avasthAmeM AtI hai tava AtmAke guNoMkI saMkrAnti (cyuta) hotI hai / guNoMkA apane svarUpase cyuta honA hI bandha kahalAtA hai aura vaha bandha dUsareke kAraNase hotA hai| bhAvArtha-rAgadveSake nimittase vaibhAvika zaktikA pariNamana vibhAvarUpa hotA hai / jo vaibhAvika zaktikA vibhAvarUpa pariNamana hai vahI pariNamana vaibhAvika zaktikI upayogI vyavasthA hai / usI avasthAmeM AtmA apane svarUpase gira jAtA hai vahI bandhakA yathArtha svarUpa hai| isI bAtako nIce spaSTa kiyA jAtA hai tatra andhe na hetuH syAcchakti vaibhAvikI param / nopayogopi tatkintu parAyattaM prayojakam // 73 // Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ M 30 pshcaadhyaayii| [dUsarI artha-AtmAke guNoMkI cyuti hone rUpa bandhameM kevala vaibhAvikI zakti hI kAraNa nahIM hai athavA usakA kevala upayoga bhI kAraNa nahIM hai kintu parAdhInatA hI prayojaka hai| bhAvArtha- yadi bandhakA kAraNa vaibhAvika zakti hI ho to vaha zakti nitya hai-sadA AtmAmeM rahatI hai isa liye AtmAmeM sadA bandha hI hotA rahegA, AtmA mukta kabhI ga hogA / athavA mukta AtmA bhI baMdha karane lagegA isa liye kevala zakti hI baMdhakA kAraNa nahIM hai| tathA kevala upayoga bhI nahIM hai| upayoga nAma zaktike pariNamanakA hai| vaha upayoga zaktikI svabhAva avasthAmeM bhI hotA hai aura vibhAva avasthAmeM bhI hotA hai / yadi zaktikA zuddha upayoga bhI bandhakA kAraNa ho to bhI vahI doSa AtA hai jo ki Upara kahA jA cukA hai| isa liye pudgalake nimittase jo vaibhAvika zaktikA vibhAva rUpa upayoga hai vahI bandhakA kAraNa hai / isa kathanase bandha-kAraNameM pudgalakI bhI mukhyatA lI gaI hai| isI bAtako aura bhI spaSTa karate haiN| __ asti vaibhAvikI shktistttdrvyopjiivinii|| sA cedvandhasya hetuH syAdarthAnmukterasaMbhavaH // 74 // artha-jIva aura pudgalakA vaibhAvika upajIvI guNa hai yadi vahI bandhakA kAraNa ho to jIvakI kabhI mokSa hI nahIM ho sakatI hai| bhavArtha-jo guNa bhAva rUpa hote haiM unhIMko upajIvI guNa kahate haiM / jJAna, sukha, darzana, vIrya, astitva, vastutva Adi guNa sabhI upajIvI guNahaiM ye guNa apanI sattA * rakhate haiM / isI prakArakA guNa vaibhAvika bhI hai| jo guNa bhAvarUpa na hoM kevala karmoMke nimittase honevAlI avasthAkA abhAva ho jAnese pragaTa hue hoM unheM pratijIvIguNa kahate haiN| jaise gotrake nimittase AtmA ucca nIca kahalAtA thaa| gotra karmake dUra ho jAnese aba ucca nIca nahIM kahalAtA isIkA nAma agurulaghu hai / vAstavameM yaha *agurulaghu guNa nahIM hai kintu guru aura laghupaneke abhAvako hI agurulaghu kahA gayA hai / yaha bhI AtmAkA abhAvAtmaka dharma hai| vaibhAvika AtmAkA satrUpa guNa hai isaliye vaha bandhakA hetu nahIM ho sktaa| upayoga bhI bandhakA kAraNa nahIM haiupayogaH syAdabhivyaktiH zaktaH svArthAdhikAriNI / saiva bandhasya hetuzcet sarvo bandhaH samasyatAm // 75 // artha-zaktikI svarUpAtmaka vyaktatAkA nAma bhI upayoga hai / yadi vahI upayoga bandhakA hetu ho to sabhI baMdha viziSTa ho jaayge| * eka dravya dUsare dravya rUpa na ho jAya jisakA yaha kAya hai jisameM SaT guNI hAni vRddhi hotI rahatI hai vaha agurulaghu upajIvI guNa dUsarA hI hai / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 la avyaay| subodhinI ttiikaa| bhAvArtha-vaibhAvika zaktikA apane svarUpako liye hue pragaTapanA zuddha avasthAmeM hotA hai / vaha ukta zaktikA svabhAva pariNamana kahalAtA hai| yaha svabhAva pariNamana bandhakA kAraNa nahIM hai kintu dUsarA hI hai / use hI batalAte haiN| tasmAtta tusAmagrI sAnnidhye tdgunnaakRtiH| svAkArasya parAyattA tayA baDo'parAdhavAn // 76 // artha-isaliye bandhakA kAraNa kalApa milanepara yaha svayaM aparAdhI AtmA parataMtra hotA huA ba~dha jAtA hai usI samaya AtmAke nija guNoMkA svarUpa apanI avasthAko chor3akara vibhAva ( vikAra ) avasthAmeM A jAtA hai| ___ AtmAkI parAdhInatA bhI asiddha nahIM hainAsiddhaM tatparAyattaM siddhasaMdRSTito yathA / - zItamuSNamivAtmAnaM kurvannAtmApyanAtmavit // 77 // . artha saMsArI AtmA karmoke paratantra hai yaha bAta bhI asiddha nahIM hai| prasiddha dRSTAntase yaha bAta siddha hai| jisa samaya yaha AtmA ThaNDa yA garamIkA anubhava karane lagatA hai usa samaya yaha mUrkha AtmA apanI AtmAko hI ThaNDa yA garama samajhane lagatA hai| yaha mUrkhatA isakI karmokI paratantratAse hI hotI hai| zIta aura uSNa kyA hai ? tadyathA mUrtadravyasya zItazcoSNo gunnokhilH| AtmanazcApyamUrtasya zItoSNAnubhava: kvacit // 78 // artha-zIta aura uSNa donoM mUrtadravya ( pudgala )ke + guNa haiN| ina guNoMkA x kahIM 2 amUrta AtmAmeM bhI anubhava hotA hai| . bhAvArtha-AtmA yadyapi amUrta hai usake na zIta hai aura na uSNa hai tathApi karmakI paratantratAse yaha AtmA apane Apako hI ThaNDA aura garama mAnatA hai| zaMkAkArananu vaibhAvikI zaktistathA syaadnyyogtH| parayogAdvinA kiM na syAdvAsti tathAnyathA // 79 // artha-kyA vaibhAvika zaktikA vibhAva rUpa pariNamana dUsareke nimittase hI hotA hai ? dUsareke vinA nimittake nahIM hI hotA ? athavA vaibhAvika zakti vAstavameM hai yA nahIM hai ? + sparzaguNakI paryAya / - saMsArI AtmAmeM / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pnycaadhyaayii| [ dUsarA uttarasatvaM nisyA tathA zaktiH zaktitvAcchuDazaktivat / athAnyathA sato nAzaH zaktInAM nAzataH kramAta // 8 // artha-AcArya kahate haiM ki vaibhAvika zakti vAstavameM hai aura vaha nitya hai kyoMki jo 2 zaktiyAM hotI haiM ve saba nitya hI huA karatI haiM jisa prakAra AtmAkI zuddha zaktiyAM jJAma darzavAdika nitya haiM usI prakAra yaha bhI nitya hai / yadi isa vaibhAvika zaktiko nitya nahIM mAnA jAya to sat padArthakA hI nAza ho jAyagA / kyoMki zaktiyoM ( guNoM kA samUha hI to padArtha hai / jaba zaktiyoMkA hI krama 2 se nAza hone lage to padArtha bhI avazya naSTa ho jAyagA / aMga nAzase aMgIkA nAza avazyaMbhAvI hai / isa liye vaibhAvika zakti AtmAkA nitya guNa hai| azuddhatAmeM hetukintu tasyAstathAbhAvaH shuddhaadnyonyhetukH| tanimittAdinA zuddho bhAvaH syAtkevalaM svataH // 81 // artha-kintu usa vaibhAvika zaktikI zuddha avasthAse jo azuddha avasthA hotI hai vaha dUsareke nimittase hotI hai / vaha nimitta jaba AtmAse dUra ho jAtA hai taba usa zaktikI zuddha avasthA ho jAtI hai| dRSTAnta nAsiDosau hi siddhAntaH siddhaH saMdRSTito ythaa| banhiyogAjalaMcoSNaM zItaM tattadayogataH // 82 // artha-dUsareke nimittase vaibhAvika zaktikA vibhAva pariNamana hotA hai vinA nimittake usI zaktikA svabhAva pariNamana ho jAtA hai yaha siddhAnta asiddha nahIM hai| yaha bAta to dRSTAnta dvArA bhale prakAra siddha hotI hai / yathA agnike nimittase jala garama ho jAtA hai, aura agnike dUra honepara vahI jala apanI svAbhAvika zIta avasthAmeM A jAtA hai| phira bhI zaGkAkArananu caivaM caikA zaktistadbhAvo vividho bhavet / ekaH svAbhAviko bhAvo bhAvo vaibhAviko'paraH // 83 // cedavazyaM hi de zaktI sataH staH kA kSatiH satAm / svAbhAvikI svabhAvaiH svaiH svairvibhAvairvibhAvajA // 84 // sadbhAvethApyasanAve karmaNAM pudgalAtmanAm / / astu svAbhAvakI zaktiH zuddhairbhAvairvirAjitA // 85 // .. Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyaay| subodhinI TIkA / astu vaibhAvikI zaktiH sNyogaatpaarinnaamikii| karmaNAmudayAbhAve na syAtsA pAriNAmikI // 86 // daNDayogAdyathA cakraM bambhramatyAtmanAtmani / daNDayogAdinA cakraM citraM vA vyavatiSThate // 87 // artha-zaGkAkAra kahatA hai ki Uparake kathanase yaha bAta siddha hotI hai ki eka vaibhAvikI nAmA zakti hai, usI eka zaktikI do prakArakI avasthAyeM hotI haiM, eka svAbhAvika avasthA, dUsarI vaibhAvika avasthA / yadi aisA hI hai arthAt padArthameM svabhAva-vibhAva donoM prakArake pariNamana hote haiM to phira padArthameM do zaktiyAM hI kyoM na mAna lI jAveM, isameM padArthokI kyA hAni hotI hai ? eka zakti mAnakara usakI do avasthAyeM mAnanekI apekSA do svatantra zaktiyAM mAna lenA hI ThIka hai / AtmAke svAbhAvika bhAvoMse honevAlI svAbhAvikI zakti aura AtmAke vaibhAvika bhAvoMse honevAlI vaibhAvikI zakti / isa prakAra donoM siddha hotI haiN| cAhe AtmAmeM karmokA sambandha ho cAhe na ho AtmAke zuddha bhAvoMmeM pariNamana karanevAlI svAbhAvikI zakti sadA rahatI hai / vaha zakti unhIM AtmAke aMzoMmeM kAma karatI hai jo zuddha haiN| tathA karmokA jaba taka AtmAse sambandha rahegA tabataka vaibhAvika zaktikA pariNamana hotA rahegA, jaba karmokA udaya na rahegA arthAt jaba karma zAnta ho jAyage usa samaya usa vaibhAvika zaktikA pariNamana bhI nahIM hogA, usa samaya vaha bekAra hI par3I rhegii| dRSTAnta-kumhArake cAkako jaba taka daNDakA nimitta rahatA hai taba taka vaha cAka apane Apa ghUmatA hai, parantu jaba daNDakA sambandha nahIM rahatA taba vaha cAka bhittimeM banAye hue citrakI taraha apane sthAnameM hI ThaharA rahatA hai| bhAvArtha-zaGkAkArakA abhiprAya itanA hI hai ki AtmAmeM eka svAbhAvika zakti aura eka vaibhAvika zakti aisI do zaktiyAM svatantra mAno / ye donoM zaktiyAM nitya haiM, parantu AtmAke svAbhAvika guNoMmeM svAbhAvikI zaktikA pariNamana hotA rahatA hai / kauke nimittase jaba AtmAke guNoMkA vaibhAvika svarUpa ho jAtA hai taba vaibhAvika zaktikA pariNamana hotA rahatA hai / parantu karmoke dUra honepara yA anudaya honepara vaibhAvika zaktikA pariNamana nahIM hotA hai| zaGkAkAra do zaktiyAM mAnakara unheM nitya mAnatA hai tathApi unameM pariNamana vaha sadA nahIM maantaa| usake siddhAntAnusAra aba do zaGkAyeM ho gaI / eka to eka zaktike sthAnameM do zaktiyAM svIkAra karanA / dUsare zaktiyoMko nitya mAnate hue bhI unameM sadA pariNamana nahIM mAnanA / inhIM donoM zakAoMkA parihAra nIce kiyA jAtA hai 3. 5 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24] paJcAdhyAyI / uttara- naiva yatosti pariNAmi zaktijAta satI'khilam / kathaM vaibhAvika zaktirna sthAI pAriNAmikI // 88 // [ dUsarA I artha - zaGkAkArakA yaha kahanA ki vaibhAvika zakti vinA karmadayake citrakI taraha kUTastha - pariNAma zUnya raha jAtI hai, sarvathA yukti-Agama zUnya hai / kyoMki jitanA bhI zakti samUha hai saba pariNamana zIla hai / padArtha meM aisI koI bhI zakti nahIM hai jo pratikSaNa apanI avasthAko na badalatI ho / phira vaibhAvikI zakti pariNamana zIla kyoM na hogii| jaba vaha pariNamana zIla hai to ""karmoke anudayameM citrakI taraha pariNAma rahita ho jAtI hai yaha zaGkAkArako zaGkA nitAnta vyartha hai / 19 aura aisA bhI nahIM hai ki koI zakti pariNamanavAlI ho aura koI na hI, sabhI zaktiyAM pariNamana zIla haiM, isI bAta ko nIce dikhAte haiM zaktiko pariNAma rahita mAnane meM koI pramANa nahIM haiMpariNAmAtmikA kAcicchaktizcA'pAriNAmikI / tadUgrAhakapramANasyA'bhAvAtsaMdRSTyabhAvataH // 89 // artha -- dravyameM jitanI zaktiyAM haiM sabhI pratikSaNa pariNamana karatI rahatI haiN| kisI zaktiko pariNamana zIla mAnA jAya aura kisIko nahIM mAnA jAya yA kucha kAlake liye pariNamana zIla mAnA jAya, isameM koI pramANa nahIM hai aura na koI dRSTAnta hI hai| bhAvArtha -- vastumeM do prakArakI paryAyeM hotI haiM eka vyaMjana paryAya, dUsarI artha paryAya / pradezavattva guNake vikArako vyaJjana paryAya kahate haiM, arthAt samagra vastuke avasthA bhedako vyaJjana paryAya kahate haiM / tathA usa dravyameM rahanevAle ananta guNoMkI paryAyako artha paryAya kahate haiM / ukta donoM prakArakI paryAye vastumeM prati samaya huA karatI haiM / phalitArtha ardha tasmAdvaibhAvikI zaktiH svayaM svAbhAvikI bhavet / pariNAmAtmikA bhAvairabhAve kRtsnakarmaNAm // 90 // -- jaba uparyukta kathanAnusAra sabhI zaktiyoM kA pariNamana hotA hai| taba vaibhAvikI zaktikA bhI pratikSaNa pariNamana siddha ho cukA / isaliye phalitArtha yaha huA ki vaibhAvikI zakti avasthA svabhAva vibhAvameM AyA karatI hai| jaba kamakA sambandha rahatA hai taba to usa vaibhAvikI zaktikA vibhAvarUpa pariNamana hotA hai aura jaba sampUrNa kamaukA abhAva hotA hai tathA AtmA apane svAbhAvika zuddhabhAvakA adhikArI ho jAtA hai, usa Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PURN adhyAsa / subodhinI ttiikaa| [ 35. samaya usa vaibhAvikI zaktikA pariNamana svabhAvarUpa hotA hai / isa prakAra kevala eka baibhAvika zaktike hI svAbhAvika aura vaibhAvika aise do avasthA bheda haiM / niSkarSa-- tataH siddhaM sato'vazyaM nyAyAcchaktimayaM ytH| sadavasthAbhedato chaitaM na baitaM yugapattayoH // 91 // artha-uparyukta kathanase yaha bAta bhalI bhAMti siddha ho jAtI hai ki padArthameM avasthAke bhedase do zaktiyAM haiM / yaha dvaita avasthA bhedase hI hai, svAbhAvika aura vaibhAvika ina do zaktiyoMkI arpakSAse yugapat dvaita nahIM hai| bhAvArtha-vastumeM eka samayameM ekahI paryAya hotI hai isa niyamase vaibhAvika zaktikI kramase honevAlI donoM avasthAyeM vastumeM rahatI haiN| parantu koI kahe ki svAbhAvika aura vaibhAvika donoM eka sAtha raha jAya yaha kabhI nahIM ho sakatA / kyoMki yadi eka sAtha eka kAlameM donoM raha jAya to ve do guNa kahe jAyage, paryAyeM nahIM kahI jAyagI / paryAya to eka samayameM eka hI hotI hai / isaliye avasthAbhedase kramase hI svAbhAvika aura vaibhAvika donoM avasthAyeM pAyI jAtI haiN| eka kAlameM nhiiN| donoMko eka samayameM mAnanese doSayogapadye mahAn doSastadvatasya nayAdapi / kAryakAraNaloAzo nAzaH syAdvandhamokSayoH // 92 // artha-yadyapi vaibhAvika zakti eka hI hai aura usakI do avasthAyeM kamase hotI haiM yaha siddhAnta hai / tathApi avasthA bhedase jo dvaita hai arthAt paryAyakI apekSAse jo svAbhAvika aura vaibhAvika do bheda haiM ina bhedoMko eka sAtha hI koI svIkAra kare to bhI ThIka nahIM hai| aisA mAnanese aneka doSa Ate haiM / eka to kArya kAraNa bhAva inameM nahIM rahegA kyoMki vaibhAvika avasthA pUrvaka hI svAbhAvika avasthA hotI hai / jisa prakAra saMsAra pUrvaka hI mokSa hotI hai| isa liye saMsAra mokSa prAptimeM kAraNa hai| isI prakAra vaibhAvika avasthAke binA svAbhAvika avasthA bhI nahIM ho saktI hai| eka sAtha mAnanemeM yaha kAryakAraNabhAva nahIM banegA / dUsare bandha aura mokSakI bhI vyavasthA nahIM banegI, kyoMki vaibhAvika avasthAko pahale mAnanese to bandhapUrvaka mokSakA honA siddha hotA hai| parantu eka sAtha donoM avasthAoMkI sattA svIkAra karanese bandha aura mokSa eka sAtha hI prApta hoNgii| athavA bandhakI sattA hote hue mokSa kabhI ho nahIM saktI, ..isaliye isa AtmAkI kabhI bhI mokSa nahIM hogI / isI bAtako nIce bhI dikhAte haiM Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pshcaadhyaayii| [ dUsarI naikazakta didhAbhAvo yogpdyaanussnggtH| sati tatra vibhAvasya nityatvaM syaadvaadhitm|| 93 // artha-yadyapi eka zakti (vaibhAvika ) ke hI do bheda hote haiM arthAt eka hI zakti do rUpa dhAraNa karatI hai| parantu eka sAtha hI eka zaktike do bheda nahIM ho sakte / yadi donoM bheda barAbara eka sAtha hI hone lage to vaibhAvika avasthA bhI niyamase sadA banI rahegI aura vaibhAvika avasthAkI nityatAmeM AtmAkA mokSa-prayAsa vyartha ho jAyagA / isaliye eka guNakI vaibhAvika aura svAbhAvika avasthAyeM kramase hI hotI haiN| eka kAlameM nahIM hotii| zaGkAkArananu cAnAditaH siddha vastujAtamahetukam / tathAjAtaM paraM nAma svataH siddhamahetukam // 94 // tavazyamavazyaM syAdanyathA sarvasaGkaraH / sarvazUnyAdidoSazca durvAro nigrahAspadam // 95 // tataH siddhaM yathA vastu yatkiJcicijar3Atkam / tatsarva svasvarUpAyaiH syAdananyagatiH svataH // 96 // ayamarthaH kopi kasyApi dezamAtraM hi nAznute / dravyataH kSetrataH kAlAdbhAvAt sImnonatikramAt // 97 / / vyApyavyApakabhAvasya syAbhAvepi mUrtimat / dravyaM heturvibhAvasya tatkiM tatrApi nAparam // 98 // vaibhAvikasya bhAvasya hetuH syaatsnnikrsstH| tatrasthopyaparo hetu ne syAtkiMvA vateti cet // 99 // artha-zaGkAkAra kahatA hai ki sabhI padArtha anAdi siddha haiN| padArthoko paidA karanevAlA koI kAraNa nahIM hai, ve sabhI apane Apa hI anAdi siddha haiM / usI prakAra unake nAma bhI anAdi siddha haiM / yadyapi eka vastukA pahale kucha nAma aura pIche kucha nAma bhale hI ho jAya parantu vAcyavAcaka sambandha sadA hI rahatA hai / isaliye jipta-prakAra padArtha anAdise haiM usI prakAra unake vAcaka nAma bhI anAdise haiN| yaha padArthoM aura unake saketoMkI anAditA avazya avazya svIkAra karanI par3atI hai| yadi aisA na mAnA jAya to " sarva saGkara" aura "zUnyatA " Adika aneka doSa Ate haiM jo ki padArthoke nAzake kAraNa haiM / isaliye yaha bAta bhalIbhA~ti siddha hai ki jo koI bhI caitanya yA jar3a vastu hai sabhI apane apane svarUpako liye hue haiN| usake svarUpakA parivartana (pheraphAra) kabhI nahIM ho sktaa| uparyukta kathanakA sArAMza yaha nikalA ki koI bhI padArtha kisI dUsare padArthake eka dezamAtrako bhI Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / subodhinI ttiikaa| nahIM bigAr3a sakatA hai| sabhI padArtha dravya, kSetra, kAla, bhAvase apane 2 svarUpameM hI sthita haiM, yadi ina cAroMmeMse kisI ekakI apekSAse bhI padArtha dUsare rUpameM AnA~ya to vaha apanI sImAse bAhara ho jA~ya / koI bhI padArtha kyoM na ho apanI sImAkA ullaGghana kabhI kisI aMzameM nahIM kara sktaa| jaba aisA niyama hai to kyA kAraNa hai ki jIva aura pudgalameM vyApya vyApaka bhAva sambandha na honepara bhI mUrtimAn pudgala dravya jIvake vaibhAvika bhAvoM meM kAraNa ho jAtA hai / yadi vinA kisI prakArake sambandhake bhI pudgalakarma jIvake vaibhAvika bhAvameM kAraNa ho jAtA hai to usI sthalapara rahanevAlA dharmAdika apara dravyabhI jIvake vikArakA kAraNa kyoM na mAnA jAya ? isake uttarameM yadi yaha kahA jAya ki sannikarSa-sambandha vizeSa honese pudgaladravya hI jIvake vibhAvakA kAraNa hotA hai, dharmAdika nahIM hote, to bhI yaha doSa AtA hai ki usI sthAnapara rahanevAlA sannikarSa sambandha viziSTa vinasopacayarUpa pudgalapiNDa jIvake vikArakA kAraNa kyoM nahIM ho jAtA hai ? uttara satyaM baddhamabaddhaM syAcidvyaM cAtha mUrtimat / svIyasambandhibhibaddhamabaddha parabandhibhiH // 10 // baDAbaDatvayorasti vizeSaH paarmaarthikH| tayorjAtyantaratvepi hetumddetushktitH||101|| ___ artha-Apane jo zaMkA uThAI hai so ThIka, parantu bAta yaha hai ki sabhI jIva pudgala baddha tathA abaddha nahIM hote kintu koI baddha hote haiM aura koI abaddha hote haiN| saMsArI jIva pudgala karmoMse ba~dhe hue haiM, mukta nhiiN| isI prakAra pudgala dravyameM bhI jJAnAvaraNIya Adi karma pariNata pudgala dravya hI jIvase ba~dhe hue haiM, anya ( pAMca prakArakI. vargaNAoMko chor3akara ) pudgala nahIM / aura bhI jo bandha yogya jIva va pudgala dravya haiM, unameM bhI sabhI jIva saMsArakI samasta karmavargaNAoMse eka sAtha nahIM baMdha jAte, aura na samasta karmavargaNAyeM hI pratyeka jIvake sAtha pratisamaya ba~dha jAtI haiM, kintu jisa samaya jisa jIvake jaisI kaSAya hotI hai usIke yogya karmoMse jIva ba~dha jAtA hai anya prakArakI kaSAyase ba~dhane yogya karmoMke sAtha nahIM ba~dhatA / isaliye koI pudgaladravya jIvameM vikAra karatA hai koI nahIM karatA / aisA bhI nahIM hai ki sAMkhyamatakI taraha puruSa (jIvAtmA) ko sarvathA zuddha mAna liyA jAya aura bandhako kevala prakRti (karma)kA hI dharma mAna liyA jAya tathA baddhajIva aura muktajIvameM vAstavameM kucha antara hI na mAnA jAya / aura aisA bhI nahIM hai ki kisI dravyameM dUsare dravyake nimittase vikAra sarvathA ho hI nahIM sakatA / aisA mAnanese padArthokA nimitta naimittika sambandha hI ur3ajAtA hai / aura nimitta naimittika saMbaMdhake abhAvameM kisI kAryakI Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38) pNkhaadhyaayii| - siddhi nahIM ho sakatI hai / isa liye baddha jIva aura mukta jIvameM vAstavika bheda hai| tathA jIva aura pudgalameM vijAtIyapanA hone para bhI paraspara isa prakArakA nimitta naimittika bhAva hai jisase ki saMsArI jIvoMkI kaSAyakA nimitta pAkara pudala karma jIvoMke sAtha bandhako prApta ho jAtA hai, aura una baMdhe hue karmoke paripAka kAlameM jIloMmeM kayAyAdi rUpa vikAra utpanna ho jAte haiN| baddha aura muktakA svarUpabaDAsmAddhayorbhAvaH syaadbopybddhyoH| sAnukUlatayA sandho na bandhaH pratikUlayoH // 102 // artha-badhe hue do padArthokI avasthA vizeSako baddha kahate haiN| isI prakAra nahIM badhe hue do padArthAkI avasthAko abaddha kahate haiN| bandha vahIM hotA hai jahAM para ki anukUlatA hotI hai / pratikUla padArthoMkA bandha nahIM hotA hai| bhAvArtha-jahAM anukUla yogya sAmagrI juTa jAtI hai vahIM para bandha hotA hai, jahAM yogya sAmagrI nahIM milatI vahAM bandhakI yogyatA bhI nahIM hai| bandha-bhedaarthatastrividho banyo lAcyaM tahakSaNaM trayam / pratyekaM tadadvayaM yAvattIyastUcyate'dhunA // 103 // artha--vAstavameM bandha tIna prakArakA hotA hai isI liye una tInoMke jude jude tIna lakSaNa bhI haiN| tInoM prakAroMke bandhoMmeM do baMdhoMkA svarUpa to eka eka svatantra hai| parantu tIsare bandhakA svarUpa jo ki do ke milanese hotA hai kahA jAtA hai bhAvArtha--pahale kahA jA cukA hai ki bhAva bandha, dravya bandha aura ubhaya bandha, isa prakAra bandhake tIna bheda haiN| unameM bhAva bandha aura dravya bandha meM to moTI rItise eka eka hI padArtha par3atA hai| kyoMki rAga dveSAdi bhAvahI bhAva bandha kahalAte haiM ina bhAvoM meM AtmAkI hI mukhyatA rahatI hai| karmake nimittase AtmAke cAritra guNake vikArako rAga dveSa kahate haiN| dravya bandha meM kevala pudgala hI par3atA hai| isa liye ye donoM bandha to pratyeka svatantra haiM parantu tIsarA bandha jo ubhaya bandha hai vaha AtmA aura pudgala ina do dravyoMke sambandhase hotA hai| isa liye usIkA svarUpa kahA jAtA hai| jIvakobhamorvandhaH samAnmithaH sAbhilASukaH / . jIvaH karmanibaddho hi jIvabalu hi karma tat // 104 // . artha-parasparameM eka dUsarekI apekSAko liye hue jo jIva aura karma donoMkA sambandha hai vahI ubhayabandha kahalAtA hai / jIva to kayoMse ba~dhA huA hai aura karma jIvase ba~dhe hue haiN| Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maaracan adhyAya / subodhinI ttiikaa| bandhakai kAraNapara vicAratadguNAkArasaMkrAnti rbhAvo vaibhASikazcitaH / sanimittaM ca tatkarma tathA sAmarthyakAraNam // 105 // artha-jIvake guNoMkA apane svarUpase badalakara dUsare rUpameM A jAnA, isIkA nAma vaibhAvika bhAva hai| yahI nIvakA bhAva karmake bandha karanemeM kAraNa hai, aura vaibhAvika bhAvake nimittase honevAlA vahI karma usI vaibhAvika bhAva paidA karanekI sAmarthyakA kAraNa hai| bhAvArtha-karmoke nimittase honevAlI rAgadveSa rUpa AtmIkI avasthAkA nAma hI vaibhAvika hai / vahI azuddhabhAva pudgaloMko karmarUpa banAne meM kAraNa hai, aura vahaM karma bhI usa vaibhAvika bhAvakI utpattikA kAraNa hai isaliye ina donoMmeM paraspara kAraNatA hai| isI bAtako nIce spaSTa karate haiM' arthAya yasya kArya tat karmaNastasya kAraNam / eko bhAvazca kamaikaM bandhoyaM dvandajaH smRtH||106 // artha-uparyukta kathanakA yahI Azaya hai ki jisa karmakA yaha vaibhAvika bhAva kArya hai, usI karmakA kAraNa bhI hai| isaliye eka to bhAva aura eka karma ina donoMse hI ubhaya bandha hotA hai| bhAvArtha-yahAMpara yaha zaGkA upasthita ho saktI hai ki eka hI karmakA vaibhAvika bhAva kArya hai aura usI eka karmakA kAraNa bhI hai / usIkA kArya aura usIkA kAraNa yaha bAta eka anabanasI pratIta hotI hai / parantu sajAtIyatAko dhyAnameM rakhanese yaha zaGkA sarvathA nirmUla ho jAtI hai| vaibhAvika bhAvako jisa karmane paidA kiyA hai usI karmakA kAraNa vaibhAvika bhAva nahIM hai kintu navIna karmake liye vaha kAraNa hai / arthAt vaibhAvika bhAvase navIna karma baMdhate haiM aura una karmose navIna 2 bhAva paidA hote haiN| sajAtIyakI apekSAse hI "usI karmakA kAraNa usIkA kArya " aisA kahA gayA hai / yadi koI dUsare sajAtIya kamako bhI karmatva dharmakI apekSAse eka hI karma samajhakara zaGkA uThAve ki karmahI svayaM kArya aura kamahI svayaM kAraNa kaise ho sakatA hai ? isa zAkA uttara bhI eka hI padArthameM kArya kAraNa bhAva dikhAne vAle dRSTAnta dvArA sphuTa karate haiM tathA''darza yathA cakSuH svarUpaM saMdadhapunaH / svAphArAkArasaMkrAnta kArya hetuH svayaM ca tat // 107 // artha-jisa prakAra darpaNameM sukha dekhanese calukA pratibimba darpaNameM par3atA hai| usa Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 ] paJcAdhyAyI / [ dUsarA apane pratibimbameM kAraNa svayaM cakSu hai, pratibimba kArya hai / parantu vahI cakSuke AkArako dhAraNa karanevAlA cakSukA pratibimba apane dikhAne meM kAraNa bhI hai| bhAvArtha - jaba cakSuse darpaNa dekhate haiM taba cakSukA AkAra darpaNameM par3atA hai| isaliye to vaha AkAra cakSukA kArya huA, kyoMki cakSuse paidA huA hai / parantu usI AkArako jaba se dekhate haiM taba apane dikhAnemeM vaha AkAra kAraNa bhI hotA hai / isaliye ekahI padArtha meM kArya kAraNa bhAvabhI uparyukta dRSTAnta dvArA sughaTita ho jAtA hai / api cAcetanaM mUrta pauGgalaM karma tadyathA / * .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... // 108 // jIvabhAvavikArasya hetuH syAddravya karma tat / tastadvikArazca yathA pratyupakArakaH // 109 // artha -- acetana, paudgalika, mUrta dravya karma to jIvake bhAvoMke vikArakA kAraNa hai / aura usa dravya karmakA kAraNa vaha vaibhAvika bhAva hai / yaha paraspara kAraNapanA isI prakAra hai ki mAnoM eka dUsareke upakArakA paraspara badalA hI cukAte hoM / ina donoM meM kyoM kAraNatA huI ? cidvikArAkRtistasya bhAvo vaibhAvikaH smRtaH / tannimittAtpRthagbhUtopyarthaH syAttannimittakaH // 110 // artha -- jIvakI zuddha avasthAse bigar3akara jo vikAra avasthA hai vahI jIvakA vaibhA vika bhAva hai usI vaibhAvika bhAvake nimittase jIvase sarvathA bhinna bhI pudgala dravya usa vaibhAvika bhAva ke liye nimitta kAraNa hotA hai / bhAvArtha-yadyapi pudgalakArmANa dravya jIvase sarvathA bhinna jar3a padArtha hai, parantu jIvake azuddha bhAvase vaha khiMcakara karmarUpa ho jAtA hai / phira vahI jar3akarma cetanake bhAvoMke bigA - kAraNa hotA hai / isameM parasparakI nimittatA hI kAraNa hai / aisA hone meM bhI ubhayabandha hI kAraNa haitaddhi nobhayabandhAdvai vahirbazcidapi / na hetavo bhavantyekakSetrasyApyabaDavat // 111 // artha - vaha karma cetana bhAvoMke bigAr3anekA kAraNa ho jAtA hai isameM bhI ubhayabandha hI kAraNa hai / kyoMki jaba taka vaha pudgala dravya karmarUpa pariNata na hogA taba taka vaha AtmAke bhAvako vikArI banAne meM kAraNa nahIM ho sakatA hai| yadi vinA karmarUpa avasthAko dhAraNa kiye hI pudgala dravya jIvake bikAra bhAvoMkA kAraNa ho jAya to jIvake sAtha hI usI kSetrameM cirakAlase lage hue visrasopacaya bhI kAraNa ho jAyage, parantu vistrasopatraya vikAra meM kAraNa * mUla pustakameM bhI isa zloka ke do caraNa nahIM mile / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / ] subodhinI TIkA / 4.1 ] hote nahIM, kintu karma hI kAraNa haiM aura karma-avasthA pugalakI tabhI hotI hai jaba ki vaha ubhayabandha rUpameM pariNata ho jAtA hai / bhAvArtha - visrasopacaya unheM kahate haiM ki jo pudgala paramANu ( kArmANa skandha) karmarUpa pariNata to nahIM hue hoM kintu AtmA ke AsapAsa hI karmarUpa pariNata honeke liye sanmukha hoN| ina pula paramANuoMkI bandharUpa avasthA nahIM hai / jisa samaya AtmA rAgadvevAdi kaSAya bhAvoMko dhAraNa karatA hai usI samaya anya saMsAra meM bharI huI kArmANa vargaNAyeM athavA ye visrasopacaya saMjJA dhAraNa karanevAle paramANu jhaTa AtmA ke sAtha ba~dha jAte haiM / baMdhanepara hI unakI karma saMjJA ho jAtI hai / usase pahale 2 kArmANa ( karma honeke yogya) saMjJA hai / ye visrasopacaya AtmAse ba~dhe hue karmoMse bhI ananta guNe haiM aura jIva rAzise bhI ananta guNe haiM / kyoMki pahale to AtmAke sAtha baMdhe hue karma paramANu hI anantAnanta haiM / una karmarUpa paramANuoMmeMse pratyeka paramANuke sAtha anantAnanta sUkSma paramANu (visrasopacaya) lage hue haiN| azuddhatA tadvattvAvinAbhUtaM syAdzuddhatvamakramAt / tallakSaNaM yathA dvaitaM syAdadvaitAtsvatonyataH // 112 // artha -- AtmAkI baddhatAkI avinAbhAvinI azuddhatA bhI usI samaya A jAtI hai / usa azuddhatAkA yahI lakSaNa hai ki svayaM advaita AtmA anya padArthake nimittase dvaita ho jAtA hai| 1 azuddha bhI hai azuddhatA bhI 1 1 bhAvArtha - jisa samaya AtmA karmoMse baddha hotA hai usI samaya binA azuddhatAke baddhatA A hI nahIM saktI hai / isI prakAra vinA baddhatAke nahIM A saktI / isaliye baddhatA aura azuddhatA ye donoM avinAbhAvinI haiM / ekake vinA dUsarA na hove isIkA nAma avinAbhAva hai / yadyapi AtmA svayaM ( apane Apa ) advaita arthAt amila-eka hai / tathApi azuddhatAko dhAraNa karanese ( para padArtha ke nimitta se) vahI AtmA dvaita arthAt do rUpadhArI ( duraMgA ) banA huA hai / 1 AtmA dvirUpatA kisa prakArakI hai-- tatrA'dvaitepi yadvaitaM tadvidhApyaupacArikam / tatrAdyaM svAMzasaMkalpazcetsopAdhi dvitIyakam // 113 // artha- AtmA azuddha avasthAmeM dvirUpatA dhAraNa karatA hai arthAt usameM do prakAra ke aMzoMkA mela ho jAtA hai / yaha donoM hI prakArakA mela aupacArika ( upacAra se ) hai / ut donoM azoM meM eka aMza to svayaM AtmAkA hI hai, aura dUsarA upAdhise honevAlA arthA padArthakA hai| u0 6 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 ] paJcAdhyAyI / [ dUsarA bhAvArtha- AtmA aura karma, ina donoMke svarUpakA jaba vikArarUpa pariNayana hotA hai, donoM hI jaba apane svarUpako chor3a dete haiM usIkA nAma azuddhatA hai| yaha azu vyavahAra dRzile hai / vAstava dRSTise AtmA amUrta hai / azuddhatA karma aura AtmAkA bhAva donoM hIke meLase hotI hai, isaliye azuddhatAmeM do bhAga hote haiM / una donoM bhAgoM kA yAda vicAra kareM to eka bhAga to AtmAkA hai / kyoMki azuddhatA AtmAke hI guNakrI vikAra avasthA hai parantu dUsarA bhAga karmakA hai / isI liye rAgadveSAdi vaibhAvika avasthAyeM jIvAt aura pula karma donoMkI haiN| zaMGkAkAra nanu caikaM satsAmAnyAt vaitaM syAtsavizeSataH / tavizeSepi sopAdhi nirupAdhi kutorthataH // 114 // apicAbhijJAnamatrAsti jJAnaM vadarUpayoH / na rUpaM na raso jJAnaM jJAnamAtramathArthataH // 115 // artha -- zaGkAkAra kahatA hai ki hara eka padArthakI do avasthAyeM hotI haiM / eka sAmAnya avasthA, dUsrI vizeSa avasthA / sAmAnya rItile padArtha eka hI hai, aura vizeSa rIti se do prakAra hai / aisA vizeSa khulAsA hone para bhI soSAdhi aura miyAdhibheda kaisA ? aura aisA anubhava bhI hotA hai ki jo jJAna rasa rUpako jAnatA hai vaha jJAna kahIM rUpa, satra rUpa svayaM nahIM ho jAtA hai| vAstava meM jJAna jJAna hI hai aura rUpa, rasa pudgala hI haiM / bhAvArtha - zaGkAkArakA abhiprAya yaha hai ki sAmAnya aura vizeSAtmaka ubhaya rUpa padArtha hai / sAmAnya dRSTise eka hai aura vizeSa dRSTise usameM dvirUpatA hai, arthAt dravyArthikanayase padArtha sadA eka hai aura paryAyakI apekSAse vahI padArtha aneka rUpa hai / jaba aisA siddhAntaH haiM to phira azuddha- AtmAmeM jo dvirUpatA hai vaha para nimittase kyoM mAnI jAke ? Upara jo yaha kahA gayA hai ki eka aMza AtmAkA hai aura dUsarA pulakA hai: yaha kahanA vyartha hai / azuddha AtmAkI jo dvirUpatA haiM vaha AtmAkI hI vizeSa avasthA hai / isa liye AtmAmeM sopAdhi aura nirupadhi, aise do bheda karanA ThIka nahIM hai hama jAnate bhI haiM ki rUpa rasAdiko jAnanevAlA jJAna una rUpAdiH padArthoMse sarvathA judA hai jAnanese jJAnameM kisI prakAra kI azuddhatA nahIM AtI hai / zaGkAkArakA abhiprAya hai ki azuddhatA koI cIja nahIM haiM ? I uttara naivaM yato vizeSosti savizeSepi vastutaH | anvayavyatirekAbhyAM dvAbhyAM vai siddhasAdhanAt // 116 // Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / ] subodhinI kaa| sarva- kArakA yaha kahanA ki jJAnameM ajJAmalA AtI hI nahIM hai| amalA azuddhatA koI cIna hI nahIM hai sarvathA mithyA hai / kyoMki padArthaka sAmAnya aura vizeSa the do bheda honepara bhI kucha aura bhI vizeSatA hai / vaha vizeSatA anvaya, vyatirekake dvArA siddha hotI hai| kisa prakAra ? lo nIce dikhAte haiM tatrAnvayo pA jJAnamajJAnaM prhetutH| arthAcchItamazItaM sthAbanhiyogADi vArivat // 117 // artha-" yatsattve yatsavamanvayaH " jisake honepara jo ho isIkA nAma andhaya hai| para padArthakI mimittasAse jhAna akSAma ho jAtA hai yaha anvaya yahAM para ThIka RTatA hai / jisa prakAra ThaNDA jala agnike sambandhase garama ho jAtA hai| yaha bAta asiddha bhI nahIM hainAsiddhosau hi dRSTAnto jJAnasyAjJAnalaH sNtH| astvaSasthAntaraM tasya yathAAtapramAttvataH // 118 // artha-yaha dRSTAnta asiddha bhI nahIM hai / jisa samaya jJAna ajJAnarUpameM AtA hai usa samaya padArthakI yathArtha pramiti nahIM ho pAtI hai kintu avasthAntara hI ho jAtA hai| ___vyatirekavyatirekostvAtmavijJAnaM yathAsvaM prhetutH| mithyAvasthAviziSTaM syAyace zuddhameva tat // 119 // artha-jisa prakAra jJAnameM anvaya ghaTatA hai usI prakAra vyatireka bhI ghaTatAhai / myatireka use kahate haiM ki jisake na hone para jo na ho| jisa prakAra AtmAkA jJAna dUsareke nimittase mithyA-avasthA sahita ho jAtA hai usI prakAra usa parahetuke vimA guddha hI hai| arthAt karmake nimitase jJAna ajJAnarUpa, aura karmake abhAva meM nAna zuddha jJAnarUpa rahatA hai| isIkA nAma anvaya vyatireka hai| bhAvArtha-isa anvaya vyatirekasa AtmAmeM azuddhatA para nimittase hotI hai yaha bAta acchI taraha batalA dI maI hai / jo bAta anbaya vyatirakase siddha hotI hai yaha avazyaMbhAvI athavA niyamitarUpase siddha svIkAra kI jAtI hai / isa liye AtmAkI azuddhatA avazya mAnanI par3atI hai| zuddha jJAnakA svarUpa--- tadyathA kSAyikaM jJAnaM sArtha sarvArthagovaram / zuI svajAlimAtratvAt abavaM zilpAdhilaH / 120 artha-sampUrNa padArthoM kA pratyakSa karanevAlA jo kSAyika jJAna (kevalajJAna ) hai vaha Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pshcaadhyaayii| [ dUsarA NNNNN zuddhajJAna hai| kyoMki usameM paranimittatA nahIM hai| vaha kevala svasvarUpa mAtra hI hai| vahI jJAna abaddha bhI hai| kyoMki usameM kisI para padArtharUpa upAdhikA sambandha nahIM hai| - azuddha jJAnakA svarUpakSAyopazamikaM jJAnamakSayAtkarmaNAM satAm / AtmajAtezyuteretabaddhaM cAzuddhamakramAt // 121 // artha-sarva ghAti kokA udayAbhAvI kSaya honese aura unhIM sarva ghAti koke udaya honese kSAyopazamika kahalAtA hai / yaha kSAyopazamika jJAna karma sahita hai, kyoMki satkarmoMkA abhI kSaya nahIM huA hai / isaliye yaha jJAna apane svarUpase cyuta hai ataeva baddha kahalAtA hai tathA azuddha bhI hai| ___zuddhatA tathA azuddhatA donoM hI ThIka haiMnasyAcchuDaM tathA'zuddha jJAnaM cediti sarvataH / na bandho na phalaM tasya bandhahetorasaMbhavAt // 122 // - artha-yadi koI yaha kahe ki jJAna na to zuddha hI hai, aura na azuddha hI hai, jaisA hai vaisA hI hai / to usake uttarameM yahI kahA jA saktA hai ki AtmAmeM bandha bhI nahIM hai, auna na usakA phala hI hai / kyoMki bandhakA kAraNa hI koI nahIM hai| bhAvArtha:-bandhakA kAraNa azuddhatA hai yaha bAta pahale acchI taraha kahI jA cukI hai / yadi azuddhatAko na mAnA jAve to bandha bhI nahIM ThaharatA, aura bandhake abhAvameM bandhakA phala bhI nahIM bntaa| athacehandhastadA bandho bandho nA'bandha eva yH| na zeSazcivizeSANAM nirvizeSAdavandhabhAk // 123 // artha-yadi azuddhatAke vinA hI bandha ho jAya to phira bandha hI rahegA / bandhaabandha avasthAmeM kabhI nahIM A saktA / aisI avasthAmeM koI bhI jIva sampUrNa rItise mukta nahIM ho sktaa| bhAvArtha-yadi bandhakA kAraNa azuddhatA mAnI jAya taba to yaha bAta nahIM banatI ki bandha hI sadA rahegA, abandha ho hI nahIM sktaa| kyoMki kAraNake sadbhAvameM hI kArya hotA hai| kAraNake na rahane para kArya bhI nahIM raha saktA / jaba taka azuddhatA hai tabhI taka bandha rahegA / azuddhatAke abhAvameM bandhakA bhI abhAva avazyaMbhAvI hai / isaliye azuddhatA mAnanI hI caahiye| yadi Uparake iloka dvArA hI azuddhatAkI siddhi ho cukI aisA kahA jAya to isa zlokakA dUsarA artha zuddhatA-sAdhaka bhI ho jAtA hai / vaha isa prakAra hai ki yadi azuddhatA Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / ] subodhiniittiikaa| hI mAnI jAve, zuddhatA nahIM mAnI jAve, to sadA bandha hI rahegA, abandha kabhI hogA hI nahIM / aisI avasthAmeM sabhI AtmAyeM baddha hI rheNgii| mukta koI bhI kabhI na hogA / isa liye zuddhatA bhI mAnanI hI par3atI hai / sArAMza-zuddhatA aura azuddhatA donoM hI ThIka haiM / pahale AtmA azuddha rahatA hai| phira tapa Adi kAraNoM dvArA karmoko nirjarA karane para zuddha ho jAtA hai| isI bAtako nIceke zlokase batalAte haiM mAbhUdA sarvato bandhaH syaadbndhprsiddhitH| nAbandhaH sarvataH zreyAn bandhakAryopalabdhitaH // 124 // artha-na to saba AtmAoMke sadA bandha hI rahatA hai, kyoMki abandhakI bhI prasiddhi hai arthAt mukta jIva bhI prasiddha hai, tathA na sarvathA sadA abandha hI mAnanA ThIka hai kyoMki bandha rUpa kArya athavA bandhakA kArya bhI pAyA jAtA hai| abaddhakA dRSTAnta-- asticitsArthasarvArthasAkSAtkAryavikArabhuk / akSayi kSAyikaM sAkSAdabaddhaM bandhavyatyayAt // 125 // artha--sampUrNa padArthIkA sAkSAt (pratyakSa ) karanevAlA, sadA avinazvara, aisA jo kSAyika jJAna-kevala jJAna hai vaha nirvikAra hai, zuddha hai, tathA bandhakA nAza honese abaddha arthAt mukta hai| baddhakA dRSTAntabaddhaH sarvopi saMsArakAryatve vaiparItyataH / siddhaM sopAdhi taddhetoranyathAnupapattitaH // 126 // artha-saMsArI jIvoMkA jJAna baddha hai, kyoMki usake kAryameM viparItatA pAI jAtI hai, isaliye jJAna upAdhi sahita bhI hotA hai yaha bAta acchI taraha siddha hotI hai| upAdhi padase yahAM karmopAdhikA grahaNa karanA cAhiye / yadi saMsAriyoMke jJAnako sopAdhi na mAnA jAve to usameM viparItatA rUpa hetu nahIM bana sktaa| --- phalitArthasiddhametAvatA jJAnaM sopAdhi nirupAdhi c| - tatrAzuddhaM hi sopAdhi zuddha tannirupAdhi yat // 127 // artha-uparyukta kathanase yaha bAta acchI taraha siddha hotI hai ki jJAna do prakArakA hai eka to upAdhi sahita hai aura dUsarA upAdhi rahita hai| karmopAdhi sahita jJAna azuddha hai| karmopAdhise rahita zuddha hai| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 pacayAcI zaGkAkAra manu kasko vizeSosti baDAbaDatvayordayoH | astyanarthAntaraM yasmAdarthAdaikyopalabdhitaH // 128 // artha- zAkAra kahatA hai ki baddhatA aura abaddhatA meM kyA vizeSatA hai ? kyoMki hama donoM avasthAoM meM koI bhI bheda nahIM pAte haiM arthAt donoM avasthAyeM eka hI haiM ? uttara naivaM yato vizeSosti hetumaddhetubhAvataH / kAryakAraNabhedAdvA dvayostalakSaNaM yathA // [ 129 // artha-baddhatA aura abaddhatAko eka hI mAnanA sarvathA mithyA hai / ina donoM meM hetu aura hetumAn athavA kAryakAraNake bhedase vizeSatA hai / bhAvArtha - mukta avasthAke liye baddha avasthA kAraNa hai isaliye baddhatA aura abaddhatA donoM meM kArya kAraNakA bheda hai / aba una donoMkA lakSaNa kahA jAtA hai / bandhakA lakSaNa- bandhaH paramuNAkAsa kriyA syAtpAriNAmikI / tasyAM satyAmazuddhatvaM taddvayoH svaguNacyutiH // 130 // artha ---- jIva aura pudgalake guNoMkA paraguNAkAra pariNamana honekA nAma hI bandha hai| jisa samaya jIva aura pudgalameM para guNAkAra pariNamana hotA hai usI samaya unameM azuddhatA / AtI hai, azuddhatAmeM una donoMke guNoMkI cyuti ho jAtI hai arthAt donoM hI apane apane svarUpako chor3akara vikAra avasthAko dhAraNa kara lete haiM / bhAvArtha - jisa bandhakA svarUpa yahAM para kahA gayA hai vaha kama ke rasa dAna hotA hai / jisa samaya karmoMkA vipAka kAla AtA hai usa samaya AtmAkA cAritra bhrUNa apane svarUpase cyuta hotA hai aura karma apane svarUpa se cyuta ho jAte haiN| donoMkI milI huI rAgadveSAtmaka tIsarI hI avasthA usa samaya ho jAtI hai| sagadveSa avasthA na kevala AtmAkI hai aura na kevala karmoMkI hai, kintu donoMkI hai / jisa prakAra cUnA aura haldIko sAtha 2 ghisanese cUnA apane svarUpako chor3a detA hai aura haldI apane svarUpako chor3a detI hai, donoMkI tIsarI lAla avasthA ho jAtI hai / yaha moTA dRSTAnta hai, isase yaha nahIM samajha lenA cAhiye ki jIva pudgalasvarUpa ho jAtA ho athavA pugula jIvasvarUpa ho jAtA. * pudgalameM azuddhatA puGgalase bhI jAtI hai aura jIvake nimittase bhI AtI hai parantu jIva azuddhatA pudgala ke nimittase hI AtI hai mulake svatantra bandhameM snigdhatA aura rUkSatA kAraNa usIse pudgalameM paraguNAkAratA AtI hai / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - adhyAya / / subodhinI ttiikaa| ho, aisA honA to asaMbhava hI hai, aura na uparyukta kathamakA aisA Azaya hI hai, upayukta kathanakA Azaya yahI hai ki sagaDeva jI aura pudgala donoMkI vaibhASika avasthA hai| jisa samaya rAgadveSa jIvakA vaibhASika bhAva kahA jAtA hai usa samaya ukta kathanameM jIvAMsa hI vivakSita hotA hai, arthAt jIvake aMzoMkI apekSAse rAgadveSako jIpakA hI bhAva kaha diyA jAtA hai / isI prakAra pudgalake aMzoMkI apekSAse rAgadveSa kA~kA bhI kahA jAtA hai, aura isaliye usakA siddhoMmeM niSedha batalAyA jAtA hai, yadi rAgadveSa bhAva jIvakA hI hotA to sikhoM meM bhI usakA honA anivArya hotA / yadi yaha kahA jAya ki putulake nimittase jIvakA rAgadveSa bhAva hai to yahAMpara nimitta kArapAkA hI vicAra kara lenA cAhiye / nimittatA: do prakArase AtI hai, eka to mUla padArthameM apane guNa doSa na lAkara kekA salAmakAnase AtI hai| jaise-cakalama velanake nimittase ATekI roTI bananA / roTImeM kAlA velasakA nikhita avazya hai parantu cakalA velanake guNa romameM nahIM Ate haiM, kevala unake nimittale ATemeM eka AkAra rase dUsarA AkrAra ho jAtA hai| dUsasI nimitatA apane upakRta padArmameM apane yuga kose AtI hai| jaiko-AThemeM namaka / namakake nimittase romekA svAda hI kAla jAtA hai| rAma meM pahale prakArakI mimittatA to kahI nahIM jA sakI, kyoMki vaha to guNaH cyutima kAraNa hI nahIM par3atI hai, isaliye dUsarI hI mAnanI par3egI, dUsarI nimitatA svIkAra karanene uka kathanameM virodha bhI nahIM AtA hai| rAmadveSameM ATe aura nAkakA dRSTAnta kevalaH ghaniSTha sambanako hI ghaTita karanA cAhiye viparIta svAduke liye kaDuvI tUMbI aura dUdhakA ananta ThIka hai kaDuvI tUMbIke aMza milanese hI dUka viparIta svAdu hotA hai| adalA kadhakA kArya bhI hai aura kAraNa bhI haibandhahelurAbalvaM hetubamoti nirNaya / yasmAindhaM vinA na syAdazuddhatvaM kadAcana // 131 // artha-andhakA kAraNa azuddhatA hai, aura kndhakA kArya bhI hai, kyoMki ko milA azuddhatA kabhI nahIM hotii| isa. zlokameM kabdhako kAramatA hI mukhya rItise batalAI hai / nIce ke janeka dvArA bandhakI kAryatA batalAte haiM kAryarUpaH sa bandhosti karmaNa pAkasaMbhavAt / __ heturUpamazuhatya samayAvayatA 132 // . artha-ya kArya rUpA bhI hai| kyoMki koko bizAka honese hotA hai| azuddhatA usakA kAraNa hai / AluddhatAke dvArA hI navInaH 2 karma khiMyakara AtA hai aura jida bandhako prApta hotA hai| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pnycaadhyaayii| [ dUsarA - jIva zuddha bhI hai aura azuddha bhI haijIvaH zuddhanayAdezAdasti zuddhopi tattvataH / , nAsiddhazcApyazuddhopi baDAbaDanayAdiha // 133 // artha-zuddhanaya ( nizcayanaya ) se jIva vAstavameM zuddha hai parantu vyavahAra nayase jIva azuddha bhI hai| vyavahArameM yaha jIva karmose baMdhA huA bhI hai aura mukta bhI hotA hai isaliye isakI azuddhatA bhI amiddha nahIM hai| nizcaya naya aura vyavahAra nayameM bhedaekaH zuddhanayaH sarvo niIncho nirviklpkH| vyavahAranayo'nekaH sadvandvaH savikalpakaH // 134 // artha-sampUrNa zuddhanaya eka hai vaha nirdvandva hai, usameM kisI prakArakA bheda nahIM hai, vaha nirvikalpa hai arthAt yaha zuddhanaya na to kisI dUsare padArthase mizrita hI hai aura na isameM kisI prakAra bhedakalpanA hai isIliye isakA svarUpa vacanAtIta hai / kyoMki vacanoMdvArA jitanA svarUpa kahA jAyagA vaha saba khaNDazaH hogA, isaliye vaha kathana zuddha nayase gira jAtA hai / parantu vyavahAra naya zuddha nayase pratikUla hai / vaha aneka hai, usameM dUsare padArthokA mizraNa hai, usake aneka bheda haiM, vaha savikalpa hai / isa nayake dvArA vastukA asalI rUpa nahIM kahA jA saktA / yaha naya vastuko khaNDazaH pratipAdana karatA hai aura isa nayase vastuke zuddhAMzakA kathana nahIM hotaa| zuddha aura vyavahArase jIvasvarUpavAcyaH zuddhanayasyAsya zuddho jiivshcidaatmkH| zuddhAdanyatra jIvAdyAH padArthAste nava smRtAH // 135 // artha-zuddha nayakI apekSAse jIva sadA zuddha caitanya svarUpa hai, isa nayase jIva sadA eka aura akhaNDa dravya hai, parantu vyavahAra nayase jIva aneka svarUpa hai / vyavahAra nayakI apekSAse hI jIva, ajIva, Azrava, bandha, sa~vara, nirjarA, mokSa, puNya aura pApa ye nau padArtha kahalAte haiN| bhAvArtha-ye nau padArtha bhI jIvakI hI azuddha avasthAke bheda haiM / azuddha jIva hI nau avasthAoMko dhAraNa karatA hai isI liye vyavahAra nayase nau padArtha kahe gaye haiN| . zaGkAkArananu zuddhanayaH saakssaadstismyktvgocrH| eko vAcyaH kimanyena vyavahAranayena cet // 136 // .. artha- samyaktvagocara eka zuddha naya hI hai / isa liye usIkA kathana karanA cAhiye, bAkI vyavahAra nayase kyA lAbha hai ? Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / subodhinI ttiikaa| bhAvArtha-vyavahAra naya mithyA hai| isaliye usake mAnanekI koI AvazyakatA nahIM hai / samyagdarzanakA viSaya sAkSAt zuddha naya hI hai / isa liye use hI mAnanA cAhiye ? uttarasatyaM zuddhanayaH zreyAn na zreyAnitaro nyH| api nyAyavalAdasti nayaH shreyaanivetrH||137|| artha-yaha bAta ThIka hai ki zuddha naya uttama hai, usIse vAstavika vastubodha hotA hai aura yaha bhI ThIka hai ki vyavahAra naya vAstavika nahIM hai| parantu zuddha nayake samAna azuddha naya bhI nyAyake balase mAnanA hI par3atA hai| bhAvArtha-zuddha aura azuddha ye donoM hI pratipakSI haiM isaliye zuddha kahanese hI azuddhakA grahaNa ho jAtA hai / ataH vyavahAra naya cAhe ayathArtha aura lAbhakArI na bhI ho tathApi nyAyadRSTise mAnanA hI par3atA hai| dUsarI bAta yaha bhI hai ki vyavahArake kinA svIkAra kiye nizcaya bhI nahIM banatA hai / yahI bAta nIce batalAte haiM tdythaanaadisntaanbndhpryaaymaatrtH| __eko vivakSito jIvaH smRtA nava padA amI // 18 // __ artha-eka hI jIva anAdi santAna rUpase prApta bandhaparyAyakI apekSAse jaba kahA jAtA hai taba vahI jIva nava padArtha rUpase smaraNa kiyA jAtA hai| bhAvArtha-vyavahAra nayase hI jIvakA anAdi kAlase bandha ho rahA hai aura usI bandhakI apekSAse isa eka jIvakI hI nau avasthAyeM ho jAtI haiM / una avasthA vizeSoMkA nAma hI nau padArtha hai / isIko nIce punaH dikhalAte haiM-- kiJca paryAyadharmANo navAmI pada sNjnykaaH| uparAktarupAdhiH syAnnAtra paryAyamAtratA // 139 // artha-athavA ye nau padArtha jIvakI payAyeM haiM / itanA vizeSa hai ki ye kevala jIvakI paryAyeM hI nahIM hai kintu ina paryAyoMmeM uparAga (karmamala) rUpa upAdhi lagI huI hai| uparAgopAdhi sahita paryAyoMko hI nau padArtha kahate haiN| ___uparAgopAdhi Asiddha nahIM hai... - nAtrAsiddhamupAdhitvaM soparaktastathA svtH|| yato nata padavyAsamavyAptaM paryayeSu tat // 140 // artha-saMsArI jIvake uparAga rUpa upAdhi asiddha nahIM hai kintu svata: siddha hai| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 / pnycaadhyaayii| [ dUsarA isa upAdhikA sambandha ina nau padArthoM ( azuddha jIvakI paryAyoM ) meM hI hai| jIvakI sabhI paryAyoMmeM nahIM hai / kyoMki jIvakI zuddha paryAyameM isakA bilakula samkya nahIM hai| ___ upAdhi mAnanA Avazyaka haisoparaktarupAdhitvAnnAdarazcedvidhIyate / kka padAni navAmUni jIvaH zuddhonubhUyate // 141 // artha-vyavahAra dRSTise jIva uparAga-upAdhivAlA hai| yadi upAdhi honese usakA anAdara kiyA jAya arthAt use na mAnA jAya, to ye jIvakI nau avasthAyeM bhI nahIM ho saktI haiM / sadA zuddha jIvakA hI anubhava honA cAhiye / athavA nau padArthoke asiddha honepara zuddha jIvakA bhI anubhava nahIM ho saktA hai| bhAvArtha-zuddhatA prApta karaneke liye azuddhatA kAraNa hai / yadi azuddhatAko svIkAra na kiyA jAya to zuddhatA bhI nahIM ho saktI / isaliye vyavahAra nayako mAnate hue hI nizcayamArgakA bodha hotA hai / jinhoMne vyavahArako sarvathA kucha nahIM samajhA hai vAstavameM ve nizcaya taka bhI nahIM pahuMca sake haiM / vyavahAra aura nizcaya nayake viSayameM pahale adhyAyameM isI granthameM bahuta khulAsA kiyA gayA hai / saMkSipta svarUpa yahI par3atA hai ki vyavahAra nayakA jo viSaya hai usameMse yadi sabhI vikalpajAloMko dUra kara diyA jAya to vahI nizcaya nayakA viSaya ho jAtA hai| jisa prakAra tRNakI agni, kaNDekI agni, koyalekI agni, pattoMkI agni, ye agni vikalpa vyavahAra nayakA viSaya hai| isameMse sabhI vikalpoMko dUra kara zuddha agni svarUpa liyA jAya to nizcayakA viSaya ho jAtA hai / isaliye vyavahArako sarvathA mithyA samajhanA nitAnta bhUla hai / hAM antameM nizcaya hI upAdeya avazya hai / ___ zaGkAkArananUparaktirastIti kiMvA nAstIti tattvataH / ubhayaM nobhayaM kiMvA takramaNAkrameNa kim // 142 // astIti cettadA tasyAM satyAM kthmnaadrH| nAstIti cedasattvesyAH siddho nAnAdaro nayAt // 143 // satyAmuparaktau tasyAM nAdeyAni padAni vai| zuddhAdanyatra sarvatra nayasyAnadhikArataH // 144 // asatyAmuparaktau vA naivAmUni padAni c| hetuzUnyAvinAbhUtakAryazUnyasya darzanAt // 145 // Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " " adhyAya / ] subodhinI ttiikaa| [ 51 ubhayaM cekrameNeha siddha nyAyAdvivakSitam / . zuDamAtramupAdeyaM heyaM zuddhetaraM tadA // 146 // yogapadyepi tadvaitaM na samIhitasiddhaye / kevalaM zuddhamAdeyaM nAdeyaM tatparaM yataH // 147 // naikasyaikapade sto de kriye vA karmaNI ttH| yogapadyamasiddhaM syAdvaitAdvaitasya kA kathA // 148 // tato'nanyagateAyAcchuddhaH smyktvgocrH| tavAcakazca yaH kopi vAcyaH zuddhanayopi saH // 149 // artha-zaMkAkAra kahatA hai ki nizcayanayase (vAstavameM) uparAga isa jIvAtvAmeM hai yA nahIM hai ? athavA uparAga aura anuparAga (zuddhatA) donoM hai ? athavA kyA donoM hI nahIM hai ? donoM hai to kramase haiM yA eka sAtha ? yadi vAstavameM uparAga hai to phira usameM anAdara (agrAhyatA) kyoM kiyA jAtA hai ? yadi vAstavameM vyavahAranayakA viSaya bhUta uparAga koI vastu nahIM hai, to usameM anAdara bhI siddha nahIM hotA / kyoMki anAdara usIkA kiyA jAtA hai jo ki kucha cIja ho / jatra nizcaya nayase uparAga koI cIja hI nahIM hai to anAdara kisakA ? dUsarI bAta yaha hai ki yadi uparAga mAnA bhI jAya to bhI nau padArthoMmeM grAhyatA nahIM AtI, kyoMki zuddha padArthake sivAya dUsarI jagaha nayakA adhikAra hI nahIM hai ? (zaGkAkArakI yaha zaGkA kevala zuddha nayako dhyAnameM rakhakara hI kI gaI hai) yadi uparAga nahIM mAnA jAya taba to ye jIvake nau sthAna kisI prakAra bhI nahIM bana sakte haiM kyoMki jisakA kAraNa hI nahIM hai usakA kArya bhI nahIM ho saktA hai| - yadi zuddhatA aura azuddhatA (uparAga) donoMhIko mAnA jAve, parantu kramase mAnA jAve to bhI nyAyase zuddha mAtra hI upAdeya (grAhya ) siddha hogA, aura zuddhase bhinna azuddha tyAjya hogA ? . yadi zuddhatA aura uparAga janya azuddhatA, ina donoMko eka sAtha hI mAnA jAve to bhI donoMse hamArA abhISTa siddha na hogA, usa samaya bhI zuddha hI grAhya hogA aura azuddha agrAhya hogA? eka bAta yaha bhI hai ki eka padArthake eka sthAnameM do kriyAyeM athavA do karma raha bhI nahIM sakate haiM isaliye jIvameM eka sAtha zuddhatA aura azuddhatA nahIM bana saktI, phira " donoMmeMse zuddha hI grAhya hogA" ityAdi dvaitAdvaitakI kathA to pIche hai| isaliye ananya gati nyAyase arthAt anyatra gati na honese athavA ghUma phirakara vahIM Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pnycaadhyaayii| [ dUsarI AjAnese zuddha hI eka padArtha mAnanA cAhiye, vahI samyagdarzanakA viSaya hai / usI padArthakA kahanevAlA yadi koI naya hai to kevala zuddhanaya (nizcayanaya) hai ? ! bhAvArtha-uparyukta kathanase zaGkAkArakA abhiprAya kevala zuddhanayako mAnakara zuddha jIvakI grAhyatAse hai| usakI dRSTimeM vyavahAra naya sarvathA mithyA hai, isI liye usakI dRSTimeM nava padArtha arthAt jIvakI azuddhatA bhI koI vastu nahIM hai / AcArya isakA khaNDana nIce karate haiM uttara mai tanambayAsiDeH zuddhAzuddhatvayoIyoH / virodhepyavirodhaH syAnmiya sApekSataH sataH // 150 // artha-zAkArakA uparyukta kathana ThIka nahIM hai kyoMki zuddhatA aura azuddhatA ina donoMmeMse kisI ekako ma mAnA jAya athavA ina donoMkA kArya kAraNa bhAva na mAnA jAya to kAma nahIM cala saktA / ye donoM hI ananyathA siddha haiM arthAt donoM hI Avazyaka haiN| donoMke mAnanameM azuddhatA pakSameM jo zaGkAkArane virodha batalAyA hai so bhI avirodha hI hai padArtha parasparakI apekSAko liye hue haiM isaliye virodha nahIM rahatA kintu apekSAkRta bhedase donoM hI ThIka haiN| naasiddaannythaasiddistvyorekvstutH| yavizeSepi sAmAnyamekamAtraM pratIyate // 151 // artha--zuddhatA aura azuddhatA ye donoM hI Avazyaka haiM yaha bAta bhI asiddha nahIM hai kyoMki donoM eka hI vastu to par3atI haiM / ukta donoM hI bheda jIvakI avasthA vizeSa hI to haiN| ina bhedoMkI apekSAse jIva aneka honepara bhI sAmAnya rItise kevala eka hI pratIta hotA hai| * isIkA khulAsA. tadyathA nava tattvAni kevalaM jiivpudglau| svadravyAkairananyasvAvastutaH kartRkarmaNoH // 152 // artha-vAstavameM vicAra kiyA jAya to ye nau bhI padArtha (azuddha-avasthA) kevala jIva aura pudgala do dravya rUpa hI par3ate haiM, aura kartA tathA karma ye vAstavameM apane dravyAdikase abhinna hote haiN| - bhAvA---pahale zaGkAkAsne yaha kahA thA ki eka vastu hI kartA aura karma kaise ho saktI hai ? isIkA yaha uttara hai ki jIva kartA hai aura pudgala karma hai| kartRtva jIvase abhinna hai aura karmatva pugulase amitA hai / tathA ina donoMke melase hI nau padArtha hote haiM isaliye donoMkI milI huI eka avasthAmeM kartA, karmake rahane meM koI virodha nahIM rahatA / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ subodhinI TIkA / tAbhyAmanyatra naiteSAM kiJcidravyAntaraM pRthak / na pratyekaM vizuddhasya jIvasya pudgalasya ca // 153 // artha -- jIva aura pudgala, ina do dravyoMko chor3akara nava padArtha aura koI dUsare dravya nahIM hai / arthAt nau hI padArtha jIva, pugalakI avasthA vizeSa haiM inameM anya kisI dravyakA mela nahIM hai| aura aisA bhI nahIM hai ki ye nau hI padArtha kevala zuddha jIvake hI hoM athavA kevala pulake hI hoM / kintu donoM hI ke yogase hue haiN| isI bAtako nIce dikhAte haiMjIva aura pudgala ina donoMke hI nau padArtha haiMkintu sambaDayoreva taddvayoritaretaram / naimittikanimittAbhyAM bhAvA nava padA amI // 154 // artha - naimittika jIva aura nimittakAraNa pudgala, ina donoM ke hI paraspara sambandhase padArtha ho gaye haiM / adhyAya / ] [ 53 jIvakI hI nau avasthAyeM haiM arthAnnavapadIbhUya jIvazcaiko virAjate / tadApi paraM zuddhastadviziSTadazAmRte // 155 // 1 I artha - uparyukta kathanakA sArAMza yahI nikalatA hai ki yaha jIva hI nau padArtha rUma hokara ThaharA huA hai / yadyapi pahale zlokoM dvArA jIva aura pudgala donoM hI kI avasthA nau padArtha rUpa batalAI hai | parantu yahAM para jIvake hI avasthA bheda nau padArthoM ko batalAyA hai isakA abhiprAya yaha hai ki yahAM para nimittakAraNako vivakSita nahIM rakkhA hai / pulake nimittase jIvake ye nau bhede hote haiM / arthAt avasthA to ye jIvakI haiM parantu pudgala nimi kAraNa hai isaliye yahAM para nimitta kAraNako avivakSita rakhakara " jIva hI nau padArtha rUpa hai " aisA kahA hai / 1 yadyapi ina avasthAoMse yaha jIva azuddha hai tathApi ina avasthAoMse rahita vicAranese kevala zuddha jIvakA hI pratibhAsa hotA hai / bhAvArtha - azuddhatAke bhItara bhI zuddha jIvakA pratibhAsa hotA hI hai / nAsaMbhavaM bhavedetat tadvidherupalabdhitaH / soparakterabhUtArthAt siddhaM nyAyAdadarzanam // 156 // artha - azuddhatA ke bhItara zuddha jIvakA pratibhAsa hotA hai yaha bAta asiddha nahIM hai / kintu aneka prakArase siddha hai / parantu ayathArtha upAdhikA sambandha ho jAneke kAraNa usa zuddhatAkA darzana nahIM hotA hai / bhAvArtha -- pudgalake nimittase jo AtmA meM azuddhatA - malinatA A gaI hai isase isa Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 ] paJcAdhyAyI / [ dUsarI I AtmAkA zuddharUpa Dhaka gayA hai / to bhI upAdhi rahita avasthAkA dhyAna karanese azuddhatAke bhItara bhI zuddhAtmAkA avalokana hotA hI hai / dRSTAntamAlA santyaneketra dRSTAntA hemapadmajalA'nalAH / AdarzasphaTikAzmAnau bodhavAridhisaindhavAH // 157 // artha - azuddhatAke bhItara zuddhatAkA jJAna hotA hai isa viSayameM aneka udAharaNa haiM / unameM se kitane hI dRSTAnta to ye haiM-sonA, kamala, jala, agni, darpaNa, skaTika patthara, jJAna, samudra aura namaka ( lavaNa ) 1 sonekA dRSTAnta eka hema yathAnekavarNa syAtparayogataH / tamasantamivopekSya pazya taDema kevalam // 158 // artha - yadyapi sonA dUsare padArtha ke nimittase aneka rUpoMko dhAraNa karatA hai / jaise kabhI cAMdImeM milA diyA jAtA hai to dUsare hI rUpako dhAraNa karatA hai, kabhI pItala meM milA diyA jAya to dUsare hI rUpako dhAraNa karatA hai isI prakAra tAvA~, lohA, alamoniyama, reDiyama Adi padArthoMke sambandhase aneka prakAra dIkhatA hai, tathApi una padArthoMko nahIM sA samajha kara unakI upekSA kara deM to kevala sonekA svarUpa hI dRSTigata hogA / bhAvArtha- dUsare padArthoMke melase aneka rUpameM pariNata honevAle bhI sonemeM anya par3A'thakA dhyAna chor3akara kevala sonekA svarUpa citavana karanese pItala Adikase bhinna pItAdi guNa viziSTa sonemAtrakA hI pratibhAsa hotA hai / zaGkA nacAzaMkyaM satastasya syAdupekSA kathaM javAt / siddhaM kutaH pramANAdvA tatsattvaM na kutopivA // 159 // artha -- kevala soneke grahaNa karanemeM dUsare mile hue padArthakI zIghra hI kaise upekSA kI jA sakatI hai ? athavA usa sonemeM dUsare padArthakI sattA hai yA nahIM hai ? hai to kisa pramANase hai ? athavA kisI bhI pramANase nahIM hai ? isa prakArakI zaMkA karanA ThIka nahIM hai / kyoM ThIka nahIM hai ? so nIce batalAte haiM- parihAra nAnAdeyaM hi taDema soparakterupAdhiyat / tattyAge sarvazUnyAdidoSANAM sannipAtataH // 160 // Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / ] subodhinI TIkA / [ 55 artha- soneke sAtha dUsare padArthakA mela ho rahA hai / mela honese sonA agrAhya nahIM hai / yadi upAdhiviziSTa sonekA grahaNa na kiyA jAya to sarvazUnyatA Adi aneka doSoMkA samAveza hogA / kyoMki vinA azuddhatAke svIkAra kiye zuddhatA bhI nahIM ThaharatI / 1 na parIkSAkSamaM caitacchuddhaM zuddhaM yadA tadA / zuDasyAnupalabdhau syAllabdhihetoradarzanam // 161 // artha- -- yaha kahanA bhI parIkSAke yogya nahIM hai ki jisa samaya sonA zuddha hai usa samaya vaha zuddha hI hai / aisA mAnanese zuddha sonekA pratibhAsa bhI nahIM ho sakegA / kyoMki zuddhatAmeM kAraNa azuddhatA hai / azuddhatAmeM hI zuddhatA kA pratibhAsa hotA hai / azuddhatAkA adarzana (lopa) honese zuddhatAkA bhI lopa ho jAyagA / yadA tadvarNamAlAyAM dRzyate hema kevalam / na dRzyate paropAdhiH svaSTaM dRSTena hema tat // 162 // artha - jisa samaya aneka rUpoMko liye hue usa mile hue sone meM kevala soneko hama dekhate haiM to usa samaya dUsare padArthoM kI upAdhikA pratibhAsa nahIM karate haiM / usa samaya to apanA iSTa jo sonA hai usIkA pratyakSa kara lete haiM / 1 bhAvArtha -- mile hue sonemeMse sonekA svarUpa vicArane para kevala sonekA hI svarUpa jhalaka jAtA hai / usa samaya usa sone ke sAtha jo dUsare padArtha mile hue haiM ve nahIM kI taraha Thahara jAte haiM ! phalitArtha tataH siddhaM yathA hema parayogAdvinA pRthak / siddhaM tadvarNamAlAyAmanyayogepi vastutaH // 163 // prakriyeyaM hi saMyojyA sarvadRSTAntabhUmiSu / sAdhyArthasyAvirodhena sAdhanAlaMkariSNuSu // 164 // - artha - tAvA~, pItala, cAMdI Adise milA huA bhI sonA vAstavadRSTise vicAra karanepara dUsare padArthoMke melase rahita zuddha hI pratIta ho jAtA hai arthAt aneka padArthoMkA mela honepara bhI sonekA svarUpa bhinna hI pratIta ho jAtA hai / usI prakAra pudgalake nimittase nau avasthAoM meM AyA huA bhI jIva, ( usakA svarUpa vicArane para ) zuddha hI pratIta ho hai| jisa prakAra sonekA dRSTAnta ghaTita kiyA gayA hai usI prakAra saba dRSTAntoMko ghaTita karanA caahiye| ve dRSTAnta 'hI sAdhyArthake sAtha avirodha rIti se sAdhanako batalAne ke liye bhUSaNa svarUpa haiM arthAt sAdhya sAdhanake ThIka ThIka parijJAnake liye ye dRSTAnta atyupayogI haiN| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 ] paJcAdhyAyI / kamalakA dRSTAnta yamanaM yathA padmapatramatra tathA na tat / tadaspRzyasvabhAvatvAdarthato nAsti patrataH // 165 // [ dUsarA artha -- yadyapi kamala jalameM magna hai tathApi vaha jalameM nahIM hai vAstava dRSTise jalameM kamala nahIM hai / kyoMki usakA jalase bhinna rahanekA svabhAva hai| I bhAvArtha-usI prakAra jIvAtmAkA svabhAva bhI vAstava meM pudgalase bhinna hai jisa prakAra ki jalameM DUbe rahane para bhI kamala jalase bhinna hai / jalakA dRSTAnta---- makardamaM yathA vAri vAri pazya na kardamam / dRzyate tadavasthAyAM zuddhaM vAri vipaGkavat // 166 // artha - jo jala kIcar3a meM milA huA hai, usa jalameM bhI yadi tuma jalakA svarUpa dekho, kIcar3akA na dekho to tumheM milI huI avasthA meM bhI kIcar3a se bhinna zuddha jalakI hI pratIti hogI / isI prakAra jIvAtmA bhI pudgalase bhinna pratIta hotA hai / agnikA dRSTAnta / abhiryathA tRNAniH syAdupacArAntRNaM dahan / nAgnistRNaM tRNaM nAgniragniragnistRNaM tRNam // 167 // artha-jisa samaya agni tinakeko jalA rahI hai, usa samaya usa agniko tinakeke nimittase - upacArase tinakekI agni kaha dete haiM / parantu vAstava meM tinakekI agni kyA hai ? agni hI agni hai / agni tinakA nahIM hai / aura na tinakA agni hai / agni, agni hI hai aura tinakA tinakA hI hai / darpaNakA dRSTAnta pratibimbaM yathAdarze sannikarSAtkalApinaH / tadAtve tadavasthAyAmapi tatra kutaH zikhI // 168 // artha - jisa prakAra darpaNa meM mayUrake sambandhase prativimva (chAyA) par3atA hai / parantu vAstava meM chAyA par3ane para bhI vahAM mayUra nahIM hai| kevala darpaNa hI hai| usI prakAra pudgalake nimittase jIvAtmA azuddha pratIta hotA hai vAstava meM vaha zuddha nirAlA hI hai / sphaTikakA dRSTAnta - japApuSpopayogena bikAraH sphaTikAimani / * arthAtsapa vikArazcA'vAstavastatra vastutaH // 169 // - japApuSpa lAla phUla hotA hai, usa phUlako sphaTika pattharake pIche labA Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / ] subodhinITIkA / [ 57 mAlUma hone lagatA hai / Adi vikAra nahIM hai / sphaTika pattharameM vikAra ho jAtA hai arthAt vaha sphaTika bhI lAla parantu yathArtha rItise dekhA jAya to sphaTikameM koI prakArakA lAlI bhAvArtha -- isI prakAra AtmA bhI pulake nimittase nau prakAra dIkhane lagatA hai, parantu yathArtha meM vaha aisA nahIM hai / jJAnakA dRSTAnta jJAnaM svayaM ghaTajJAnaM paricchindadyathA ghaTam / nArthAjjJAnaM ghaToyaM syAjjJAnaM jJAnaM ghaTo ghaTaH // 170 // artha - jisa samaya jJAna ghaTako jAnatA hai usa samaya vaha svayaM ghaTa jJAna kahalAtA hai / parantu vAstavameM jJAna ghaTa rUpa nahIM ho jAtA hai / kintu jJAna, jJAna hI rahatA hai aura ghaTa ghaTa hI rahatA hai / bhAvArtha-jJAnakA yaha svabhAva hai ki jisa padArthako vaha jAnatA hai, usI padArthake AkAra ho jAtA hai / aisA hone para bhI vaha jJAna padArtha rUpa pariNata nahIM hotA hai, vAstavaha to jJAna hI hai / isI prakAra jIvAtmA bhI vAstavameM rAgadveSAdi vikAra maya nahIM hai / samudrakA dRSTAnta vAridhiH sottaraGgo'pi vAyunA prerito yathA / nArthAdaikyaM tadAtvepi pArAvArasamIrayoH // 171 // artha -- vAyuke nimittase prerita hotA huA samudra U~cI U~cI taraGgoMko dhAraNa karatA hai / parantu aisA hone para bhI samudra aura vAyumeM abhinnatA nahIM hai / bhAvArtha- isI prakAra AtmA bhI pulake nimittase nau avasthAoMko dhAraNa karatA hai, vAstava meM vaha pudgalase abhinna nahIM hai / saindhavakA dRSTAMta sarvataH saindhavaM khilyamarthAdekarasaM svayam | citropadeza keSUccairyannAnekarasaM yataH // 172 // artha -- vAstava meM namakakA svaNDa eka rasa svarUpa hai, usakA svAda to namaka rUpa hI hotA hai / parantu bhinna bhinna prakArake vyaMjanoMmeM pahuMcanese bhinna bhinna rItise svAda AtA hai / lekina namaka to namaka hI rahatA hai| vaha kisI bhI vastumeM kyoM na milA diyA jAya, namakakA dUsarA svAda nahIM badalegA / bhAvArtha - isI prakAra AtmAkI pudgala sambandhase aneka avasthAyeM pratIta honepara bhI vAstava AtmA zuddha svarUpa eka rahameM hI pratIta hotA hai| 30dra Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58] pnycaadhyaayii| [dUsarA ~ ~ ~ phalitArthaiti dRSTAntasanAthena svaSTaM dRSTena siddhimat / yatpadAni navAmUni vaacyaanyiidvshytH|| 173 // artha-isa prakAra aneka dRSTAMtoMse pratyakSa pramANa dvArA hamArA abhISTa siddha ho cukA / vaha abhISTa yahI hai ki ye AtmAkI nau avasthAyeM (nava padArtha) avazya kahanI caahiye| bhAvArtha-aneka logoMkA isa viSayameM vivAda thA ki nau padArtha kahane cAhiye athavA zuddha AtmAkA hI sadA grahaNa karanA cAhiye / isa viSayameM uparyukta dRSTAntoMdvArA AcAyane nau padArthokI AvazyakatA bhI batalA dI hai / vinA nau padArthoke svIkAra kiye zuddha AtmAkI bhI pratIti nahIM hotI hai / isaliye nava padArtha bhI kahane yogya haiN| ___ ekAnta kathana aura usakA parihArakaizcittu kalpyate mohAdvaktavyAni padAni na / heyAnIti yatastebhyaH zuddhamanyatra srvtH|| 174 // tadasatsarvatastyAgaH syAdasiddhaH prmaanntH| tathA tebhyo'tiriktasya, shuddhsyaanuplbdhitH|| 175 // artha-mohanIya karmakI tIvratAse bhUle hue koI to kahate haiM ki ye nava padArtha nahIM kahanA cAhiye / kyoMki ye sarvathA tyAjya haiM / ina navoM padArthoMse AtmAkA zuddha nijarUpa sarvathA bhinna hI hai| AcArya kahate haiM ki aisA kahanA sarvathA ayukta hai / ina nava padArthoMko sarvathA hI na kahA jAya athavA ye sarvathA hI tyAgane yogya haiM yaha bAta kisI bhI pramANase siddha nahIM hotI hai| aura una nau padArthoke chor3anepara zuddha AtmAkI bhI pratIti nahIM ho sakatI hai| bhAvArtha-azuddhatAke mAnanepara hI zuddhatAkI upalabdhi hotI hai anyathA nahIM, kyoMki ye donoM zabda sApekSa haiM / isaliye vyavahAra nayase ye nava padArtha bhI ThIka haiM aura nizcaya nayase zuddha AtmA hI upAdeya hai / nau padArthoMke nahIM mAnane aura bhI doSanAvazyaM vAcyatA siddhayetsarvato heyavastuni / nAndhakAre'praviSTasya prakAzAnubhavo manAk // 176 // artha-ina nau padArthoko nindya tathA tyAgane yogya batalAyA hai aura zuddhAtmAko upAdeya arthAt grahaNa karane yogya batalAyA hai / yadi inako sarvathA hI chor3a diyA jAya to inameM tyAga karanekA upadeza bhI kisa prakAra siddha ho sakatA hai ? aura zuddha AtmA meM Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / ] bodhinI TIkA / [ 59 * grAhyatAkA upadeza bhI kaise ho sakatA hai ? jo puruSa andhakArako acchI taraha pahacAnatA hai vahI to prakAzakA anubhava karatA hai / jisane kabhI andhakAra meM praveza hI nahIM kiyA hai vaha * prakAzakA anubhava bhI kyA karegA ? AzaGkA- nAvAcyatA padArthAnAM syAdakiJcitkaratvataH / sArthAnIti yato'vazyaM vaktavyAni navArthataH // 177 // artha - yadi koI kahe ki ye nau padArtha akizcitkara ( kucha prayojanI bhUta nahIM ) hai " isaliye inako kahane kI koI AvazyakatA nahIM hai ? aisA kahanA ThIka nahIM hai kyoMki ina nau padArthoM kA kahanA avazya sArthaka ( kucha prayojana rakhatA hai ) hai isaliye nau padArtha avazya hI kahane yogya haiM / nau padArthoMke kahane kA prayojana na syAttebhyo'tiriktasya siddhiH zuddhasya sarvataH / sAdhanAbhAvatastasya tadyathAnupalabdhitaH // 178 // artha - yadi nau padArthoM ko na mAnA jAya to unase atirikta zuddha jIva kA bhI kabhI anubhava nahIM ho sakatA arthAt zuddha jIva bhI vinA azuddhatA ke svIkAra kiye siddha nahIM hotA / kyoMki kAraNasAmagrI abhAvameM kArya kI prApti kabhI nahIM ho sakatI hai / azuddhatA pUrvaka hI zuddhatAkI upalabdhi hotI hai / zaGkAkAra- nanu cArthAntaraM tebhyaH zuddhaM samyaktvagocaram / asti jIvasya svaM rUpaM nityodyogaM nirAmayam // 179 // na pazyati jagadyAvanmithyAndhatamasA tatam / astamithyAndhakAraM cet pazyatIdaM jagajavAt // 180 // artha -- zaGkAkAra kahatA hai ki una nau padArthoMse jIvakA nijarUpa bhinna hI hai, vaha zuddha hai, nitya udyogazIla hai, niroga hai, aura vahI zuddha rUpa samyaktva gocara hai / parantu usa zuddha rUpako jagat taba taka nahIM dekha sakatA hai jaba taka ki vaha mithyAtva rUpI a~dhere se vyApta ( andhA ) ho rahA hai / jaba isa jagatkA mithyAndhakAra naSTa ho jAtA hai tabhI yaha jagat bahuta hI zIghra usa zuddha jIvAtmAko dekhane lagatA hai ? uttara naivaM virurddhadharmatvAcchuddhAzuddhatvayordvayo: / naikasyaikapade staH zuddhAzuddhe kriyerthataH // 181 // Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcAdhyAyI / [ dUsarA 1 zAkArakA uparyukta kahanA ThIka nahIM hai kyoMki zuddhatA aura azuddhatA me donoM hI virodhI dharma haiM / aura virodhI padArtha eka sthAnameM raha nahIM sakate / isaliye zuddhatA aura azuddhatA ye donoM eka sthAnameM kaise raha sakatI haiM ? vaya nahIM raha sakatIM ? isI ko nIce spaSTa karate haiM 60] atha satyAM hi zuDAyAM kriyAyAmarthatazcitaH / svAdazuddhA kathaM vA vedasti nityA kathaM na sA // 182 // artha - yadi vAstava meM jIvameM zuddhatA hI mAnI jAya to azuddhatA kisa prakAra ho sakatI hai ? yadi ho sakatI hai to vaha phira nitya kyoM nahIM ? atha satyAmazuddhAyAM bandhAbhAvo viruddhabhAk / nityAyAmatha tasyAM hi satyAM mukterasaMbhavaH // 183 // artha -- yadi jIva meM azuddhatA hI mAnI jAya to bandhakA abhAva kabhI nahIM ho sakatA, yadi vaha azuddhatA nitya hai to isa jIvAtmAkI mukti hI asaMbhava ho jAyagI / bhAvArtha - AcAryane sarvathA zuddha tathA sarvathA azuddha pakSameM doSa batalAkara kathaJcit donoM hI svIkAra kiyA hai / isase zaGkAkArakA jIvako sarvathA zuddha mAnanA asatya haratA hai / phalitArtha-- tataH siddhaM yadA yena bhAvenAtmA samanvitaH / tadA'nanyagatistena bhAvenAtmA'sti tanmayaH // 184 // artha - Upara kahe hue tInoM zlokoMse yaha pariNAma nikAlanA cAhiye ki jisa samaya AtmA jisa bhAvase sahita hai usa samaya vaha usI bhAvameM tallIna ho rahA hai / usa samaya usakI aura koI gati nahIM hai / isIkA khulAsA -- tasmAcchubhaH zubhenaiva syAdazubho'zubhena yaH / zuddhaH zuddhena bhAvena tadAtve tanmayatvataH // 185 // artha - jisa samaya AtmA zubha bhAvoMko dhAraNa karatA hai usa samaya AtmA zubha hai, jisa samaya azubha bhAvoMko dhAraNa karatA hai, usa samaya AtmA azubha hai, jisa samaya zuddha bhAvoMko dhAraNa karatA hai, usa samaya vahI AtmA zuddha hai / aisA honekA kAraNa bhI yahI hai ki jisa samaya yaha AtmA jaise bhAvoMko dhAraNa karatA hai usa samaya unhIM bhAvoMmeM tanmaya (tallIna ho jAtA hai / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / ] subodhinI TIkA / sArAMza- -61-1 tato'narthAntaraM tebhyaH kiMcicchuDamanIdRzam / zUddhaM nava padAnyeva tadvikArAhate param / / 186 // artha -- isaliye azuddhatA se vilakSaNa jo zuddha jIva hai vaha una nau padArthoMse karmacit abhinna hai / sarvathA bhinna kahanA mithyA hai| aisA bhI kaha sakate haiM ki vikArake dUra ho jAnepara ve nau padArtha hI zuddha svarUpa haiM / 1 bhAvArtha - jIva kI hI nava rUpa vikArAvasthA hai isa liye usa vikArAvasthAke haTA denepara vahI jIva zuddha ho jAtA haiM / pahale zaMkAkArane zuddha jIvako nava padArthoMse sarvathA bhinna batalAyA thA, parantu isa kathana se kathaMcit abhinnatA siddha kI gaI hai / sUtrakA Azaya -- atastattvArthazraddhAnaM sUtre saddarzanaM matam / tattatvaM nava jIvAdyA yathoddezyAH kramAdapi // 187 // artha -- zrImadbhavAn umAsvAmIne " tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam " isa sUtradvArA tattvArthazraddhAnako samyagdarzana batalAyA hai, vahI sUtrakA Azaya uparyukta kathanase siddha hotA hai / aba unhI jIvAdika nava tattvoM (padArthoM) ko kramase batalAte haiM-- taduddezyo yathA jIvaH syAdjIvastathAsravaH / bandhaH syAtsaMvarazcApi nirjarA mokSa ityapi // 188 // saptaite puNyapApAbhyAM padArthAste nava smRtAH / santi saddarzanasyoccairviSayA bhUtArthamAzritAH // 189 // artha-ve nava padArtha isa prakAra haiM-jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA, mokSa ye sAta tattva aura puNya tathA pApa / ye nau padArtha samyagdarzana ke viSayabhUta haiM arthAta inhIMkA zraddhAnI samyagdRSTI hai aura ye padArtha vAstavika haiM / AcAryakI nayI pratijJA tatrAdhijIvamAkhyAnaM viddhAti yathAdhunA / kaviH pUrvAparAyattaparyAloca vicakSaNaH // 190 // artha -- pUrvApara vicAra karane meM ati catura kavivara ( AcArya ) atra jIvake viSaya meM vyAkhyAna karate haiM bhAvArtha - AcAryane isa loka dvArA kaI bAtoMko siddha kara dikhAyA hai / pratijJA to isa bAtakI kI hai ki aba ve jIvakA nirUpaNa sabase pahale kareMge / apaneko unhoMne kavi Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 ] paJcAdhyAyI / [ dUsarA kahA hai, isase jAnA jAtA hai ki ve kavitA karane meM bhI dhurandhara the, vAstava meM itane gahana tattvako padyoM dvArA prakaTa karanA, so bhI ati spaSTatAse yaha bAta unake mahAkavi honemeM pUrNa pramANa hai / sAthameM unhoMne pUrvApara vicAraka apaneko batalAyA hai| isase unhoMne apane grantha meM "nirdoSatA siddha kI hai / vaha do taraha kI hai - eka to apane hI grantha meM pUrvApara kahIM viruddhatA na ho jAya, athavA kathana, krama paddhati se bAhara to nahIM hai isa doSako unhoMne haTAyA hai / dUsare - pUrvAcAryoM ke kathanako pUrvApara avalokana karake hI yaha grantha banAyA hai, yaha bAta bhI unhoMne prakaTa kI hai / ina bAtoMse AcAryane apanI nijI kalpanA, granthakI asaMbaddhatA aura sAhityadoSa Adi sabhI bAtoM ko haTA diyA hai / jIvakA nirUpaNa - jIvasiddhiH satI sAdhyA siddhA sAdhIyasI purA / tatsiddhalakSaNaM vakSye sAkSAttallabdhisiddhaye // 199 // artha -- pahale jIvakI siddhi kaha cuke haiM, isaliye prasiddha hai / usIko punaH sAdhya banAte haiM arthAt siddha karate / jIvake ThIka 2 svarUpakI prApti ho jAya, isaliye usakA siddha ( prasiddha ) lakSaNa kahate haiM / aba jIvakA svarUpa batalAte haiM svarUpaM cetanA jantoH sA sAmAnyAtsadekadhA / sadvizeSAdapi dedhA kramAtsA nA'kramAdiha // 192 // artha -- jIvakA svarUpa cetanA hai vaha cetanA sAmAnya rItise eka prakAra hai kyoMki sAmAnya rIti se sattA eka hI prakAra hai / tathA sat vizeSakI apekSAse vaha cetanA do prakAra hai / parantu usake donoM bheda kramase hote haiM eka sAtha nahIM hote / bhAvArtha - jIva jJAna darzana maya hai / sAmAnya rIti se yahI eka lakSaNa jIva mAtrameM ghaTita hotA hai| zuddha - azuddha vizeSa bheda karanese lakSaNa bhI do prakArakA hojAtA hai / itanA vizeSa hai ki eka samaya meM eka hI svarUpa ghaTita hotA ha / unhIM bhedoM ko batalAte haiM ekA syAccetanA zuddhA svAdazuDA parA tataH / zuDA syAdAtmanastattvamastyazuddhA''tmakarmajA // 193 // artha - eka zuddha cetanA hai dUsarI azuddha cetanA hai / zuddha cetanA AtmAkA nijarUpa hai aura azuddha cetanA AtmA aura karmake nimittase hotI hai / cetanAke bheda ekadhA cetanA zuddhAM zuddhasyaikavidhattvataH / zuddhAzuddhopalabdhittvAjjJAnattvAjjJAnacetanA // 194 // Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / ] . subodhinI ttiikaa| artha-zuddha cetanA eka prakAra hai kyoMki zuddha eka prakAra hI hai| zuddha cetanAmeM zuddhatAkI upalabdhi hotI hai isaliye vaha zuddha hai aura vaha zuddhopalabdhi jJAna rUpa hai isaliye use jJAna cetanA kahate haiN| bhAvArtha-AtmAmeM jo bheda hote haiM ve karmoke nimittase hote haiM AtmAkA nija rUpa eka hI prakAra hai, usameM bheda nahIM hai, isI liye kahA gayA hai ki zuddha eka hI prakAra hotA hai / jo cetanA jIvake asalI svarUpako liye hue hai usIkA nAma zuddha cetanA hai| aura vaha cetanA jJAna rUpa hai isa liye use jJAna cetanA kahate haiN| azuddha cetanA-- azuddhA cetanA dvedhA tadyathA karmacetanA / cetanatvAtphalasyAstha syAtkarbhaphalacetanA // 195 // . artha--azuddha cetanA do prakAra hai / eka karma cetanA, dUsarI karmaphala cetanA / karmaphala cetanAmeM phala bhoganekI mukhyatA hai / bhAvArtha-cetanAke tIna bheda kahe gaye haiM-1 jJAna cetanA, 2 karma cetanA 3 karma*phala cetanA / jJAna cetanA samyagdRSTike hI hotI hai kyoMki vahAM para zuddha-AtmIka bhAvoMkI pradhAnatA hai| bAkIkI donoM cetanAyeM mithyAdRSTike hotI haiN| itanA vizeSa hai ki karma cetanA saMjJI mithyASTike hotI hai aura karmaphala cetanA asaMjJIke hotI hai| karma cetanAmeM jJAnapUrvaka kriyAoM dvArA karma bandha karanekI pradhAnatA hai aura karma phala cetanAmeM karma bandha karanekI pradhAnatA nahIM hai kintu karmakA phala bhoganekI pradhAnatA hai / jJAna cetanAko vyutpattiatrAtmA jJAnazabdena vAcyastanmAtrataH svayam / sa cetyate'nayA zuddhaH zuddhA sA jJAnacetanA // 196 // artha-yahAM para jJAna zabdase AtmA samajhanA cAhiye / kyoMki AtmA jJAna rUpa hI svayaM hai / vaha AtmA jisake dvArA zuddha jAnI jAve usIkA nAma jJAna cetanA hai| bhAvArtha--jisa samaya zuddhAtmAkA anubhavana hotA hai| usI samaya cetanA ( jJAna ) jJAna cetanA kahalAtI hai| usa samaya bAhyopAdhikI mukhyatA nahIM rahatI hai| jisa samaya bAhyopAdhikI mukhyatA hotI hai usa samaya AtmAkA jJAna guNa (cetanA) azuddhatAko dhAraNa karatA hai aura usake abhAvameM jJAna mAtra hI raha jAtA hai| isaliye use zuddha cetanA athavA jJAna cetanA kahate haiN| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pnycaadhyaayii| [ dUsarA usIkA khulAsA-- ajjJAne guNaH samyak prAptAvasthAntaraM yadA AtmopalabdhirUpaM syAducyate jJAnacetanA // 197 // ... martha-arthAt misa samaya AtmAkA jJAnaguNa samyak avasthAko prApta ho jAtA hai, kevala zuddhAtmAkA anubhavana karatA hai usI samaya use jJAna cetanA kahate haiN| jJAnacetanAkA svAmIsA jJAnacetanA mUnamasti smygdRgaatmnH| na syAnmithyAdRzaH kApi tadAtve tadasambhavAtH // 198 // artha-vaha jJAnacetanA nizcayase samyagdRSTike hI hotI hai| mithyAdRSTike kahIM bhI nahIM ho saktI, kyoMki mithyAdarzanake honepara usakA honA asaMbhava hI hai| bhAvArtha-samyagdarzanake honepara hI matijJAnAvaraNIyakarmakA vizeSa kSayopazama hotA hai usIkA nAma jJAnacetanA hai| mithyAdarzanakI sattA rahate hue usakA honA sarvathA asaMbhava hai| mithyAdarzanakA mAhAtmyaasti caikAdazAGgAnAM jJAnaM mithyAdRzopi yat / nAtmopalabdhirasyAsti mithyAkarmodayAtparam // 199 / / artha-mithyAdRSTiko gyAraha aMga takakA jJAna ho jAtA hai, parantu AtmAkA zuddha anubhava usako nahIM hotA hai yaha kevala mithyAdarzanake udayakA hI mahAtmya hai| bhAvArtha-dravyaliMga dhAraNa karanevAle muni yadyapi gyAraha aMga taka par3ha jAte haiM parantu mithyAtva paTalake udaya honese ve zuddhAtmAkA svAda nahIM le sakte / Azcarya hai ki unake par3hAye hue ziSya bhI jinakA ki mithyAtvakarma dUra ho gayA hai, zuddhAtmAkA Ananda le lete haiM parantu ve nahIM le skte| zaMkAkAra-- nanUpalabdhizabdana jJAnaM pratyakSamarthataH / tat kiM jJAnAvRteH svIyakarmaNonyatra tatkSatiH // 200 // artha-zaGkAkAra kahatA hai ki AtmAkI upalabdhi samyagdRSTiko hotI hai, yahAMpara 'upalabdhi' zabdase pratyakSa jJAna lete haiM arthAt AtmAkA pratyakSa hotA hai / yaha artha huA to kyA AtmIya jJAnAvaraNa karmakA vahAM kSaya ho jAtA hai ? uttarasatyaM svAvaraNasyocairmUlaM heturyathodayaH / karmAntarodayApekSo nAsiddhaH kAryakRdyathA // 201 // Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / ] subodhinI TIkA. vvvVVVVVVVVP namaAnnawwwwwwwhey ___ artha tumhArA kahanA ThIka hai| AtmAke pratyakSa na honemeM mUla kAraNa AtmIya jJAnA varaNa karmakA udaya hI hai| parantu sAtha hI dUpare karmakA udaya bhI usa pratyakSako roka rahA hai| eka guNake ghAta karaneke liye karmAntara (dUsare karma ) ke udayakI apekSA asiddha nahIM kintu kAryakArI hI hai| vizeSa khulAsAasti matyAdi yajjJAnaM jJAnAvRttyudayakSataH / tathA vIryAntarAyasya karmaNo'nudadyAdapi // 202 // artha--matijJAna, zrutajJAna Adi jitane bhI jJAna haiM, ve sabhI apane 2 jJAmAvaraNIya karmake udayakA kSaya honese hote haiN| sAdhameM vIryAntarAya karmakA anulya bhI Avazyaka hai| bhAvArtha-haraeka zaktike kAma karane meM balakI AvazyakatA hai| isaliye jhAna bhI jisaprakAra apanA kArya karaneke liye apane AvaraNakA nAza cAhatA hai, usI prakAra prAptike liye vIryAntarAya karmakA bhI nAza cAhatA hai| Atmopalabdhi hetumatyAcyAvaraNasyoccaiH krmnno'nudvaaythaa| dRchamohasyodayAbhAvAdAramazuddhopalabdhiH syAt // 20 // artha-bisa prakAra Atmopalabdhi (Atma pratyakSa) matijJAnAvaraNI aura vIryAntarASa karmake anudayase hotI hai, usI prakAra darzanamohanIya karmake bhI anudayase hotI hai| bhAvArtha-jisa prakAra pratyakSa jJAnako jJAnAvaraNa karma rokatA hai, usI prakAra zuddhatAko darzanamohanIya karma rokatA hai / isaliye zuddha-upalabdhike liye jJAnAvaraNa, vIryAntarAya aura darzanamollIya, ina tInoM koMke abhAvakI AvazyakatA hai / vinA ina tInoMke anudaya hura zuddhAmamA amubhavana kabhI nahIM ho sktaa| kizopalabdhizabdopi syaadnekaarthvaackH| zuddhoyalabdhirityuktA svAdazuddhatvahAnaye // 204 // artha-upalabdhi zabda bhI anekArtha vAcaka hai / yahAM para upalabdhi zabdakA prayojana zuddhopalabdhise hai aura vaha azuddhatAko dUra karaneke liye hai| - ApakopalAdhikA svAmI- astapazuhopalAdhina tathA mithyAzAM param / . surazAM mauNarUpeza sthAna sthAna kAcana // 205 // artha-azuddhomadha bala micyAiSTiyoMke hI hotI hai / samyASTiyoMke nahIM hotI, yadi kadAcita ho bhI to gauNa rUpase hotI hai / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcAdhyAyI / isI bAta ko spaSTa karate haiM-: tadyathA sukhaduHkhAdirUpeNAtmA'sti tanmayaH T tadAtve'haM sukhI duHkhI manyate sarvato jagat // 206 // yA kruDoyamityAdi hinasmyenaM hAdviSam / na hinasmi vayasyaM svaM siddhaM cettat sukhAdivat // 207 // artha - yaha AtmA sukha duHkha Adi vikAroMke honepara svayaM tanmaya ho jAtA hai / sAMsArika sukha milane para samajhatA hai ki maiM sukhI hUM, duHkha honepara samajhatA hai ki maiM duHkhI hUM isa prakAra saba vastuoMmeM aisI hI buddhi isakI ho rahI hai / kabhI kabhI aise bhAva bhI karatA hai ki yaha krodhI hai maiM isa zatruko avazya hI mAra DAlUMgA tathA apane mitrako kabhI nahIM mArUMgA / ina bAtoMse yaha bAta siddha hotI hai ki yaha jagat sukha duHkhAdikA vedana karanevAlA hai / 66 ] [ dUsarA upalabdhi pratyakSAtmaka hai buDimAtra saMvedyo yaH svayaM syAtsavedakaH / smRtivyatiriktaM jJAnamupalabdhiriyaM yataH // 208 // artha - yahAM para svayaM jAnanevAlA buddhimAn puruSa hI samajhanA cAhiye vahI samajha sakatA hai ki yaha sukha duHkhakI jo AtmAmeM upalabdhi hotI hai vaha smRtijJAna nahIM hai, kintu usase bhinna hI hai / upalabdhikA anubhava hotA hai nopalabdhirasiddhAsya svAdusaMvedanAtsvayam / anyAdezasya saMskAramantareNa sudarzanAt // 209 // artha -- AtmAmeM sukha duHkhakA anubhava hotA hai isaliye isakI upalabdhi asiddha nahIM hai kintu siddha hI hai / kyoMki yaha AtmA vinA kisIke kahe hue saMskArake svayaM hI kabhI sukhakA aura kabhI duHkhakA anubhava karatA hai yaha supratIta hai / 1 ativyApti doSa nahIM hai-- nAtivyAptira bhijJAne jJAne vA sarvavedinaH / tayoH saMvedanAbhAvAt kevalaM jJAnamAtrataH // 210 // artha --- isa sukha duHkha ke svAdusaMvedanakI taraha pratyabhijJAna athavA kevalajJAna bhI ho aisA nahIM hai / pratyabhijJAna aura kevalajJAna donoM hI vastukA jJAna mAtra to karate haiM, parantu vastuke svAdakA anubhava nahIM krte| isaliye yaha upalabdhi ukta donoM jJAnoMse bhinna prakArakI hI hai / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / subodhinI ttiikaa| __bhAvArtha-vastuke svayaM anubhava karanemeM aura dUsareko usakA jJAna honemeM pratyakSa hI antara hai / zAstrajJa nArakiyoMke duHkhakA kevala jJAna rakhate haiM parantu nArakI usa duHkhakA svayaM anubhava karate haiN| isI prakAra kevalajJAnI ( sarvajJa ) bhI vastukA jJAna mAtra karate haiM usakA svAda nahIM lete| kyoMki*vyApyavyApakabhAvaH syAdAtmani nAtadAtmani / vyApyavyApakatAbhAvaH svataH sarvatra vastuSu // 211 // artha-jisakA jisake sAtha vyApya vyApaka bhAva ( sambandhavizeSa ) hotA hai usIkA usake sAtha anubhava ghaTatA hai| vyApya vyApaka bhAva apane sukha duHkhakA apane sAtha hai| dUsareke sAtha nahIM / kyoMki vyApya vyApakapanA sarvatra vastuoMmeM bhinna 2 huA karatA hai| bhAvArtha-haraeka AtmAke guNakA sambandha haraeka AtmAke sAtha judA hai / isaliye eka AtmAke sukha duHkhakA anubhava dUsarA AtmA kabhI nahIM kara sakatA hai / hAM usakA use jJAna ho sakatA hai / kisI bAtake jAnanemeM aura svayaM usakA svAda lenemeM bahuta antara hai| ___ azuddhopalabdhi bandhakA kAraNa haiupalabdhirazuDAsau prinnaamkriyaamyii| ____ arthAdaudayikI nityaM tasmAdvandhaphalA smRtA // 212 // artha-yaha jo sukha duHkhAdikakI upalabdhi hotI hai vaha azuddha-upalabdhi hai tathA kriyArUpa pariNAmako liye hue hai arthAt vaha upalabdhi karmoke udayase honevAlI hai / isaliye usakA bandha honA hI phala batalAyA gayA hai| azuddhopalabdhi jJAna cetanA nahIM haiastyazuddhopalabdhiH sA jJAnAbhAsAcidanvayAt / na jJAnacetanA kintu karma tatphalacetanA // 213 // artha-vaha upalabdhi, azuddha-upalabdhi kahalAtI hai| usa upalabdhimeM yathArtha jJAna nahIM hotA, kintu mithyA svAdusaMvedana rUpa jJAnAbhAsa hotA hai| isaliye use jJAnacetanA nahIM kaha sakate / kintu azuddha jJAnakA saMskAra liye hue jJAnapUrvaka karmabandha karanekI aura karmaphalake bhoganekI pradhAnatA honese use karmacetanA tathA karmaphala cetanA kahate haiN| bhAvArtha-jJAna cetanAmeM AtmIya guNakA anubhavana hotA hai / isaliye vaha bandhakA . * alpa dezavRtti padArtha vyApya kahalAtA hai, adhika dezavRtti vyApaka kahalAtA hai parantu yaha bhI sthUla kathana hai| samAnatAmeM bhI vyApya vyApaka bhAva hotA hai| yaha eka sambandha vizeSa hai| jaise vRkSa aura zizupAkA hotA hai / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 681 pnycaadhyaayii| [dUsarA kAraNa nahIM hai, aura vahI zuddhopalabdhi hai| azuddhopalabdhimeM karmajanita upAdhiyoMkI tanmayatA hai| unhIkA svAdusaMvedana hotA hai| vahAM jJAnapUrvaka karmabandha karanekI athavA ajJAna avasthAmai karmaphala bhoganekI pradhAnatA hai isaliye use karmadhetamA athavA karmaphalacetamA kahate haiN| ye hI donoM karmabandhakI mukhyatA rakhatI haiN| aba inhI donoM cetanAoMke svAmiyoMko batalAte haiN| iyaM saMsArijIvAnAM sarveSAmavizeSataH / asti sAdhAraNIvRtti na syAt samyaktvakAraNam // 214 // - artha-yaha karmacetanA athavA karmaphalacetanA sAmAnyarItise sabhI saMsArI jIvoMke hotI hai| yaha samyaktva pUrvaka nahIM hotI hai, kintu sAdhAraNa rItise haraeka saMsArI jIvA. tmAmeM pAI jAtI hai| na syAdAtmopalabdhirvA samyagdarzanalakSaNam / . zuddhA cedasti samyaktvaM na cecchuddhA na sA sudRk // 21 // __ artha-yaha bhI niyama nahIM hai ki Atmopalabdhi mAtra hI samyagdarzana sahita hotI hai, yadi vaha upalabdhi zuddha ho tabato samyagdarzana samajhanA cAhiye / yadi vaha upalabdhi "azuddha ho to samyAdarzana bhI nahIM samajhanA caahiye| bhAvArtha-Atmopalabdhi zuddha bhI hotI hai tathA azuddha bhI hotI hai / zuddhopalabdhike sAtha samyagdarzamakI vyApti hai, azuddhopalabdhike sAtha nahIM hai| isa kathanase yaha bAta mI siddha ho jAtI hai ki sabhI upalabdhiyAM samyaktva sahita nahIM haiN| zaGkAkAra nanu ceyamazuddhaiva sthAdazuddhA kathaMcana / atha bandhaphalA nityaM kimabandhaphalA kacit // 21 // artha-zaGkAkAra kahatA hai ki pUrvokta Atmopalabdhi azuddha hI hai ? athavA kisI samaya azuddha hai ? kyA sadA bandha karanevAlI hai ? athavA kabhI bandhakA kAraNa nahIM bhI hai ? uttara.. satyaM zuddhAsti samyaktve sevAzuDAsti tadvinA / asatyabandhaphalA tatra saiva bandhaphalA'nyathA // 217 // artha--hAM ThIka hai, suno ! yadi vaha upalabdhi samyagdarzanake honepara ho, taba to zaddha hai aura vinA samyagdarzanake vahI azuddha hai / samyagdarzanake honepara vaha bandhakA kAraNa nahIM hai aura samyagdarzanake abhAvameM bandhakA kAraNa hai| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / ] subodhinI TIkA / punaH zaGkaHkAra nanu saddarzanaM zuddhaM svAdazuddhA mRSA ruciH / tatkathaM viSayazcaikaH zuddhAzuddhavizeSabhAk // 218 // artha -- zaGkAkAra kahatA hai ki samyagdarzana to zuddha hai aura mithyAdarzana azuddha hai aura donoMkA viSaya eka hI hai| aisI avasthA meM eka zuddha aura dUsarA azuddha kaise ho sakatA hai ? usIkI dUsarI zaGkA yA navasu tattveSu cAsti samyagdRgAtmanaH / AtmopalabdhimAtraM vai. sAcecchuDA kuto naya / / 219 / / artha - samyagdRSTIkI nava tattvoM ( nava padArthoM ) ke viSaya meM Atmopalabdhi hotI hai| yadi vaha Atmopalabdhi zuddha hai, taba nau padArtha kahAM se ho sakate haiM / bhAvArtha -- zaGkAkArakA Azaya hai ki samyagdRSTi nava tatvoMkA anubhava karatA hai / yadi vaha anubhava zuddha hai to nau tattva kaise ho sakate haiM? kyoMki nau tattva to karmoMke nimitase honevAle haiM, zuddha nahIM hai ? isaliye yAto vaha upalabdhi zuddha nahIM hai, athavA vaha zuddha hai to nava tattva nahIM Thaharate ? uttara naivaM yataH svataH zazvat svAdubhedosti vastuni / tatrAbhivyaJjaka dvedhAbhAvasadbhAvataH pRthak // 120 // artha -- zaGkAkArakI uparyukta donoM zaGkAyeM ThIka nahIM haiM kyoMki vastu eka honepara bhI usameM kisI jatAnevAle abhivyaJjaka (sUcaka) ke dvivAbhAva honese bhinna 2 nirantara svAda bheda ho jAtA hai bhAvArtha - jaisA sUcaka hotA hai vaisI hI vastukI pratIti hone lagatI haiM, sUcaka do prakAra haiM / isaliye vastu eka honepara bhI usameM do prakAra hI svAdubheda hojAtA haiN| isI bAtakA spaSTIkaraNa zuddhaM sAmAnyamAtratvAdazuddhaM tadvizeSataH / vastu sAmAnyarUpeNa svadate svAdu sadvidAm // 2.21 // artha - sAmAnyamAtra viSaya honese zuddhatA samajhI jAtI haiM aura vastukI vizeSatA meM azuddhatA samajhI jAtI hai / sadvastukA bodha karanevAle samyagdRSTiyoMko vastukA sAmAnya svAda AtA hai / . A bhAvArtha -- samyagdRSTI puruSa, vastukA svarUpa jaisA hai vaisA hI sAmAnyarItile / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 ] paJcAdhyAyI / [ dUsarI kintu mithmAdRSTipuruSa karmodayase usI vastukA vizeSarIti se ( svarUpavihIna, aura rAgaraJjita ) svAda lete haiM / isaliye eka vastu honepara bhI zuddha tathA azuddha ye do bheda ho jAte haiM / mithyAdRSTIkA vastu svAda hai svadate na pareSAM tadyadvizeSepyanIdRzam / teSAmalabdhabuddhitvAd dRSTerdRGmohadoSataH // 222 // artha -- vastukI vizeSatAmeM bhI jisa prakAra samyagdRSTI svAda letA hai vaisA mithyAdRSTiyoM ko kabhI nahIM AtA / ve dUsarI tarahakA hI vastukA vizeSa svAda lete haiM aura usameM bhI darzanamohanIya karmake doSase honevAlI unakI ajJAnatA hI kAraNa hai / bhAvArtha - mithyAdRSTi mithyAdarzanake udayase vastukA viparIta - vizeSa hI grahaNa karatA hai / aura bhI- yadvA vizeSarUpeNa svadate tatkudRSTinAm / arthAt sA cetanA nUnaM karmakArye'tha karmaNi // 223 // artha - mithyAdRSTIyoMko vastukA vilakSaNarItise hI svAda AtA hai arthAt unakI cetanA (bodha) nizcayase karmaphalameM athavA karmameM hI lagI rahatI hai / bhAvArtha - unheM jJAna cetanA joki bandhakA hetu nahIM hai kabhI nahIM hotI / mithyAdRSTiyoM ke svAdakA dRSTAnta dRSTAntaH saindhavaM khilyaM vyaJjaneSu vimizritam / vyaJjanaM kSAramajJAnAM svadate tadvimohinAm // 224 // artha -- dRSTAnta - namaka kA Tukar3A (DalI) jisa bhojana sAmagrImeM milA diyA jAtA hai usa bhojanako yadi ajJAnI jImatA hai, to vaha samajhatA hai ki bhojana hI khArA hai| bhAvArtha --- ATemeM namaka milAnese ajJAnI samajhatA hai ki yaha khArApana ATekA hI hai use namakakA nahIM samajhatA / isIprakAra mithyAdRSTI puruSa vastukI yathArthatAko nahIM jAnatA / samyagdRSTiyoM ke svAdakA dRSTAnta kSAraM khilyaM tadevaikaM mizritaM vyaJjaneSu vA / na mizritaM tadevaikaM svadate jJAnavedinAm // 225 // artha -- cAhe namaka bhojanameM milA ho cAhe na milA ho jJAnIpuruSa khArApana namakakA hI samajhate haiM / bhAvArtha -- ATemeM namaka milanese jo khArApanakA svAda AtA hai use jJAnI puruSa AThekA nahIM samajhate, kintu namakakA hI samajhate haiM / isIprakAra sampanchI puruSa vastukI 1 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / ] subodhinI ttiikaa| [ 71 yathArthatAko bhalIbhAMti jAnatA hai / isaliye yaha bAta acchI taraha siddha ho gaI ki vastuke eka honepara bhI svAdabheda hotA hai aura usameM vyaJjaka mithyAdarzanakA udaya anudaya hI hai| sArAMzaiti siddhaM kudRssttiinaamekaivaajnyaancetnaa| . sarvairbhAvaistadajJAnajAtaistairanatikramAt // 226 // artha-isaliye yaha bAta siddha ho cukI ki mithyAdRSTiyoM ke eka hI ajJAna cetanA hai kyoMki ajJAnase honevAle sabhI bhAvoMkA unameM samAveza (sattA) hai| dUsarA sArAMzasiddhametAvatA yAvacchuDopalabdhirAtmanaH / samyaktvaM tAvadevAsti tAvatI jJAnacetanA // 227 // , artha-uparyukta kathanase yaha bAta bhI siddha ho cukI ki jaba taka AtmAkI zuddha upalabdhi hai tabhI taka samyaktva hai aura tabhI taka jJAnacetanA bhI hai| bhAvArtha-samyagdarzanake abhAvameM na zuddhopalabdhi hai, auna na jJAnacetanA hI hai| sambagdarzanake honepara hI donoM ho sakatI haiN| jJAnI aura ajJAnIekaH samyagdRgAtmA'sau kevalaM jJAnavAniha / tato mithyAdRzaH sarve nityamajJAnino matAH // 228 // . artha-isa saMsArameM kevala eka hI samyagdRSTI jJAnavAn (samyajJAnI) hai| bAkI sabhI mithyAdRSTI jIva sadA ajJAnI (mithyAjJAnI) kahe gaye haiN| jJAnI aura azAnIkA kriyAphalakriyA sAdhAraNI vRtti rjAnino'jJAninastathA / ajJAninaH kriyA, bandhaheturna jJAninaH kacit // 229 // artha-jJAnI aura ajJAnI ( samyagdRSTI aura mithyAdRSTI ) donoM hI kI kriyA gamapi samAna hai, tathApi ajJAnIkI kriyA bandhakA kAraNa hai parantu jJAnIkI kriyA kahIM bhI bandhakA kAraNa nahIM hai| jJAnIkI kriyAkA aura bhI vizeSa phalaAstAM na bandhahetuH syAjjJAninAM karmajA kiyaa| citraM yatpUrvabaddhAnAM nirjarAyai ca karmaNAm // 230 // artha-jJAniyoMke karmase honevAlI kriyA bandhakA hetu nahIM hai, yaha to hai hI paraMtu Azcarya to isa bAtakA hai ki vaha kriyA kevala pUrva baMdhe hue karmokI kevala nirjarAkA kAraNa hai| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 ] pnycaadhyaayii| . [dUsarA ManranAmar ..... bhAvArtha-samyagdRSTI aura mithyAdRSTIkI kriyA bar3A bhArI antara hai / mithyAdRSTI kI nizAno bandhakA kAraNa hai aura samyagdRSTIkI kriyA, bandhakA kAraNa to dUra raho, ulaTI pUrva baMdhe hue karmokI nirjarAkA kAraNa hai| ___aisA hone hetuyasmAjJAnamayA bhAcA jJAninAM jnyaannitaaH| ajJAnamayabhAvAmanAvakAzaH sudRSTisu // 231 // artha-samyaktAniyoMke jJAmase honevAle jJAnasvarUpa bhAva hI sadA hote haiM tathA samyagdRSTiyoMmeM ajJAnase honevAle ajJAnamaya bhAvoMkA sthAna nahIM hai| bhAvArtha-bandhake kAraNa ajJAnamaya bhAva haiM / ve samyagdRSTiyoMke hote nahIM hai, isaliye samyambaSTIkI kriyA bannakA hetu nahIM hai kintu zuddha jJAnakI mAtrA honese nirjarAkA zAnIkA cihnapairAgyaM paramopekSAjJAnaM svAnubhavaH svayam / tavyaM jJAnino lakSma jIvanmuktaH sa eva ca // 232 // artha--samyagjJAnI, vairAgya parama udAsInatArUpa jJAna tathA apanI AtmAkA anubhava svayaM karatA rahatA hai| vairAgya parama udAsInatA aura svAnubhava ye hI do cinha samyagjJAnIke haiM aura vahI jJAmI niyamase jIvanmukta hai| jJAnIkA svarUpajJAnI jJAnekapAtratvAt pazyatyAtmAnamAtmavit / baDaspRSTAdibhAvAnAmasvarUpAdanAspadam / / 233 / / artha-jJAnI, jJAnakA hI advitIyapAtra hai| vahI AtmAko jAnanevAlA hai, isaliye apanI AtmAko dekhatA hai / vahI jJAnI, karmose ba~dhanekA tathA anya padArthose milanekA sthAna nahIM hai / kyoMki karmoMse ba~dhanA aura milanA Adi bhAva usake svarUpa nahIM hai| . . aura bhItataH svAdu yamAbhyakSaM svamAsAdayati sphuTam / aviziSmasaMyukta nivalaM svamamanyakam // 234 // artha-samyAdRSTI puruSa jaisA apane Apako pratyakSa pAtA hai usI prakArakA svAda bhI marthAta jaisA hI anumaba karatA hai| vaha apaneko sadA sabase amila, asambandhita Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ subodhinI TIkA / . samyakjJAnIkA svAtmAvalokana athAvaDamathAspRSTaM zuddhaM siddhapadopamam / zuddhasphaTikasaMkAzaM niHsaGgaM vyomavat sadA // 235 // indriyopekSitAnantajJAnadRgvIryamUrtikam / adhyAya / ] [ 73 akSAtItasukhAnantasvAbhAvikaguNAnvitam // 236 // pazyanniti nijAtmAnaM jJAnI jJAnaikamUrtimAn / prasaGgAdaparaM caicchedarthAtsArtha kRtArthavat // 237 // artha -- jJAnI sadA apanI AtmAko isa prakAra dekhatA hai ki AtmA karmoMse nahIM ba~dhA hai, vaha kisIse nahIM milA hai, zuddha hai siddhoM kI upamA dhAraNa karatA hai, zuddha-sphaTikake samAna hai, sadA AkAzakI taraha parigraha rahita hai, atIndriya- ananta jJAna, ananta darzana, ananta vIryakI mUrti hai aura atIndriya sukha Adika ananta svAbhAvika guNavAlA hai / isa prakAra jJAnakI hI advitIya mUrti - vaha jJAnI apane Apako dekhatA hai / prasaGgavaza dUsare padArthakI bhale hI icchA kare, parantu vAstavameM vaha samasta padArthoMse kRtArthasA ho cukA hai / dUsare sAMsArika padArthoMke viSayameM bhI vaha isa prakAra cintavana karatA hai 1 samyagjJAnIke vicAra aihikaM yatsukhaM nAma sarva vaiSayikaM smRtam / na tatsukhaM sukhAbhAsaM kintu duHkhamasaMzayam // 238 // artha -- samyagdRSTi vicAra karatA hai ki jo sAMsArika ( isa loka sambandhI ) sukha hai baha saba paJcendriya sambaMdhI viSayoMse honevAlA hai / vAstavameM vaha sukha nahIM hai, kintu sukhakA AbhAsamAtra hai, nizcayase vaha du:kha hI hai / tasmADeyaM sukhAbhAsaM duHkhaM duHkhaphalaM yataH / heyaM tatkarma yaddhetustasyAniSTasya sarvataH // 239 // I artha -- isaliye vaha sukhAbhAsa chor3ane yogya hai / vaha svayaM duHkha svarUpa hai / aura duHkharUpa phalako denevAlA hai, usa sadA aniSTa karanevAle vaiSayika sukhakA kAraNa karma hai, isaliye usa karmakA hI nAza karanA cAhiye / * tatsarvaM sarvataH karma paudgalikaM tadaSTadhA / vaiparItyAtphalaM tasya sarvaM duHkhaM vipacyataH // 240 // artha -- vaha sampUrNa paudgalika karma sarvadA ATha prakArakA hai, usI karmakA ulaTA vipAka honese sabhI phala duHkharUpa hI hotA hai / * karmamAtra AtmAke guNoMkA vighAtaka hai isaliye sabhIkA vipAka viparIta hI hai| jo zubha karma hai vaha bhI duHkhakA hI kAraNa hai / 30 10 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avAnnow y ound 74 ] pshcaadhyaayii| caturgatibhavAvarte nityaM kmaikhetuke| na padastho janaH kazcit kintu karmapadasthitaH / / 241 // artha-sadA karmake hI nimittase honevAle isa caturgati saMsArarUpa cakrameM ghUmatA huA koI bhI jIva svasvarUpameM sthita nahIM hai, kintu karma svarUpameM sthita hai, arthAt karmAdhIna hai| svasvarUpAccyuto jIvaH syAdalabdhasvarUpavAn / . nAnAduHkhasamAkIrNa saMsAre paryaTanniti // 242 // artha-yaha jIva aneka duHkhoMse bhare hue saMsArameM ghUmatA huA apane svarUpase gira gayA hai / isane apanA svarUpa nahIM pAyA hai| zaGkAkArananu kiJcicchubhaM karma kiccitkarmAzubhaM ttH| kacitsukhaM kacihuHkhaM tatkiM duHkhaM paraM nRNAm // 24 // artha-zaGkakAra kahatA hai ki koI karma zubha hotA hai aura koI karma azubha hotA hai / isaliye kahIM para sukha aura kahIM para duHkha honA cAhiye, kevala manuSyoMko duHsa hI kyoM batalAte ho ? uttara naivaM yataH sukhaM naitat tatsukhaM yatra nA'sukham / sa dharmo yatra nAdharmastacchubhaM yatra nA'zubham // 244 // artha-zaGkAkArakA uparyukta kahanA ThIka nahIM hai| kyoMki jisako vaha sukha samajhatA hai vaha sukha nahIM hai| vAstavameM sukha vahI hai jahAM para kabhI thor3A bhI duHkha nahIM hai, vahI dharma hai jahAM para adharmakA leza nahIM hai aura vahI zubha hai jahAM para azubha nahIM hai| sAMsArika sukhakA svarUpaidamasti parAdhInaM sukhaM vAdhApurassaram / vyucchinnaM bandhahetuzca viSamaM duHkhamarthataH // 24 // artha-yaha indriyoMse honevAlA sukha parAdhIna hai, karmake paratantra hai, bAdhApUrvaka hai, isameM aneka vighna Ate haiM, bIcabIcameM isameM duHkha hotA jAtA hai, yaha sukha bandhakA kAraNa hai, tathA viSama hai / vAstavameM indriyoMse honevAlA sukha duHkha rUpa hI hai isI bAtako dUsare granthakAra bhI kahate haiM granthAntara * saparaM bAdhAsahiyaM vicchiNNaM baMdhakAraNaM visamaM / ... jaM Idiehi laDaM taM sukkhaM duHkhameva tahA // 1 // * yaha gAthA paJcAdhyAyImeM hI kSepaka rUpase dI huI hai| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ makhyAye / 1 subodhinI ttiikaa| artha-jo sukha indriyoMse milatA hai vaha apane aura parako bAdhA pahuMcAnevAlA hai| hamezA ThaharatA bhI nahIM hai, bIcabIcameM naSTa bhI ho jAtA hai, bandhakA kAraNa hai, aura viSama hai isaliye vaha duHkha hI hai| karmakI vicitratA-- bhAvArSazcAtra sarveSAM karmaNAmudayaH kSaNAt / vajrAghAta ivAtmAnaM durvAro niSpinaSTi vai // 246 // artha-uparyukta kathanakA sArAMza yaha hai ki sampUrNa karmokA udaya eka kSaNa mAtrameM baja honevAle AghAta ( coTa ) kI taraha AtmAko pIsa DAlatA hai / yaha karma bar3I kaThinatAse dUra kiyA jAtA hai| vyAkulaH sarvadezeSu jIvaH karmodayAddhRvam / vanhiyogAdyathA vAri taptaM sparzavilabdhitaH // 247 // artha-jisa prakAra agnikA sparza honese jala tapatA hai ( khalabala khalavala karatA hai ) usI prakAra yaha jIva bhI karmoke udayase sampUrNa pradezoM meM niyamase vyAkula ho rahA hai| sAtA'sAtodayAduHkhamAstAM sthUlopalakSaNAt / sarvakarmodayAghAta ivAghAtazcidAtmanaH // 248 / / artha-sAtA vedanIya aura asAtA vedanIyake udayase duHkha hotA hai yaha kathana to moTI rItise hai / vAstavameM sampUrNa karmoMkA hI udaya jIvAtmAko usI prakAra AghAta pahuMcA rahA hai jisa prakAra ki vajrakI coTa hotI hai| samyagdRSTI bhI isase nahIM bacA hai| AstAM ghAtaH pradezeSu sNdRssttruplbdhitH|| vAtavyAdheryathAdhyakSa pIDyante nanu sandhayaH // 249 // artha-samyagdRSTIke pradezoMmeM bhI usa karmakA AghAta ho rahA hai| jisa prakAra vAta vyAdhi (vAyu roga se ghuTanoM, kamara AdikI milI huI haDDiyAM dukhatI rahatI haiM usI prakAra karmakA AghAta bhI duHkha pahuMcA rahA hai| koI karma sukhadAyI nahIM hainahi karmodayaH kazcit jantoryaH syaatsukhaavhH| . . sarvasya karmaNastatra vailakSaNyAt svarUpataH // 250 // artha-koI bhI aisA karmodaya nahIM hai jo isa jIvako sukha pahuMcAnevAvAlA ho, jIvake viSayameM to sabhI karmoMkA svarUpa vilakSaNa hI hai / arthAt vahAM to sabhI karma jar3atA hI karate haiN| kaisA hI zubha athavA azubha karma kyoM na ho jIvake liye to sabhI duHkhadAI hai| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwwwwwwwwwwwwwww pnycaadhyaayii| [dUsarI tasya mandodayAt kecit jIvAH samanaskAH kvacit / taddhegamasahamAnA ramante viSayeSu ca // 251 // . artha-usa karmake manda udaya honese koI kahIM saMjJI jIva usa karmake vegako nahIM sahana kara sakte haiM aura viSayoMmeM ramane laga jAte haiN| kecittIvodayAH santo mandAkSAH khlvsNjnyinH|| kevalaM duHkhavegArtA rantuM nArthAnapi kSamAH // 252 // artha-koI koI manda indriyoMko dhAraNa karanevAle asaMjJI jIva usa karmake tIvrodayase satAye hue kevala duHkhake vegase pIDita hote rahate haiN| ve padArthoMmeM ramaNa karaneke liye bhI samartha nahIM haiN| sAMsArika sukha bhI duHkha hI hai / yahaHkhaM laukikI rUDhinirNItastatra kA kathA / yatsukhaM laukikI rUDhistatsukhaM duHkhamarthataH // 253 // artha-lokameM jisakI duHkhake nAmase prasiddhi hai, vaha to duHkha hai hI yaha bAta to nirNIta ho hI cukI hai / usa viSayameM to kahA hI kyA jAya, parantu lokameM jo sukhake nAmase prasiddha hai, vaha bhI vAstavameM duHkha hI hai| vaha duHkha bhI sadA rahane vAlA haikAdAcitkaM na taduHkhaM prtyutaacchinndhaaryaa| sannikarSeSu teSUccaistRSNAtakasya darzanAt // 354 // artha-vaha duHkha bhI kabhI kabhI nahIM honevAlA hai kintu nirantara rahatA hai| una indriya sambandhI viSayoMmeM isa jIvakA tIvra lAlasA rUpI roga lagA huA hai, isIse isake vaha duHkha sadA banA rahatA hai| indriyArtheSu lubdhAnAmantardAhaH sudaarunnH| tamantarA yatasteSAM viSayeSu ratiH kutaH // 255 // artha-indriya sambandhI viSayoMmeM jo lolupI ho rahe haiM, una puruSoMke antaraMgameM sadA atyanta kaThina dAha (agni samAna) hotA rahatA hai| kyoMki vinA antara dAhake hue unakI viSayoMmeM lInatA hI kaise ho saktI hai| bhAvArtha-viSayaseviyoMke hRdayameM sadA tItra dAha uThA karatA hai, usIke pratIkArake liye ve viSaya sevana karate haiM, parantu usase punaH agnimeM lakar3I DAlaneke samAna dAha paidA hone lagatA hai| isIse kahA jAtA hai ki viSayasevI puruSako thoDA bhI caina nahIM hai, vaha sadA isI prakAra du:kha bhAjana banA rahatA hai| Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / subodhinI ttiikaa| dRzyate ratireteSAM suhitAnAmivekSaNAt / tRSNAvIja jalaukAnAM duSTazoNitakarSaNAt // 256 // artha-indriyArtha seviyoMkI viSaya-rati dekhanemeM bhI AtI hai, ve loga unhI padArthokI prAptise suhita sA mAnane lagate haiN| jisa prakAra kharAba rakta (loha) ke pInemeM hI joMka (jalajantu) hita samajhatI hai aura usIse prema karatI hai| usI prakAra indriyArtha seviyoMkI avasthA samajhanI cAhiye / yaha unakA prema tRSNAkA bIja hai arthAt usa rItise tRSNAkI vRddhi hI hotI jAtI hai| devendra, narendroMko bhI sukha nahIM haizakracakradharAdInAM kevalaM puNyazAlinAm / tRSNAvIjaM ratisteSAM sukhAvAptiH kutastanI // 257 // artha kevala puNyako dhAraNa karanevAle jo indra aura cakravartI Adika bar3e puruSa haiM 'unake bhI tRSNAkA bIjabhUta viSaya-lAlasA hai, isaliye unako bhI sukhakI prApti kahAM rakkhI hai| bhAvArtha-saMsArameM sarvopari puNyazAlI indra aura cakravartI Adika haiM ve bhI isa viSaya-ratise duHkhI haiM, isa liye sacce sukhakA svAda ve bhI nahIM le sakte / granthAntara* jesiM visaye suradi tesiM duHkhaM ca jANa sAhAvaM / jadi taM Natthi sahAvaM vAvAro Natthi visayatthaM // 2 // artha-jina puruSoMkI viSayoMmeM tIvra lAlasA hai, unhe svAbhAvika duHkhI samajhanA cAhiye / kyoMki vinA usa dukha-svabhAvake viSayasevanameM unakA vyApAra hI nahIM ho skaa| bhAvArtha-pahale pIDA utpanna hotI hai, usIkA pratIkAra viSayasevana hai| parantu viSayasevana svayaM pIDAkA utpAdaka hai / isa liye viSaya sevIkI duHkhadhArA sadA prakaTita hI rahatI hai| sArAMzasarva tAtparyamatraitadduHkhaM yatsukhasaMjJakam / duHkhasyAnAtmadharmatvAnnAbhilASaH sudRSTinAm // 258 // artha-uparyukta kathanakA samagra sArAMza yaha nikalA ki jisakI saMsArameM sukha saMjJA hai vaha duHkha hI hai aura duHkha AtmAkA dharma nahIM hai / isI liye samyagdRSTI puruSakI viSayoMmeM abhilASA nahIM hotii| ___* yaha bhI kSepaka gAthA hai| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pnycaadhyaayii| [ dUsarA sampadRSTikI nigatAvaiSayikasukhe na syAdrAgabhAvaH sudRssttinaam| ,. rAgasyAjJAnabhAvatvAt asti mithyAdRzaH skUTam // 259 // - artha- samyagdRSTiyoMkA viSayajanya sukhameM rAgabhAva nahIM hai, kyoMki rAga ajJAna. bhAva hai, aura ajJAnamaya bhAva samyagdRSTike hote nahIM, yaha vAta pahale hI kahI jA cukI hai isa liye vaha rAgabhAva mithyAdRSTi ke hI niyamase hotA hai| samyagdRSTiko abhilASA nahIM haisamyagdRSTastu samyaktvaM syAdavasthAntaraM citH| sAmAnyajanavattasmAnAbhilASo'sya karmaNi // 260 // artha--samyagdRSTikI AtmAmeM samyagdarzana guNa prakaTa ho cukA hai, isase usakI * AtmA avasthAntara rUpameM A cukI hai / isIliye sAmAnya manuSyoMkI taraha samyagdRSTiko kriyAoMmeM abhilASA nahIM hotI hai| ___ sAMsArika bhogoMmeM samyagdRSTikI upekSA haiupekSA sarvabhogeSu sadRSTeISTarogavat / avazyaM tadavasthAyAstathAbhAvo nisargajaH // 261 // artha--samyagdRSTiko pratyakSameM dekhe hue rogakI taraha sampUrNa bhogoMmeM upekSA (vairAgya) ho cukI hai aura usa avasthAmeM aisA honA avazyaMbhAvI tathA sbhAvika hai| samartha-samyagdarzana muNase honevAle svAnubhUti rUpa sacce sukhAsvAdake sAmane sampAdRSTiko viSayasukhameM rogakI taraha upekSA honA svAbhAvika hI hai| __ hetuvAdaastu rUDhiryathA jJAnI heyaM jJAtvA'tha muJcati / atrAstyAvasthikaH kazcit pariNAmaH sahetukaH // 262 // artha-jJAnI puruSa sAMsArika padArthoMko heya ( tyAjya ) samajhakara chor3a detA hai| yaha bAta prasiddha to hai hI parantu isa viSayameM avasthAjanya koI pariNAma hetu bhI hai use hI batalAte haiM _ anumAna siddhamastAbhilASatvaM ksycitsrvtshcitH| dezatopyasmadAdInAM rAgabhAvasya darzanAt // 263 // artha--jaba hama logoMke bhI eka deza ( kinhIM aMzoMmeM ) rAga bhAvakA tyAga dikhatA hai to kisI jIvAtmAke sarvathA tyAga bhI siddha hotA hai| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / subodhinI ttiikaa| samyagdRSTikI abhilASAyeM zAnta ho cukI haiMtadyathA na madIyaM syAdanyadIyamidaM ttH| paraprakaraNe kazcittRpyannapi na tRpyati // 264 // artha-hama logoMke bhI eka deza rUpase abhilASAyeM nahIM hotI haiM, isI bAtako batalAte haiM hama loga apane sambandhiyoMse prema karate haiM dUsaroMse nahIM karate / jaba hama yaha jAna lete haiM ki yaha hamArI vastu nahIM hai yaha to dUsaroMkI hai taba jhaTa dUsaroMkI vastuoMke viSayameM. santoSa dhAraNa kara lete haiN| phira vahAM para abhilASA nahIM hotI parantu apanI vastuoMmeM santoSa nahIM hotA vahAM to abhilASA lagI hI rahatI hai| isase siddha hotA hai ki dUsare padArthoke viSayameM hamArI bhI abhilASAyeM zAnta haiN| bhAvArtha-nisa prakAra hama apanI vastuko apanI samajha kara prema karate haiM, usa prakAra samyagdRSTi apanIko bhI apanI nahIM samajhatA, kyoMki vAstavameM jisako hamane apanI vastu samajha rakkhA hai vaha bhI to dUsarI hI hai / isaliye usakI abhilASA usa apanI mAnI huI vastumeM bhI ( jaise ki hamako hotI hai ) nahIM hotI / isIse kahA jAtA hai ki usakI sampUrNa abhilASAyeM zAnta ho cukI haiN| dRSTAnta yathA kazcitparAyattaH kurvANo'nucitAM kriyAm / kartA tasyAH kriyAyAzca na syAdastAbhilASavAn // 265 // - artha-jisa prakAra koI parAdhIna puruSa parAdhInatA vaza kisI anucita kriyA (kArya) ko karatA hai to bhI usakA karanevAlA vaha nahIM samajhA jAtA hai / kyoMki usane apanI abhilASAse usa kAryako nahIM kiyA hai kintu para preraNAse kiyA hai| bhAvArtha-isI prakAra samyagdRSTi kisI kArya (vaiSayika ) ko karatA bhI haiM, parantu usakI antaraMga abhilASA usa kAryameM nahIM hotI hai / karmake ( cAritra mohanIya ) tIvrodayase hI vaha anucita kAryameM pravRtta hotA hai / mithyAdRSTi usI kAryameM rati pUrvaka lagatA hai isaliye vaha pApabandhakA bhAgI hotA hai / usameM bhI kAraNa mithyAtva paTalase honevAle usake ajJAna mayabhAva ( mUchita-pariNAma ) hI haiM / va zaGkAkAra-- svadate nanu sadRSTiIrandriyArthakadambakam / tatreSTaM rocate tasmai kathamastAbhilASavAn // 266 // artha-zakAkAra kahatA hai ki samyagdRSTI bhI indriya janya viSayoMkA sevana karatA Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 ] paJcAdhyAyI / [ dUsarA hai| vahAM para jo use iSTa pratIta hotA hai usIse vaha ruci bhI karatA hai / phira usakI abhilASAyeM zAnta ho cukI haiM, aisA kisa prakAra kaha sakte haiM ? uttara- satyametAdRzo yAvajjaghanyaM padamAzritaH / cAritrAvaraNaM karma jaghanyapadakAraNam // 267 // artha - AcArya kahate haiM ki yaha bAta ThIka hai ki jaba taka samyagdRSTI jaghanya zreNI (nIce daraje) meM hai, taba taka vaha padArthoMmeM iSTAniSTa buddhi karatA hai tathA unase ruci bhI karatA hai / usa jaghanya zreNIkA kAraNa bhI cAritra mohanIya karma hai / bhAvArtha -- antarAtmA ke tIna bheda zAstrakAroMne batalAye haiM- jo mahAvratako dhAraNa karanevAle muni haiM ve to utkRSTa antarAtmA haiM, dezavratako dhAraNa karanevAle paJcama guNasthAna vartI jo zrAvaka haiM ve madhyama - antarAtmA haiM, aura jo vrata vihIna (atratI ) kevala samyagdarzana dhAraNa karanevAle samyagdRSTI puruSa haiM ve jaghanya - antarAtmA haiM / isa jaghanyatA meM kAraNa cAritra mohanIyakA prabala udaya hai / usIkI prabalatAse prerita hokara ve viSayoM meM ruci karate haiM aura trasa, sthAvara hiMsAke bhI tyAgI nahIM haiM / itanA avazya hai ki ve viSayoMkI niHsAratAko acchI taraha samajhe hue haiM isI liye unameM unakI mithyAdRSTiyoM kI taraha gAr3hatA aura hita rUpA buddhi nahIM hotI hai parantu saba kucha jJAna rahane para bhI anata samyagdRSTI puruSa tyAga nahIM kara sakte / tyAga rUpA unakI buddhi tabhI ho saktI hai jaba ki cAritra mohanIyakA udaya kucha manda ho aura vaha mandatA bhI tabhI AsaktI hai jaba ki apratyAkhyAnavaraNa kaSAyakA upazama hokara pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakA udaya ho / vinA apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyake upazama hue niyamase nahIM kahA jA saktA hai, jahAM niyamase tyAga hai usIkA nAma dezavrata hai / isa liye paJcama guNasthAnavartIko hI eka deza tyAgI kaha sakte haiM / samyagdRSTi puruSa sabhI padArthoM meM Asakta rahane para bhI eka samyagdarzana guNake kAraNa hI sadA stutya aura nirmala hai / usIkA bAhyarUpa-jinokta padArthoM meM usakA aTala vizvAsa hai / + + atrata samyagdRSTIkA svarUpa gommaTasArameM bhI isI prakAra hai gAthA - No iMdiyesu virado No jIve thAvare tase vApi / jo saddahadi jiNuttaM sammAiTThI bhavirado so // 3 // artha- jo indriyoMke viSayoMse bhI virakta nahIM hai / aura sthAvara athavA trasa jIvoMkI hiMsAse bhI virakta nahIM hai parantu jinendra bhagavAna ke kahe hue padArthoM meM zraddhAna karatA hai avirata (caturtha guNasthAna vartI) samyagdRSTI hai / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / ] subodhinI ttiikaa| [ 81 cAritramohanIya hI ratikA kAraNa haitadartheSu rato jIvazcAritrAvaraNodayAt / tadvinA sarvataH zuddho vItarAgostyatIndriyaH // 268 // artha--iSTa padArthoM meM yaha jIva cAritramohanIyake udayase hI rata hotA hai, usa cAritramohanIyake vinA sarvadA zuddha hai, vItarAga hai aura atIndriya hai| bhAvArtha-cAritramohanIyake dUra honese pahale hI padArthoM meM rAga bhAva hai, indriya janya padArthokI lAlasA hai, aura usase honevAlI malinatA bhI hai| sambagdRSTI isI cAritramohanIyase bAdhya hokara viSayoMmeM phaMsa jAtA hai| bhogoMmeM pravRttikA kAraNa cAritramohanIya haidRGmohasya kSatestasya nUnaM bhogaannicchitH| * hetusadbhavato'vazyamupabhogakriyA balAt // 269 / / __ artha-samyagdRSTIkA darzanamohanIya karmake nAza honese bhAgoMkI icchA niyamase nahIM hotI vaha bhAgoMkA nahIM cAhatA, parantu hetukI sattAse avazya hI prerita hokara use upabhoga kriyA karanI par3atI hai / hetu, vahI cAritra mohanIya hai| phira bhI samyagdRSTI vItarAgI hainAsiddhaM tadvirAgatvaM kriyAmAtrasya darzanAt / jagatonicchitopyAsta dAridya maraNAdi ca // 270 // artha-yadyapi samyagdRSTI upabhoga kriyA karatA hai arthAt bhoga, upabhogakA sevana karatA hai, tathApi vaha vItarAga hai| kyoMki usake bhogApabhogakI kriyA mAtra dekhI jAtI hai, cAhanA nahIM hai, aura cAhanA nahIM honepara bhI use aisA karanA paDatA hai / saMsArameM koI nahIM cAhatA ki mere pAsa daridratA AjAya, athavA merI mRtyu hojAya / aisA na cAhanepara bhI pApake udayase dAridya AtA hI hai aura AyukI kSINatAse mRtyu hotI hI hai| usI prakAra cAritramohanIyake udayase samyagdRSTikA sAMsArika vAsanAoMkI icchA na hone para bhI unheM rAga buddhike liye bAdhya honA par3atA hai| * * sUrikalpa AzAdharane bhI sAgAradharmAmRtameM kahA hai bhUreravAdisadRkkaSAyavazago yo vizvadRzvAzayA, heyaM vaiSayikaM sukhaM nijamupAdeyaM tviti zraddadhat / cauro mArayituM dhRtastalabareNaivAtmanindAdimAn zarmAkSaM bhajate rujatyapi paraM nottapyate sopyadhaiH // 1 // arthAt-jaise kotavAla dvArA pakar3A huA cora jAnatA hai ki kAlA muMha karanA, gadhepara car3hanA Adi nindha kAma hai, tathApi kotavAlakI AjJAnusAra use saba kAma karane par3ate haiM / isI prakAra samyagdRSThI puruSa jAnatA hai ki trasa sthAvara jIvoMko duHkha pahuMcAnA, indriyoM ke sukha sevana karanA nindya aura u0 11 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pshcaadhyaayii| ~ ~ ~ dRSTAntanyApIDito janaH kazcitkurvANo rupratikriyAm / / tadAtve rukpadaM necchet kA kathA rukSunarbhave // 271 // artha-koI AdamI jisako ki roga satA rahA hai rogakA pratIkAra (nAza ) karatA hai / rogakA pratIkAra karane para bhI vaha rogI rahanA nahIM cAhatA, to kyA vaha kamI bAhegA ki mere phirase roga ho jaay| - bhAvArtha--jisa AdamIko dAda ho gayA ho vaha usa dAdakA ilAja karatA hai| ilAja karanese usakA dAda calA jAtA hai, to kyA dAdake calejAnese vaha aisA bhI kabhI cAhegA ki mere phirase dAda ho Ave ? kabhI nahIM / dATIntakarmaNA pIDito jJAnI kurvANaH karmajAM kriyAm / necchet karmapadaM kiJcit sAbhilASaH kuto nayAt // 272 / / martha-isI prakAra samyagjJAnI bhI cAritramohanIya karmase pIDita hokara usa karmake udayase honevAlI kriyAko karatA hai| parantu usa kriyAko karatA huA bhI vaha usa sthAnako ( usI kriyAko ) pasanda nahIM karatA hai| to phira usake abhilASA ( cAhanA ) hai, aisA kisa nayase kahA jA sakatA haiM ? __ anicchA pUrvaka bhI kriyA hai-- nAsiddho'nicchitastasya karma tsyaa''myaatmnH| vedanAyAH pratIkAro na syAdrogAdihetukaH // 273 / artha-samyagdRSTIke icchAke vinA bhI kriyA hotI hai yaha vAta asiddha nahIM hai| jo rogI hai vaha vedanAkA pratIkAra karatA hai, parantu vaha usakA pratIkAra karanA rogAdika honekA kAraNa nahIM hai| bhAvArtha-jisa prakAra rogake dUra karanekA udyoga rogakA kAraNa kabhI nahIM ho sakatA, usI prakAra samyagdRSTIkI vinA icchAke honevAlI kriyA abhilASAko paidA nahIM kara sktii| samyagdRSTI bhogI nahIM haisamyagdRSTiramau bhogAn sevamAnopyasevakaH / nIrAgasya na rAgAya karmA'kAmakRtaM yataH // 274 // bhayogya kArya hai tathApi apratyAkhyAnAvaraNAdi cAritramohanIya karmake udayase use ye saba kAma sme paDate haiN| dravyAhiMsA bhAvahiMsA bhI karanI par3atI hai parantu samyagdarzanake pragaTa hojAnese vaha pApoMse atyanta klezita nahIM hotA hai| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / subodhinI ttiikaa| / 83 artha-yaha samyagdRSTi bhogoMkA sevana bhI karatA hai, to bhI unakA sevaka nahIM samajhA jAtA kyoMki rAga vihIna puruSakA icchAke binA kiyA huA karma usake rAgake liye nahIM kahA jA sktaa| samyagdRSTIkI cetanAasti tasyApi sadRSTeH kasyacitkarmacetanA / api karmaphale sA syAdarthato jJAnacetamA // 275 // artha-kisI kisI samyagdRSTIke karmacetanA aura karmaphala cetanA bhI hotI hai, parantu vAstavameM vaha jJAna cetanA hI hai / (2) x jJAnacetanA kyoM hai-- cetanAyAH phalaM bandhastatphale vA'tha karmaNi / rAgAbhAvAnna vandhosya tasmAtsA jJAnacetanA // 276 // artha-cAhe karmacetanA ho athavA karmaphalacetanA ho, donoMkA hI phala vandha hai arthAt donoM hI cetanAyeM bandha karanevAlI haiM / samyagdRSTIke rAgakA ( ajJAnabhAvakA ) abhAva hocukA hai, isa liye usake bandha nahIM hotA, isI liye vAstavameM usake jJAnacetanA hI hai| bhAvArtha-koI yaha zaGkA kara sakate haiM ki bandha to dazave guNasthAna taka hotA hai kyoMki vahAM bhI sUkSma lobhakA udaya hai, phira samyagdRSTIke liye rAgake abhAvase bandhakA abhAva kyoM batalAyA gayA hai ? uttara-yadyapi samyagdRSTIke rAga honese bandha hotA hai, parantu jina mohita ajJAna pariNAmoMse mithyAdRSTIke bandha hotA hai vaisA samyagdRSTIke nahIM hotaa| samyagdRSTIkA rAga, mithyAtvamizrita nahIM hai isI liye usake usakA abhAva batalAyA gayA hai| grAhya aura AgrAhyaasti jJAnaM yathA saukhyamaindriyaM cApyatIndriyam / AdyaM yamanAdeyaM samAdeyaM paraM yam // 277 // artha-jisa prakAra indriyajanya sukha aura atIndriya sukha hotA hai, usI prakAra indriyajanya jJAna aura atIndriya jJAna bhI hotA hai| ina donoM hI prakAroMmeM Adike do - samyagdRSTi ke pahale jJAna cetanA hI batalAI hai, parantu yahAMpara usake karmacetanA aura karmaphala cetanA bhI batalAI hai| Age bhI karma aura karmaphalacetanA samyagdRSTIke batalAI hai| mAlUma hotA hai ki usake cAritramohanIyakI apekSAse ye do cetanAyeM kahIM gaI haiN| vAstavameM to usake AkAMkSA na honese jJAnacetanA'hI hai ! samyagdRSTi ke mukhyatAse jJAnacetanA hI kahI gaI hai aura bAkI. kI donoM cetanAoMkA adhikArI miyAdRSTi kahAgayA hai| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pnycaadhyaayii| . [ dUsarI arthAt iMdriyajanya sukha aura jJAna grahaNa karane yogya nahIM haiM aura pIcheke do arthAt atIndriya sukha aura atIndriya jJAna acchI taraha grahaNa karane yogya haiM / indriyajanya sukhake viSayameM to pahale kaha cuke haiM aba indriyajanya jJAnameM doSa batalAte haiM indriyaja jJAnananaM yatparato jJAnaM pratyartha pariNAmi yat / vyAkulaM mohasaMpRktamAhaHkhamanarthavat // 278 // artha-jo jJAna para ( indriya aura mana ) kI sahAyatAse hotA hai vaha eka eka padArthameM kramase pariNamana karatA hai| isI liye vaha nizcayase vyAkula hai, mohase milA huA hai, duHkha svarUpa hai aura anartha karanevAlA hai| bhAvAtha-indriyajanya jJAna dvArA padArthakA grahaNa pUrI taurase nahIM hotA hai, kintu eka eka padArthakA, so bhI sthUlatAse padArthake eka dezAMzakA hotA hai| bAkI aMza aura padArthAntaroMke jAnaneke liye vaha sadA vyAkula ( caJcala ) rahatA hai| sAthameM vaha mohanIya karmake sAtha milA huA hai isaliye padArthakA yathArtha svarUpa nahIM jAna saktA, isaliye vaha anarthakArI hai / vAstavameM vaha duHkha denevAlA hI hai isase duHkha svarUpa hai / usa jJAnase AtmA santuSTa ( sukhI ) nahIM hotaa| duHkha rUpa kyoM hai ? siddhaM duHkhtvmsyocairvyaakultvoplbdhitH| jJAtazeSArthasadbhAve tahubhutsAdidarzanAt // 279 // artha-jo padArtha jJAnakA viSaya nahIM hotA hai athavA eka hI padArthakA jo aMza nahIM jAnA jAtA hai usI sabake jAnaneke liye vaha jJAna utkaNThita, tathA adhIra rahatA hai, isaliye vaha vyAkulatA pUrNa hai| vyAkulatA honese hI vaha jJAna ( indriyaja ) duHkharUpa haiN| AstAM zeSAthejijJAsorajJAnAd vyAkulaM mnH| upayogi sadartheSu jJAnaM vApyasukhAvaham // 280 // artha--zeSa padArthoMke jAnanekI icchA rakhanevAlA mana ( indriyAM bhI) ajJAnatAse vyAkula hai, yaha to hai hI, parantu jina yathArtha padArthomeM vaha upayukta ( lagA huA ) hai / unake viSayameM bhI vaha duHkhaprada hI haiN| kisa prakAra ? soI batalAte haiM pramattaM mohayuktatvAnikRSTaM hetugauravAt / vyucchinnaM kramavartitvAt kRcchaM cehAdyupakramAt // 281 / / - artha-indriya aura manase honevAlA jJAna, moha sahita hai isaliye pramAdI hai, vinA hetu vagairaha ( pratyakSa ) ke hotA nahIM isa liye hetu gaurava honese nikRSTa hai, krama kramase Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / subodhinI ttiikaa| hotA hai isa liye vIca vIcameM ruka jAtA hai, aura pahale darzana hotA hai, phira avagraha hotA hai, phira IhA phira avAya, phira dhAraNA, isa taraha bahutase jJAna hone para taba kahIM pUrA jJAna hopAtA hai isaliye kaThina sAdhya hai| aura bhI doSaparokSaM tatparAyattAdAkSyamakSasamudbhavAt / sadoSaM saMzayAdInAM doSANAM tatra saMbhavAt // 282 // artha-vaha parAdhIna hotA hai isaliye parokSa hai, indriyoMse hotA hai isaliye indriya janya ( eka deza ) jJAna kahalAtA hai| phira bhI usameM saMzaya viparyayAdika aneka doSa Ate haiM isaliye vaha jJAna sadoSa hai| aura bhI doSa / viruddhaM bandhahetutvAdvandhakAryAcca karmajam / / azreyo'nAtmadharmatvAt kAluSyAdazuciH svataH // 283 // artha-indriyaja jJAna bandhakA kAraNa hai isaliye vaha viruddha hai, vaha bandhakA kArya bhI hai isaliye vaha jJAna AtmIya nahIM kahalAtA, kintu karmase hone vAlA hai, vaha AtmAkA dharma nahIM hai isaliye AtmAko hAnikAraka hai aura vaha malina hai isaliye vaha svayaM apavitra hai| aura bhI doSamUrchitaM ydpsmaarvegvdvrdhmaantH| kSaNaM vA hIyamAnatvAt kSaNaM yAvadadarzanAt // 284 // artha-vaha jJAna mRgIrogakI taraha kabhI bar3ha jAtA hai aura kabhI ghaTa jAtA haiM, kabhI dIkhatA hai kabhI nahIM dIkhatA isaliye vaha mUrchita hai / aura bhI doSa-- atrANaM pratyanIkasya kSaNaM zAntasya karmaNaH / jIvadavasthAto'vazyameSyataH svarasaMsthiteH // 285 // artha-jo karma AtmAkA zatru hai, aura jo kSaNamAtrake liye zAnta bhI ho jAtA hai, parantu apanI sattA rakhaneke kAraNa avazya hI apane rasako denevAlA hai, aise karmakI jItI huI avasthAse vaha jJAna rakSA nahIM kara saktA / indriyaja jJAnakI ajJatAdiGmAtraM SaTsu dravyeSu mUrtasyaivopalambhakAt / tatra sUkSmeSu naiva syAdasti sthUleSu keSucit // 286 // Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pshcaadhyaayii| [ dUsarA arSa--yaha indriyajanya jJAna chaha dravyoMmeM kevala mUrta (pudgala) dravyako hI diG mAtra ( thor3AsA ) jAnatA hai| usa pudgala dravyameM bhI sUkSma padArthoMko to jAnatA hI nahIM, kintu sthUloMko jAnatA hai, so bhI savoMko nahIM, kintu kinhIM kinhIM padArthoM ko hI jAnatA hai| satsu grAhyeSu tatrApi nAgrAhyeSu kadAcana / tatrApi vidyamAneSu nAtItAnAgateSu ca // 287 // artha- una kinhIM kinhIM sthUla padArthoMmeM bhI jo grAhya haiM arthAt indriyadvArA grahaNa karane yogya haiM unhIMko jAnatA hai, jo agrAhya haiM unheM nahIM jaantaa| grAhya padArthomeM bhI jo sAmane mojUda haiM unhIMko jAnatA hai, jo hocuke haiM athavA jo honevAle haiM unheM vaha nahIM jaantaa| tatrApi sannidhAnatve sannikarSeSu satsu ca / / tatrApyavagrahehAdI jJAnasyAstikyadarzanAt / / 288 // artha-jo sAmane maujUda padArtha haiM unameM bhI jina padArthokA indriyoMke sAtha sannidhAna (atyanta nikaTatA) aura sannikarSa (saMyoga) hai unhIkA jJAna hotA hai, unameM bhI avagraha, IhA Adikake hone para hI jJAna hotA hai anyathA nhiiN| samasteSu na vyasteSu hetubhUteSu satsvapi / kadAcijjAyate jJAnamuparyupari zuddhitaH // 289 // artha--uparyukta kAraNoMke milane para bhI samasta padArthoM kA jJAna nahIM hotA, kintu bhinna bhinna padArthokA hotA hai, vaha bhI tabhI hotA hai jaba ki Upara Upara kucha zuddhi bar3hatI jAtI hai, so bhI sadA nahIM hotA kintu kabhI kabhI hotA hai| jJAnoMmeM zuddhikA vicAratadyathA matijJAnasya zrutajJAnasya vA stH| AlApAH santyasaMkhyAtAstatrAnantAzca zaktayaH // 290 // artha-Upara Upara jJAnameM zuddhatA kisa prakAra AtI hai ? isI vAtako batalAte haiN| matijJAna athavA zrutajJAnake asaMkhyAta meda haiM aura una bhedoMmeM bhI ananta zaktiyAM bharI itane bhedoMkA kAraNa-- teSAmAvaraNAnyuccairAlApAcchaktitothavA / pratyekaM santi tAvanti santAnasyAnatikramAt // 291 / / artha--jitane matijJAna aura zrutajJAnake bheda haiM utane hI unake AvaraNa karane vAle Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / ] subodhiniittiikaa| [87 karmoke bheda haiM una AkraNa karanevAle karmokI bhI santAna barAbara calatI rahatI hai| bhAvArtha-jJAnako Dhakane vAle karmakI apekSAse hI jJAnake bheda hote haiN| jitane bheda usa DhakanevAle karmake haiM, utane hI bheda jJAnameM ho jAte haiN| AvaraNa karanevAle karmake asaMkhyAta bheda haiM / ye bheda skandhakI apekSAse haiM parantu pratyeka paramANu meM jJAnako rokanekI zakti hai isa liye pratyeka paramANukI zaktikI apekSAse usa karmake bhI ananta bheda hai| isI prakAra jJAnake bhI asaMkhyAta aura ananta bheda haiM / jaisA jaisA AvaraNa haTasA jAtA hai vaisA vaisA hI jJAna prakaTa hotA jAtA hai / isI vAtako nIce batalAte haiM - tatrAlApasya yasyoccairyAvadaMzasya karmaNaH / kSAyopazamikaM nAma sthAvasthAntaraM svataH // 292 // api vIryAntarAyasya lbdhiritybhidhiiyte| tadaivAsti sa AlApastAvadaMzazca zaktitaH // 293 // artha-jisa AlApa ( bheda-paTala ) ke jitane karmake aMzakA kSayomazama hojAtA hai, utanI hI jJAnakI avasthA dUsarI hojAtI hai arthAt utanA hI jJAna prakaTa rUpameM AtA hai| jisa prakAra jJAnAvaraNa karmakA kSayopazama hotA hai usI prakAra vIryAntarAya karmakA bhI kSayopazama honA Avazyaka hai / ukta donoM karmoke kSayopazama honese jo jJAnameM vizuddhi hotI hai vahI eka AlApa ( jJAna-bheda ) kahalAtA hai aura zaktikI apekSA bhI utanA hI aMza ( jJAna vizuddhi ) kahalAtA hai / bhAvArtha-isI prakAra jitanA 2 jJAnAvaraNa aura vIryAntarAya karmakA kSayopazama hotA jAtA hai utanA 2 hI jJAnAMza prakaTa hotA jAtA hai| AvaraNa kramase haTate haiM isIse vizeSa jJAna bhI kramase hI hotA hai / ve hI kramase haTanevAle AvaraNa aura kramase honevAle jJAna bhinna bhinna kahalAte haiM isIkA nAma AlApa hai| yaha jJAna labdhi rUpa hai| aba upayogAtmaka jJAnako batalAte haiM upayogAtmaka jJAna.. upayogavivakSAyAM heturasyAsti tadyathA / asti paJcendriyaM karma karmasyAnmAnasaM tathA / / 294 // artha-jitanA2 AvaraNa haTatA hai utanA2 jJAna prakaTa hotA hai yaha Upara kaha cuke haiM, parantu itanA honepara bhI vastukA jJAna nahIM hotA, AtmAke pariNAma jisa tarapha unmukhariju hote haiM usIkI jJAna hotA hai isIkA nAma upayoga hai| isI upayogakI vivakSAmeM paJcendriya nAma karma aura mAnasa karma, ye donoM hetu haiN| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcAdhyAyI / paJcendriya aura mAnasa karmakA udaya honA cAhiye daivAttadbandhamAyAti kathaJcitkasyacitkacit / asti tasyodayastAvanna syAtsaMkramaNAdi cet // 295 // artha - uparyukta donoM prakArakA karma (paJcendriya, mAnasa) daiva yogase kahIM kisIke kisI prakAra ba~dhatA hai aura bandha honepara bhI usakA udaya tabhI hotA hai jaba ki saMkramaNAdika na hoN| bhAvArtha -- karma baMdhane para bhI yaha niyama nahIM haiM ki usakA udaya ho hI hoya, kyoMki karmoMmeM pheraphAra bhI huA karate haiM / koI karma bhinnara bhAvoMke anusAra badalatA bhI rahatA hai / eka karma dUsare rUpa hojAtA hai / jaise ki anantAnubandhikaSAya dvitIyopazama samyaktvavAle ke badala kara apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa, saMjvalana, inameM se kisI rUpa hojAtI hai / phira jo usakA udaya hogA vaha inhIM tInameMse kisI rUpa hogA / anantAnubandhi rUpa se nahIM hotA / isI prakAra yahAM batalAte haiM ki jisa puruSake paJcendriya karma aura mAnasa karma ba~dha bhI jA~ya, phira bhI ve apane rUpameM tabhI udaya hoMge jaba ki unameM kisI prakAra parivartana na hogA / parivartanakA nAma hI saMkramaNa hai / saMkramaNake bhI aneka bheda haiM / koI pUrNa prakRtikA parivartana karatA hai, koI kucha aMzoMkA / isIke anusAra usake udvelana, saMkramaNa, adhaHpravRtta, vidhyAta Adi nAma bhI haiM / yadi isakA khulAsA jAnanA ho to gommaTasAra karmakANDako dekhiye / paryApta nAma karmakA bhI udaya honA cAhiye- 1 88 ] [ dUsarA atha tasyodaye heturasti hetvantaraM yathA / paryAptaM karma nAmeti syAdavazyaM sahodayAt // 296 // artha -- Age usa paJcendriya aura mAnasa karmake udayameM dUsarA kAraNa bhI batalAte haiM / uparyukta donoM karmoMke sAtha paryApta nAma karmakA bhI udaya honA atyAvazyaka hai / vinA paryAptiyoM hue zarIrAdika pUre bhI nahIM hopAte, bIca meM hI mRtyu hojAtI hai / isa liye paryApta karmakA udaya bhI avazya honA cAhiye / indriya aura manakI racanA -- sati tatrodaye siddhAH svato nokarmavargaNAH / mano dehendriyAkAraM jAyate tannimittataH // 297 // artha - paryApta karmake udaya hone para no karma vargaNAyeM bhI Ane lagatI haiM yaha vAta svataH siddha hai una nokarma vargaNAoMke nimittase mana aura zarirameM indriyoMkA AkAra banatA hai / upayoga meM dravyendriyAM bhI kAraNa haiM teSAM parisamAptizvejjAyate daivayogataH / labdheH svArthopayogeSu bAhyaM heturjaDendriyam // 298 // Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / ] subodhinI ttiikaa| artha-una indriyAdikoMkI racanAkI bhI daivayogase samApti ho jAve / phira kahIM kamauke kSayopazama honese svapara padArthakA upayoga ho / usameM bhI bAhya hetu dravyendriyAM haiN| upayogameM anyakAraNakalApaasti tatrApi heturvA prakAzo rvidiipyoH| anyadezasthasaMskAraH pAraM paryAvalokanam // 29 // artha-itanA saba kucha hone para bhI yadi sUrya aura dIpakakA prakAza na ho to bhI upayogAtmaka jJAna nahIM ho saktA hai / isaliye prakAzakA honA Avazyaka hai / aura bhIpahale kisI sthAnameM kiye hue jJAnake saMskAra mI kAraNa haiN| phira bhI paramparAse avalokana (pratyakSa) hotA hai| hetukI hInatAmeM jJAna bhI nahIM ho saktA hai-- , eteSu hetubhUteSu satsu saTTAnasaMbhavAt / ___ rUpeNaikena hIneSu jJAnaM nArthopayogi tat // 300 // artha-ina Upara kahe hue pazcendriyakarma, mAnasa karma, paryAptakarma, indriyAdikakI racanA, sUryAdikakA prakAza, anya dezastha saMskAra Adi samagra hetuoMke hone para hI vastukA ThIka 2 bhAna ( jJAna--pratyakSa ) honA saMbhava hai| yadi ina kAraNoMmeMse koI bhI kama ho to padArthakA jJAna nahIM ho sktaa| asti tatra vizeSoyaM vinA bAhyena hetunA / jJAnaM nArthopayogIti labdhijJAnasya darzanAt // 301 // artha-yahAM para itanA vizeSa samajha lenA cAhiye ki kSayopazama (labdhi ) jJAnake hone para bhI vinA bAhya kAraNake mile padArthoMkA jJAna ( upayoga rUpa ) nahIM ho saktA hai| kSayopazamakA svarUpa-- dezataH sarvato ghAtispardhakAnAmihodayAt / kSAyopazamikAvasthA na cejjJAnaM na labdhimat // 302 // artha--dezavAtispardhakoMkA udaya hone para sarvaghAtispardhakoMkA udayakSaya ( udayAbhAvI kSaya ) hone para kSayopazama hotA hai| aisI kSayopazama-avasthA yadi na ho to vaha kaSirUpa jJAna bhI nahIM ho sattA / bhAvArtha-sarvArthasiddhi, rAjavArtika AdikameM kSayopazamakA khulAsA lakSaNa isa prakAra hai- sarvaghAtispardhakAnAmudayakSayAt teSAmeva sadupazama t dezaghAtispardhakAnAmudayAt kSAyopazabhikaM jAyate " jo karma AtmAke sampUrNa rItise guNoMko rokeM unhe sarvaghAtika kahate haiM, aura jo guNoMko eka dezase ghAteM unheM dezaghAtika kahate haiM / nahAMpara u. 12 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pnycaadhyaayii| [ dUsarA sarvaghAti spardhakoM ( sarvaghAti paramANuoM ) kA udayAbhAvI kSaya (jo karma udayameM Akara vinA phala diye khira jAya use udayAbhAvi kSaya kahate haiM) hojAtA hai tathA unhI sarvaghAti spardhakoMkA sattAmeM upazama hotA hai aura dezaghAti spardhakoMkA udaya hotA hai vahAM kSayopazama kahalAtA hai| aisI avasthAmeM jo Atmavizuddhi hotI hai usIkA nAma labdhi hai| isIkA saMkSipta uparyukta zlokameM kahA gayA hai| __ prakRtArtha-- tataH prakRtArthamevaitaddiGmAnaM jJAnamandriyam / / tadarthArthasya sarvasya dezamAtrasya darzanAt // 303 // artha-Upara kahI huI samasta vAtoMkA prakaraNameM yahI prayojana hai ki indriyajanya jJAna diGmAtra hotA hai| pUre padArthake eka deza mAtrakA indriyoM dvArA pratyakSa hotA hai| vaha jJAna khaNDita hai-- khaNDitaM khaNDazasteSAmekaikArthasya karSaNAt / pratyekaM niyatArthasya vyastamAtre sati kramAt // 304 // ___ artha-una sampUrNa padArthoM meM se eka eka padArthake khaNDa 2 ( aMzamAtra ) ko jAnatA hai isa liye vaha indriyajanya jJAna khaNDita-adhUrA bhI hai| tathA vaha bhinna 2 hotA hai, kisI niyamita vastuko bhinna 2 avasthAmeM kramase jAnatA hai| vaha jJAna duHkhaviziSTa bhI haiAstAmityAdi doSANAM sannipAtAspadaM padam / aindriyaM jJAnamapyasti pradezacalanAtmakam // 305 // niSkriyasyAtmanaH kAcidyAvadodayikI kriyaa| api dezaparispando noyopAdhinA vinA // 306 // artha-indriyajanya jJAna uparyukta aneka doSoMke samAvezakA sthAna to hai hI, sAthameM vaha AtmapradezoMkI kaMpatA ( calapanA ) ko liye hue hai| aura isa kriyAvihIna AtmAkI jaba taka koI audayikI ( koke udayase hone vAlI ) kriyA rahatI hai tabhI taka Atma. pradezoMkA halana calana hotA hai / karmoke udayake vinA halanacalana nahIM ho saktA / bhAvArtha-indriyajanya jJAna karmodaya-upAdhiko liye hue hai aura karmodaya-upAdhi duHkharUpa hai tathA karmabandhakA kAraNa hai isaliye yaha jJAna duHkhAvaha hI hai| karmodaya-upAdhi duHkharUpa hai. nAsiddhamudayopAdhe rduHkhatvaM karmaNaH phalAt / . ... karmaNo yatphalaM duHkhaM prasiddha paramAgamAt // 307 // .. Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / ] subodhinI ttiikaa| artha-udayopAdhi duHkharUpa hai, yaha bAta asiddha nahIM hai / kyoMki vaha karmoke hI phala svarUpa hai / jo karmokA phala hotA hai vaha duHkha rUpa hotA hI hai, yaha bAta paramAgamase prasiddha hai| AtmA mahA dukhI haibuddhipUrvakaduHkheSu dRSTAntAH santi kecana / ___ nAbuddhipUrvake duHkhe jJAnamAtraikagocare // 308 // artha-duHkha do prakArakA hotA hai-eka buddhipUrvaka, dUsarA abuddhipUrvaka / jo duHkha pratyakSameM hI mAlUma hotA hai vaha duHkha buddhipUrvaka kahalAtA hai| aise duHkhake aneka dRSTAnta haiN| jaise phoDekI takalIpha honA, kisIkA kisIko mAranA, bImArI honA Adi, parantu abuddhi pUrvaka duHkha jJAna mAtrake hI gocara hai, usake dRSTAnta bhI nahIM milate / / . bhAvArtha-abuddhipUrvaka duHkha aisA duHkha nahIM hai jaisA ki pratyakSameM dIkhatA hai, vaha eka prakArakI bhItarI gaharI coTa hai jisakA vivecana bhI nahIM kiyA jaasktaa| vaha aisA hI hai jaise ki kisI rogIko behozIkI davA suMghA kara takalIpha pahuMcAnA / vehoza kiye hue rogIko takalIpha to avazya hai, parantu usakA jJAna use svayaM bhI nahIM hai| isIliye isa abuddhipUrvaka duHkhake sabhI saMsArI jIva dRSTAnta hone para bhI vyaktatAkA abhAva honese dRSTAntAbhAva hI batalAyA hai| donoM duHkhoMke viSayameM AcArya nIce kahate haiM buddhipUrvaka duHkhaastyAtmano mahAduHkhaM gADhaM baddhasya krmbhiH| manaHpUrva kadAcidai zazvatsarvapradezajam // 309 // . artha-karmoMse gAr3ha rIsise baMdhe hue isa AtmAke sampUrNa pradezoMmeM hone vAlA mana pUrvaka duHkha kabhI hotA hai / paraMtu karmoMkI paratantratAse isa AtmAko mahAduHkha saMsArI avasthAmeM sadA hI rahA karatA hai| vRddhipUrvaka duHkhako siddha karanekI AvazyakatA nahIM haiasti svasyAnumeyatvAd buddhijaM duHkhmaatmnH| siddhatvAtsAdhanenAlaM varjanIyo vRthA zramaH // 310 // artha-AtmAkA, jo duHkha buddhipUrvaka hotA hai vaha to apane Apa hI anumAna kiyA jAsaktA hai / isaliye vaha siddha hI hai, usake siddha karaneke liye hetu denekI AvazyakatA nahIM hai, kyoMki jo vAta susiddha hai usameM parizrama karanekI koI AvazyakatA nahIM hai| Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pnycaadhyaayii| __ avuddhi pUrvaka duHkha hI sAdhya haisAdhyaM tannihitaM duHkhaM nAma yAvadabuddhijam / ... kAryAnumAnato heturvAcyo vA paramAgamAt / 311 // ___ artha-jo chipA huA-abuddhipUrvaka duHkha hai vahI siddha karane yogya hai| usakI siddhi do hI prakArase ho saktI hai, yAto kAryako dekhakara hetu kahanA cAhiye, athavA paramAgamase usakI siddhi mAnanI caahiye| bhAvArtha-kisI apratyakSa vastuke jAnaneke liye do hI upAya haiM / yAto usakA kArya dekha kara usakA anumAna karanA, athavA AgamapramANase use mAnanA / . anumAnameM dRSTAntaasti kAryAnumAnAkai kAraNAnu mitiH kazcit / dazenAnnadapUrasya devo vRSTo yathopari // 312 // artha-kahIM para kAryako dekhakara kAraNakA anumAna hojAtA hai| jisa prakAra kisI nAle ( choTI nadI ) ke baDhe hue pravAhako dekhakara yaha anumAna kara liyA jAtA hai ki UparakI ora megha barSA haiN| binA meghake barase nadakA pravAha nahIM cala saktA / isI prakAra kAryase usake kAraNakA anumAna kara liyA jAtA hai| ___ abuddhipUrvaka duHkha siddhikA anumAnaastyAtmano guNaH saukhyaM svataHsiddhamanazvaram / ghAtikarmAbhighAtatvAdasahA'dRzyatAM gatam // 313 // sukhasyAdarzanaM kAryaliGgaM liGgamivAtra tat / / kAraNaM tadvipakSasya duHkhasyAnumitiH sataH // 314 // . artha-AtmAkA sukha guNa svAbhAvika hai, vaha svataH siddha hai aura nitya hai, parantu ghAtiyA kamauke ghAtase naSTasA hogayA hai arthAt adRzya hogayA hai| vahI sukhakA adarzana (abhAva) kArya rUpa hetu hai / vaha hetu sukhake vipakSI duHkhakA ( jo ki AtmAmeM maujUda hai ) anumAna karAtA hai| bhAvArtha-AtmAmeM karmoMke nimittase sukha guNakA abhAva dIkhatA hai| usa sukha guNake abhAvase hI anumAna kara liyA jAtA hai ki AtmAmeM duHkha hai / kyoMki sukhakA vipakSI duHkha hai / jaba sukha nahIM hai taba duHkhakI sattAkA anumAna kara liyA jAtA hai| yadi AtmAmeM duHsva na hotA to AtmIka sukha prakaTa hojaataa| vaha nahIM dIkhatA isaliye duHkhakA sadbhAva siddha hotA hai basa yahI kArya-kAraNabhAva hai| sukhakA adarzana kArya hai usase duHmvarUpa kAraNakA bodha hotA hai| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAya / subodhinI ttiikaa| usIkA khulAsA vAkyasarvasaMsArijIvAnAmasti duHkhamabuddhijam / hetonaisargikasthAtra sukhasyAbhAvadarzanAt // 315 // artha-sampUrNa saMsArI jIvoMke abuddhi pUrvaka duHkha hai / kyoMki sukhakA adarzanarUpa svAbhAvika hetu dIkhatA hai| ___ hatukI siddhatAnAsau heturasiddhosti siddhasaMdRSTidarzanAt / vyApteH sadbhAvato nUnamanyathAnupapattitaH // 316 // artha----yaha upayukta hetu asiddha nahIM hai / isa viSayameM bahutase prasiddha dRSTAnta maujUda haiM / sukhakA jahAM abhAva hai vahAM duHkha avazya hai aisA phalitArtha nikAlanemeM vyatireka vyAptikA sadbhAva hai| jahAM para duHkha nahIM hai vahAM sukhakA bhI adarzana nahIM hai jaise ki anantacatuSTaya dhArI arhan sarvajJa / arahanta devake duHkha nahIM hai isaliye ananta sukhakI unake udbhUti hogaI hai / yadi aisA kArya-kAraNa bhAva na mAnA jAvai to vyApti bhI nahIM bana saktI / vyAptimeM dRSTAntavyAptiryathA viceSTasya mUrchitasyeva kasyacit / adRzyamapi madyAdipAnamastyatra kAraNam // 317 // artha-vyApti isa prakAra hai-jaise kisI mUrchitakI taraha ceSTA vihIna puruSako dekhakara yaha anumAna kara liyA jAtA hai ki isane madirApAna kiyA hai| yadyapi madirA-pAna pratyakSa nahIM hai to bhI usakA kArya vehozI dekhakara usa madirApAna-kAraNakA anumAna kara liyA jAtA hai| usI prakAra prakRtameM jaannaa| vyAptikA phalaasti saMsArijIvasya nUnaM duHkhamayuDijam / sukhasyAdarzanaM svasya sarvataH kathamanyathA // 318 // artha-saMsArI jIvake nizcayase abuddhi pUrvaka duHkha hai / yadi duHkha nahIM hotA to usake ( AtmIka ) sukhakA sarvathA adarzana kaise hojAtA / ___ tatonumIyate duHkhamasti cUnamabuddhinam / - avazyaM karmabaDasya nairantaryodayAditaH // 319 // artha-isa karmase baMdhe hue AtmAke nirantara karmoMkA udaya, udIraNA Adi honese nizcaya pUrvaka abuddhi pUrvaka duHkha hai aisA anumAna hotA hai| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ~ pnycaadhyaayii| [ dUsarI abuddhi pUrvaka duHkha avAcya nahIM hainA'vAcyatA yathoktasya duHkhajAtasya sAdhanaM / ,. arthAdabuddhimAtrasya hetoraudayikatvataH // 320 / ...... artha-Upara jo abuddhise hone vAlA duHkhasamUha batalAyA gayA hai, usake siddha karanemeM avAcyatA nahIM hai arthAt aisA nahIM hai ki vaha kisI prakAra kahA hI na jAsake / abuddhipUrvaka duHkhakA hetu karmoMkA udaya honA hI hai / karmoMkA udaya hI batalAtA hai ki isa AtmAmeM duHkha hai| . zaGkAkAratadyathA kazcidatrAha nAsti baddhasya tatsukham / yatsukhaM svAtmanastattvaM mUrchitaM karmabhirvalAt // 321 // astyaniSTArthasaMyogAcchArIraM duHkhmaatmnH|| aindriyaM buddhija nAma prasiddha jagati sphuTam // 322 // manodehendriyAdibhyaH pRthag duHkhaM na buddhijam / yadgrAhakapramANasya zUnyatvAd vyomapuSyavat // 323 // sAdhye vA'vuddhije duHkhe sAdhanaM ttsukhksstiH| hetvAbhAsaH sa vyApyatvAsiDI vyApterasaMbhavAt // 324 // artha-koI zaGkAkAra kahatA hai ki jo sukha AtmIka tattva hai vaha sukha karmase baMdhe hue AtmAmeM nahIM hai| karmoMne balapUrvaka use mUchita kiyA hai aura aniSTa padArthoMkA saMyoga honese AtmAko zArIrika duHkha hotA hai / tathA indriyajanya bhI duHkha hotA hai / basa zArIrika aura aindriyika ye hI buddhipUrvaka duHkha jagatameM prasiddha haiN| mana, deha, indriya inase bhinna aura koI buddhipUrvaka duHkha nahIM hai / isa viSayameM koI pramANa nahIM hai ki aura bhI duHkha hai| jaise AkAzake puSpa nahIM hai vaise hI anya du:kha nahIM haiN| Apane jo abuddhipUrvaka duHkha siddha karaneke liye sukhAbhAva hetu diyA hai, vaha yathArtha hetu nahIM hai kintu hetvAbhAsa hai| (hetvAbhAsa jhUThe hetuko kahate hai jo sAdhyako siddha nahIM kara sakai ) yahAM para vyApyatvAsiddha nAmakA hetvAbhAsa hai| kyoMki sukhAbhAvakI abuddhipUrvaka duHkhake sAtha vyApti nahIM hai| sAdhya sAdhanameM vyApya vyApaka huA karatA hai / jisa hetumeM sAdhyakI vyApyatA na hovai usIkA nAma vyApyatvAsiddha hai| aisA hetu sAdhyako siddha nahIM kara saktA hai ? uttaranaivaM yattadvipakSasya vyAptiduHkhasya sAdhane / karmaNastadvipakSatvaM siddha nyAyAtkutonyathA // 325 // .. Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / ] subodhinI ttiikaa| [ 95 artha-zaGkAkArakA uparyukta kahanA ThIka nahIM hai| kyoMki duHkhake siddha karanemeM sukhake vipakSakI vyApti hai / jo sukhakA vipakSI hai vahI duHkhakA sAdhaka hai aura sukhakA vipakSa karma hai| yaha bAta nyAyase bhalI bhAMti siddha hai| viruddhadharmayoreva vaipakSyaM naa'viruddyoH| zItoSNadharmayorvairaM na tatkSAradravatvayoH // 326 // artha-jinakA virodhI dharma hai unhIMkI vipakSatA hotI hai, jo avirodhI dharma vAle haiM unakI vipakSatA nahIM hotI / zIta aura uSNa dharmavAloM ( jala aura agni ) kA hI vaira hai| khArApana aura patalApana, inakA paraspara koI vaira nahIM hai| ! kyoMki samudrameM donoM cIjeM maujUda haiN|) sukhaguNa kyA vastu hai| nirAkulaM sukhaM jIvazaktirdravyopajIvinI / tabiruddhAkulatvaM vai zaktistadghAtikarmaNaH // 327 // artha-AkulatA rahita jIvakI eka zaktikA nAma sukha hai vaha sukha nAmakI zakti dravyopajIvI hai / usIkI virodhinI AkulatA hai, aura vaha AkulatA ghAtiyA karmokI zakti haiN| bhAvArtha-koI koI aisA bhI samajhe hue haiM ki sukha aura koI cIja nahIM hai, ghAtiyAM karmoM ke abhAvase hone vAlI jo nizakulatA hai vahI sukha hai kintu aisA nahIM hai| nirAkulatA to AkulatAke abhAvako kahate haiM / abhAva koI vastu nahIM hai parantu sukha guNa AtmAkI eka bhAva rUpa zakti hai / vaha aisI hI hai jaisI ki jJAnazakti, darzanazakti Adi zaktiyAM haiN| bhAvarUpa zaktikA nAma hI dravyopajIvinI zakti hai aura abhAvarUpa dharmako pratijIvI guNa kahate haiM / sukha guNake pragaTa honepara AkulatA nahIM rahatI hai, parantu AkulatAkA na honA hI sukha guNa nahIM hai / vaha eka svatantra guNa hai / usa guNakA ghAtaka koI khAsa karma nahIM hai| kintu cAroM hI ghAtiyA karma milakara usakA ghAta karate haiN| isI liye terahave guNasthAnake prAraMbhameM athavA bArahaveM guNasthAnake antameM jahAM para ghAtiyA karmoMkA sarvathA nAza hojAtA hai vahIM ananta sukhaguNa ananta catuSTayadhArI zrI arahanta devake pragaTa hojAtA hai / isa kathanase yaha bAta bhI siddha hojAtI hai ki jina2 guNasthAnoMmeM una ghAtiyA karmonA jitanA 2 kSaya hotA jAtA hai una2 guNasthAnoM utanA utanA hI sukha guNakA aMza prakaTa hotA jAtA hai / ataeva cauthe guNasthAnameM bhI kizcinmAtra usa divyaalaukika-paramasvAdu-anupama sukhakI jhalaka milajAtI hai| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - pnycaadhyaayii| [ dUsarA ghAtikarmakI zaktiasiDA na tathA zaktiH karmaNaH phldrshnaat| anyathA''tmatayA zakte dhikaM karma taskatham // 328 // ... arya-sukha guNake abhAvameM honevAlI jo AkulatA hai, vaha ghAtiyA karmokI zakti hai, yaha bAta asiddha nahIM hai, kyoMki karmokA phala dIkhatA hai / yadi vaha karma-zakti nahIM , hai to AtmAkI zaktikA bAdhaka karma kaise hotA hai ? sArAMzanayAtsihaM tato duHkhaM sarvadezaprakampavat / AtmanaH karmabaddhasya yAvatkarmarasodayAt // 329 // artha-isaliye yaha bAta nyAyase siddha hocukI ki karmase ba~dhe hue AtmAkai jaba taka kokA udaya horahA hai taba taka usake sampUrNa pradezoMmeM kampa (ka~pAnevAlA) karanevAlA duHkha hai| dRSTAntadezatostyatra dRSTAnto vAridhirvAyunA htH| vyAkulo'vyAkulaH svasthaH svAdhikArapramattavAn // 330 // artha-yahAM para eka deza dRSTAnta bhI hai-vAyuse tADita (prerita) samudra vyAkula hotA hai| jaba vAyuse rahita svAdhikArI samudra hai taba vyAkulatA rahita hai, svastha hai / yahAM para ' svAdhikArapramattavAn ' yaha samudrakA vizeSaNa tIna prakArase lagAyA jAsaktA hai| jisa samaya samudrasvAdhikAra meM pramAdI hai usa samaya vaha vyAkula hai / aisA bhI artha hosaktA hai| dUsarA aisA bhI artha hosaktA hai ki svAdhikAra avasthAmeM vaha avyAkula hai aura pramatta avasthAmeM vyAkula hai| tIsarA-svAdhikAra meM hI jisa samaya lIna hai taba vaha avyAkula hai / tAtparya sabataraha spaSTa hai| zaGkAkAra-- maca vAcyaM sukhaM zazvavidyamAnamivAsti tat / basyAthApyaSasya hetostacchaktimAtrataH // 331 // . artha yadi koI yaha kahai ki sukha sadA vidyamAna hI rahatA hai / cAhe AtmA kose vaidhA ho, cAhe na maiMdhA ho / kyoMki sukha AtmAkI zaktikA nAma hai / zakti nitya rahane vAla padArtha hai / isa liye sukha maujUdakI taraha hI samajhanA cAhiye ? zaMkAkArakA aisA kahanA ThIka nahIM haiM isameM aneka doSa Ate haiM, ve nIce dikhAye jAte haiM atra doSAvatArasya yuktiH prAgeva darzitA / yathA svasthasya jIvasya vyAkulatvaM kutArthataH // 332 // Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / ] subodhinI ttiikaa| artha-yadi sukha guNa sadA vidyamAna hI mAnA jAvai to avazya doSa Ate haiM / jo doSa Ate haiM unakI yukti pahale hI kahI jAcukI hai| jo svastha jIva hai usake vAstavameM vyAkulatA kahAM ho saktI hai ? aura saMsArI jIvake vyAkulatA hai, isa liye jAnA jAtA hai ki sukhakA abhAva hai| usIkI dUsarI zaMkAnacaikataH sukhavyaktirekato duHkhamasti tat / ekasyaikapade siddhamityanekAntavAdinAm // 333 // artha-anekAntavAdI (jaina) eka padArthameM eka hI sthAnameM do dharma mAna lete hai, isaliye eka AtmAmeM hI sukha vyakti aura usImeM duHkha vyakti mAnalenA cAhiye arthAt eka hI AtmAmeM eka samayameM sukha aura duHkha donoM mAnanA cAhiye / aimA mAnanese jainiyoMkA anekAntavAda bhI ghaTa jAtA hai ? so yaha kahanA bhI asamajhakA hai| anekAntakA svarUpaanekAntaH pramANaM syAdarthAdekatra vastuni / / guNaparyAyayodvaitAd guNamukhyavyavasthayA // 334 // artha-eka vastu meM honevAlA jo anekAnta hai vaha pramANa avazya hai, parantu saba jagaha nahIM / jahAM para guNa, paryAyake kathanameM ekako mukhya kara diyA jAtA hai aura dUsareko usa samaya gauNa kara diyA jAtA hai, vahIM para anekAnta pramANa hai aura vahIM para dvaita ghaTatA hai| abhivyaktistu paryAyarUpA syaatsukhduHkhyoH| tadAtve tanna tatiM daitaM cedravyataH kvacit // 335 // artha-parantu sukha, duHkhakI vyakti (pragaTatA) to paryAya svarUpa hai| aisI avasthAmeM dvaita nahIM ghaTa saktA / dvaita yadi kahIM para hogA to dravyakI upekSAse hI hogaa| bhAvArtha-Upara do prakArakI zaMkAyeM uThAI gaI haiM, unameM pahalI to yaha thI ki sukha sadA hI rahatA hai ? isakA yaha uttara de diyA gayA ki yadi sukha sadA hI rahatA hai to jIva vyAkula kyoM hotA hai ? sukha guNakI pragaTatAmeM vyAkulatA nahIM raha sktii| isaliye sukha sadA pragaTa nahIM rhtaa| dUsarI zaGkA isa prakAra thI kI-eka AtmAmeM sukha aura duHkha thoDA 2 donoM hI sAtha mAno ? aura yahI anekAnta hai ? isakA yaha uttara hai ki eka padArthameM do dharma eka sAtha avazya rahate haiM / parantu rahate ve hI haiM jinameM ekake kathanameM mukhyatA pAI jAtI hai aura dUsarekemeM gauNatA, tathA yaha vAta vahIM ghaTa saktI haiM jahAM ki eka hI dravyameM guNa aura paryAyoMkA kathana kiyA jAtA haiM / sukha duHkha donoM eka sAtha kabhI nahIM raha skte| kyoMki inakI u0 13 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcAdhyAyI / [ dUsarA 98 ] pragaTatA paryAyakI apekSAse hai / eka samaya meM eka hI paryAya hosakI hai do nahIM / ye donoM hI eka ( sukha ) guNakI paryAyeM haiM / duHkha vaibhAvika paryAya hai aura sukha svAbhAvika haiN| svAbhAvika aura vaibhAvika paryAyeM kramase hI hotI haiN| isa liye eka samaya meM sukha aura duHkha batalAnA ThIka nahIM hai / sArAMza bahu pralapanenAlaM sAdhyaM siddhaM pramANataH / siddhaM jainAgamAccApi svataH siddho yathAgamaH // 336 // artha--aba adhika kahanese kyA prayojana ! hamArA sAdhya " karmabaddha AtmA duHkhI anumAna pramANase siddha ho cukA, aura jainAgamase bhI AtmAmeM duHkhakI sattA siddha ho "cukI / tathA AgamameM anya pramANoMkI AvazyakatA nahIM hai, Agama svayaM pramANarUpa hai / " Agamakathana- etatsarvajJavacanamAjJAmAtraM tadAgamaH / yAvatkarmaphalaM duHkhaM pacyamAnaM rasonmukham // 337 // artha -- sarbajJadevake bacanoMko AjJArUpa samajhanA cAhiye, basa usIkA nAma Agama hai| sarvajJake ye bacana haiM ki pake hue karmoMkA udayAvasthApanna jo phala hai vahI duHkha hai, arthAt jitanA bhI karmaphala hai vaha sabhI duHkha hai / dRSTAnta abhijJAnaM yadatraitajjIvAH kArmaNakAyakAH / A ekAkSAdApaJcAkSA apyanye duHkhinomatAH // 338 // artha - jitane bhI ekendriyase Adi lekara paJcendriya taka jIva haiM ve saba kArmANa kAya vAle haiM arthAta sabhI karma vAle haiM / isa liye sabhI duHkhI mAne gaye haiM tathA aura bhI jo ( vigraha gatimeM rahane vAle ) karma vRddha haiM ve saba duHkhI mAne gaye haiM / duHkha kAraNa tatrAbhivyaJjako bhAvo vAcyaM duHkhamanIhitam / ghAtikarmodayAghAtAjjIvadezavadhAtmakam // 339 // artha - ghAtiyA karmoMke udayake AghAtase AtmAke pradezoMkA ghAta karanevAlA jo karma hai vahI duHkhakA sUcaka hai, arthAt ghAti karmakA udaya hI duHkhAvaha hai / anyathA na gatiH sAdhvI doSANAM sannipAtataH / saMjJinAM duHkhamevaikaM duHsvaM nA'saMjJinAmiti // 340 // artha --- yadi karmoMko duHkhakA kAraNa na mAnA jAya to duHkhoMke kAraNoMkA aura koI Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ M adhyAya / subodhiniittiikaa| Aya hI nahIM hai kyoMki karmoko duHkhakA kAraNa na mAnanese aneka doSa Ate haiM, yadi kevala saMjhI jIvoMke hI duHkha hotA hai, asaMjJI jIvoMke nahIM aisA kahAjAya ? aura bhImahaJcetsaMjJinAM duHkhaM svalpaM cA'saMjJinAM na vaa| yato nIcapadAduccaiH padaM zreyastathAmatam // 341 // artha-athavA yaha kahA jAya ki bahuta bhArI duHkha saMjJiyoMke hI hotA hai aura thoDA asaMjJiyoMke hotA hai ? tobhI yaha saba kathana ThIka nahIM hai / kyoMki nIca sthAnase uccasthAna sadA acchA mAnA gayA hai| bhAvArtha-saMjJI aura asaMjJI jIvoMmeM saMjJiyoMkA darjA kaI guNA uttama hai| isaliye eka prakArase nIce hI duHkha adhika honA cAhiye / aura pratyakSa bhI dekhate haiM ki ekendriya jIvoMmeM jJAnakI kitanI hInatA hai, unako apanI sattAkA patA bhI nahIM hopAtA / kyA unheM ajJatAjanya kama duHkha hai ? vahI unako ananta kAla taka bhaTakAnevAle karmabandhakA kAraNa hai| yadi yaha kahAjAyana ca vAcyaM zarIraM ca sparzanAdIndriyANi ca / santi sUkSmeSu jIyeSu tatphalaM duHkhamaGginAm // 342 // ' artha-yadi yaha kahA jAya ki ekendriyAdika sUkSma jIvoMke bhI zarIra aura sparzanAdika indriyAM haiN| isaliye unako bhI zArIrika aura aindriyika duHkha hI uThAnA par3atA hai ? so yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai| kyoMki doSApattiavyAptiH kArmaNAvasthAvasthiteSu tathA sati / dehandriyAdinokarmazUnyasya tasya darzanAt // 343 // artha-yadi zAririka aura indriyananya hI duHkha mAnA jAve, aura koI duHkha (karmajanyaH) na mAnA jAve to jo jIva vigrahagatimeM haiM, jahAM kevala kArmANa avasthA hai; zarIra, indriyAdi (ke kAraNa)nokarma nahIM hai, vahAM duHkha hai yA nahIM? bhAvArtha-vigraha gatimeM saMsArAvasthA honese duHkha to hai parantu zarIra, indriyAdika nahIM hai / jo loga kevala zArIrika aura aindriyika ( mAnasika ) duHkha hI mAnate haiM unake kathanameM avyApti doSa diyA gayA hai| yadi yaha kahA jAyaasti celArmaNo dehastatra karmakadambakaH / . duHkhaM taheturityastu siddha duHkhamanIhitam // 344 // Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 ] paJcAdhyAyI / dUsarA artha-yadi yaha kahA jAya ki vigrahagati meM bhI karmakA samUha rUpa kArmANa zarIra hai| isaliye zarIrajanya duHkha vahAM bhI hai ? to isa kathanase karmajanya duHkha hI siddha huA / isaliye karma hI duHkha denevAlA hai yaha bAta bhalI bhAMti siddha ho gaI / vAstavika sukha kahAM para hai ?. api siddhaM sukhaM nAma yadanAkulalakSaNam / siddhatvAdapi nokarmavipramuktau cidAtmanaH // 345 // artha - tathA yaha bAta bhI siddha ho cukI ki sukha vahI hai jo anAkula lakSaNavAlA hai, aura vaha nirAkula sukha isa jIvAtmAke karma aura nokarmake chUTa jAnepara ( siddhAvasthA meM ) hotA hai / (yahAM para no-karma zabdase karma aura nokarma donoMkA grahaNa hai / ) zaGkAkAra- nanu dehendriyAbhAvaH prasiDaH paramAtmani / tadabhAve sukhaM jJAnaM siDimunnIyata katham // 346 // artha -- zaGkAkAra kahatA hai ki paramAtmAmeM zarIra aura indriyoMkA abhAva hai, yaha bAta prasiddha hai / parantu binA indriya aura zarIra ke sukha aura jJAna kisa prakAra bhalI bhAMti siddhiko prApta hote haiM ? bhAvArtha - zaGkAkArakA abhiprAya zArIrika aura aindriyaka sukha, jJAnase hai / usakI zarIra aura indriyoMke binA sukha aura jJAna hote hI nahIM / uttara na yadyataH pramANaM syAt sAdhane jJAnasaukhyayoH / atyakSasyAzarIrasya hetoH siddhasya sAdhanam // 347 // artha - zaGkAkArakA uparyukta kahanA ThIka nahIM hai kyoMki jJAna aura sukhake siddha karanemeM indriya aura zarIra pramANa nahIM hai kintu prasiddha atIndriya aura azarIra hI hetu unakI siddhimeM sAdhana hai / siddhi prayoga asti zuddhaM sukhaM jJAnaM sarvataH kasyacidyathA / dezatopyasmadAdInAM svAdumAtraM vata dvayoH // 348 // artha- zuddha jJAna aura zuddha sukha (AtmIka ) kA thor3AsA svAda hamalogoMmeM bhI kisI kisIke pAyA jAtA hai, isase jAnA jAtA hai ki kisIke zuddha jJAna aura sukha sampUrNatAse bhI hai| Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyaay| subodhinI TIkA / jJAna aura Ananda AtmAke guNa haiMjJAnAnandau cito dharmo nityau drvyopjiivinau| dehendriyAdyabhAvepi nAbhAvastavyoriti // 349 // artha-jJAna aura Ananda (sukha) ye donoM hI AtmAke dharma haiM, ve nitya haiM aura dravyopajIvI (bhAvAtmaka) guNa haiN| isaliye zarIra aura indriyoMke abhAvameM bhI unakA abhAva nahIM ho saktA (pratyuta vRddhi hotI hai ) guNapanekI siddhisiddhaM dharmatvamAnandajJAnayorguNalakSaNAt / yatastatrApyavasthAyAM kiJciddehendriyaM vinA // 350 // artha-jJAna aura AnaMda AtmAke dharma haiM, yaha vAta siddha hai, kyoMki guNakA lakSaNa inameM maujUda hai, tathA zarIra aura indriyoMke binA bhI ye pAye jAte haiN| bhAvArtha-guNakA lakSaNa yahI hai ki anuvartino guNA:, jo sadA sAtha raheM ve guNa haiN| jJAna aura Ananda donoM hI zarIra, indriya rahita avasthAmeM bhI AtmAke sAtha pAye jAte haiM / isaliye ye AtmAke hI dharma haiN| ____ jJAnAdikA upAdAna AtmA hI haimatijJAnAdivelAyAmAtmopAdAnakAraNam / dehandriyAstadarthAzca bAhyaM heturahetuvat // 351 // artha-matijJAna Adike samaya jo zarIra, indriyAM aura unake viSayabhUta-padArtha kAraNa haiM ve kevala bAhya hetu haiM, isaliye ahetuke hI samAna haiN| jJAnAdikameM antaraMga-upAdAna hetu to AtmA hI hai, isaliye AtmAke hI jJAna, sukha dharma haiN| ___ AtmA svayaM jJAnAdi svarUpa haisaMsAre vA vimuktau vA jIvo jJAnAdilakSaNaH / svayamAtmA bhavatyeSa jJAnaM vA saukhyameva vA // 352 // artha-AtmA cAhe saMsArameM ho, cAhe muktimeM ho, kahIM bhI kyoM na ho, sadA jJAna, sukha, darzana, vIrya Adi lakSaNoMvAlA hai| svayaM AtmA hI jJAnarUpa hojAtA hai aura svayaM hI sukhamaya hojAtA hai| ___ sparzAdika kevala nimitta mAtra haiMsparzAdIn prApya jIvazca svayaM jJAnaM sukhaM ca tt| . arthAH sparzAdayastatra kiM kariSyanti te jaDAH // 353 // Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vvvvvvv pshcaadhyaayii| [ dUsarI artha-sparzAdi viSayoMko prApta hokara yaha jIva hI svayaM jJAna aura sukha maya hojAtA hai| usa jJAna aura sukhake viSayameM ye sparzAdika padArtha-jar3a bicAre kyA kara sakate haiN| . jar3a padArtha jJAnake utpAdaka nahIM haiM-- . arthAH sparzAdayaH svairaM jJAnamutpAdayanti cet / gharAdI jJAnazUnye ca tatkiM notpAdayanti te // 354 // ___ artha-yadi sparzAdika acetana padArtha hI svayaM jJAnako paidA karadeve to jJAnasatva ghaTAdika padArthoM meM kyoM nahIM utpanna karate ? arthAt AtmAmeM hI jJAna kyoM hotA hai ? * atha ceccetane dravye jJAnasthotpAdakAH kacit / cetanatvAtsvayaM tasya kiM tatrotpAdayanti vA // 305 // .. artha-vadi yaha kahA jAvai ki sparzAdika jJAnako paidA karate haiM, parantu cetana dravyameM hI paidA karate haiM ? to cetana dravya to svayaM jJAna rUpa hai, vahAM unhoMne paidA kyA kiyA ? sArAMzatataH siddha zarIrasya paJcAkSANAM tadarthasAt / astyakiJcitkaratvaM tacito jJAnaM sukhamprati / / 356 // artha-isaliye yaha bAta siddha hogaI ki zarIra aura pAMcoM hI indriyAM AtmAke jJAna aura sukhake prati sarvathA akiJcitkara haiM, arthAt kucha nahIM kara sakte / punaH zaGkAkAra-- .. manu dehandriyArtheSu satsu jJAnaM sukhaM nRNAm / asatsuna sukhaM jJAnaM tadakizcitkaraM katham // 357 // / ___ artha-zaGkAkAra kahatA hai ki manuSyoMke zarIra indriya aura padArthake rahate hue hI jJAna aura sukha hotA hai / vinA zarIrAdikake jJAna aura mukha nahIM hotaa| phira zarIra, indriya aura padArtha, jJAna aura sukhake prati akiJcitkara ( kucha bhI nahIM karane vAle ) kyoM haiM ? uttaranai yatonvayApekSe vyaJjake hetudarzanAt / kAryAbhivyaJjakaH kopi sAdhanaM na vinAnvayam // 358 // zaGkAkArakA uparyukta kahanA ThIka nahIM hai| kyoMki zarIrAdikako jo jJAnAdikake * bauddha siddhAnta jJAnotpattimeM padArthako hI kAraNa mAnatA hai, usIkA khaNDana isa zlokadvArA kiyA gayA hai| koI2 to jar3a padArthako hI jJAnotpAdaka mAnate hai. unakA bhI khaNDana samajhanA caahiye| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / ] subodhinI ttiikaa| - - prati hetu batalAyA jAtA hai vaha anvayakI apekSA rakhane vAle vyaJjakakI apekSAse haiN| kAryakA jatalAne vAlA koI bhI sAdhana vinA anvayake nahIM ho sktaa| bhAvArtha-zarIrAdika jJAnasukhako jatalAte haiM isaliye ve jJAna sukhake prati vyaJjaka hetu haiN| parantu ve tabhI jatalAsakte haiM jaba ki mUlameM AtmAkA anvaya ( sambandha ) ho / vinA AtmAke ve zarIrAdika jJAna sukhako kahIM ghaTa paTameM to jatalAveM ? isa liye zarIrAdika AtmAmeM hI jJAna sukhako jatalA sakte haiM kyoMki jJAna sukha AtmAke hI guNa haiN| jisa prakAra dIpaka padArthoMkA vyaJjaka hai parantu vaha padArthoMko tabhI jatalA sakatA hai jabaki padArtha maujUda hoM, vinA padArthoke rahate hue koI bhI dIpaka padArthoko nahIM dikhA sktaa| isaliye kAryako basalAne vAlA koI bhI vyaJjaka sAdhana binA mUlake kucha nahIM kara saktA / dRSTAnta* dRSTAnto'gurugandhasya vyaJjakaH pAvako bhavet / na syAdinA'gurudravyaM gandhastatpAvakasya saH // 359 // artha-dRSTAntake liye agni hai-agni aguru Adi sugandhita padArthoM kI vyaJjaka (vidila karAnevAlI) hai| parantu vaha sugandhita gandha, vinA aguru dranyake agnikI nahIM se saktI / aguru dravyake rahate hue hI agni usakI sugandhiko vidita karA detI hai| dAntitathA dehandriyaM cArthAH santyabhivyaJjakAH kacit / jJAnasya tathA saukhyastha na svayaM citsukhAtmakAH // 360 // artha-isI prakAra ( AtmAke rahate hue hI ) deha, indriya aura padArtha kahIM jJAna aura sukhake vyaJjaka ( vidita karAnevAle ) haiM / parantu dehAdika svayaM jJAna, sukha svarUpa nahIM haiN| aisA to eka AtmA hI hai| upAdAnake abhAvameM vyaJjaka kucha nahIM karasaktA. nApyupAdAnazUnyepi svAdabhivyaJjakAtsusvam / jJAnaM vA tatra sarvatra hetuzUnyAnuSagataH // 361 // artha---upAdAna zUnyatAmeM vyaJjaka mAtrase sukha athavA jJAna nahIM hosakte / yadi pinA upAdAnake bhI sukha athavA jJAna ho jAyaM to sarvatra hetuzUnyatAkA prasaGga hogA arthAt phira hetuke binA bhI kArya hone lagegA / binA padArthake rahate hue bhI dIpaka padArthakA prakAza kara degA / isaliye upAdAma kAraNa-AtmAke rahate hue hI jJAna, sukha ho sakte haiM / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcAdhyAyI / niSkarSa-- tataH siddhaM guNo jJAnaM saukhyaM jIvasya vA punH| saMsAre vA pramuktau vA guNAnAmanatikramAt // 362 // artha -- isaliye yaha bAta siddha huI ki jJAna aura sukha jIvake hI guNa haiN| cAhe vaha jIva saMsAra meM ho, cAhe muktimeM ho, guNoMkA ullaMghana kahIM nahIM hotA / jJAnasukhakI pUrNatA mukti meM hai- kiJca sAdhAraNaM jJAnaM sukhaM saMsAraparyaye / tannirAvaraNaM muktau jJAnaM vA sukhamAtmanaH // 263 // artha- saMsAra paryAya meM AtmAke sAdhAraNa jJAna aura sukha hote haiM aura mukti hone para usI AtmA nirAvaraNa sukha aura jJAna hote haiM / kamakA nAza honese guNa nirmala hote haiM karmaNAM vipramuktau tu nUnaM nAtmaguNakSatiH / pratyutAtIya nairmalyaM paGkApAye jalAdivat // 364 // artha -- kamauke nAza hone para nizcayase AtmAke guNoMkI kSati ( hAni ) nahIM hai / ulTI nirmalatA AtI hai / jisa prakAra kIcar3ake dUra hone para jala AdikameM nirmalatA AtI hai / ( karma AtmA meM kIcar3akI taraha samajhane cAhiye ) | karmake nAza hone se vikAra bhI dUra hojAtA hai-- asti karmamalApAye vikArakSatirAtmanaH / vikAraH karmajo bhAvaH kAdAcitkaH saparyayaH // 365 // artha - karma rUpI malake nAza hone para AtmAmeM hone vAle vikArakA nAza ho jAtA hai / kyoMki vikAra karma se honevAlA pariNAma hai / vaha sadA nahIM rahatA kadAcit hotA hai isaliye vaha guNa nahIM hai paryAya hai / guNakA nAza kabhI nahIM hotA naSTe cAzuddhaparyAye mA bhUdrAntirguNavyaye / jJAnAnandatvamasyoccairnityatvAtparamAtmani // 366 // 104 ] [ dUsarA artha - AtmAkI azuddha paryAyake nAza hone para usake nAzakA bhrama nahIM karanA cAhiye kyoMki jJAna aura sukha isa AtmA ke nitya guNa haiM, ve paramAtmAmeM pUrNatA se rahate haiN| dRSTAnta dAdimalApAye yathA pAvakayogataH / pItatvAdiguNAbhAvo na syAtkArtasvarosti cet // 337 // Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyaay| subodhinI TIkA / [ 105 / artha-yadi vaha vAstava meM sonA hai to agnike nimittase pASANa (kiTTikAlimA) Adi malake dUra hone para soneke pItagtvAdi guNoMkA nAza kabhI nahIM hotA ! bhAvArtha-sonekA pIlA guNa nitya hai usakA nAza kabhI nahIM hotaa| parantu usa sonemeM jo mala hai vaha usakA nijI guNa nahIM hai isaliye vaha agni dvArA dUra kiyA jAtA hai| isI prakAra AtmAke jJAna, sukha guNa haiM / ve nitya haiM, parantu karma mala usake nijI nahIM haiM unakA nAza hojAtA hai| naiyAyika matake anusAra mokSakA svarUpa--- ekaviMzatiduHkhAnAM mokSo nirmokSalakSaNaH / ityeke tadasajaviguNAnAM zUnyasAdhanAt // 368 // artha-"ekaviMzatiduHkhadhvaMso mokSaH" isa gautamasUtrake anusAra naiyAyika loga kahate haiM ki jJAna, sukha, duHkha, icchA, dveSa, prayatma Adi ikkIsa duHkhoMkA nAza honA hI mokSa hai / yaha unakA kahanA ThIka nahIM hai aise kathanase jIvake guNoMkI zUnyatA siddha hotI hai| bhAvArtha-naiyAyika darzanavAle muktAtmAko jJAna, sukhAdikase rahita jar3avat mAnate haiM aisA unakA siddhAnta sarvathA mithyA hai / mokSa sukhakA sthAna hai yA AtmAkI jJAnAdika nijI sampattikA abhAva honese mahA duHkhakA sthAna hai ? jaba mokSameM sukha guNa hI naSTa ho jAtA hai to phira aise mokSakA prayatna kyoM kiyA jAtA hai ? isase to saMsAra hI acchA, jahAM para duHkha bhalai hI ho parantu nija guNakA nAza to nahIM hotA / isaliye naiyAyika siddhAnta sarvathA mithyA hai / kahIM AtmAke guNoMkA bhI nAza hotA hai ? vaha vAstava meM naiyAyika ( nyAya jAnanevAlA ) hI nahIM hai| kyoMki vaha svayaM apane darzanameM yaha vAta mAnatA hai ki " samavAya sambandha guNa guNImeM hotA hai aura vaha nitya hotA hai / " jaba vaha nitya hai tava mokSameM guNa nAza kaisA ? kyA naiyAyika darzana aise sthala meM svAgama bAdhita nahIM hotA ? isa liye mokSakA lakSaNa jainasiddhAntAnusAra "karmoMke sarvathA nAzase AtmIka guNoMkA prakaTa honA hI mokSa hai " yahI ThIka hai| nijaguNakA vikAza duHkhakA kAraNa nahIM haina syAnnijaguNavyaktirAtmano duHkhasAdhanam / sukhasya mUlato nAzAdatiduHkhAnuSaGgataH // 369 // ___ artha-AtmAmeM niz2a guNoMkA prakaTa honA duHkhakA sAdhana kabhI nahIM ho saktA / jahAM para sukhakA jar3a mUlase nAza mAnA jAtA hai, vahAM ati duHkha kA prasaMga avazya hogA / bhAvArtha-sukha aura duHkha donoM pratipakSI haiN| eka samayameM sukha aura duHkha meM se eka Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 ] paJcAdhyAyI / [ dUsarA koI AtmAmeM avazya rahegA / jaba mokSameM sukhakA nAza hojAtA hai to duHkhakA sadbhAva avazyaMbhAvI hai / aisI avasthA meM naiyAyikakI mAnI huI mokSa duHkhotpAdaka hI hogI / sArAMzanizcitaM jJAnarUpasya sukharUpasya vA punaH / dehendriyairvinApi sto jJAnAnandau parAtmanaH // 370 // artha - jJAna svarUpa aura sukhasvarUpa paramAtmA hai usake zarIra aura indriyoMke vinA aura sukha haiM yaha bAta nizcita ho cukI / athavA nizcayase paramAtmAke jJAna aura bhI jJAna sukha donoM haiM samyagdRSTikA svarUpa -- ityevaM jJAtatattvosau samyagdRSTirnijAtmadRk / vaiSayike sukhe jJAne rAgadveSau parityajet // 31 // artha - isa prakAra vastu svarUpako jAnanevAlA yaha samyagdRSTi apanI AtmAkA svarUpa dekhatA huA viSayoMse hone vAle sukha aura jJAnameM rAga dveSa nahIM karatA hai / bhAvArtha - vaha vaiSayika sukha aura jJAnase udAsIna hojAtA hai / prazna nanullekhaH kimetAvAn asti kiMvA paropyataH / lakSyate yena saddRSTirlakSaNenAJcitaH pumAn // 372 // artha -- kyA samyagdRSTike viSaya meM itanA hI kathana hai, yA aura bhI hai ? aisA koI lakSaNa hai jisase ki samyagdRSTI jAnA jAsake ? uttara- aparANyapi lakSmANi santi samyagdRgAtmanaH / samyaktvenAvinA bhUtairye saMlakSyate sudRk // 373 // artha -- samyagdRSTike aura bhI bahutase lakSaNa haiM, jo ki samyagdarzanake avinAbhAvI haiN| unhIM se samyagdRSTI jAnA jAtA hai / ( jo lakSaNa samyagdarzanake binA ho nahIM sakte ve samayadarzanake avinAbhAvI haiM / samyagdRSTI kA svarUpa - uktamAkSyaM sukhaM jJAnamanAdeyaM dRgAtmanaH / nAdeyaM karma sarve ca tadvad dRSTopalabdhitaH // 374 // artha - Upara jitanA bhI indriyajanya sukha aura jJAna batalAyA gayA hai, samyagdRSTi ke liye vaha sabhI heya (tyAjya ) hai tathA usI prakAra sampUrNa karma bhI tyAjya haiM yaha bAta pratyakSa hai / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ subodhinI TIkA / samyagdarzanakA svarUpa samyaktvaM vastutaH sUkSmaM kevalajJAnagocaram / gocaraM svAvadhisvAntaparyayajJAnayordvayoH // 375 // adhyAya / ] [ 107 artha -- samyagdarzana vAstavameM AtmAkA ati sUkSma guNa hai vaha kevalajJAnakA viSaya hai / tathA paramAvadha, sarvAvadhi aura manaH paryaya jJAnakA bhI viSaya hai arthAt inhIM tInoM jJAnoMse jAnA jAsaktA hai / kintu-- na gocaraM matijJAnazrutajJAnadvayormanAk / nApi dezAvadhestatra viSayo'nupalabdhitaH // 376 // artha -- matijJAna aura zrutajJAnakA kiJcit bhI vaha viSaya nahIM hai aura na dezAvadhikA hI viSaya hai / inake dvArA usakA bodha nahIM hotA hai / samyaktva meM viparItatA astyAtmano guNaH kazcit samyaktvaM nirvikalpakam / taddRGmohodayAnnidhpAsvAdurUpamanAditaH // 377 // artha -- AtmAkA eka vilakSaNa nirvikalpaka guNa samyaktva hai / vaha samyagdarzana darzanamohanIya karmake udayase anAdikAla se mithyA svAdurUpa ho rahA hai / bhAvArtha - mohanIya kahate hI use haiM jo mUcchita karade / jisa prakAra kaDuvI tUMbImeM DAlA huA mIThA dUdha usa tUMbIke nimittase kaDavA ho jAtA hai, usI prakAra darzanamohanIyake nimittase vaha samyaktva bhI apane svarUpako chor3akara viparIta svAdavAlA ( mithyAtva) ho jAtA hai / yaha avasthA usakI anAdikAla se ho rahI hai / samyaktvakI prAptikA upAya daivAtkAlAdisaMlabdhau pratyAsanne bhavArNave / bhavyabhAvavipAkAdvA jIvaH samyaktvamaznute // 378 // artha -- daivayogase ( vizeSa puNyodaya se ) kAlAdi labdhiyoMke prApta hone para tathA saMsArasamudra nikaTa ( thor3A ) raha jAne para aura bhavya bhAvakA vipAka honese yaha jIva samyak prApta hotA hai / bhAvArtha - khayuvasama visohI deNapAugga karaNa laddhIe / cattArivi sAmaNNA karaNaM puNa hodi sammatte " 1 isa gommaTasArake gAthAke anusAra samyagdarzanakI prAptike liye kAraNabhUta pAMca labdhiyAM batalAI gaI haiM / kSAyopazamika labdhi karmoMke kSayopazama honepara Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108] pshcaadhyaayii| [ dUsarA hotI hai / karmoke kSayopazama honepara AtmAmeM jo vizuddhatA hotI hai, usIkA nAma vizuddhi labdhi hai| kisI muni Adikake upadezakI prAptiko dezanA labdhi kahate haiM / karmoMkI sthiti ghaTa kara aMtaH koTA koTi mAtra raha jAya isIkA nAma prAyogikI labdhi hai| AtmAke pariNAmoMmeM jo karmokI sthiti khaNDana aura anubhAga khaNDanakI zaktikA paidA honA hai isIkA nAma karaNalabdhi hai / karaNarabdhi tIna prakAra hai / adhaHkaraNa apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa / adhaHkaraNake asaMkhyAta lokapramANa pariNAma hote haiN| eka samayameM rahane vAle athavA bhinna 2 samayameM rahane vAle jIvoMke pariNAmoMmeM samAnatA bhI ho saktI hai athavA asamAnatA bhI ho saktI hai parantu apUrvakaraNameM eka samayameM rahanevAle jIvoMmeM to samAnatA aura asamAnatA ho sakatI hai, paraMtu bhinna 2 samayoMmeM rahanevAle jIvoMmeM samAnatA nahIM hosaktI kintu navIna 2 hI pariNAma hote haiM / isa karaNake pariNAma adhaHkaraNase asaMkhyAta lokaguNita haiN| anivRttikaraNameM eka samayameM eka hI pariNAma hotA hai| jitane bhI jIva usa samayameM hoMge saboMke eka hI pariNAma hogA / dUsare samayameM dUsarA hI pariNAma savoMke hogA isa karaNake pariNAma usake kAlake samayoMke barAbara haiN| ye pAMco labdhiyAM samyagdarzanakI prAptimeM kAraNa haiM / parantu itanA vizeSa hai ki pahalI cAroMke hone para samyagdarzanakA honA jarUrI nahIM haiM lekina karaNalabdhi tabhI hotI hai jaba ki samyagdarzana prAptimeM antarmuhUrta kAla zeSa rahajAtA hai arthAt karaNalabdhike honepara antarmuhUrta bAda avazya hI samyagdarzana hojAtA hai| aura bhI sAmagrI kAlalabdhi Adika samyaktvaprAptimeM kAraNa haiN| ina saboMke honepara phira kahIM samyaktva prakaTa hotA hai| ___ yahAM para zlokake tIsare caraNameM par3e hue "bhavyabhAvavipAkAdvA" isa vAkyakA yaha Azaya hai ki jisa samaya AtmAmeM mithyAtva karmakA udaya rahatA hai usa samaya usa bhavyatva guNakA apakkapariNamana ( azuddha avasthA ) rahatA hai / samyaktvakI prAptike samaya usa guNakA vipakka pariNamana hojAtA hai arthAt vaha apane pariNAmameM AjAtA hai isI Azayase svAmI umAsvAmi AcAryavaryane "aupazamikAdi bhavyatvAnAJca " isa sUtradvArA muktAvasthAmeM bhavyatvabhAvakA nAza batalA diyA hai| vAstavameM bhavyatvabhAva pAriNAmika guNa hai, usakA nAza ho nahIM saktA / parantu usakA Azaya yahI hai ki bhavyabhAvakA jo mithyAtva avasthAmeM apakva pariNamana ho rahA thA usakA nAza ho jAtA hai arthAt usa bhavyatva guNakI malina paryAyakA nAza hojAtA hai| usakI nirmala paryAya siddhoMmeM sadA rahatI hai| paryAya nAzakI apekSAse hI ukta sUtra kahA gayA hai| prayatnamantareNApi dRGmohopazamo bhavet / antarmuhUrtamAnaM ca guNazreNyanatikramAt // 379 // Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AA adhyAya / subodhinI TIkA / [ 109 artha-phira antarmuhUrtameM hI vinA kisI prayatnake darzanamohanIyakA upazama ho jAtA hai / usa avasthAmeM bhI guNazreNIke kramakA ulaGghana nahIM hotaa| astyupazamasamyaktvaM dRGmohopazamAdyathA / puMsovasthAntarAkAraM nAkAraM cidrikalpake // 38 // artha-darzanamohanIya karmake upazama honese upazama samyaktva hotA hai| vaha mithyAtva avasthAse puruSakI dUsarI avasthAvizeSa hai / samyagdarzana AtmAkA nirvikalpaka-nirAkAra guNa hai usIkA spaSTa kathana nIce kiyA jAtA hai-- sAmAnyAdA vizeSAdA samyaktvaM nirvikalpakam / sattArUpaM ca pariNAmi pradezeSu paraM citH|| 381 // artha--sAmAnya rItise athavA vizeSa rItise samyaktva nirvikalpaka hai, satvarUpa hai aura AtmAke pradezoMmeM pariNamana karane vAlA hai| ullekha-- tatrollekhastamonAze tamo'roriva rshmibhiH| dizaH prasattimAseduH sarvato vimalAzayAH // 382 // artha-samyaktva AtmAmeM kisa prakAra nirmalatA paidA karatA hai, isa viSayameM sUryakA ullekha hai ki jisa prakAra sUryakI kiraNoMse andhakArakA nAza hone para saba jagaha dizAyeM nirmalatA dhAraNa karatI huI prasannatAko prApta hotI haiN| usI prakAradRGmohopazame samyagdRSTerullekha eva saH / zuddhatvaM sarvadezeSu tridhA bandhApahAri yat // 383 / / artha-darzanamohanIya karmake upazama hone para samyagdRSTikA bhI vahI ullekha hai arthAt usakA AtmA nirmalatA dhAraNa karatA huA prasannatAko prApta hojAtA hai| usa AtmAke sampUrNa pradezoMmeM zuddhatA hojAtI hai, aura vaha samyaktva tIna prakAra (bhAvakarma, dravyakarma, nokarma se honevAle bandhakA nAza karanevAlA hai| .. dUsarA ullekhayathA vA madyadhatUrapAkasyAstaMgatasya vai| ullekho mUcchito janturullAghaH syAdamUJchitaH // 384 // artha-jisa prakAra koI AdamI madirA yA dhatUrA pI letA hai to use mUrchA AjAtI hai, parantu kucha kAla bAda usakA nazA utara jAtA hai taba vaha mUrchita AdamI mUrchA rahita nIroga hojAtA hai| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 pnycaadhyaayii| [ dusarAM. usI prakAradRGmohasyodayAnmUrchA vaicityaM vA tathA bhrmH| prazAnte tvasya mUrchAyA nAzAjIvo nirAmayaH // 385 // artha-darzanamohanIya karmake udayase jIvako mUrchA rahA karatI hai, tayA isakA citta ThikAne nahIM rahatA hai aura haraeka padArthameM bhrama rahatA hai, parantu usa mohanIyake zAnta (upazamita) hone para mUrchAkA nAza honese yaha jIva nIroma hojAtA hai / samyagdarzanake lakSaNoMpara vicArazraddhAnAdiguNA bAhya lakSma smygdRgaatmnH| na samyaktvaM tadeveti santi jJAnasya paryayAH // 386 // artha-samyagdRSTike jo zraddhAna, Adi guNa batalAye haiM ve satra bAhya lakSaNa haiM, kyoMki zraddhAnAdika samyaktvarUpa nahIM haiM, kintu ve saba jJAnakI paryAya haiN| bhAvArtha--'tattvArthazraddhAnaM samyagdarzana' isa sUtrameM samyagdarzanakA lakSaNa jIvAdi tattvoMkA zraddhAna batalAyA hai / parantu vAstavameM jJAna bhI yahI hai ki jaisekA taisA jAnanA aura samyaktva bhI yahI hai ki jaisekA taisA zraddhAna krnaa| isaliye upayukta lakSaNa jJAnarUpa hI par3atA hai| isI prakAra samantabhadrasvAmIne jo " zraddhAnaM paramArthAnAmAptAgamatapobhRtAm / trimUDhApor3hamaSTAGgaM samyagdarzanamasmayam ' isa zloka dvArA deva zAstra gurukA yathArtha zraddhAna karanA samyaktva batalAyA hai vaha bhI jJAna hI kI paryAya hai| isaliye ye saba bAhya lakSaNa haiM / __ aura bhIapi citsAnubhUtistu jJAnaM jJAnasya paryayAt / arthAt jJAnaM na samyaktvamasti cedvAhyalakSaNam // 387 // artha-aura bhI samayasArakArane samyaktvakA lakSaNa AtmAnubhUtiko batalAyA hai| vaha lakSaNa jJAnarUpa hI par3atA hai kyoMki AtmAkA anubhava (pratyakSa) jJAnakI hI paryAya vizeSa hai| isaliye jJAnarUpa honese yaha bhI samyaktvakA lakSaNa nahIM hosaktA, yadi mAnA jAya to kevalI ise bAhya lakSaNa hI kaha sakte haiM / * * noTa-yahAMpara yaha kaha denA Avazyaka hai ki upayukta samyaktvake lakSaNa bhinnara AcAryoM dvArA bhinnara rItise kahe gaye haiN| isa viSayameM koI2 mahAzaya sandeha kareMge ki AcAryoMke kathanameM yaha virodha kaisA ? kisakA lakSaNa ThIka mAnA jA aura kisakA azuddha samajhA jAve ? tathA paJcAdhyAmIkArane sabhIke lakSaNoMko jJAnakI hI paryAya batalA diyA hai phira samyaktvakA svarUpa kaise jAnA jA saktA hai ? aise sandeha karaneghAle sajanoMse prArthanA hai ki ve AgekA kathana paDhate jAya, unheM apane Apa hI mAlUma hojAyagA ki na to kisI AcAryakA kathana mithyA hai, aura na kisIke kathanameM paraspara Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / subodhinI ttiikaa| samyaktvakI durlakSyatAmeM dRSTAntayathollAgho hi durlakSyo lakSyate sthUlalakSaNaiH / vA mana:kAyaceSTAnAmutsAhAdiguNAtmakaiH // 388 // artha-jisa prakAra kisI rogIkI nIrogatAkA jAnanA bahuta kaThina hai, parantu mana aura zarIrakI ceSTAoMke utsAhAdika sthUla lakSaNoMse usakI nIrogatAkA jJAna kara liyA jAtA hai, usI prakAra samyagdarzana eka nirvikalpaka sUkSma guNa hai| tathApi uparyukta bAhya lakSaNoMse usakA jJAna kara liyA jAtA hai| zaGkAkAranatvAtmAnubhavaH sAkSAt samyaktvaM vastutaH svayam / sarvataH sarvakAle'sya mithyAdRSTarasaMbhavAt // 389 // artha-zaGkAkAra kahatA hai ki vAstavameM AtmAnubhava hI sAkSAt samyaktva hai kyoMki AtmAnubhava mithyAdRSTike kabhI kahIMbhI nahIM ho sakatA / mithyAdRSTike AtmAnubhavakA honA asaMbhava hai isaliye AtmAnubhava hI svayaM samyaktva hai ? uttaranaivaM yato'nabhijJosi stsaamaanyvishessyoH| apyanAkArasAkAraliGgayostadyathocyate / / 390 // artha-zaGkAkArase AcArya kahate haiM ki tumhArA kahanA ThIka nahIM hai, tuma sAmAnya aura vizeSameM kucha bheda hI nahIM samajhate, aura na anAkAra, sAkArakA hI tumheM jJAna hai isa liye tuma suno hama kahate haiM jJAnakA lakSaNaAkArArthavikalpaH syAdarthaH svprgocrH| sopayogo vikalpo vA jJAnasyaitaDi lakSaNam // 391 // artha-AkAra kahate haiM artha vikarupako / artha nAma hai svapara padArthakA / vikalpa nAma hai upayogAvasthAkA / yaha jJAnakA lakSaNa hai| bhAvArtha-AtmA aura itara padArthoMkA upayogAtmaka bheda vijJAna honA hI AkAra kahalAtA hai / yahI AkAra jJAnakA lakSaNa hai| padArthoke bhedAbhedako liye hue nizcayAtmaka viruddhatA hai tathA vAstavameM bhinnatA bhI nahIM hai| yaha jo Apako virodhasA dIkhatA hai vaha kevala kathana zailI hai, apekSAkA dhyAna rakhane para sabhI kathana avirodhI ho jAtA hai| jitanA bhI bhinnara kathana hai vaha apekSA kRtabhedako liye hue hai vaha apekSA kaunasI hai aura samyaktva kaise jAnA jAsaktA hai, ina saba bAtoMkA vivecana svayaM Age cala kara khula jAyagA / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ 112 ] pnycaadhyaayii| [ dUsarA bodhako hI AkAra kahate haiM arthAt padArthoMkA jAnanA hI AkAra kahalAtA hai| yaha jJAnakA hI svarUpa hai| anAkAratAnAkAraH syAdanAkAro vastuto nirviklptaa| zeSAnantaguNAnAM tallakSaNaM jJAnamantarA // 392 // artha-AkArakA svarUpa Upara kaha cuke hai / usa AkArakA na honA hI anAkAra kahalAtA hai| usIkA nAma vAstavameM nirvikalpatA hai / vaha nirvikalpatA athavA anAkAratA jJAnako chor3a kara bAkI sabhI anantaguNoMkA lakSaNa hai| bhAvArtha-jisake dvArA padArthakA vicAra ho saka, svarUpa vijJAna ho sake vaha vikalpAtmaka kahalAtA hai| aisA jJAna hI hai bAkIke sabhI guNa na to kathanameM hI Asakte haiM, aura na spaSTatAse svarUpa hI unakA kahA jA saktA hai / isa liye ve nirvikalpaka haiM / jJAna svaparasvarUpa nizcAyaka hai isa liye vaha vikalpAtmaka hai aura bAkIke guNa isase ulTe haiN| ___ zaGkAkArananvasti vAstavaM sarva satsAmAnyaM vizeSavat / tarika kizcidanAkAraM kiJcitsAkArameva tat // 393 // artha--satsAmAnya aura sat vizeSa donoM hI vAstavika haiM to phira koI anAkAra hai aura koI sAkAra hai aisA kyoM ? uttara-- satyaM sAmAnyavajjJAnamarthAccAsti vishessvt| __ yatsAmAnyamanAkAraM sAkAraM yadizeSabhAk // 394 // artha-yaha bAta ThIka hai ki jJAna donoM hI prakArakA hotA hai / sAmAnya rItise aura vizeSa rItise / una donoMmeM jo sAmAnya hai vaha anAkAra hai aura jo vizeSa hai vaha sAkAra hai| ___bhAvArtha-sabase pahale indriya aura padArthakA saMyoga honepara jo vastukA sattAmAtra bodha hotA hai usIkA nAma darzana hai| usameM vastukA nirNaya nahIM hopAtA / darzana jJAnake pUrva hone vAlI paryAya hai| usake pIche jo vastukA jJAna hotA hai ki yaha amuka vastu hai isIkA nAma avagrahAtmaka jJAna hai / phira uttarottara vizeSa bodha hotA hai usako kramase IhA, avAya, dhAraNA kahate haiM / jisa prakAra darpaNakA svabhAva hai ki usake bhItara padArthakA pratibimba par3anese vaha darpaNa padArthAkAra ho jAtA hai usI prakAra jJAnakA svabhAva hai ki vaha bhI jisa padArthako viSaya karatA hai usI padArthake AkAra hojAtA hai| padArthAkAra hote hI usa Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - adhyAya / subodhinI ttiikaa| vastukA bodha kahalAtA hai| isaliye jJAna sAkAra hai aura darzana nirAkAra hai| dUsarI bAta yaha bhI hai ki jJAnameM vastuke vizeSaNa, vizeSya sambandhakA nirNaya hotA hai isaliye vaha sAkAra hai ora itara guNa nirAkAra haiN| tathA jJAna apane svarUpakA bhI jJAna karAtA hai isaliye sAkAra hai, itara guNa apanA bhI svarUpa nahIM pragaTa karasakte isaliye nirAkAra haiN| yahAM para darzana (yaha darzana samyagdarzanase sarvathA bhinna hai) kA eka dRSTAnta mAtra de diyA hai| vAstavameM jJAnako chor3a kara sabhI guNa anAkAra haiN| zAnako chor3akara sabhI guNa nirAkAra haiMjJAnAdinA guNAH sarve proktAH sllkssnnaangkitaaH| sAmAnyAdA vizeSAdvA satyaM nAkAramAtrakAH // 395 // artha-jJAnako chor3akara bAkIke sabhI guNa sanmAtra haiN| cAhe ve sAmAnya guNa ho, cAhe vizeSa guNa hoM sabhI AkAra rahita haiM arthAt nirvikalpaka haiN| bhAvArtha-jJAnake sivA sabhI guNa apanI sattA mAtra rakhate haiM, jJAna hI eka aisA hai jo apanI sattAse apanA aura dUsaroMkA bodha karAtA hai isa liye yahI sAkAra hai| anAkAratAkA phala--- tato vastumazakyatvAt nirvikalpasya vastunaH / tadullekhaM samAlekhya jJAnadvArA nirUpyate // 396 // artha-isa liye jo nirvikalpaka vastu hai, usakA kathana hI nahIM ho sakatA hai vaha vacanake agocara hai / isa liye usakA ullekha jJAnadvArA kiyA jAtA hai| . jJAnakA svarUpasvApUrvArthadvayoreva grAhakaM jnyaanmekshH| nAtra jJAnamapUrvArtho jJAnaM jJAnaM paraH paraH // 397 // artha--nina aura anizcita padArtha, donoMke hI svarUpakA grAhaka jJAna hai, vaha donoMkA hI eka samayameM nizcaya karAtA hai, parantu anizcita padArthakA nizcaya karAte samaya jJAna svayaM usa padArtharUpa nahIM hojAtA hai / jJAna jJAna hI rahatA hai aura para padArtha para hI rahatA hai| bhAvArtha-jisa prakAra dIpaka apanA svarUpa bhI svayaM dikhalAtA hai aura sAtha hI itara ghaTapaTAdi padArthoMko bhI dikhalAtA hai| usI prakAra jJAna bhI apane svarUpakA bhI bodha karAtA hai sAtha hI para padArthoMkA bhI bodha karAtA hai / parantu para padArthakA bodha karAte samaya vaha jJAna svayaM para padArtha rUpa nahIM hai vaha padArthAkAra hote hue bhI apane hI svarUpameM hai| padArthAkAra honA jJAnakA nija svarUpa hai| - 0 15 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pnycaadhyaayii| [ dUsarA svArtha, parArthameM bheda-- svArtho vai jJAnamAtrasya jJAnamekaM guNazcitaH / parArthassvArthasambandhI guNAH zeSe sukhAdayaH / / 398 // artha-jJAna-svArtha parArtha donoMkA nizcaya karAtA hai, yahAM para jJAnakA svArtha to kyA hai, aura parArtha kyA hai ? ise hI batalAte haiM apane svarUpa jo padArtha hai vahI svArtha hai / apane svarUpa padArtha jJAnakA jJAna hI hai| AtmAkA jJAna rUpa jo guNa hai vahI jJAna guNa, jJAnakA svArtha hai / bAkI saba parArtha haiM / para svarUpa jo padArtha hai vaha parArtha hai / para svarUpa padArtha jJAnase para hI hogA / parantu parArtha bhI svArtha-jJAnase sambandha rakhane vAlA hai / isaliye AtmAmeM jitane bhI sukhAdika ananta guNa haiM sabhI jJAnake pharArtha haiM, parantu ve satra jJAnase sambandha avazya rakhate haiN| - bhAvArtha-jJAna apane svarUpakA nizcAyaka hai aura itara jitane bhI AtmIka guNa haiM unakA bhI nizcAyaka hai / isaliye jJAna, svArtha, parArtha donoMkA nizcAyaka hai| itanA vizeSa hai ki jJAna ghaTapaTAdi para padArthoMkA bhI nizcAyaka hai parantu vaha ghaTapaTAdise sarvathA bhinna hai| kintu sukhAdi guNoMse sarvathA bhinna nahIM hai| sukhAdikake sAtha jJAnakA tAdAtmya sambandha hai to bhI jJAna guNa bhinna hai aura anya ananta guNa bhinna haiM / ___ guNa sabhI jude 2 haiM--- tadyathA sukhaduHkhAdibhAvo jIvaguNaH svayam / jJAnaM tavedakaM nUnaM nAjjJAnaM sukhAdimat // 399 // artha- sukha duHkhAdi bhAva, jIvake hI guNa haiM, jJAna una sabakA jAnanevAlA hai| parantu vaha sukhAdi rUpa svayaM nahIM hai| bhAvArtha-ananta guNoMkA tAdAtmya hote hue bhI bhinna2 kAryoMkI apekSAse sabhI guNa bhinnara haiM, parantu itara guNoMse jJAna guNa vizeSa hai / aura muNa nirvikalpaka (sva-parA'vedaka) haiM aura jJAna guNa savikalpaka (sva-paravedaka ) hai| samyagdarzana vacanake agocara haisamyaktvaM vastutaH sUkSmamasti vAcAmagocaram / tasmAdvaktuM ca zrotuM ca nAdhikArI vidhikramAt // 400 // artha-samyagdarzana vAstavameM AtmAkA sUkSma guNa hai, vaha vacanoMke gocara nahIM hai arthAt vacanoM dvArA hama use nahIM kaha sakte / isaliye usake kahane sunaneke liye vidhikramase koI adhikArI nahIM hosktaa| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ man adhyaay| subodhinI TIkA / phira samyaktva kaise jAnA jAya?prasiddha jJAnamekaikaM sAdhanAdividhau citH| svAnubhUtyekahetuzca tasmAttatparamaM padam // 401 // artha-vasa AtmAkA eka jJAna guNa hI prasiddha hai jo ki haraeka padArthakI siddhi karAtA hai / samyagdarzanake jAnaneke liye svAnubhUti hI eka hetu hai, isaliye vahI sarvotkRSTa vastu hai| ___ svAnubhUtikA svarUpa-- tatrApyAtmAnubhUtiH sA viziSTaM jnyaanmaatmnH| smyktvenaavinaabhuutmnvyaavytirektH||402|| artha-vaha AtmAnubhUti AtmAkA jJAnavizeSa hai, aura vaha jJAnavizeSa, samyagdarzanake sAtha anvaya aura vyatireka donoMse avinAbhAva rakhatA hai| bhAvArtha--jo jisake hone para hotA hai use anvaya kahate haiM aura jo jisake nahIM hone para nahIM hotA hai use vyatireka kahate haiM / samyagdarzanake pragaTa hone para hI AtmAmeM zuddha anubhava ( svAnubhUti ) hotA hai, vinA samyagdarzanake zuddhAnubhava nahIM hotA / isaliye svAnubhUti (zuddha) kA samyagdarzanake sAtha sarvathA avinAbhAva ( sahabhAva ) hai| . samyaktvake kahanekI yogyatAtato'sti yogyatA vaktaM vyApteH saddhAvatastayoH / samyaktvaM svAnubhUtiH syAtsAcecchuDanayAtmikA // 403 // artha--samyaktva aura svAnubhUtikI jaba sAtha 2 vyApti ( sahabhAvIpanA ) hai to phira samyagdarzana bhI rUpAntarase kahane yogya ho jAtA hai / yaha kahA jA saktA hai ki svAnubhUti hI samyaktva hai, parantu vaha svAnubhUti zuddha naya svarUpa ho to| bhAvArtha-jaba AtmAmeM zuddha svAnubhUti ho jAtI hai taba usake dvArA usake avinAbhAvI samyagdarzanakI uddhRtikA bodha ho jAtA hai| isI liye zuddha svAnubhUtiko hI samyaktva kaha diyA gayA hai| vyAtibheda-- kizcAsti viSamavyAptiH smyktvaanubhvddhyoH| nopayoge samavyAptirasti labdhividhau tu sA // 404 // artha-vizeSa itanA hai ki sabhyagdarzana aura svAnubhava ina donoMmeM viSama vyApti hai kyoMki upayogAvasthAmeM saMmavyApti nahIM ho saktI / parantu labdhi rUpa jJAnake sAtha to samyaktvakI samavyApti hai| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadhyAya / [ dUsarI 116 ] bhAvArtha - jo vyApti donoM taraphase hotI hai use samavyApti kahate haiM / jaise jahAM 2 acetanapanA hai vahAM 2 jar3apanA hai / aura jahAM 2 jar3apanA hai vahAM 2 acetanapanA hai / tathA eka tarapha se hI sambandha rakhatI hai vaha viSamavyApti kahalAtI hai / jaise- jahAM 2 " dhUMA hotA hai vahAM 2 agni hotI hai, aura jahAM 2 agni hotI hai vahAM 2 dhUMA hotA bhI hai nahIM bhI hotA / jalate hue koyaloMmeM agni to hai parantu dhUMA nahIM hai / isaliye dhUMAkI vyApti to agnike sAtha hai arthAt dhUMA to agnike vinA nahIM rahatA / parantu agnikI dhUMeke sAtha vyApti nahIM hai / aisI vyApti ika taraphA vyApti ( viSama ) kahalAtI hai / prakRta meM svAnubhUtikI do avasthAyeM haiM eka to kSayopazama jJAna ( labdhi) rUpa avasthA dUsarI upayogAtmaka jJAna rUpa avasthA | upayogAtmaka jJAna kabhI 2 hotA hai / pratyeka samaya upayoga nahIM hotA hai parantu kSayopazama rUpa jJAna sadA rahatA hai / isaliye kSayopazamarUpa svAnubhavakI to samyaktvake sAtha samavyApti hai / samyaktvake hone para kSayopazamarUpa svAnubhava hotA hai, aura kSayopazamarUpasvAnubhava ke honepara samyaktva hotA hai / samyaktvake hone para upayogAtmaka svAnubhava ho bhI jAya aura nahIM bhI ho, niyama nahIM / hAM upayogAtmaka svAnubhavake hote hue avazya hI samyagdarzanakI prakaTatA hai isaliye yaha ciSama vyApti hai / isIkA khulAsA tadyathA svAnubhUtau vA tatkAle vA tadAtmani / astyavazpaM hi samyaktvaM yasmAtsA na vinApi tat // 405 // artha -- jisa AtmAmeM jisa kAlameM svAnubhUti hai, usa AtmAmeM usa samaya avazya hI samyaktva hai kyoMki binA samyaktvake svAnubhUti ho nahIM saktI / yadi vA sati samyaktve sa syAdvA nopayogavAn / zuddhasyAnubhavastatra labdhirUposti vastutaH // 406 // - artha -- athavA samyagdarzana ke honepara zuddhAtmAkA upayogAtmaka anubhava ho bhI, aura nahIM bhI ho / parantu samyaktvake honepara svAnubhavA''varaNa karma ( matijJAnAvaraNa ) kA kSayopazama rUpa (labdhi ) jJAna avazya hai / labdhi rUpa jJAnakA kAraNa- hetustatrApi samyaktvotpattikAlestyavazyataH / tajjJAnAvaraNasyoccairastyavasthAntaraM svataH // 407 // artha - samyaktvake hone para labdhi rUpa svAnubhUti avazya hojAtI hai aisA hone meM kAraNa bhI yahI hai ki jisa samaya samyaktvakI utpatti hotI hai, usI samaya svAnubhUtyAvaraNa karma ( matijJAnAvara vizeSa ) kI avasthA palaTa jAtI hai arthAt kSayopazama hojAtA hai / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / ] subodhinI ttiikaa| [117 chadmasthake upayoga sadA nahIM rahatA kintu labdhi rahita haiyasmAjjJAnamanityaM syAcchadmasthasyopayogavat / nityaM jJAnamachadmasthe chadmasthasya ca labdhimat // 408 // . artha--chadmastha ( alpajJa ) puruSakA upayoga ekasA nahIM rahatA, kabhI kisI padArtha viSayaka hotA hai aura kabhI kisI padArtha viSayaka hotA hai, tathA kabhI kabhI nidrAdi avasthA. oMmeM anupayogI jJAna bhI rahatA hai| isaliye chadmasthoM kA upayogAtmaka jJAna anitya hotA hai| parantu sarvajJakA upayogAtmaka jJAna sadA nitya rahatA hai| chadmasthoMkA kSayopazama ( labdhi) rUpa jJAna nitya rahatA hai| sArAMzanityaM sAmAnyamAtratvAt samyaktvaM nirvishesstH|| tatsiddhA viSamavyAptiH samyaktvAnubhavadvayoH // 409 // 'artha-samyagdarzana bhI sAmAnyarItiseM nitya hI hai isaliye samyaktva aura anubhava donoMmeM viSama vyApti hai| bhAvArtha-samyaktva nitya hai isakA Azaya yahI hai ki upayogakI taraha vaha barAbara badalatA nahIM hai tathA labdhirUpa anubhava bhI nitya hai| isaliye samyaktva aura labdhi rUpaanubhavakI to sama vyApti hai / parantu samyaktva aura upayogAtmaka-anubhavakI viSama hI vyApti hai kyoMki upayogAtmaka jJAna sadA nahIM rahatA hai| pratijJA-- api santi guNAH samyak zraddhAnAdi viklpkaaH| uddezo lakSaNaM teSAM tatparIkSAdhunocyate // 410 // artha-svAnubhUtike sAtha honevAle samyakzraddhAna Adi aura bhI bahutase guNa haiN| granthakAra kahate haiM, ki aba unakA uddezya, lakSaNa, parIkSA batalAte haiN| uddezya-- tatrodezo yathA nAma shrddaaruciprtiityH| caraNaM ca yathAmnAyamarthAttatvArthagocaram // 411 // artha-AmnAya (zAstra-paddhati )ke anusAra arthAt jIvAdi tattvoMke viSayameM zraddhA karanA, ruci karanA, pratIti karanA, AcaraNa karanA, yaha saba kathana uddezya kahalAtA hai| lakSaNatattvArthAbhimukhI buddhiH zraddhA sAtmyaM rucistathA / pratItistu tatheti syAtsvIkArazcaraNaM kriyA // 412 // Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 ] pnycaadhyaayii| [ dUsarA artha-tattvArtha ( jIvAdi tattva )ke sanmukha buddhikA honA arthAt tattvArthake jAnaneke liye udyata buddhikA honA zraddhA kahalAtI hai| aura tattvArthameM AtmIka bhAvakA honA ruci kahalAtI hai| "vaha usI prakAra hai" aisA svIkAra kasnA pratIti kahalAtI hai aura usake anukUla kriyA karanA caraNa-AcaraNa kahalAtA hai| bhAmartha-zraddhA, ruci, pratIti, aura AcAraNa (cAritra) ye cAroM hI kramase hote haiN| "tattvArSazraddhAnaM samyagdarzanam" isa sUtrameM jo zraddhAnakA lakSaNa hai, vaha isa zlokameM kahI huI zraddhAle sarvathA bhinna hai / parantu vAstavameM apekSAkRta hI bheda hai / tattvArtha zraddhAna aura pratIti, donoM eka hI bAta haiN| pratItimeM tattvArthakI svIkAratA hai aura zraddhAna bhI isIkA nAma hai ki vastuko jAna kara use usI rUpase svIkAra karanA / zraddhAnakI zraddhA pUrva paryAya hai| yahI apekSAkRta bheda hai| zraddhAdike kahane kA prayojanaarthAdAyatrikaM jJAnaM jJAnaspaivAtra ya'yAt / caraNaM vAkAyacetobhiApAraH zubhakarmasu // 413 // artha-zraddhA, ruci, pratIti, ye tInoM hI jJAna svarUpa haiM kyoMki tInoM hI jJAnakI paryAya haiM / tathA AcaraNa-cAritra-mana, vacana, kAyakA zubha kAryoM meM hone vAlA vyApAra hai| ___zraddhAdika samyagdarzanake vinA bhI hosakte haiM-- . vyastAzcaite samastA vA sadRSTalakSaNaM na vA / sapakSe vA vipakSe vA santi yahA na santi vA // 414 // artha:-zraddhA, ruci Adi cAroM hI samyagdRSTike lakSaNa ho bhI sakte haiM aura nahIM bhI hosakte / yadi ye samyagdRSTike lakSaNa hoM to bhinna bhinna avasthAmeM bhI hosakte haiM, aura samudAya avasthAmeM bhI hosakte haiN| cAhe ye samyagdRSTike sapakSameM hoM cAhe vipakSameM hoM, arthAt samyagdarzanake sAtha2 hoM athavA mithyA darzanake sAtha2 hoM kucha niyama nahIM hai| athavA zraddhAdika samyagdRSTike hoM yA na bhI hoM, aisA bhI kucha niyama nahIM hai| bhAvArtha--zraddhAdika samyagdRSTike bhI hosakte haiM aura mithyAdRSTike bhI ho sakte haiN| bhinna 2 bhI ho sake haiM aura samasta bhI ho sakte haiM / samyagdarzanake hone para ho bhI jAve aura na bhI hoM, aisA kucha bhI niyama nahIM hai / ___samyagdarzanake vinA zraddhAdika guNa nahIM haiM--- svAnubhUtiMsanAthAzcet santi zraddhAdayo gunnaaH| svAnubhUti vinA''bhAsA nArthAcchhAdayo guNAH // 415 // artha-gadi zraddhAdika guNa svAnubhUtike sAtha hoM to ve guNa ( samyagdarzanake lakSaNa) Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / ] subodhinITIkA / [119 samajhe jAte haiM aura vinA svAnubhUtike guNAmAsa samajhe jAte haiM / arthAt svAnubhUtike abhAva meM zraddhA Adika guNa nahIM samajhe jAte / sArAMza tatsyAcchra-DAdayaH sarve samyaktvaM svAnubhUtimat / na samyaktvaM tadAbhAsA mithyA zraddhAdivat svataH // 416 // artha - - isaliye Upara kahane kA yahI sArAMza hai ki zraddhA Adika cAroM hI yadi svAnubhUtike sAtha hoM to ve hI zraddhA Adika samyagdarzana samajhe jAte haiM aura yadi zraddhA Adi mithyArUpa hoM - mizrA zraddhA Adi hoM to samyaktva nahIM samajhe jAte kintu zraddhAbhAsa aura rucyAmAsa Adi samajhe jAte haiM / 1 bhavArtha -- svAnubhUti samyaktvakA avinAbhAviguNa hai / jisa prakAra avinAbhAvI hone se svAnubhUtiko hI sampagdarzana kahate haiM, usI prakAra svAnubhUtike sAtha yadi zraddhA Adika hoM to unheM bhI samyagdarzana kahanA cAhiye parantu yadi zraddhA Adika mithyAtva ke sAtha hoM to unheM samyagdarzana nahIM kahanA cAhiye kintu zraddhAbhAsa rucbhabhAsa evaM samyaktvAbhAsa samajhanA cAhiye / sAmAnya zraddhAdika bhI samyaktvake guNa nahIM haisamyaGgimithyAvizeSAbhyAM vinA zraddhAdimAtrakAH / sapakSavadvipakSepi vRttitvAdvyabhicAriNaH // 417 // artha -- jo zraddhA Adi na to samyak vizeSaNa rakhate hoM, aura na mithyA vizeSaNa hI rakhate hoM to ve sapakSakI taraha vipakSameM bhI raha sake haiM, isaliye vyabhicArI haiM / bhAvArtha- - sAmAnya zraddhA Adiko na to samyagdarzana sahita hI kaha sakte haiM aura na mithyAdarzana sahita hI kaha sakte haiN| aisI sandigdha avasthA meM ve samyak mithyA vizeSaNa rahita sAmAnya zraddhAdika mI sadoSI haiM / isIkA spaSTa kathana arthAcchDAdayaH samyagdRSTiH zraddhAdayo yatraH / mithyA zraddhAdayo mithyA nArthAcchraDAdayo yataH // 498 // artha -- arthAt zraddhAdika yadi samyakU ( yathArtha ) hoM taba to ve zraddhAdika kahalAte haiM parantu yadi zraddhAdika-miyA ( ayathArtha ) hoM taba ve zraddhAdika nahIM kahe jAte kintu mi samajhe jAte haiM / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120] pshcaadhyaayii| [ dUsarA . bhAvArtha-zraddhAdika kahanese samyak zraddhA AdikA hI bodha hotA hai| yadi samyaka na hoM to unheM zraddhAdika na kaha kara mithyA zraddhAdi kahanA caahiye| zaGkAkAra. nanu tattvaruciH zraDA zraDAmAtraikalakSaNAt / samyaG mithyAvizeSAbhyAM sA dvidhA tatkutorthataH // 419 // artha-zaGkAkAra kahatA hai ki tatvarUcikA nAma hI zraddhA hai kyoMki zraddhAkA lakSaNa zraddhAmAtra hI hai / phira vaha zraddhA, samyak zraddhA aura mithyA zraddhA aise do bheda vAlI vAstavameM kaise ho jAtI hai ? uttara-- naivaM yataH samavyAptiH zraddhA svAnubhavadvayoH / nUnaM nAnupalabdherthe zraddhA kharaviSANavat // 420 // artha--zaGkAkArakA ukta kathana ThIka nahIM hai, kyoMki zraddhA aura svAnubhUti, ina donoMmeM samavyApti hai / arthAt donoM hI sAtha honevAlI haiM isaliye anupalabdha padArthameM gadheke sIMgakI taraha zraddhA nizcayase nahIM hosaktI / vinA svArthAnubhUtiM tu yA zraddhA zrutamAtrataH / tattvArthAnugatApyarthAcchDA nAnupalabdhitaH // 421 // artha-binA svArthAnubhavake jo zraddhA kevala sunanese athavA zAstrajJAnase hI hai vaha tattvArthake anukUla hone para bhI padArthakI upalabdhi na honese zraddhA nahIM khlaatii| bhAvArtha-binA svArthAnubhUtike honevAlI zraddhA, vAstavameM zraddhA nahIM hai aura na use samyagdarzana hI kaha sakte kyoMki usameM Atmatattva viSaya nahIM par3atA hai| labdhiH syAdavizeSAdA sadasatorunmattavat / nopalabdhirihAthotsA taccheSAnupalabdhivat // 422 // artha-unmatta puruSakI taraha sat padArtha aura asat padArtha ( yathArtha ayathArtha )meM sAmAnya rItise honevAlI labdhi vAstavameM upalabdhi (prApti ) nahIM hai| kintu anupalabdhikI taraha ( ThIka padArthako viSaya na karanese ) vaha bhI anupalabdhi hI hai / niSkarSatato'sti yaugikI rUDhiH zraddhA samyaktvalakSaNam / arthAdapyaviruddhaM syAtsUktaM svAtmAnubhUtivat // 423 / / artha-isaliye yaugika rItise bhI zraddhA samyaktvakA lakSaNa hai aura rUDhise bhI samyakvakA lakSaNa hai| pahalekA yaha kathana ki jo svAnubhUti sahita hai vahI zraddhA kahalAtI hai, sarvathA ThIka aura avirodhI hai| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / ] subodhinI TIkA / samyagdRSTike aura bhI guNa-- guNAzcAnye prasiddhA ye sadRSTeH prsaadyH| karsiTyA yathAsvaM te santi samyaktvalakSamaH // 424 // artha-aura bhI prazamAdika jo samyagdRSTike prasiddha guma haiM, ve saba bAhya dRSTise hI samyaktvake lakSaNa haiN| yadi ve samyagdarzanake avinAbhAvI haiM to lakSaNa haiM, anyathA nhiiN| ___ samyagdRSTike guNoMke nAmatatrAdyaH prazamo nAma saMvegazca guNakramAt / anukampA tathAstikyaM vakSye tallakSaNaM yathA // 425 // artha-samyagdRSTikA pahalA guNa prazama hai dUsarA saMvega hai, tIsarA anukammA hai aura cauthA Astikya hai / ina cAroMkA kramase lakSaNa kahate haiN| prazamakA lakSaNaprazamI viSayeSUce vakrodhAdikeSu ca / lokAsaMkhyAtamAtreSu svarUpAcchithilaM manaH // 426 // * artha-paJcendriya sambandhI viSayoMmeM aura asaMkhyAta loka pramANa krodhAdika bhAvoMmeM svabhAvase hI manakI zithilatAkA honA prazama ( zAnti ) kahalAtA hai bhAvArtha-viSaya krodhAdikameM manakI pravRttikA na honA hI prazama hai| ___ prazamakA dUsarA lakSaNasadyaH kRtA'parAdheSu yadA jIveSu jAtucit / tadvAdhAdi vikArAya na buddhiH prazamo mataH // 427 // artha-jina jIvoMne apane sAthameM koI navIna aparAdha kiyA ho una jIvoMke viSayameM kabhI bhI mArane Adi vikArakI buddhikA na honA bhI prazama hai| bhAvArtha-aparAdhI jIvoM para kSamAbhAva rakhanA bhI prazama hai / prazama honekA kAraNahetustatrodayAbhAvaH syAdanantAnubandhinAm / api zeSakaSAyANAM nUnaM mandokyoMzataH // 428 // artha-aparAdhI jIvoM para bhI kSamAbhAva karanekI buddhi kyoM hotI haiM ? isakA kAraNa aktAnubandhi kaSAyakA udaya na honA aura apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAzyAnAvaraNa kaSAyoMkA kucha mandodaya honA hI hai / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 ] pnycaadhyaayii| [dUsarA wwwwwwwwwwwwww aura bhIArambhAdi kriyA tasya daivAdA syAdakAmataH / antaH zuddheH prasiddhatvAnna hetuH prshmkssteH||429 // artha-daivayogase (cAritra mohanIyake udayase) yadi samyagdRSTI vinA icchAke Arambha Adi kriyA bhI karai to bhI antaraMgameM zuddhatA honese vaha kriyA usake prazama guNake nAzakA kAraNa nahIM ho sktii| ___ prazama aura prazamAbhAsasamyaktvenAvinAbhUtaH prazamaH paramo guNaH / anyatra prazamammanyo'pyAbhAsaH syAttadatyayAt // 430 // artha-samyagdarzanake sAtha yadi prazama ho taba to vaha utkRSTa guNa samajhA jAtA hai aura yadi samyagdarzanake vinA hI prazama ho, to vaha prazama nahIM hai, kintu prazAmA''bhAsa aura prazama mAnanA mAtra hai / samyagdarzanake abhAvameM prazama guNa kabhI nahIM khlaataa| saMvegakA lakSaNasaMvemaH paramotsAho dharma dharmaphale citH| . sadharmeSvanurAgo pA prItirvA parameSTiSu // 431 // artha-AtmAke dharma aura dharmake phalameM pUrA utsAha honA saMvega kahalAtA hai / athavA samAna dharmiyoMmeM anurAga karanA athavA pAMcoM parameSThiyoM meM prema karanA bhI saMvega kahalAtA hai| dharma aura dharmakA phaladharmaH samyaktvamAtrAtmA zuddhasyAnubhavo'thavA / tatphalaM sukhamatyakSamakSayaM kSAyikaM ca yat // 432 // artha-samyaktvasvarUpa-AtmA hI dharma kahalAtA hai athavA zuddhAtmAkA anubhava honA hI dharma hai aura atIndriya, avinAzI kSAyika sukha hI dharmakA phala kahalAtA hai| samAna gharmiyoMmeM anurAgaitaratra punA raagstdgunnessvnuraagtH| nAtadguNe'nurAgopi tatphalasyApyalipsayA // 433 // artha--samAna dharmiyoMmeM jo prema batalAyA hai vaha kevala unake guNoMmeM anurAgabuddhise honA cAhiye / jinameM guNa nahIM hai, unameM phalakI icchA na rakhate hue bhI anurAga nahIM honA caahiye| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyaay| subodhinI ttiikaa| anurAgakA zabdArthaatrAnurAgazabdena nAbhilASo nirucyate / kintu zeSamadharmAdA nivRttistatphalAdapi // 434 // artha-yahAM para anurAga zabdase abhilASA artha nahIM lenA cAhiye kintu dUsarA hI artha lenA cAhiye arthAt guNaprema anurAga zabdakA artha hai athavA adharma aura adharmake phalase nivRtti honA bhI anurAga zabdakA artha hai| ___ aura bhIathAnurAgazabdasya vidhirvAcyo yadArthataH / prAptiH syAdupalabdhirvA zabdAzcaikArthavAcakAH // 435 // artha-jisa samaya anurAga zabdakA vidhirUpa artha karanA ho, taba prApti, upalabdhi ye saba zabda eka hI arthake vAcaka hote haiM / bhAvArtha-vidhirUpa artha karane para anurAgakA artha, guNoMkI prApti aura guNoMkI upalabdhi samajhanA cAhiye / AzaGkAnacA'zaGkayaM niSiddhaH syAdabhilASo bhogeSvalam / zuddhopalabdhimAtrepi hi yo bhogAbhilASavAn // 436 // * artha-aisI AzaGkA nahIM karanA cAhiye ki abhilASAkA niSedha kevala bhogoMke viSayameM hI kahAgayA hai| zuddhopalabdhi hone para bhI jo bhogoMmeM abhilASA rakhatA ho usIkI abhilASAkA niSedha kiyA gayA hai, aisA bhI nahIM samajhanA caahiye| abhilASAmAtra niSiddha haiarthAtsarvobhilASaH syAdajJAnaM viparyayAt / nyAyAdalabdhatattvArthoM labdhaM kAmo na labdhimAn // 437 // artha-sabhI abhilASAyeM ajJAnarUpa (burI) haiM kyoMki sabhI mithyAtvase hotI haiN| nyAyase yaha bAta siddha hai ki jisane tattvArthako nahIM jAnA hai use cAhanekI icchA hone para bhI padArtha nahIM milatA hai| aura bhImithyA sarvobhilASaH syAnmithyAkarmodayAtparam / svArthasArthakriyAsiddhau nAlaM pratyakSato ytH|| 438 // artha-sampUrNa abhilASAyeM mithyA haiN| kyoMki sabhI mithyAtvakarmake udayase honevAlI haiN| tathA koI bhI abhilASAM apane abhISTa kriyAkI siddhi karAnemeM samartha nahIM hai kyoMki yaha bAta pratyakSa hai| Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pnycaadhyaayii|. [ dUsarA abhilASAmeM abhISTakI siddhikA abhAvakvacittasyApi sadbhAve nessttsiddhirhetutH| ... abhilASasyApyasadbhAve sveSTasiddhizca hetutaH // 439 // artha-kahIM para abhilASAke hone para bhI binA kAraNa iSTa siddhi nahIM hotI hai| aura kahIM para abhilASAke na hone para bhI, kAraNa milane para apane abhISTakI siddhi hojAtI hai / dRSTAnta-- yazaHzrIsutamitrAdi sarva kAmayate jagat / nAsya lAbho'bhilASepi vinA puNyodayAtsataH // 440 // artha-yaza, lakSmI, putra, mitra Adikako sabhI jagat cAhatA hai parantu usakI abhilASA hone para bhI binA puNyodayake koI vastu nahIM mila sktii| aura bhIjarAmRtyudaridrAdi nahi kAmayate jagat / tatsaMyogo valAdasti satastatrA'zubhodayAt // 441 // artha-bur3hApA, mRtyu, daridratA Adiko koI bhI AdamI nahIM cAhatA hai parantu binA cAhane para bhI azubha karmake udayase bur3hApA AdikA saMyoga avazya ho hI jAtA hai| vidhi aura niSedha-- saMvego vidhirUpaH syAniSedhazca niSedhanAt / syAdvivakSAvazAdvaitaM nArthAdarthAntaraM tayoH // 442 // artha-saMvega kahIM vidhirUpa bhI hotA hai aura niSedha karanese niSedharUpa bhI hotA hai| jaisI vivakSA ( vaktAke kahanekI icchA ) hotI hai, vaisA hI vidhi yA niSedharUpa artha le liyA jAtA hai / vidhi aura niSedha, donoMmeM bheda nahIM hai, donoMkA prayojana eka hI hai| saMvegakA lakSaNatyAgaH sarvAbhilASasya nirvedo lakSaNAttathA / sa saMvegothavA dharmaH sAbhilASo na dharmavAn // 443 // artha-sampUrNa abhilASAoMkA tyAga karanA athavA vairAgya ( saMsArase ) dhAraNa karanA saMvega hai aura usIkA nAma dharma hai| kyoMki jisake abhilASA pAI jAtI hai vaha dharmadhArI kabhI nahIM hosktaa| kintunApi dharmaH kriyAmAtraM mithyAdRSTerihArthataH / nityaM rAgAdisadbhAvAta pratyutA'dharma eva saH // 444 // Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / ] subodhinI TIkA / [ 125 artha - kriyAmAtrako dharma nahIM kahate haiM / mithyAdRSTi puruSake sadA rAgAdibhAvakA sadbhAva honese usakI kriyAko vAstava meM adharma hI kahanA cAhiye / rAgI aura vairAgI - nityaM rAgI kudRSTiH syAnna syAtkacidarAgavAn / astarAgo'sti sadRSTirnityaM vA syAnna rAgavAn // 445 // artha - mithyAdRSTi puruSa sadA rAgI hai, vaha kahIM bhI rAga rahita nahIM hotA parantu samyagdRSTikA rAga naSTa hojAtA hai / vaha rAgI nahIM hai, kintu vairAgI hai / anukampAkA lakSaNa --- anukampA kriyA jJeyA sarvasatveSvasugrahaH / maitrI bhAvo'tha mAdhyasthaM naiHzalyaM vairavarjanAt // 446 // artha - sampUrNa prANiyoM meM upakAra buddhi rakhanA anukampA (dayA) kahalAtI hai athavA sampUrNa jIvoM meM maitrI bhAva rakhanA bhI anukampA hai / athavA dveSabuddhiko chor3akara madhyamavRtti dhAraNa karanA bhI anukampA hai / athavA zatrutA choDa denese sampUrNa jImeM zalya rahita (niSkaSAya) ho jAnA bhI anukampA hai / anukampAke honekA kAraNa dRGmohAnudayastatra heturvAcyo'sti kevalam / mithyAjJAnaM vinA na syAdvairabhAvaH kazcidyataH // 447 // artha- sampUrNa jIvoMmeM dayArUpa pariNAma hone meM kAraNa kevala darzanamohanIya udayakA na honA hI hai / kyoMki mithyA jJAnako chor3akara kahIM bhI vairabhAva nahIM hotA hai / bhAvArtha - jJAna, darzanakA avinAbhAvI hai / jaisA darzana hotA hai, vaisA hI jJAna hojAtA hai | darzanameM samyak vizeSaNa laganese jJAna bhI samyagjJAna hojAtA hai, aura darzanameM mithyA vizeSaNa laganese jJAna bhI mithyA jJAna hojAtA hai | darzanamohanIya, samyagdarzana ko naSTa kara mithyAdarzana banA detA hai / usa samaya jJAna bhI ulTA hI viSaya karane lagatA hai / jisa samaya AtmAmeM mithyA jJAna hotA hai, usI samaya jIvoMmeM vairabhAva hone lagatA hai, aisA vairabhAva mithyAdRSTimeM hI pAyA jAtA haiM / 1 mithyA jJAna mithyA yatvarataH svasya svasmAdvA parajanminAm / icchesa sukhaduHkhAdi mRtyurvA jIvitaM manAk // 448 / / arthAt -- dUsare jIvoM meM sukhaduHkhAdika athavA jInA maranA dekha kara, unase apane meM Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ www 126 ] pshcaadhyaayii| [ dUsarI una bAtoMkI cAhanA karanA athavA apanemeM ina bAtoMko hotI huI dekha kara, apanese para puruSoM ke liye icchA karanA, yaha saba mithyA hai| ____ bhAvArtha-isa zlokakA aisA bhI Azaya hai ki jaba dUsaroM se apanemeM aura apanese dUsaroM meM sukha duHkhAdi honekI icchA karatA hai taba apanemeM duHkhAdikake hone para, unake hone meM parako kAraNa samajhatA hai, isaliye usase vairabhAva karane lagatA hai| isI kAraNa zatru mitrakI kalpanA bhI anya jIvoMmeM karane lagatA hai parantu yaha isakI ajJatA hai| saMsArameM koI kisIkA zatru mitra nahIM hai| yadi vAstavameM koI jIvakA zatru hai to karma hai, mitra hai to dharma hai, anya saba kalpanA mAtra hai| mithyAdRSTike vicAraasti yasyaitadajJAnaM mithyAdRSTiH sa zalyavAn / ajJAnAddhantukAmopi kSamo hantuM na cA'param // 449 // artha-jisa puruSake Upara kahA huA ajJAna hai, vahI mithyAdRSTi hai aura vahI zalyavAlA hai / ajJAnase vaha dUsareko mAranA cAhatA hai, parantu vaha use mAranemeM samartha nahIM hai| anukampAke bhedasamatA sarvabhUteSu yAnukampA paratra saa| arthataH svAnukampA syAcchalyavacchalya varjanAt // 450 // artha-anukampA do prakArakI hai| eka parA'nukampA, dUsara, svAnukampA / samagra jIvoMmeM samatAbhAva dhAraNa karanA parameM anukampA kahalAtI hai aura kAMTekI taraha cubhanevAlI zalyakA tyAga karadenA svA'nukampA kahalAtI hai| vAstavameM svAnukampA hI pradhAna hai| pradhAnatAmeM kAraNarAgAdyazuddhabhAvAnAM sadbhAve bandha eva hi / na bandhastadasadbhAve tadvidheyA kRpA''tmani // 451 // artha-rAgAdika azuddha bhAvoMke rahate hue bandha hI nizcayase hotA hai aura unake nahIM hone para bandha nahIM hotA / isakiye ( jisase vaira bhAvakA kAraNa bandha hI na hove ) aisI kRpA AtmAmeM avazya karanI cAhiye / __ AstikyakA lakSaNaAstikyaM tattvasadbhAve svataH siddhe vinishcitiH| dharme hetau ca dharmasya phale cA''tmAdi dharmavat // 452 // .... artha-svataHsiddha ( apane Apa siddha ) tattvoMke sadbhAvameM, dharmameM, dharmake kAraNameM, Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / subodhinI ttiikaa| [ 127 dharmake phalameM, nizcayabuddhi vizvAsabuddhi rakhanA, isIkA nAma Astikya hai| jisa prakAra AsmA Adi padArthoke dharma haiM usI prakAra unameM yathArtha vizvastabuddhi rakhanA hI Astikya hai| jIvameM astikyaastyAtmA jIvasaMjJo yaH svataH siddhopyamUrtimAn / cetanaH syAdajIvastu yAvAnapyastyacetanaH // 453 // artha-jisakI jIva saMjJA hai vahI AtmA hai, AtmA svataHsiddha hai amUrta hai aura cetana hai tathA jitanA bhI ajIva hai vaha saba acetana hai| ___ AtmA hI kartA, bhoktA aura mokSAdhikArI haiastyAtmA'nAdito baddhaH karmabhiH kaarmnnaatmkaiH| kartA bhoktA ca teSAM hi tatkSayAnmokSabhAgbhavet // 454 // artha--kArmANavargaNAse bane hue karmose yaha AtmA anAdikAlase ba~dhA huA hai aura unhIM karmoMkA kartA hai tathA unhIMkA bhoktA hai aura unhIM karmoMke kSaya honese mokSakA adhikArI ho jAtA hai| ___ asti puNyaM ca pApaM ca tahetustatphalaM ca vai / AsravAdyAstathA santi tasya saMsAriNo'nizam // 455 // artha-usa saMsArI jIvake una karmoMke nimittase nirantara puNya aura pApa tathA unakA phala hotA rahatA hai| usI prakAra Asrava, bandha, saMvara, nirjarA bhI hote haiN| apyevaM paryayAdezAdvandho mokSazca tatphalam / atha zuddhanayAdezAcchuDaH sarvopi sarvadA // 456 // artha--yaha AtmA paryAyadRSTise baMdhA huA hai aura usI paryAyadRSTise mukta bhI hotA hai, tathA unake phaloMkA bhoktA bhI hai, parantu zuddha dravyArthika dRSTise sabhI AtmAeM sadA zuddha haiM arthAt na bandha hai aura na mokSa hai| jIvakA svarUpatatrAyaM jIvamaMjJo yaH svasaMvedyazcidAtmakaH / sohamanye tu rAgAdyA heyAH paugalikA amI // 457 // artha--jo yaha jIvasaMjJAdhArI AtmA hai vaha svasaMvedya ( apane Apako Apa hI jAnanevAlA) hai, jJAnavAna hai aura vahI "sohaM" hai arthAt usI jJAnadhArI jIvAtmAmeM "vaha maiM hUM" aisI buddhi hotI hai| bAkI jitane bhI rAgAdika pudgala haiM ve sabhI tyAgane yogya haiN| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128] pnycaadhyaayii| [ dUsarA sArAMza-- ityAyanAdijIvAdi vastujAtaM yato'khilamU / nizcayavyavahArAbhyAM AstikyaM tattathAmatiH // 458 // artha-isa prakAra anAdi kAlase calA AyA jitanA bhI jIvAdika vastu samUha hai, samI nizcaya aura vyavahArase bhinna bhinna svarUpako liye hue hai| usameM vaisI hI buddhi rakhanA jaisA ki vaha hai, isIkA nAma Astikya hai| samyak aura mithyA AstikyasamyaktvenAvinAbhUtasvAnubhUtyaikalakSaNam / AstikyaM nAma samyaktvaM mithyAstikyaM tato'nyathA // 459 // artha-samyagdarzanakI avinAbhAvinI svAnubhUtike sAtha honevAlA jo Astikya hai vahI samyak astikya hai athavA samyaktva hai| usase viparIta (svAnubhUtike abhAvameM honevAlA ) jo astikya hai vaha mithyA-Astikya hai athavA mithyAttva hai| zaGkAkArananu vai kevalajJAmamekaM pratyakSamarthataH / na pratyakSaM kadAcittaccheSajJAnacatuSTayam // 460 // yadi vA dezato'dhyakSamAkSyaM svAtmasukhAdivat / svasaMvedanapratyakSamAstikyaM tatkutIrthataH // 461 // artha-zaGkAkAra kahatA hai ki vAstavameM eka kevalajJAna hI pratyakSa hai bAkIke cAroM hI jJAna pratyakSa nahIM haiM / ve sadA parokSa hI rahate hai ? athavA indriyajanya jJAna bhI yadi eka deza pratyakSa hai, jisa prakAra ki sukhakA mAnasika pratyakSa hotA hai / to vAstavameM Astikya svasaMvedana pratyakSa kaise ho saktA hai ? uttara-- satyamAdyavayaM jJAnaM parokSaM parasaMvidi / pratyakSaM svAnubhUtau tu dRGmohopazamAditaH // 462 // artha-yaha bAta ThIka hai ki Adike donoM jJAna (mati-zruta ) parokSa haiM parantu ve phara- padArthakA jJAna karanemeM hI parokSa haiM, svAtmAnubhava karanemeM ve bhI pratyakSa haiN| kyoMki svAtmAnubhava darzanamohanIya karmake upazama, kSaya, kSayopazamase hotA hai| darzanamohanIya karma hI svAnubhUtike pratyakSa hone meM bAdhaka hai aura usakA abhAva hI sAdhaka hai| Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ~ ~ ~ ~ ~ adhyAya / ] subodhinI TIkA / svAnubhava rUpa Astikya parama guNa haisvAtmAnubhUtimAtraM syAdAstikyaM paramo guNaH / bhavenmA vA paradravye jJAnamAtraM paratvataH // 463 // artha-svAtmAnubhava svarUpa jo Astivaya hai vahI parama guNa hai| vaha Astikya para dravyameM ho, cAhe na ho / para padArtha, para hai, isaliye usakA pratyakSa na hokara kevala, jJAnamAtra hI hotA hai| api tatra parokSattve jIvAdau paravastuni / gADhaM pratItirasyA'sti yathA samyagdRgAtmanaH // 464 // artha-yadyApi svAnubhava-AstikyavAle puruSake jIvAdika para padArtha parokSa haiN| tathApi usake una padArthoM meM gAr3ha pratIti hai| jisa prakAra-samyagdRSTikI apanI AtmAmeM gAr3ha pratIti hai, usI prakAra anya parokSa padArthoM meM bhI gAr3ha pratIti hai| parantu. na tathAsti pratItirvA cAsti mithyAdRzaH sphuTam / * dRGmohasyodayAttatra bhrAntedRGmohato'nizam // 465 // artha-parantu vaisI pratIti mithyAdRSTike kabhI nahIM hotii| kyoMki usake darzanamohanIyakA udaya hai / darzanamohanIyake nimittase nirantara mithyAdRSTiko padArthoMmeM bhrama-buddhi rahA karatI hai| niSkarSatataH siDamidaM samyak yuktisvAnubhavAgamAt / samyaktvenAvinAbhUtamastyAstikyaM guNo mahAn // 466 // artha-isaliye yaha vAta-yukti, svAnubhava aura Agamase bhalI bhAMti siddha hocukI ki samyagdarzanake sAtha honevAlA jo Astikya hai vahI mahAn guNa hai / granthAntarameM samyaktvake ATha guNa bhI batalAye haiM / ve nIce likhe jAte haiM granthAntara*saMveo Nivveo jiMdaNagaruhA ya uvasamo bhttii| vacchallaM aNukaMpA aguNA huMti sammatte // 4 // artha-saMvega, nirvega, nindA, gardA, upazama, bhakti, vAtsalya, anukampA ye ATha guNa samyaktva hone para hote haiN| *yaha gAthA paJcadhyAya meM kSepaka rUpase AI hai / u0 17 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pnycaadhyaayii| / dasarA ye upalakSaNa haiMuktagAthArthasUtrepi prazamAdicatuSTayam / / nAtiriktaM yatostyatra lakSaNasyopalakSaNam // 467 // artha-Upara kahe hue gAthA-sUtrameM bhI prazama, saMvegAdika cAroM hI Agaye haiN| ye sabhI paJcAdhyAyImeM kahe hue prazamAdika cAroMse bhinna nahIM haiN| kintu koI lakSaNa rUpase kahe gaye haiM, aura koI upalakSaNa ( lakSaNakA lakSaNa ) rUpase kahe gaye haiM arthAt granthAntarameM aura isa kathanameM koI bheda nahIM hai| donoM eka hI vAtako kahane vAle haiN| upalakSaNakA lakSaNaastyupalakSaNaM yattallakSaNasyApi lakSaNam / tattathA'syAdilakSyasya lakSaNaM cotsarasya tat // 468 // . artha-lakSaNake lakSaNako upalakSaNa kahate haiM arthAt kisI vastukA eka lakSaNa kahAjAya, phira usa lakSaNakA lakSaNa kahAjAya, isIkA nAma ( jo duvArA kahA gayA hai ) upalakSaNa hai| jo pahale lakSya ( jisakA lakSaNa kiyAjAya use lakSya kahate hai ) kA lakSaNa hai vahI Age vAlekA upalakSaNa hai| prakRtameMyathA samyaktvabhAvasya saMvego lakSaNaM gunnH| / saco'palakSyate bhaktivAtsalyenA'thavAhatAm // 469 // artha-jisa prakAra samyagdarzanakA saMvega guNa lakSaNa hai, vahI saMvegaguNa arahantoMkI bhakti athavA vAtsalyakA upalakSaNa ho jAtA hai| __ bhakti aura vAtsalyakA svarUpatatra bhaktiranauddhatyaM vAgvapuzcetasAM zamAt / vAtsalyaM tadguNotkarSahetave sodyataM mnH||470|| artha-mana, vacana, kAyakI zAntise uddhattAkA nahIM honA hI bhakti hai| arthAt kisIke prati mana, vacana, kAya dvArA kisI prakArakI uddhattA pragaTa nahIM karanA hI usIkI bhakti hai aura kisIke guNotkarSakI prAptike liye manameM ullAsa honA hI usake prati vAtsalya kahalAtA hai| bhaktirvA nAma vAtsalyaM na syaatsNvegmntraa| sa saMvego dRzo lakSma dvAvetAvupalakSaNam // 471 // artha-bhakti athavA vAtsalya saMvegake vinA nahIM ho sakte, vaha saMvega samyagdarzanakA lakSaNa hai aura ye donoM ( bhakti vAtsalya ) upalakSaNa haiN| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : adhyAya / ] subodhiniittiikaa| 131 prazama dRGmohasyodayAbhAvAt prasiddhaH prazamo gunnH| tatrAbhivyaJjakaM vAdyAnindanaM cApi garhaNam // 472 // artha--darzanamohanIya karmake udayakA abhAva honese prazama guNa hotA hai yaha prasiddha hai| usI prazama guNakA bAhya-vyaMjaka (batAnevAlA) niMdana hai, aura usIkA garhaNa hai arthAt nindana aura garhaNase prazama guNa jAnA jAtA hai / nindana-- nindanaM latra durSArarAgAdau duSTakamaNi / pazcAttApakaro bandho nA'pekSyo nApyupekSitaH // 473 // artha- kaThinatAse dUra karane yogya jo rAgAdi duSTa karma haiM unake viSayameM aisA vicAra karanA ki inake honepara pazcAttApakArI bandha hotA hai / vaha na to apekSaNIya hai aura na upekSaNIya hai arthAt rAgAdiko bandhakA kAraNa samajhakara unake viSayameM rAgabuddhiko dUra kara unheM haTAnekA prayatna karanA cAhiye isIkA nAma niMdana hai| garhaNagarhaNaM tatparityAgaH pshcgutmsaakssikH| niSpramAdatayA nUnaM zaktitaH karmahAnaye // 474 // artha-paJcaguruoMkI sAkSIse karmokA nAza karaneke liye zaktipUrvaka pramAda rahita hokara usa rAgakA tyAga karanA-garhaNa kahalAtA haiN| arthAdetavyaM sUktaM samyaktvasyopalakSaNama / prazamasya kraayaannaamnudrekaa'vishesstH|| 475 // artha-kaSAyoMke anudayase honevAle prazama guNa-lakSaNakA dhArI jo samyaktva hai usake ye donoM upalakSaNa haiM / ina donoM (nindana-garhaNa)kA svarUpa Upara acchI taraha kahA jAcukA hai| granthakArakI laghutA-- zeSamuktaM yathAmnAyAt jJAtavyaM paramAgamAt / AgamAbdheH paraM pAraM mAdRgmantuM kSamaH katham // 476 // artha-bAkIkA jo kathana hai, vaha nirdiSTa paddhatike anusAra arthAt paramparAse Aye hue paramAgama (zAstra )se jAnanA cAhiye / Agama rUpI samudrakA pAra bahuta lambA hai, isaliye usake pAra jAneke liye hama sarIkhe kaise tayAra hosakte haiM ? Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 ] paJcAdhyAyI / [ dUsarA zaGkAkAra nanu taddarzanasyaitallakSyasyasyAdazeSataH / kimathAstyaparaM kiJcillakSaNaM tadvadAdyanaH // 477 // artha - zaGkAkAra kahatA hai ki samyagdarzanakA sampUrNa lakSaNa itanA hI hai ki aura bhI koI lakSaNa hai ? yadi hai to Aja hamase kahiye ? uttara samyagdarzanamaSTAGgamasti siddhaM jagatraye / lakSaNaM ca guNazcAGgaM zabdAcaikArthavAcakAH // 478 // artha -- samyagdarzana ke saba jagaha ATha aMga prasiddha haiM / tathA lakSaNa, guNa, aMga ye sabhI zabda eka artha hI kahane vAle haiM / AThoM aGgoM ke nAma niHzaGkitaM yathA nAma niSkAMkSitamataH param / vicikitsAvarje cApi tathA dRSTeramUr3hatA // 479 // upabRMhaNanAmA ca susthitIkaraNaM tathA vAtsalyaM ca yathAmnAyAd guNopyasti prabhAvanA // 780 // artha -- niHzaGkita, niHkAMkSita, nirvicikitsA, amUDhadRSTi, upabRMhaNa, sthitikaraNa, vAtsalya aura prabhAvanA ye ATha aMga kamase paramparA - Agata haiM / niHzaMkita guNakA lakSaNa -- zaGkA bhIH sAdhvasaM bhItirbhayamekAbhidhA amI / tasya niSkrAntito jAto bhAvo niHzaGkito'rthataH // 481 // artha -- zaMkA, bhI, sAdhvasa, bhIti, bhaya ye sabhI zabda eka arthake vAcaka haiM / usa zaMkA athavA bhayase rahita jo AtmAkA pariNAma hai, vahI vAstava meM niHzaMkita bhAva kahalAtA hai| niHzaMkita bhAva arthavazAdatra sUtre zaMkA na syAnmanISiNAm / sUkSmAntaritadUrArthAH syustadAstikyagocarAH // 482 // artha -- jaina siddhAnta meM ( kisI sUtra meM ) prayojana vaza buddhimAnoMko zaMkA nahIM karanA caahiye| jo padArtha sUkSma haiM, jo antaravAle haiM, arthAt jo bIcameM aneka vyavadhAna honese dRSTigata nahIM hai aura jo kAlakI apekSA bahuta dUra haiM, ve saba niHzaGkarItise Astikya gocara (dRDha - buddhigata) hone cAhiye / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / ] subodhinI ttiikaa| bhAvArtha-jo 2 padArtha hamAre sAmane nahIM haiM, una padArthoM meM apanI alpajJatAke kAraNa hama zaMkA karane lagate haiM aura isI liye sarvajJakathita--AgamameM azraddhA kara baiThate haiN| parantu aisA karanA nitAnta bhUla hai / aisA karanese hama svayaM AtmAko Thagate haiM tathA dUsaroMko hAni pahuMcAte haiM / yaha kyA nAsamajhI nahIM hai ki jo padArtha hamAre dRSTigata nahIM haiM, athavA jo hamArI buddhise bAhara haiM ve haiM hI nahIM / yadi vizeSa buddhimAna haiM to hameM nirNaya karanekA prayatna karanA cAhiye anyathA AjJA pramANa hI grahaNa karanA cAhiye / yathA ___ sUkSma jinoditaM tattvaM hetubhirnaiva hanyate / AjJA siddhaM ca tandrAhyaM nAnyathAvAdino jinAH // . artha-jinendra bhagavAnse kahA huA padArtha sUkSma hai usa tattvakA hetuoMdvArA khaNDana nahIM ho saktA, isa liye AjJA pramANa hI use grahaNa karanA cAhiye / jinendra deva (sarvajJa vItarAgI ) anyathAvAdI nahIM hai| uparyukta kathanAnusAra dRr3hapratIti karanA hI samyagdarzanakA cinha hai| sUkSma padArthatatra dharmAdayaH sUkSmAH sUkSmAH kAlANavo'NavaH asti sUkSmattvameteSAM liGgasyA:radarzanAt // 483 // artha-dharma dravya, Adika padArtha sUkSma haiM, kAlANu bhI sUkSma haiM aura pudgala --paramANu bhI sUkSma haiM / inakA hetu [ jatalAnevAlA koI cinha (hetu; ] indriyoMse nahIM dIkhatA isaliye ye sUkSma haiN| antarita aura dUrArthaantaritA yathA dviipsrinnaathngaadhipaaH| dUrArthA bhAvinotItA rAmarAvaNacakriNaH // 484 // artha-dvIpa, samudra, parvata Adi padArtha aMtarita haiM kyoMki inake bIcameM bahutasI cIjeM AgaI haiM isaliye ye dIkha nahIM sakate / tathA rAma, rAvaNa, cakravartI ( balabhadra ardhacakrI cakrI ) jo ho gaye haiM aura jo hone vAle haiM ve dUrArtha ( dUravartI padArtha ) kahalAte haiN| mithyAhISTa sadA saMdigdha hI rahatA haina syAnmithyAdRzo jJAnameteSAM kApyasaMzayam / saMzayasyAdihetorva dRGmohasyodayAtsataH // 485 // artha----ina sUkSma, aMtarita aura dUravartI padArthoMkA saMzaya rahita jJAna mithyAdRSTiko kabhI nahIM hosaktA kyoMki saMzayakA mUla kAraNa darzanamohanIyakA udaya hai aura vaha usake maujUda hai| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pshcaadhyaayii| [ dUsarA AzaGkAnavAzaGkayaM parokSAste sadRSTamocarAH kutH| vaiH saha sannikarSasya sAkSakasyApyasaMbhavAt / / 486 // artha-ve parokSa padArtha samyagdRSTike viSaya kaise ho sakate haiM ? kyoMki unake sAtha indriyoMkA sambandha hI asaMbhava hai ? aisI AzaMkA nahIM karanA cAhiye / kyoMki-- asti tatrApi samyaktvamAhAtmyaM dRzyate mahat / yadasya jagato jJAnamastyAstikyapurassaram // 487 // artha-parokSa padArthoke bodha karanemeM bhI samyagdarzanakA bar3A bhArI mAhAtmya hai / myAdRSTiko isa jagatkA jJAna Astikya-buddhi pUrvaka lejAtA hai| svabhAva-- nAsaMbhavamidaM yasmAt svabhAvo'tarkagocaraH / ativAgatizayaH sarvo yoginAM yogazaktivat // 488 // artha-samyagdRSTI Astikya buddhipUrvaka jagatabharakA jJAna kara letA hai, yaha bAta asaMbhava nahIM hai / kyoMki samyagdarzanakA svabhAva hI aisA hai / svabhAvameM tarkagA ho nahIM saktI, yogiyoMkI yogazaktikI taraha yaha saba atizaya bacanoMse bAhara hai| bhAvArtha-jisa prakAra agnikI uSNatAmeM tarkaNA karanA " agni garama kyoM hai " vyartha hai, kyoMki agnikA svabhAva hI aisA hai| kisIke svabhAva meM kyA sarka vitarka kI jAya, yaha eka svAbhAvika bAta hai| isI prakAra samyagdarzanakA svabhAva hI aisA hai ki usakI buddhimeM yathArtha padArtha, Astikya purassara hI sthAna pAjAte haiN| jisa prakAra yogiyoMkI yogazaktikA dUsaroMko patA nahIM calatA ki usakA kahAM taka mAhAtmya hai, usI prakAra samyagdarzanakA pAhAtmya bhI mithyAdRSTikI samajhameM nahIM aasktaa| samyagdRSTikA anubhavaasti cAtmaparicchedi jJAnaM samyamhagAtmanaH / svasaMvedanapratyakSaM zuddhaM siddhAspadopamam // 489 // artha-AtmAkA anubhava karAnevAlA jJAna samyagdRSTiko hai / samyagdRSTikA svasaMvedana pratyakSa zuddha hai aura siddhoMkI upamAvAlA hai| anubhavakI yogyatAyatrAnubhUyamAnepi sarvairAdhAlamAtmani / mithyAkarmavipAkAdai nAnubhUtiH zarIriNAm // 490 // Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / ] subodhinI ttiikaa| [136 artha-bAlakase lekara sabhIko usa zuddhAtmAkA anubhava hosaktA hai| parantu mithyA karmake udayase jIvoMko anubhava nahIM hotA hai / bhAvArtha-zuddhAtmavedana zakti sabhI AtmAoMmeM anubhUyamAna ( anubhava hone yogya ) hai / parantu mithyAtvake udayase jIvoMmeM usakA anubhava nahIM hotaa| kyoMki mithyAvAda udaya usakA bAdhaka hai| ____ zaktikI apekSA bheda nahIM haisamyagdRSTeH kudRSTazca svAdubhedosti vastuni / na tatra vAstavo bhedo vastusImno'natikamAt // 491 // artha--samyagdRSTI aura mithyAdRSTIko vastumeM svAdubheda hotA hai parantu donoMmeM vAstavika bheda kucha nahIM hai| kyoMki AtmAyeM doMnoMkI samAna haiN| vastu sImAkA ullaMghana kamI nahIM hotaa| bhAvArtha-samyagdRSTI vastukA svarUpa jAnatA hai| parantu mithyAdRSTi usa vastuko jAnakara mithyAdarzanake udayase usameM iSTa-aniSTa buddhi rakhatA hai / itanA hI nahIM kintu mithyAttva baza vastukA ulaTA hI bodha karatA hai / isa prakAra samyagdRSTI aura mithyAdRSTIke vastu svAdameM bheda hai / parantu vAstavameM una donoMmeM koI bheda nahIM / donoMkI AtmAyeM samAna haiM aura donoM hI ananta guNoMko dhAraNa karanevAle haiN| kevala para-nimittase bheda hogayA hai| atra tAtparyamevaitattattvaikattvepi yo bhrmH| - zaGkAyAH so'parAdho'sti sAtu mithyopajIvinI // 492 // artha---yahAM para tAtparya itanA hI hai ki tattva (samyagdRSTI aura mithyAdRSTI) donoMkI AtmAoMke samAna hone para tathA viSayabhUta padArthake bhI eka hone para jo mithyAdRSTIko bhrama hotA hai vaha zaMkAkA aparAdha hai, aura vaha zaMkA mithyAtvase honevAlI hai| zaGkAkAra-- nanu zaGkAkRto doSo yo mithyAnubhabo nRnnaam| sA zaGkApi kuto nyAyAdasti mithyophjIvinI // 493 // artha-zaGkAkAra kahatA hai ki jo manuSyoMko mithyA anubhava hotA hai vaha zakAle hone vAlA doSa hai / baha zakkA bhI kisa nyAyase mithyAtvase honevAlI hai ? . uttara-- atrottara kudRSTiyaH sa sptbhirbhpairyutH|| nApi spRSTaH sudRSTiyaH sa saptabhirbhayairmanAka // 494 / / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcAdhyAyI / [ dUsarI 136] artha -- uparyukta zaMkAkA uttara yaha hai ki jo mithyAdRSTI hai usIko hI sAta prakArake bhaya huA karate haiM / jo samyagdRSTI hai use koI bhI bhaya thoDAsA bhI nahIM chupAtA / bhAvArtha -- mithyAdRSTIko hI bhaya lage rahate haiM / isaliye use hI bhayoMke nimittase zaGkA paidA hotI hai / isaliye mithyAttva se hI zaMkA hotI hai yaha bAta siddha huI / bhaya kaba hotA hai- paratrAtmAnubhUtairvai vinA bhItiH kutastanI / bhItiH paryAyamUDhAnAM nAtmatattvaikacetasAm // 495 // artha -- para padArthoM meM AtmAkA anubhava honese bhaya hotA hai vinA para padArtha meM ApA samajhe bhaya kisI prakAra nahIM ho saktA isaliye jo vaibhAvika paryAya meM hI mUr3ha ho rahe haiM unhIMko bhaya lagatA hai / jinhoMne Atmatattvako acchI taraha samajha liyA hai unheM kabhI bhaya nahIM lagatA / bhAvArtha - karmake nimittase honevAlI zArIrAdika paryAyoMko hI jinhoMne Atma tattva samajha liyA hai, unheM hI marane, jIne Adike aneka bhaya hote haiM, parantu jo AtmatattvayathArthatAko jAnate haiM unheM para - zarIrAdimeM bAdhA honepara bhI usase bhaya nahIM hotA / tato bhItyAnumeyosti mithyAbhAvo jinAgamAt / sA ca bhItiravazyaM syAddhetuH svAnubhavakSateH // 496 // artha -- isaliye bhaya honese hI mithyA - bhAvakA anumAna kiyA jAtA hai / vaha bhaya AtmAnubhavake kSayakA kAraNa hai / yaha bAta jinAgamase prasiddha hai / bhavArtha - binA svAtmAnubhavake kSaya hue bhaMya hotA nahIM / isaliye bhayase svAtmAnubhUtike nAzakA anumAna karaliyA jAtA hai| jinake svAnubhava hai unheM bhaya nahIM lagatA / niSkarSa -- asti siddhaM parAyatto bhItaH svAnubhavacyutaH / svasthasya svAdhikAritvAnnUnaM bhIterasaMbhavAt // 497 // artha - isaliye yaha bAta siddha huI ki jo bhaya sahita hai aura parAdhIna hai, vaha AtmAnubhavase girA huA hai / parantu jo svastha hai vaha AtmAnubhavazIla hai, usako bhIti (bhaya) kA honA asaMbhava hI hai / bhAvArtha - isa kathana se yaha nahIM samajha lenA cAhiye ki samyagdRSTIko bhaya lagatA hI nhiiN| kyA samyagdRSTI zerase nahIM DaregA ? kyA sarpase nahIM DaregA ? avazya DaregA / parantu jina bhItiyoMke kAraNa mithyAdRSTI sadA vyAkula rahatA hai, unase samyagdRSTI sarvathA dUra hai / una bhItiyoMke nAma Age aayNge| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / ] subodhinI TIkA / zaGkAkAra- nanu santi catasropi saMjJAstasyAsya kasyacit / arvAk ca tatparicchedasthAnAdastitvasaMbhavAt // 498 // artha -- zaGkAkAra kahatA hai ki kisI2 samyagdRSTI ke bhI cAroM (AhAra, bhaya, maithuna, parigraha ) hI saMjJAyeM hotI haiN| jahAM para una saMjJAoMkI samAti batalAI gaI hai unase pahale 2 unakA astitva honA saMbhava hI hai ? [ 137 punaH zaGkAkAra tatkathaM nAma nirbhIkaH sarvato dRSTivAnapi / apyaniSTArthasaMyogAdastyadhyakSaM prayatnavAn // 499 / / artha -- zaGkAkAra kahatA hai ki jaba samyagdRSTIke cAroM saMjJAyeM pAI jAtI haiM to phira vaha samyagdarzanakA dhArI hone para bhI sarvadA nirbhIka kisa prakAra kahA jA saktA hai aura aniSTa padArthoM kA saMyoga hone para vaha unase bacaneke liye prayatna bhI karatA hai / vaha bAta pratyakSa dekhate hI haiM ? uttara satyaM bhIkopi nirbhIkastatsvAmittvAdyabhAvataH / rUpi dravyaM yathA cakSuH pazyadapi na pazyati // 500 // artha -- yaha bAta ThIka hai ki samyagdRSTI ke cAroM saMjJAyeM haiM aura vaha bhayabhIta bhI hai| parantu vaha una saMjJAoMkA apaneko svAmI nahIM samajhatA hai, kintu unheM karmajanya upAdhi samajhatA hai / jisa prakAra dravyacakSu (dravyendriya) rUpI krayako dekhatA huA bhI vAstavameM nahIM dekhatA hai / bhAvAtha -- jisa prakAra midhyAdRSTi cAroM saMjJAoMmeM tallIna hokara apaneko unakA svAmI samajhatA hai, arthAt AhArAdiko apanA hI samajhatA hai usa prakAra samyagdRSTi nahIM samajhatA, kintu unheM karmakA phala samajhatA hai / loka meM dravyacakSu pugalako dekhanevAlA dIkhatA hai parantu vAstava meM dekhanevAlI bhAvendriya hai / 30 18 karmakA prakopa -- santi saMsArijIvAnAM karmAzAzcodyAgatAH / _muhyan rajyan dviSaistatra tatphaleno yujyate // 501 // artha -- saMsAri jIvoMke karma - paramANu udayameM Ate rahate haiM / unake phar2ameM yaha jIva moha karatA hai, rAga karatA hai, dveSa karatA hai aura tallIna hojAtA hai / etena hetunA jJAnI niHzaGko nyAyadarzanAt / dezatoSyatra mUrcchAyAH zaGkAhetorasaMbhavAt // 502 // Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 ] . pnycaadhyaayii| [ dUsarA artha-isI kAraNa samyajJAnI ni:zaMka hai / yaha vAta nyAyase siddha hai| sabhyajJAnImeM eka deza bhI mUrchA ( mamatA-apanApana ) nahIM hai isaliye zaMkAkA kAraNa hI vahAM asaMbhava hai| svAtmasaMcetanaM tasya kIdRgastIti cintyte| yena karmApi kurvANaH karmaNA nopayujyate // 503 // artha-usa samyajJAnIkI svAtmacetanA (svAtmavicAra-jJAnacetanA ) kaisI vicitra hai, aba usIkA vicAra kiyA jAtA hai| usI cetanAke kAraNa vaha karma (kArya) karatA bhI hai, to bhI usase tallIna nahIM hotaa| sAta bhayoMke nAmatatra bhItirihAmutra loke vai vedanAbhayam / caturthI bhItiratrANaM syAdaguptistu paJcamI // 504 // bhItiH syAdvA tathA mRtyu tirAkasmikaM ttH| kramAduddezitAzceti saptaitAH bhItayaH smRtAH // 505 // artha-pahalA-isa lokakA bhaya, dUsarA-paralokakA bhaya, tIsarA-vedanA bhaya, cauthAarakSA bhaya, pAMcavAM-agupti bhaya, chaThavAM-maraNa bhaya aura sAtavAM-Akasmika bhaya / ye kramase sAta-bhIti batalAI haiN| isa lokakI bhItitatreha lokato bhItiH kranditaM cAtra janmani / iSTArthasya vyayo mAbhUnmAbhUnme'niSTasaMgamaH // 506 // artha-una sAtoM bhItiyoMmeM "mere iSTa padArthakA to nAza na ho aura mujhe 'aniSTa padArthakA samAgama bhI na ho aisA isa janmameM vilApa karanA" isa loka saMbaMdhI pahilI bhIti hai| . aura bhIsthAsyatIdaM dhanaM novA daivAnmAbhUddaridratA / ityAdyAdhizcitA dagdhuM jvalitevA'hagAtmanaH // 507 // artha-yaha dhana ThaharegA yA nahIM, daivayogase daridratA kabhI nahIM ho / ityAdi vyAdhicitA mithyAdRSTIko jalAneke liye jalatI hI rahatI hai| niSkarSaarthAdajJAnino bhIti tirna jJAninaH kacit / yato'sti hetutaH zeSAdvizeSazcAnayormahAn // 508 // artha-arthAt ajJAnI puruSako hI bhaya lagatA hai / jJAnI puruSako thor3A bhI bhaya Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / ] subodhinI TIkA / [ 139 nahIM lagatA / pArizeSAnumAnase ( phalavatAt ) yaha bAta siddha hotI hai ki jJAnI aura ajJAnImeM bar3A bhArI antara hai / isakA kAraNa vahI mohanIya karma hai / ajJAnIke vicAra - ajJAnI karmano karmabhAvakarmAtmakaM ca yat / manute sarvamevaitanmohAdadvaitavAdavat // 509 // artha - ajJAnI jIva, dravyakarma, nokarma aura bhAvakarma sabhIko mohase advaitavAdakI taraha arthAt AtmAse abhinna hI samajhatA hai / aura bhI- vizvAdbhinnopi vizvaM svaM kurvannAtmAnamAtmahA / bhUtvA vizvamayAM loke bhayaM nojjhati jAtucit // 510 // artha -- AtmAkA nAza karanevAlA - ajJAnI jIva yadyapi jagase bhinna hai, to bhI jagatko apanA hI banAtA hai aura vizvamaya banakara lokameM kabhI bhI bhayako nahIM choDatA, vaha sadA bhayabhIta hI banA rahatA hai / sArAMza -- tAtparya sarvato'nitye karmaNaH pAkasaMbhavAt / nityabuddhyA zarIrAdau bhrAnto bhItimupaiti saH // 511 // artha - uparyukta kathanakA sArAMza itanA hI hai ki ajJAnI puruSa karmake udaya vaza sarvathA anitya zarIra- Adi padArthoM meM nityabuddhi rakhakara bhrama karatA huA bhaya karane lagatA hai / jJAnIke vicAra samyagdRSTiH sadaikattvaM svaM samAsAdayanniva / yAvatkarmAtiriktattvAcchuDamatyeti cinmayam // 512 // artha- samyagdRSTI puruSa sadA apaneko akelA hI samajhatA hai aura jitanA bhI karmakA vikAra hai, usase apanI AtmAko bhinna, zuddha aura caitanyasvarUpa samajhatA hai / aura bhI- zarIraM sukhaduHkhAdi putrapautrAdikaM tathA / anityaM karmakAryatvAdasvarUpamavaiti yaH // 513 // artha -- samyagdRSTI samajhatA hai ki zarIra, sukha, duHkha Adika padArtha aura putra, pautra Adaka padArtha anitya haiM, ye saba karmake nimittase hue haiM, aura isIliye ye Atma svarUpa nahIM haiM / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pshcaadhyaayii| [ dUsarA aura bhI-- loko'yaM me hi cilloko nUnaM nityosti so'rthtH| nA'paro'laukiko lokastato bhItiH kuto'sti me // 514 // artha--vaha samajhatA hai ki loka yaha hai ? merA to nizcayase AtmA hI loka hai aura vaha merA AtmA-loka vAstavameM nitya hai / tathA merA koI aura alaukika loka nahIM hai isaliye mujhe kisase bhaya hosaktA hai ? -- niSkarSa-- svAtmasaMcetanAdevaM jJAnI jJAnakatAnataH iha lokabhayAnmukto muktastatkarmabandhanAt // 515 // artha-jJAnameM hI tallIna honese jJAna cetanA dvArA hI samyagjJAnI isaloka sambandhI bhayase rahita hai aura isIliye vaha karma bandhanase bhI rahita hai| paralokakA bhava-- paralokaH paratrAtmA bhAvijanmAntarAMzabhAk / tataH kampa iva trAso bhItiH paralokato'sti sA // 516 // artha-AgAmI janmAntarako prApta honevAle-parabhava sambandhI AtmAkA nAma hI paraloka hai| usa paralokase-kapA~ne vAlA duHkha hotA hai aura vahI paraloka-bhIti kahalAtI hai| paraloka bhaya-- bhadraM cejanma svaloke mAbhUnme janma dargatau / ityAdyAkulitaM cetaH sAdhvasaM pAralaukikam // 517 // artha-yadi svarga-lokameM janma ho to acchA hai, burI gatimeM merA janma na ho| ityAdi rItise jo cittakI vyAkulatA hai usIkA nAma pAralaukika bhaya hai| paraloka bhayakA svAmI-- mithyAdRSTestadevAsti mithyAbhAvaikakAraNAt / tadvipakSasya sadRSTernAsti tattatravyatyayAt / / 518 // ___ artha-mithyAdRSTIke mithyA bhAvoMse paraloka sambandhI bhaya hotA rahatA hai, parantu samyagdRSTike aisA bhaya nahIM hotA kyoMki usake mithyAttva karmakA udaya nahIM hai / kAraNake abhAvameM kArya bhI nahIM hosaktA / mithyAdRSTibahirdRSTiranAtmajJo mithyAmAtraikabhUmikaH / svaM samAsAdayatyajJaH karma karmaphalAtmakam // 519 // Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / ] subodhinI ttiikaa| ' artha-mithyAdRSTI apane AtmAko nahIM pahacAnatA hai kyoMki mithyAtva hI usakA eka kSetra hai| vaha mUrkha, karma aura karmake phala svarUpa hI apaneko samajhatA hai| tato nityaM bhayAkrAnto vartate bhrAntimAniva / manute mRgatRSNAyAmambhobhAraM janaH kudhIH // 520 // artha--isaliye vaha sadA bhayabhIta rahatA hai sadA bhrAntasA rahatA hai aura vaha kubuddhi mithyAdRSTI puruSa mRgatRSNAmeM ( sapheda retIlI jamInameM ) hI jala samajhatA hai| samyagdRSTI-- antarAtmA tu nirbhIkaH padaM nirbhayamAzritaH / bhItihetorihAvazyaM bhrAnteratrApyasaMbhavAt / / 521 // artha-antarAtmA ( samyagdRSTI ) to sadA nirbhaya rahatA hai, kyoMki vaha nirbhaya sthAna ( Atmattattva ) para pahuMca cukA hai| isIliye bhayakA kAraNa--bhrAnti bhI usake asaMbhava hai arthAt samyagdRSTIko bhramabuddhi bhI nahIM hotii| mithyAdRSTI-- * mithyAbhrAntiryadanyatra darzanaM cAnyavastunaH / yathA rajau tamohetoH sAdhyAsAdravatyadhIH // 522 // artha-jo mithyA--bhrama hotA hai aura jo ayathArtha (anya vastukA) zraddhAna hotA hai vaha mithyAdRSTIke hI hotA hai / jisa prakAra andhakArake kAraNa rassImeM sarpakA nizcaya honese Dara laga jAtA hai usI prakAra mithyAdRSTI sadA mohAndhakArake kAraNa DaratA hI rahatA hai| samyagdRSTI-- svasaMvedanapratyakSa jyotiryo vettyananyasAt / sa bibheti kuto nyAyAdanyathA'bhavanAdiha // 523 // . artha-jo svasaMvedana pratyakSa rUpa jyotiko apanese abhinna samajhatA hai, vaha (samyagdRSTI ) kisa nyAyase ddregaa| use nizcaya hai ki anyathA kucha nahIM hosakatA, arthAt vaha AtmAko sadA avinazvara samajhatA hai isaliye kisIse nahIM ddrtaa| . vedanA-bhaya-- vedanA''gantukA bAdhA malAnAM kopatastanau / bhItiH prAgedha kampaH syAnmohAdA paridevanam // 524 // artha-zarirameM vAta, pitta, kapha, ina tIna maloMkA kopa honese AnevAlI jo bAdhA Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 ] pnycaadhyaayii| - [ dUsaroM hai, usIkA nAma vedanA hai / usa AnevAlI vedanAse pahale hI kaMpa hone lagatA hai vahI vedanA-bhaya hai athavA mohabuddhise vilApakA honA bhI vedanA bhaya hai / . ullAghohaM bhaviSyAmi mAbhUnme vedanA kacit / mUcchaiva vedanAbhItizcintanaM vA muharmuhuH // 525 // artha meM nIroga honAUM, mujhe vaMdanA kabhI bhI nahIM ho isa prakAra bAra bAra citavana karanA hI vedanA--bhaya hai, athavA mUrchA ( moha buddhi) hI vedanA bhaya hai / vedanA bhayakA svAmI-- asti nUnaM kudRSTeH sA dRssttidossaikhetutH| nIrogasyAtmano'jJAnAnna syAtsA jJAninaH kacit // 526 // artha-vaha vedanA bhaya mithyAdarzanake kAraNa niyamase mithyAdRSTIke hI hotA hai| ajJAnase hone vAlA kaha vedanA--bhaya sadA nIrogI jJAnIke kabhI nahIM hotaa| samyagdRSTike vicAra-- pudgalAdbhinnacihAno na me vyAdhiH kuto bhayam / vyAdhiH sarvA zarIrasya nA'mUrtasyeti cintanam // 527 // artha-merA jJAnamaya-AtmA hI sthAna hai aura vaha pudgalase sarvathA bhinna hai| isaliye mujhe koI vyAdhi (roga) nahIM hosktii| phira mujhe bhaya kisakA ? jitanI bhI vyAdhiyAM haiM sabhI zarIrako hI hotI haiM, amUrta-AtmAko eka bhI vyAdhi nahIM hosktii| isa prakAra samyagdRSTi sadA cintavana karatA rahatA hai| aura bhI-- yathA prajvalito vanhiH kuTIraM dahati sphuTam / na dahati tadAkAramAkAzamiti darzanAt // 528 // artha-jaise-bahuta jorase jalatI huI agni makAnako jalA detI hai, parantu makAnake AkAra meM AyA huA jo AkAza hai use nahIM jalA saktI, yaha bAta pratyakSa--siddha hai| bhAvArtha-jisa prakAra AkAza amUrta padArtha hai vaha kisI prakAra jala nahIM saktA. usI prakAra AtmA bhI amUrta padArtha hai usakA bhI nAza nahIM hosaktA / yaha samyagdRSTIkA vicAra hai| aura bhI-- sparzanAdIndriyArtheSu pratyutpanneSu bhAviSu / nAdaro yasya sostyarthAnirbhIko vedanAbhayAt // 529 // Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ~ ~ ~ adhyAya / - subodhinI ttiikaa| [ 143 artha-vartamAnameM prApta jo sparzanAdi indriyoMke viSaya haiM athavA jo AgAmI milane vAle haiM, unameM jisakA Adara nahIM hai, vahI (samyagdRSTI) vAstavameM vedanA-bhayase niDara hai / vyAdhisthAneSu teSUcai siddho'nAdaro manAk / bAdhAhetoH svatasteSAmAbhayasyAvizeSataH // 530 // artha-indriyoMke viSaya, vyAdhiyoMke mukhya sthAna haiM kyoMki ve bAdhAke kAraNa haiN| isaliye unameM rogase koI vizeSatA nahIM hai arthAt AtmAko duHkha denevAle roga indriyoMke viSaya haiN| atrANa (arakSaNa) bhaya-- atrANaM kSaNikaikAnte pakSe cittakSaNAdivat / , nAzAtprAgaMzanAzasya trAtumakSamatA''tmanaH // 531 // artha-sarvathA kSaNika mAnane vAlA bauddha darzana hai vaha cittakA kSaNamAtrameM nAza mAnatA hai / citta padase AtmA samajhanA caahiye| jisaprakAra vaha AtmAko kSaNa nAzI mAnatA hai usI prakAra anyAnya sabhI padArthoko bhI kSaNa--vinAzI mAnatA hai / sAthameM citta santati mAnatA hai / AtmA nAzavAlA hai parantu usakI santAna barAbara calatI rahatI hai| aisA bauddha siddhAnta hai parantu jaina siddhAnta aisA sarvathA nahIM mAnatA vaha paryAyakI apekSA AtmA tathA itara padArthokA nAza mAnatA hai kiMtu dravyakI apekSAse sabhIko nitya mAnatA hai| parantu mithyAdRSTI isase ulaTA hI samajhatA hai / jisa samaya manuSya paryAyakA nAza to nahIM huA hai, parantu dhIre 2 Ayu kama ho rahI hai aisI avasthAmeM vaha (mithyAdRSTI) usakI rakSA to kara nahIM sakta', parantu nAzakA bhaya use barAbara lagA rahatA hai| usIkA nAma atrANa-bhaya ( arakSA-bhaya ) hai| mithyASTikA vicAra-- bhItiH prAgaMzanAzAtsyAdazinAzabhramonvayAt / mithyAmAtraikahetutvAnnUnaM mithyAdRzo'sti sA // 532 // artha-mithyAgdRSTI samajhatA hai ki dhIre 2 AtmAkI paryAyoMkA nAza honese saMbhava hai ki kabhI sampUrNa AtmAkA hI nAza ho jAya / kyoMki santAnake nAzase santAnIke nAzakA bhI Dara hai / isa prakArakA bhaya mithyAdRSTIko pahalese hI huA karatA hai| isameM kAraNa kevala mithyAttvakarmakA udaya hI hai aisA bhaya niyamase mithyAdRSTIko hI hotA hai samyagdRSTIko kabhI nahIM hotaa| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcAdhyAyI / [ dUsarA bhAvArtha- samyagdRSTine AtmAkA svarUpa acchI taraha samajha liyA hai, itanA hI nahIM kintu svAtmasaMvedana janita sukhakA bhI vaha svAda le cukA hai isaliye use aisI mithyA bhrAnti ki AtmA bhI kabhI naSTa hojAyagA kabhI nahIM ho saktI / 144 zaraNaM paryayasyAstaMgatasyApi sadanvayAt / tamanicchannivAjJaH sa trastostyatrANa sAdhvasAt // 533 // artha -- vAstava meM paryAyakA nAza honepara bhI AtmasattAkI zrRMkhalA sadA rahegI aura vaha AtmasattA hI zaraNa hai parantu mUrkha - mithyAdRSTi isa vAtako nahIM mAnatA huA atrANa bhaya ( AtmAkI rakSA kaise ho isa bhayase ) sadA duHkhI rahatA hai / samyagdRSTI -- sadRSTistu cidazaiH svaiH kSaNaM naSTe cidAtmani / pazyannaSTamivAtmAnaM nirbhayatrANabhItitaH // 534 // artha - - samyagdRSTI to AtmAko paryAyakI apekSAse nAza mAnatA huA bhI atrANa bhayase sadA niDara rahatA hai / vaha AtmAko nAza hotI huI sI dekhatA hai tathApi vaha niDara hai | siddhAnta kathana -- dravyataH kSetratazcApi kAlAdapi ca bhAvataH / nAstrANamaMzatopyatra kutastaddhi mahAtmanaH // 535 // artha - isa AtmAkA athavA isa saMsAra meM kisI bhI par3hArthakA dravya, kSetra, kAla, bhAvakI apekSA se aMzamAtra bhI arakSaNa ( nAza ) nahIM hotA hai to phira mahAn padArtha AtmA-- mahAtmAkA nAza kaise ho saktA hai ? agupti bhayadRGmohasyodayAdbuddhiH yasyacaikAntavAdinI / tasyaivAgupti bhItiH syAnnUnaM nAnyasya jAtucit // 136 // artha -- darzanamohanIyake udayase jisakI buddhi ekAntakI tarapha jhuka gaI hai usIke agupti-bhaya hotA hai / jisake darzanamohanIyakA udaya nahIM haiM usake kabhI bhI aisI buddhi nahIM hotii| mithyAdRSTI asajjanma satonAzaM manyamAnasya dehinaH / kovakAzastato muktimicchato'guptisAdhvasAt // 237 // Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ VvvvvvvAAAAM adhyaay| subodhinI ttiikaa| [145 artha-jo manuSya asat padArthakI utpatti mAnatA hai aura sat padArthakA nAza mAnatA hai tathA phira agupti-bhayase chUTanA cAhatA hai vaha aisA mAnane vAlA agupti bhayase kahAM chuTakArA pA saktA hai ? samyagdRSTosamyagdRSTistu svarUpaM guptaM vai vastuno vidan / nirbhayo'guptito bhIteH bhItihetorasaMbhavAt // 538 // artha-samyagdRSTi to vastuke svarUpako nizcayarItise rakSita hI mAnatA hai, vaha bhayake kAraNako hI asaMbhava mAnatA hai isaliye vaha agupti-bhItise nirbhaya rahatA hai| __ mRtyu bhayamRtyuH prANAtyayaH prANAH kAyavAgindriyaM mnH| niHzvAsocchAsamAyuzca dazaite vAkyavistarAt // 539 // artha-prANoMkA nAza honA hI mRtyu hai| kAya, vacana, pAMca indriya, mana, niHzvAsocchavAsa aura Ayu ye daza prANa haiN| ye daza prANa vistAra rUpa haiN| yadi inhIMko saMkSepameM kahA jAya to bala (kAya, vacana, mana) indriya, zvAsocchvAsa aura Ayu, aise cAra prANa haiN| tadbhItirjIvitaM bhUyAnmA bhUnme maraNaM kvacit / kadA lebhe na vA daivAt ityAdhiH sve tanuvyaye // 540 // artha-mRtyu-bhaya isa prakAra hotA rahatA hai ki maiM jItA rahUM, maiM kabhI nahIM marU~, athavA daivayogase kabhI mara na jAUM, ityAdi pIDA apane zarIrake naSTa honeke bhayase hotI rahatI hai| mRtyu bhayakA svAmInUnaM tadbhIH kudRSTInAM nityaM tatvamanicchatAm / antastattvaikavRttInAM tadbhItirjJAninAM kutaH // 541 // .. artha-nizcayase mRtyu bhaya tattvako nahIM pahacAnane vAle mithyAdRSTiyoMko hI sadA banA rahatA hai| jinhoMne AtmAke svarUpameM hI apanI vRttiyoMko lagA rakkhA hai aise samyagjJAniyoMko mRtyu bhaya kahAMse hosakatA hai ? samyagdRSTIko mRtyu bhaya kyoM nahIM ? jIvasya cetanA prANAH nUnaM saatmopjiivinii| nArthAnmRtyuratastadrIH kutaH syAditi pazyataH // 542 // artha-jIvake cetanA hI prANa haiN| vaha cetanA nizcayase AtmopajIvinI (AtmAkA upajIvI guNa) hai| aisA dekhanevAlA mRtyu honA hI nahIM samajhatA, phira mRtyu-bhaya use kahAMse ho sakatA hai ? Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pnycaadhyaayii| [dUsarA Akasmika-bhayaakasmAjAtamityuccerAkasmikabhayaM smRtam / tadyathA vidyudAdInAM pAtAtpAto'sudhAriNAm // 543 // artha-jo bhaya akasmAt (acAnaka) hojAtA hai use Akasmika bhaya kahate haiN| vaha vijalI Adike giranese prANiyoMkA nAza honA Adi rUpase hotA hai| bhItirbhUyAdyathA sausthyaM mAbhUddausthyaM kadApi me / ityevaM mAnasI cintA paryAkulitacetasA // 544 // artha-Akasmika bhaya isa prakAra hotA hai ki sadA maiM svastha banA rahUM, mujhe asvasthatA kabhI na ho / isa prakAra Akula cittavAlA mAnasika cintAse pIDita rahatA hai| isakA svAmIarthAdAkasmikabhrAntirasti mithyAttvazAlinaH / kuto mokSo'sya tdbhiitnirbhiikaikpdcyuteH||645 / / artha--Akasmika bhaya mithyAdRSTIko hI hotA hai kyoMki vaha nirbhIka sthAnase girA huA hai aura sadA bhayabhIta rahatA hai / phira bhalA use mokSa kahAMse hosaktI hai / nirbhIkaikapado jIvo syaadnntopynaadisaat| . nAsti cAkasmikaM tatra kutastaGgIstamicchataH // 546 / / artha-jIva sadA nirbhIka sthAnavAlA hai, ananta hai, aura anAdi bhI hai| usa nirbhIkasthAnako cAhanevAle jIvako Akasmika bhaya kabhI nahIM hotA ? kyoMki anAdi ananta jIvameM Akasmika ghaTanA ho hI kyA sakatI hai ? niHkAMkSita aMga-- kAMkSA bhogAbhilASaH syAtkRte'muSya kriyAsu vaa| karmaNi tatphale sAtmyamanyadRSTiprazaMsanam // 547 // artha-jo kAma kiye jAte haiM unase para lokake liye bhogoMkI cAhanA karanA isIkA nAma kAMkSA hai / athavA karma aura karmake phalameM AtmIya-bhAva rakhanA athavA mithyAdRSTiyoMkI prazaMsA karanA Adi saba kAMkSA kahalAtI hai| kAMkSAkA cinhahRSIkAruciteSUccairuddhago viSayeSu yaH / sa syAdbhogAbhilASasya liMga svedhArtharaJjanAt // 548 // artha-jo indriyoMko rucikara viSaya nahIM haiM, unameM bahuta duHkha karanA, basa yahI Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwwwwwwwwwwwwwwww adhyaay| subodhinI ttiikaa| [147 bhogoMkI abhilASAkA cinha hai / kyoMki indriyoMke arucikara viSayoM meM duHkha prakaTa karanese apane abhISTa padArthoM meM rAga avazya hogA / rAgadveSa donoM sApekSa haiMtadyathA na ratiH pakSe vipakSepyaratiM vinA / nAratirvA svapakSepi tadvipakSe ratiM vinA // 540 // artha-vipakSameM vinA dveSa hue sva-pakSameM rAga nahIM hotA hai aura vipakSameM vinA rAga hue svapakSameM dveSa nahIM hotA hai| bhAvArtha-rAga aura dveSa, donoM hI sApekSa haiM / eka vastumeM jaba rAga hai to dUsarImeM dveSa avazya hogA athavA dUsarImeM jaba rAga hai taba pahalImeM dveSa avazya hogaa| rAgadveSa donoM hI sahabhAvI haiM / isI prakAra indriyoMke kisI viSayameM dveSa karanase kisImeM rAga avazya hogA / ___sahayogitAkA dRSTAntazItadveSI yathA kazcit uSNasparza smiihte| necchedanuSNasaMsparzamuSNaspAbhilASukaH // 550 // artha-jaise koI zItase dveSa karanevAlA hai to vaha uSNasparzako cAhatA hai / jo uSNasparzakI abhilASA rakhatA hai vaha zItasparzako nahIM cAhatA ! kAMkSAkA svAmI-- yasyAsti kAMkSito bhAvo nUnaM mithyAdRgasti sH| yasya nAsti sa saddRSTiyuktisvAnubhavAgamAt / / 551 // artha-jisake kAMkSita ( bhogAbhilASA ) bhAva hai vaha niyamase mithyAdRSTI hai| jisake vaha bhAva nahIM hai vaha samyagdRSTI hai / yaha bAta svAnubhava, yukti aura Agama tInoMse siddha hai| mithyAdRSTIkI bhAvanAAstAmiSTArthasaMyogo'mutrabhogAbhilASataH / svArthasAthaikasaMsiddhi ne sthAnnAmaihikAtparam // 552 // artha-paralokameM bhogoMkI abhilASAse iSTa padArthoM kA saMyoga mile yaha bhAvanA to mithyAdRpTike lagI hI rahatI hai paraMtu vaha yaha bhI samajhatA hai ki apana samagra abhISToMkI siddhi isalokake sivA kahIM nahIM hai arthAt jo kucha sukha sAmagrI hai vaha yahI ( sAMsArika ) hai, isase bar3hakara aura kahIM nahIM hai| niHsAraM prasphuratyeSa mithyAkarmekapAkataH / jannonmattavaccApi vArdhatInara acAna / / 523 // Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148] paJcAdhyAyI / [ dUsarA artha - mithyAdRSTIko aisI aisI (jo kucha hai so isI saMsAra meM hai) nissAra bhAvanAyeM mithyA karmake udayase AyA karatI haiN| ve aisI hI haiM jaise ki kisI unmatta (pAgala) AdamIko huA karatI haiN| vAyuse hilorA huA samudra jisa prakAra taraMgoMse uchalane lagatA hai, usI prakAra mithyAttvake udayase mithyAdRSTI ajJAnabhAvoMse uchalane lagatA hai / zaGkAkAra nanu kAryamanuddizya na mandopi pravartate / bhogakAMkSAM vinA jJAnI tatkathaM vratamAcaret // 554 // artha - zaGkAkAra kahatA hai ki binA kisI kAryako lakSya kiye manda puruSa bhI kisI kAma nahIM lagatA hai to phira vizeSa jJAnI - samyagjJAnI binA bhogoMkI cAhanA ke kaise vratoMko vAraNa karatA hai ? phira bhI zaGkAkAra nAsiddhaM bandhamAtratvaM kriyAyAH phalamadvayam / zubhamAtraM zubhAyAH syAdazubhAyAzcA'zubhAvaham // 555 // nacAsszaGkayaM kriyApyeSA syAdabandhaphalA kacit / darzanAtizayAddhetoH sarAgepi virAgavat // 556 // yataH siddhaM pramANAdvai nUnaM bandhaphalA kriyA / arvAk kSINakaSAyebhyo'vazyaM taddhetusaMbhavAt // 557 // sarAge vItarAge vA nUnamaudayikI kriyA / asti bandhaphalA'vazyaM mohasyAnyatamodayAt // 558 // , na vAcyaM syAdAtmadRSTiH kazcit prajJAparAdhataH / api bandhaphalAM kuryAttAmabandhaphalAM vidan // 559 // yataH prajJAvinAbhUtamasti samyag vizeSaNam / tasyAzcA'bhAvato nUnaM kutastyA divyatA dRzaH // 560 // artha- - zaGkAkAra kahatA hai ki jitanI bhI kriyAyeM kI jAtI haiM savoMkA eka bandha honA hI phala hai / yaha bAta bhalI bhAMti siddha hai / yadi vaha zubha kriyA hai to usakA phala zurUpa hogA aura yadi vaha azubha hai to usakA phala bhI azubha hI hogA / parantu koI sI kriyA kyoM na ho vaha bandha avazya karegI / aisI AzaMkA nahIM karanA cAhiye ki yaha kriyA kahIM para bandhana karai / jisa prakAra vItarAgI puruSameM kriyA bandharUpa phalako nahIM paidA karatI hai, usI prakAra samyagdarzanake atizayake kAraNa sarAgImeM bhI bandhaphalA kriyA nahIM Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / ] subodhinI TIkA / [149 hogI ? aisI AzaMkA nahIM karanA cAhiye / kyoMki yaha vAta pramANa siddha hai ki sabhI kriyAye bandharUpa phalako paidA karane vAlI haiM / kSINakaSAya ( vArahavAM guNasthAna ) se pahale 2 avazya hI bandhakA kAraNa saMbhava hai / 1 cAhe sarAgI ho cAhe vItarAgI ( kSINakaSAyase pahale ) ho donoM meM hI audayikI (udayase honevAlI) kriyA hotI hai aura vaha kriyA avazya hI bandharUpa phalako paidA karanevAlI haiM, kyoMki mohanIya prakRtiyoMmeMse kisI ekakA udaya maujUda hai isaliye buddhike doSase kisIko svAnubhUtivAlA mata kaho aura mata bandha - janaka kriyA karanevAlekI kriyAko abandha phalA kriyA batalAo / kyoMki buddhikA avinAbhAvI samyak vizeSaNa hai / usa samyak vizevAlI buddhi (samyagjJAna) kA abhAva honese darzanako divyatA - utkRSTatA (samyagdarzanatA) kaise AsaktI hai ? A uttara- naivaM yataH susiddhaM prAgasti cAnicchataH kriyA / zubhAyAzcA'zubhAyAzca ko'vazeSo vizeSabhAk // 561 // artha - zaMkAkArakI uparyukta zaMkA vyartha hai, kyoMki pahale yaha bAta acchI taraha siddha ho cukI hai ki binA icchAke bhI kriyA hotI hai / phira zubha kriyA aura azubha kriyAkI kyA vizeSatA bAkI raha gaI ? 1 bhAvArtha - jisa puruSako kisI vastukI cAhanA nahIM hai usake bhI kriyA hotI hai / to aisI kriyA zubha-azubha kriyA nahIM kahalA saktI / kyoMki jo zubha pariNAmoMse kI jAya vaha zubha kriyA kahalAtI hai aura jo azubha pariNAmoMse kI jAya vaha azubha kriyA kahalAtI haiN| jahAM para kriyA karanekI icchA hI nahIM hai vahAM zubha athavA azubha pariNAma hI nahIM bana sakte / zaMkAkAra nanvaniSTArthasaMyogarUpA sA'nicchataH kriyA / viziSTeSTArthasaMyogarUpA sA'nicchataH katham // 562 // artha - zaMkAkAra kahatA hai ki jo kriyA aniSTa padArthoMkI saMyogarUpA hai vaha to nahIM cAhane vAle hI hojAtI hai / parantu vizeSa vizeSa ipTa padArthoMke saMyoga karAnevAlI jo kriyA hai vaha nahIM cAhane vAle puruSake kaise ho saktI hai ? punaH zaMkAkAra sakriyA vratarUpA syAdarthAnnAnicchataH sphuTam / tasyAH svatantrasiddhatvAt siddhaM kartRtvamarthasAt // 563 // Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pnycaadhyaayii| [ dUsarA artha-vrata-svarUpa jo acchI kriyA hai vaha vinA vrata cAhane vAleke kaise ho saktI hai. ? arthAt nahIM hosaktI / vrata rUpA kriyA icchAnusAra kI jAtI hai isaliye vrata karane vAlA vrata kriyAkA kartA hai yaha vAta siddha huI ! bhAvArtha-zreSTha kriyAyeM vinA icchA kiye nahIM hosaktIM aisA zaMkAkArakA abhiprAya hai| uttaranaivaM yatostyaniSTArthaH sarvaH karmodayAtmakaH / tasmAnnAkAMkSate jJAnI yAvat karma ca tatphalama // 564 // artha-uparyukta kahanA ThIka nahIM hai| kyoMki jitanA bhI kucha karmake udaya-svarUpa hai saba aniSTa-artha hai / isaliye jitanA bhI karma aura usakA phala hai use jJAnI puruSa nahIM cAhatA hai| ___ dRSTidoSayatpunaH kazcidiSTArtho'niSTArthaH kshcidrthsaat| tatsarva dRSTidoSatvAt pItazaMkhAvalokavata // 565 // artha-aura jo prayojana vaza koI padArtha iSTa mAna liyA jAtA hai athavA koI padArtha aniSTa mAna liyA jAtA hai vaha saba mAnanA dRSTi ( darzana ) doSase hai| jisaprakAra dRSTi (netra ) doSase sapheda zaMkha bhI pIlA hI dIkhatA hai usI prakAra moha buddhise karmodaya prApta padArthoM meM yaha mohI jIva iSTAniSTa buddhi karatA hai| vAstavameM karmodayase honevAlA sabhI aniSTa hI hai| samyagdRSTikI dRSTidRGmohasyAtyaye dRSTiH sAkSAt sUkSmArthadarzinI / tasyA'niSTe'styaniSTArthabuddhiH karmaphalAtmake // 566 // artha-darzanamohanIya karmake nAza ho jAne para sAkSAt sUkSmapadArthoMko dekhanevAlI dRSTi ( darzana ) hojAtI hai| phira samyagdRSTikI, karmake phala svarUpa aniSTa padArthoMmeM aniSTa padArtha rUpA hI buddhi hotI hai / bhAvArtha-samyagdRSTi karmake udayamAtrako hI aniSTa samajhatA hai| karmodayase prApta sabhI padArtha usakI dRSTimeM aniSTa rUpa hI bhAsate haiN| karma aura karmakA phala aniSTa kyoM hai ? nacA'siddhamaniSTatvaM karmaNastatphalasya ca / sarvato duHkhahetutvAdyuktisvAnubhavAgamAt // 567 // artha-karma aura karmakA phala aniSTa hai, yaha vAta asiddha nahIM hai kyoMki jitanA bhI karma aura karmakA phala hai sabhI sarvadA duHkhakA hI kAraNa hai / yaha vAta yukti, svAnubhatra aura Agamase prasiddha hai / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyaay|] subodhinI ttiikaa| sabhI kriyAyeM aniSTa hI haiManiSTaphalavattvAt syAdaniSTArthA vratakriyA / duSTakAryAnurUpasya hetorduSTopadezavat // 568 // artha-jitanI bhI vrata--kriyA haiM saba aniSTArtha haiM kyoMki aniSTa phala vAlI haiN| jisa prakAra duSTa puruSakA upadeza duSTa--kAryako paidA karatA hai, usI prakAra yaha bhI duSTa-kAryako utpanna karane vAlI haiN| ___vrata kriyA svatantra nahIM hai-- athA'siddha svatantrattvaM kriyAyAH karmaNaH phalAt / kRte karmodayA tostasyAzcA'saMbhavo yataH // 569 // artha-pahale yaha zaMkA kI gaI thI ki kriyA svatantra hotI hai, usakA kartA samyagdRSTi hai ? so vAstavameM ThIka nahIM hai| kriyA karmake phalase hotI hai athavA karmakA phala . hai / isaliye kriyAko svatantra batalAnA asiddha hai kyoMki karmodayarUpa hetuke vinA kriyAkA honA hI asaMbhava hai| kriyA-audAyakI haiyAvadakSINamohasya kSINamohasya cA''tmanaH / yAvatyasti kriNa nAma tAvatyaudayikI smRtA // 570 // artha-jisa AtmAkA moha kSINa hogayA hai athavA jisakA kSINa nahIM huA hai, donoM hI kI jitanI bhI kriyA haiM sabhI audayikI arthAt karmake udayase honevAlI haiN| pauruSo na yathAkAmaM puMsaH karmoditaM prati / na paraM pauruSApekSo daivApekSo hi pauruSaH // 571 // artha-puruSakA puruSArtha karmodayake prati bhara saka upayukta nahIM hotA, aura puruSArtha kevala puruSArthase bhI nahIM hotA kintu daiva ( karma ) se hotA hai / bhAvArtha-puruSArtha karmase hotA hai isaliye kriyA audayikI hai| niSkarSasiddho niSkAMkSito jJAnI kurvANoNyuditAM kriyAm / niSkAmataH kRtaM karma na rAgAya virAgiNAm // 572 // artha-yaha vAta siddha huI ki samyagjJAnI udayarUpA kriyAko karatA huA bhI ni:kAMkSita hai arthAt AkAMkSA rahita hai / virAgiyoMkA vinA icchAke kiyA huA karma rAgake liye nahIM hotA hai| Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152. pshcaadhyaayii| [ dUsarA AzaMkAnAzaMkyaM cAsti niHkAMkSaH sAmAnyopi janaH kacit / hetoH kutazcidanyatra darzanAtizayAdapi // 573 // artha-samyagdarzanake atizaya rUpa hetuko chor3a kara kahIM dUsarI jagaha sAmAnya AdamI bhI AkAMkSA rahita ho jAtA hai ? aisI AzaMkA nahIM karanA caahiye| kyoMkiyato niSkAMkSatA nAsti nyAyAtsaddarzanaM vinA / nAnicchAstyakSaje saukhye tadatyakSamanicchataH // 574 // artha-kyoMki vinA samyagdarzanake hue niSkAMkSatA ho hI nahIM sakatI hai, yaha nyAya siddha hai kyoMki jo atIndriya sukhako nahIM cAhatA hai usakI indriyajanya sukhameM anicchA bhI nahIM hotI hai| mithyAdRSTItadatyakSasukhaM mohAnmithyAdRSTiH sa necchti| dRmohasya tathA pAkaH zaktaH sadbhAvato'nizam // 575 // artha-usa atIndriya sukhako mohanIya karmake udayase mithyAdRSTi nahIM caahtaa| hai kyoMki zaktikA sadbhAva honese darzana mohanIyakA nirantara pAka hI vaisA hotA rahatA hai| " ukto niSkAMkSito bhAvo guNaH saddarzanasya vai| sastu kA naHkSatiH prAkcetparIkSA kSamatA matA // 576 // artha-niSkAMkSita bhAva kahA jAcukA, yaha samyagdRSTikA hI guNa hai aisA kahane meM hamArI koI hAni nahIM haiM yaha parIkSA siddha vAta hai| bhAvArtha-parIkSaka svayaM nizcaya kara sattA hai ki niSkAMkSita bhAva vinA samyagdarzanake nahIM ho sakatA isa liye yaha samyagdaSTikA hI guNa hai| nirvicikitsAatha nirvikitsAkhyo guNaH saMlakSyate sa yaH / adarzanaguNasyoccairguNo yuktivazAdapi // 577 // artha-aba nirvikitsA nAmaka guNa kahA jAtA hai| jo ki yukti dvArA bhI samyagdRSTikA hI eka unnata guNa samajhA gayA hai| vicikitsA-- AtmanyAtmaguNotkarSabuddhayAM svAtmaprazaMsanAt / paratrApyapakarSeSu buddhirvicikitsA smRtA // 578 // . Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyaay| subodhinI TIkA / [153 artha-apanemeM adhika guNa samajhakara apanI prazaMsA karanA aura dUsaroMko hInalA siddha karanekI buddhi rakhanA vinikitsA mAnI gaI hai / nirvicikitsA--- niSkrAnto vicikitmAyAH proko nirvicikitmakaH / guNaH saddarzanasthoccairvakSye tallakSaNaM yathA // 579 // artha-uparyukta kahI huI vinikitsAse rahita jo bhAva hai vahI nirvicikitsA guNa kahA gayA hai / vaha samyagdRSTikA unnata guNa hai, usakA lakSaNa kahA jAtA hai durdaivA:khite puMmi tIvA'sAtAghRNAspade / yannAdayAparaM cetaH smRto nirvicikitsakaH // 580 / / artha-jo puruSa khoTe karmake udayase dukhI ho rahA hai, aura tIvra asAtAvaMdanIyaka jo nindyasthAna bana rahA hai aise puruSake viSayameM cittameM udayAbuddhi nahIM honA vahI nirvicikitsA guNa kahA gayA hai| vicAra-parampaganaitattanmanasyajJAnamasmyahaM sampadA padam / nAsAvasmatsamo dIno varAko vipadAM padam // 581 // artha-isa prakArakA manameM ajJAna nahIM honA cAhiye ki maiM sampattiyoMkA para haM aura yaha vicArA dIna vipattiyoM kA ghara hai, yaha mere samAna nahIM ho skaa| pratyuta jJAnamevaitattatra krmvipaakjaaH| prANinaH sadRzAH sarve trasasthAvarayonayaH // 582 // artha-upayukta ajJAna na hokara aimA jJAna honA cAhiye ki karmake udayase sabhI trama, sthAvara yonivAle prANI samAna haiN| vinA dRSTAnta yathA bAvako jAtau zUdrikAyAstathodarAt / zUdrAvabhrAntitastau dvau kRto bhedo bhramAtmanA / / 583 // artha-jisa prakAra zUdrIke garbhase do bAlaka paidA hue| vAstava meM ve donoM hI nirdhAntarItise zUda haiM, parantu bhramAtmA unameM bheda samajhane lagatA hai / bhAvArtha-aisI kathA prasiddha hai ki zUdrIke do mAlaka hue the| unhoMne bhinna 2 kArya karanA zurU kiyA thaa| ekAne ucca varNakA kArya prArambha kiyA thA aura dUsarene zUdrakA hI kArya prArambha kiyA thaa| bahutase manuSya bhramase unheM bhinna 2 samajhane lage the| parantu vAstabameM ve donoM hI eka mAse u0 20 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154] .. pnycaadhyaayii| [ dUsarA paidA hue the| isI prakAra karmakRta bhedase jIvoMmeM kucha bhramazIla bheda hI samajhane lagate haiN| parantu vAstavameM sabhI AtmAyeM samAna haiN| jale jampAlavajAve yAvatkarmAzuci sphuTam / ahaMtA cAvizeSAdA nUnaM krmmliimsH|| 584 // artha-jalameM kAIkI taraha isa jIvameM jaba taka apavitra karmakA sambandha hai, taba taka isa karma-malIna AtmAke sAmAnya rItise ahaM buddhi lagI huI hai| arthAt itara padArthomeM isane ApA mAna rakkhA hai| niSkarSaasti saddarzanasyAsau guNo nirvicikitsakaH / yato'vazyaM sa tatrAsti tasmAdanyatra na kacit // 585 / / artha-yaha nirvicikitsA-guNa samyagdRSTikA hI guNa hai / kyoMki samyagdRSTimeM vaha avazya hai / samyagdRSTise atirikta kahIM nahIM pAyA jAtA hai| karmaparyAyamAtreSu rAgiNaH sa kuto guNaH / savizeSe'pi sammohAdvayoraikyopalabdhitaH // 583 // artha-jar3a aura caitanyameM paraspara vizeSatA honepara bhI mohase donoMko eka samajhane vAlA-kamakI paryAyamAtrameM jo rAgI horahA hai, usake vaha nirvicikitsA guNa kahAMse ho saktA hai ? ityukto yuktipUrvosau guNaH saddarzanasya yaH / nAvivakSo hi doSAya vivakSo na guNAptaye // 587 // artha-isa prakAra yuktipUrvaka - nirvicikitsA guNa samyagdRSTikA kahA gayA hai| yadi yaha guNa na kahA jAya to koI doSa nahIM hosaktA, aura kahanepara koI vizeSa lAbha nahIM hai| bhAvArtha-yaha eka sAmAnya kathana hai / nirvicikitsA guNake kahane aura na kahane para koI guNa doSa nahIM hotA, isakA yahI Azaya hai ki samyagdarzanake sAtha isakA honA avazyaMbhAvI nahIM hai| ho to bhI acchA aura na ho to koI hAni bhI nahIM hai| amUDhadRSTiasti cAmUDhadRSTiH sA smygdrshnshaalinii| yayAlaMkRtavapuSyetadvAti saddarzanaM nari // 588 // artha-amUDhadRSTi guNa bhI samyagdarzana sahita hI hotA hai| amUDhadRSTi guNase vibhUSita AtmAmeM yaha samyagdarzana zobhAyamAna hotA hai| Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyaay|] subodhinI ttiikaa| [155 amUDhadRSTikA lakSaNaatattve tattvazraddhAnaM mUDhadRSTiH svalakSaNAt / nAsti sA yasya jIvasya vikhyAtaH sostyamUDhahak // 589 // artha-atattva meM tattva-zraddhAna karanA, mUDhadRSTi kahalAtI hai| mUDha jo dRSTi vaha mUDhadRSTi, aimA mUDhadRSTi zabdase hI spaSTArtha hai / jisa jIvake aisI mUr3ha-dRSTi nahIM hai vaha amRdRSTi prasiddha hai| astyasaddhatudRSTAntaimithyA'rthaH saadhito'praiH| nApyalaM tatra mohAya dRGmohasyodayakSateH // 590 // artha-dUsare matavAloMse mithyA hetu aura dRSTAtoM dvArA mithyA (viparIta) padArtha siddha kiyA hai| vaha mithyApadArtha, mohanIya karmake kSaya honese samyagdRSTi meM moha (viparItatA) paidA karaneke liye samartha nahIM hai| sUkSmAntaritadUrArthe darzite'pi kudRSTibhiH / nAlpazrutaH sa muhyeta kiM punazcedvahuzrutaH // 591 // artha--sUkSma, antarita tathA dUravartI padArthoMko mithyAdRSTi puruSa yadi viparIta rItise 'dikhAne lage to jo thor3e zAstrakA jAnanevAlA hai vaha bhI mohita nahIM hotA hai / yadi bahuta zAstroMkA pAThI ho to phira kyA hai ? arthAt bahuzruta kisI prakAra dhokhemeM nahIM A saktA hai| arthAbhAse'pi tatroccaiH samyagdRSTena muuddhtaa| sUkSmAnantaritopAttamithyArthasya kuto bhramaH // 592 // artha-jahAM kahIM artha-AbhAsa bhI ho vahAM bhI samyagdRSTi mUr3ha nahIM hotA hai| to phira Agama prasiddha sUkSma antarita aura dUrArtha mithyA batalAye hue padArthoMmeM samyagdRSTiko kaise bhrama ho saktA hai ? samyagdRSTike vicAratadyathA laukikI rUDhirasti nAnA vikalpasAt / niHsArairAzritA pumbhirathAniSTaphalapradA // 593 / / artha-laukikI rUr3hi nAnA vikalpoMse hotI hai arthAt aneka mithyA vicAroMse kI jAtI hai / nissAra puruSa use karate rahate haiN| lokarUr3hi sadA aniSTa phalako hI detI hai| aphalAniSTaphalA hetuzUnyA yogaaphaarinnii| dustyAjyA laukikI rUr3hiH kaizciduSkarmapAkataH // 594 // artha-lokameM pracalita rUr3hi phala zunya hai, athavA aniSTa phalavAlI hai, hetu zalya Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156] paJcAdhyAyI / 1. dUsara hai aura yogakA nAza karanevAlI hai / khoTe karmake udayase koI 2 puruSa isa lokarUDhiko chor3a bhI nahIM sakate haiM / devamUr3hatA adeve devabuddhiH syAdadharme dharmadhIriha / agurau gurubuddhiryAkhyAtA devAdimUr3hatA // 595 / / artha - adeva meM devabuddhikA honA, adharma meM dharmabuddhikA honA, agurumeM gurubuddhikA honA hI devamUr3hatA kahI gaI hai / lokamUr3hatA kudevArAdhanaM kuryAdaihikazreya se kudhIH / mRSAlokopacAratvAdazreyA lokamUr3hatA // 596 // artha - mithyAdRSTi sAMsArika sukhake liye kudevoM kA ArAdhana -pUjana karatA hai / aisA karanA miyA lokAcAra hai, isI kA nAma lokamUr3hatA hai, lommUr3hatA mahA-ahitakara hai| asti zraddhAnamekeSAM lokamUr3havazAdiha / dhanadhAnyapradA nUnaM samyagArAdhitA'mbikA // 597 // artha --- lokamUr3hatAvaza kinhIM 2 puruSoMko aisA zraddhAna ho rahA hai ki bhale prakAra ArAdhanA kI huI ambikA devI ( caNDI-muNDI Adi ) nizcayase dhana dhAnya- sampattiyoM ko devegI | apare'pi yathAkAmaM devamicchanti durdhiyaH / sadoSAnapi nirdoSAniva prajJA'parAdhataH // 598 // artha -- aura bhI bahutase mithyA - buddhivAle puruSa icchAnusAra devoMko mAnate haiM / buddhi doSa ( ajJAnatA ) se sadoSiyoM ko bhI nirdoSIkI taraha mAna baiThate haiM / noktasteSAM samuddezaH prasaGgAdapi saGgataH / labdhavarNo na kuryAdvai niHsAraM granthavistaram // 599 / / artha- - una mithyA vicAravAloM kA vizeSa uddezya ( adhika varNana ) prasaMgavaza bhI vistArabhayase nahIM kahA hai kyoMki jisako bahutase zabda mila bhI jAveM vaha bhI vyartha granthavistArako nahIM karegA, arthAt kudeva ke svarUpa ke kahane kI koI AvazyakatA nahIM hai / adharmaadharmastu kudevAnAM yAvAnArAdhanAdyamaH / taiH praNIteSu dharmeSu ceSTA nAkAyacetasAm // 300 // artha - kudenoMkI ArAdhanA karanekA jitanA bhI udyama hai, tathA unake dvArA kahe hue mana kA jo vyApAra hai vaha sabhI adharma kahalAtA hai / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (157 adhyaay|] subodhinI ttiikaa| kuguru aura sugurukuguruH kutsitAcAraH sazalyaH sprigrhH| samyaktvena vratenApi yuktaH syaatsdgururytH|| 601 // artha-jisakA nindya (malIna ) AcaraNa hai, jisake mAyA, mithyA, nidAna-zalya lagI huI haiM, aura jo parigraha sahita hai vaha kuguru hai, tathA jo samyagdarzana aura vrata sahita hai vaha sadguru hai| abodezo'pi na zreyAn sarvatotIva vistarAt / Adeyo vidhiratrokto mAdeyonukta eva saH // 602 // artha-kudharma aura kuguruke viSayameM bhI adhika likhanA lAbhakArI nahIM hai| kyoMki inakA pUrA svarUpa likhanese atyanta grantha-vistAra hone kA Dara hai / isaliye isa granthameM jo vidhi kahI gaI hai, vahI grahaNa karane yogya hai, aura jo yahAM nahIM kahI gaI hai vaha tyAgane yogya samajhanA cAhiye / bhAvArtha-jo vidhi upAdeya hai, usIkA yahAM varNana kiyA gayA hai aura jo anupAdeya hai usakA yahAM varNana bhI nahIM kiyA gayA hai| sacce devakA svarUpa-- doSI rAgAdisadbhAvaH syAdAvaraNakarma tat / tayorabhAvo'sti niHzeSo yatrAsau deva ucyte|| 603 // artha--rAgAdika vaikArika bhAva aura jJAnAvaraNAdika karma, doSa kahalAte haiN| unakA jisa AtmAmeM sampUrNatAse abhAva ho cukA hai, vahI deva kahA jAtA hai / anantacatuSTayaastyatra kevalaM jJAnaM kSAyikaM darzanaM sukham / vIrya ceti suvikhyAtaM syAdanantacatuSTayam // 604 / / artha-usa devameM kevalajJAna, kSAyika darzana, kSAyika sukha aura kSAyikavIrya yaha prasiddha ananta catuSTaya prakaTa ho jAtA hai| devake bhedaeko devaH sa sAmAnyAd dvidhAvasthA vishesstH| saMkhyA nAma sandarbhAd guNebhyaH syAdanantadhA // 605 // artha-sAmAnya rItise deva eka prakAra hai, avasthA vizeSase do prakAra hai, vizeSa racanA ( kathana ) kI apekSAse saMkhyAta prakAra hai, aura guNoMkI apekSAse ananta prakAra hai| ___ arahanta aura siddha eko yathA sadravyArthArisaDeH zuddhAtmalabdhitaH / arhanniti ca siddhazca paryAyArthAdvidhA mataH // 606 // Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 pnycaadhyaayii| [dUsarA artha-sat dravyArtha nayakI apekSAse eka prakAra hI deva hai kyoMki zuddhAtmAkI upalabdhi (prApti) eka hI prakAra hai| paryAyArthikanayase arahanta aura siddha, aise devake do bheda haiN| arahanta aura siddhakA svarUpa- ! divyaudArikadehastho dhautghaatictussttyH| jJAnadRgvIryasaukhyAkhyaH so'rhan dharmopadezakaH // 607 // mUrtimaddehanirmukto mukto lokaagrsNsthitH| jJAnAdyaSTaguNopeto niSkarmA siDasaMjJakaH // 608 // arhanniti jagatpUjyo jinaH karmArizAtanAt / mahAdevodhidevattvAcchaGkaropi sukhAvahAt // 609 // viSNurjJAnena sarvArthavistRttvAtkathaJcana / brahma brahmajJarUpatvAriduHkhApanodanAt // 610 // ityAdyanekanAmApi nAneko'sti svalakSaNAt / yato'nantaguNAtmaikadravyaM syAtsiDasAdhanAt // 611 // caturvizatirityAdi yAvadantamanantatA / tahahattvaM na doSAya devtvaikvidhttvtH|| 612 / / artha-jo divya-audArika zarIrameM sthita hai, ghAti karma catuSTayako dho cukA hai, jJAna, darzana, vIrya aura sukhase paripUrNa hai aura dharmakA upadeza denevAlA hai, vaha arahanta deva hai| jo mUrtimAn zarIrase mukta ho cukA hai, sampUrNa karmose chUTa cukA hai, lokake agrabhAga ( siddhAlaya ) meM sthita hai, jJAnAdika ATha guNa sahita hai aura karmamalakalaMkase rahita hai vaha siddha deva hai| vaha deva jagatpUjya hai isaliye arahanta kahalAtA hai, karma rUpI zatruko jItanevAlA hai isaliye jina kahalAtA hai, sampUrNa devoMkA svAmI hai isaliye mahAdeva kahalAtA hai, sukha dene vAlA hai, isaliye zaMkara kahalAtA hai, jJAnadvArA sampUrNa padArthoM meM phailA huA hai isaliye kathaMcit viSNu ( vyApaka ) kahalAtA hai, AtmAko pahacAnanevAlA hai isaliye brahmA kahalAtA hai, aura duHkhako dUra karanevAlA hai isaliye hari kahalAtA hai / ityAdi rItise vaha deva aneka nAmoMvAlA hai / tathApi apane devatva lakSaNakI apekSAse vaha eka hI hai| aneka nahIM hai| kyoMki anantaguNAtmaka eka hI ( samAna ) Atmadravya prasiddha hai| aura bhI cauvIsa tIrthakara Adi aneka bheda haiM tathA guNoMkI apekSA ananta bheda haiN| ye saba bheda (bahupanA) kisI prakAra doSotpAdaka nahIM haiM kyoMki sabhI devabhedoM meM devatvaguNa eka prakAra hI hai| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyaay| subodhinI ttiikaa| [159 - wwwmvarPvrrnvr dRSTAntapradIpAnAmanekatvaM na pradIpattvahAnaye / yato'traikavidhatvaM syAnna syAnnAnAprakAratA // 613 // artha-jisa prakAra dIpakoMkI aneka saMkhyA bhI dIpattva buddhiko dUra nahIM karasaktI hai ? usI prakAra devoMkI aneka saMkhyA bhI devatva buddhiko dUra nahIM kara saktI hai / kyoMki sabhI dIpoMmeM aura sabhI devoMmeM dIpatva guNa aura devatva guNa ekasA hI hai / vAstavameM aneka prakAratA nahIM hai / arthAt vAstavameM bheda nahIM hai, na cAzaMkyaM yathAsaMkhyaM naamto'syaastynNtdhaa| nyAyAdekaM guNaM caikaM pratyekaM nAma caikakam // 614 // artha-kramase usake ananta nAma haiM aisI bhI AzaMkA nahIM karanA cAhiye kyoMki vAstavameM eka guNakI apekSA eka nAma kahA jAtA hai| nayataH sarvato mukhyasaMkhyA tasyaiva saMbhavAt / adhikasya tato vAcyaM vyavahArasya darzanAt // 615 // artha-sabase adhika saMkhyA guNakI apekSAse hI hosaktI hai| parantu yaha saba kathana bhayakI apekSAse hai / isaliye jaisA jaisA adhika vyavahAra dIkhatA jAya usI 2 tarahase nAma lenA caahiye| vRddhaiH proktamataHsUtre tattvaM vAgatizAyi yat / dvAdazADAinvAyaM vA zrutaM sthUlArthagocaram // 616 // artha-isIliye vRddha (jJAnavRddha-AcArya ) puruSoMne sUtradvArA tattvako bacanake agamya batalAyA hai / jo dvAdazAGga athavA AbAhya zrutajJAna hai, vaha kevala sthUla-padArthako viSaya karanevAlA hai| siddhoMke ATha guNakRtsnakarmakSayAjjJAnaM kSAyikaM darzanaM punaH / atyakSaM sukhamAtmotthaM vIryaJceti catuSTayam / / 617 / / samyaktvaM caiva sUkSmatvamavyAvAdhaguNaH svtH| astyagurulaghutvaM ca siddhecASTaguNAH smRtAH // 618 // artha---sampUrNa karmAke kSaya honese kSAyika jJAna, kSAyika darzana, atIndriya sukha, AtmAse utpanna vIrya, isa prakAra catuSTaya to yaha, aura samyaktva, sUkSmattva, avyAvAdhaguNa, tathA agurulaghuttva, ye AkaM svAbhAvika guNa siddhadevake haiN| ityAdyanantadharmAtyo karmASTakavivarjitaH / mukto'STAdazabhirdoSairdevaH sevyo na cetaraH // 619 // . Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160] -- pnycaadhyaayii| [dUsarA artha-ityAdi ananta dhoko dhAraNa karanevAlA AThoM karmoMse rahita. aThAraha doSoMse rahita, deva pUjane yogya hai| jisameM uparyukta guNa nahIM pAye jAte vaha nahIM pUjane yogya hai| ardhAdakaH sa evAsti zreyo mAgopadezaka: Aptazcaiva svataH sAkSAnnetA mokSasya vamanaH // 620 / / artha-arthAt vahI deva sannA guru hai, vahI mokSa mArgakA upadeza denevAlA hai vahI Apta hai, aura vahI mokSa mArgakA sAkSAt netA ( prApta karAne vAlA ) hai / gurukA svarUpa---- tebhyo gapi chdmsthruupaastdrpdhaarinnH| ___guravaHsyurguroryAyAnnAnyo'vasthA vizeSabhAk // 621 // artha-una guruoMse nIce bhI jo alpajJa haiM, parantu usI vezako liye hue haiM; ve bhI guru haiN| gurukA lakSaNa unameM bhI vaisA hI hai, aura koI avasthAvizeSavAlA nahIM hai| __ astyavasthAvizaSotra yuktisvAnubhavAgamAt / zeSaH saMsArijIvebhyasteSAmevAtizAyanAt / / 622 // artha-guruoMmeM saMsArIjIvoMse koI avasthA-vizeSa hai yaha bAta yukti anubhava aura Agamase prasiddha hai| unameM saMsAriyoMse vizeSa atizaya hai / bhAvinaigamanayAyatto bhUSNustadvAnivaSyate / ___ avazyaM bhAvato vyAH sadbhAvAt siddhasAdhanam / / 623 // artha-bhAvi naigama nayakI apekSAse jo honevAlA hai, vaha huA sA hI samajhA jAtA hai| bhAva ( guNa ) kI vyAptikA sadbhAva honese yaha bAta siddha ho jAtI hai, arthAt jo guNa arahantameM haiM ve hI guNa eka dezase ( aMzarUpase) chadmastha guruoMmeM bhI maujUda haiN| asti saddarzanaM teSu mithyAkarmopazAntiH / cAritraM dezataH samyakcAritrAvaraNakSateH // 624 // artha--una chamastha guruoMmeM bhI mithyAtva karmake upazama honese samyagdarzana guNa prakaTa ho cukA hai aura cAritra mohanIya karmakA ( anantAnuvaMdhi, apratyAkhyAna, pratyAkhyAna, saMjvalana kaSAyoMkA ) kSaya honese ekadeza samyakcAritra bhI prakaTa ho cukA hai| tataH siddhaM nisargAdai zuddhattvaM hetudarzanAt / / mohakarmodayAbhAvAttatkAryasyApyasaMbhavAt // 625 / / artha--isaliye svabhAvase hI una guruoMmeM zuddhatA pAI jAtI hai yaha vAta hetudvArA siddha ho cukI kyoMki mohanIya karmake udayakA abhAva honese usakA kArya bhI asaMbhava hai| Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / subodhinI ttiikaa| % 3A bhAvArtha-malinatA karanevAlA mohanIyakA udaya hai / jaba mohanIyakA udaya nahIM hai to usase honevAlI malinatA bhI nahIM ho saktI hai| tacchuddhatvaM suvikhyAtaM nirjarAheturaJjasA / nidAnaM saMvarasyApi kramAnnirvANabhAgapi / / 626 // artha-vaha zuddhatA nirjarAkA samartha kAraNa hai yaha bAta suprasiddha hai tathA saMvarakA bhI kAraNa hai aura kramase mokSa prApta karAnevAlI bhI hai / zuddhatA hI nirjarA, saMvara aura mokSa haiyadvA svayaM tadevArthAnirjarAditrayaM yataH / zuddhabhAvAvinAbhAvi dravyanAmApi tattrayam // 627 // . ___ artha-athavA vaha zuddhatA hI svayaM nirjarA, saMvara aura mokSa hai| kyoMki zuddha bhAvoMkA avinAbhAvI jo Atmadravya hai vahI nirjarA, saMvara aura mokSa hai / bhAvArtha-Atmika zuddhabhAvoM kA nAma hI nirnarAditraya hai isaliye nizcaya nayase zuddha-AtmA hI nirjarAdi traya hai| nirjarAdinidAnaM yaH zuddho bhAvazcidAtmanaH / paramAhaH sa evAsti tadvAnAtmA paraM guruH // 628 // __ artha-jo nirjarAdikakA kAraNa atmAkA zuddha bhAva hai vahI parama pUjya hai aura usa zuddha bhAvako dhAraNa karanevAlA AtmA hI parama guru hai| gurupanemeMhetunyAyAdrutvahetuH syAt kevalaM doSasaMkSayaH / nirdoSo jagataH sAkSI netA mArgasya netaraH // 629 // artha-nyAya rItise guruttva ( gurupane ) kA kAraNa kevala doSoMkA bhale prakAra kSaya honA hai, nirdoSa hI jagatkA jAnanevAlA ( sarvajJa ) hai aura vahI mArga ( mokSamArga ) kA netA arthAt prApta karAnevAlA hai / jo nirdoSa nahIM hai vaha na sarvajJa ho saktA hai, aura na mokSako prApta karanevAlA tathA karAnevAlA hI ho sakatA hai| alpajJatA gurupaneke nAzakA kAraNa nahIM hainAlaM chadmasthatApyeSA gurutvakSataye suneH / rAgAdyazuddhabhAvAnAM heturmohaikakarma tat // 630 // artha-yaha muni ( guru ) kI alpajJatA bhI gurupaneko dUra karaneke liye samartha nahIM hai kyoMki gurutAko dUra karanevAle rAgAdika azuddha bhAva haiM, aura unakA eka mAtra hetu mohanIya karma hai| u0 21 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pnycaadhyaayii| [dUsarA bhAvArtha-nirmala cAritrakI apekSAse hI gurutA AtI hai / jJAnakI hInatA gurukhAkA vighAtaka nahIM hai kintu mohanIya karma hai| zaGkAkAra nanvAtivyaM karma vIryavidhvaMsi karma ca / asti tatrApyavazyaM vai kutaH zuddhattvamatra cet / . 1.... artha-zaGkAkAra kahatA hai ki jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura vIryako nAza karanevAlA antarAya karma, abhI umastha guruoMmeM maujUda hai, isaliye unameM zuddhatA kahAMse AI ? uttarasatyaM kintu vizeSo'sti proktakarmatrayasya ca / mohakarmAvinAbhRtaM bandhasattvodayakSayam // 632 // // artha--yaha bAta ThIka hai ki abhI jJAnAvaraNa Adi tIna ghAtiyA karma chadmastha guruoMmeM maujUda haiM / kintu itanI vizeSatA hai ki jJAnAvaraNa Adi kahe hue tInoM karmokA vandha, sattva, udaya aura kSaya, mohanIya karmake sAtha avinAbhAvI hai| khulAsAtadyathA vadhyamAne'smiMstabandho mohavandhasAt / tatsattve sattvametasya pAke pAkaH kSaye kssyH| 633 // artha-mohanIya karmake bandha hone para hI usIke AdhIna jJAnAvaraNAdi bandhayogya prakRtiyoMkA bandha hotA hai, mohanIya karmake sattva rahene para hI jJAnAvaNAdi karmoMkA sattva rahatA hai, mohanIya karmake pakane para hI jJAnAvaraNAdi pakate haiM aura mohanIya karmake kSaya hone para hI jJAnAvaraNAdi naSTa ho jAte haiN| AzaGkAnocaM chadmasthAvasthAyAmAgevAstu ttkssyH| aMzAnmohakSayasyAMzAtsarvata: sarvataH kSayaH // 634 // artha-chadmastha avasthAmeM, mohanIya karmakA jJAnAvaraNAdise pahale hI kSaya hojAtA hai, aisI AzaMkA bhI nahIM karanA cAhiye kyoMki aMzarUpase mohanIyakA kSaya honese jJAnAvaraNAdikA aMza rUpase kSaya ho jAtA hai, aura mohanIyakA sarvathA kSaya honese jJAnAvaraNAdikA bhI sarvathA kSaya honAtA hai| nAsiddhaM nirjarAtattvaM sadRSTeH kRtsnakarmaNAm / AdRGmohodayAbhAvAttacAsaMkhyaguNaM kramAt // 635 // Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyaay| subodhinI ttiikaa| artha-samyagdRSTike sampUrNa karmokI nirjarA honA asiddha nahIM hai kintu darzana mohanIya karmakA udayAbhAva honese vaha kramase asaMkhyAta guNI 2 hotI calI jAtI hai| niSkarSatataH karmatrayaM proktamasti yadyapi sAmpratam / rAgadveSavimohAnAmabhAvAdgarutA matA // 636 // artha-isaliye chadmasya guruoMmeM yadyapi abhI jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karma maujUda haiM tathApi rAga, dveSa, mohakA abhAva honese gurUpanA mAnA hI jAtA hai| guru-bhedayAratyekaH sa sAmAnyAttadvizeSAtridhA guruH| __ekopyagniryathA tArNaH pArNo dAya'stridhocyate // 637 // . * artha-sAmAnya rItise eka hI guru hai aura vizeSa rItise tIna prakAra guru haiN| jaise-agni yadyapi sAmAnya rItise eka hI hai tathApi tinakekI agni, pattekI agni aura lakar3IkI agni, isa prakAra eka hI agnike tIna bheda hojAte haiN| ___tIna prakAra guruoMke nAmaAcAryaH syAdupAdhyAyaH sAdhuzceti tridhA mtH| syurviziSTapadArUDhAstrayopi munikuJjarAH / / 638 // artha-AcArya, upAdhyAya aura sAdhu ( muni ) isa prakAra tIna bheda haiN| ye tInoM hI munivara vizeSa vizeSa padoM para niyukta haiM arthAt vizeSa 2 padoMke anusAra hI AcArya, upAdhyAya aura sAdhu saMjJA hai| "munipanA tInoMmeM samAna haieko hetuH kriyApyekA veSazcaiko vahiH smH| tapo dvAdazadhA caikaM vrataM caikaM ca paJcadhA // 639 // trayodaza vidhaM cApi cAritraM smtaikdhaa| mUlottaraguNAzcaike saMyamopyekadhA mataH // 640 // parISahopasargANAM sahanaM ca samaM smRtam / aahaaraadividhishcaikshcryaasthaanaasnaadyH|| 641 // mArgo mokSasya sadRSTiAnaM cAritramAtmanaH / ratnatraya samaM teSAmapi cAntarvahissthitam // 642 // dhyAtA dhyAnaM ca dhyeyaM ca jJAtA jJAnaM ca jJeyasAt / caturdhA''rAdhanA cApi tulyA krodhAdijiSNutA // 643 // Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 1 paJcAdhyAyI / kiMvAtra bahunoktena tadvizeSo'vaziSyate / vizeSAcchedaniHzeSo nyAyAdastyavizeSabhAk // 644 / / artha - AcArya, upAdhyAya aura sarva sAdhu tInoMkA hI samAna kAraNa hai arthAt tInoM rahatA aura kaSAyatraya ke jItanese muni hue haiN| kriyA (AcaraNa) bhI tIrthoM kI samAna hai, vAhya va bhI ( ninya - nagna ) samAna hai, vAraha prakArakA tapa bhI sabake samAna hai, pAMca prakArakA mahAvrata bhI samAna hai, teraha prakArakA cAritra bhI samAna hai, samatA bhI samAna hai, aTThAIsa mUlaguNa aura caurAsI lAkha uttaraguNa bhI samAna hI haiM, cAritra bhI samAna hai, parISaha aura upasA sahana karanA bhI samAna hai, AhArAdika vidhi bhI sabhI kI samAna hai / caryA vidhi bhI samAna hai | sthAna Asana Adi bhI samAna haiM / samyagdarzana, jJAna, cAritra jo Atmika guNa tathA ratnatraya svarUpa mokSamArga hai vaha bhI antaraMga aura bAharameM samAna hI hai, aura bhI dhyeya, jJAtA, jJAna, jJeya, cAra ArAdhanAyeM (samyagdarzana, jJAna, cAritra, tapa ) krodhAdi pAyakA jItanA Adi sabhI bAteM ekasI haiN| isa viSaya meM adhika kyA kahA jAya, itanA hI kahanA basa hogA ki vahI vizeSa raha jAtA hai joki vizeSatAse dUra ho cukA hai / arthAt nyAyAnusAra tInoM meM sarvathA samAnatA hai, koI vizeSatA nahIM hai / aba tInoMkA bhinna 2 svarUpa kahate haiM dhyAtA, dhyAna, AcAryakA svarUpa -- AcAryAnAdito rUyagAdapi nirucyate / paJcAcAraM parebhyaH sa Acarayati saMyamI // 645 // [ dUsarI artha -- AcArya saMjJA anAdikAlase niyata hai / paMca parameSThiyoM kI sattA anAdikAlIna hai / yaugika dRSTise bhI AcArya use kahate haiM jo ki dUsaroM ( muniyoM) ko pAMca prakArakA AcAra grahaNa karAve arthAt jo dIkSA deve vahI AcArya hai / aura bhIapi chinne vrate sAdhoH punaH sandhAnamicchataH / tarasamAveza dAnena prAyazcittaM prayacchati // // 646 // artha - aura jisa kisI sAdhukA vrata bhaMga ho jAya, aura vrata bhaMga hone para vaha sAdhu phirase usako prApta karanA cAhe to AcArya usa vratako phirase dhAraNa karAte hue usa sAdhuko prAyazcita dete haiM, arthAt dIkSA ke atirikta prAyazcita denA bhI AcAryoM kA kartavya hai / Adeza aura upadeza meM bheda AdezasyopadezebhyaH syAdvizeSaH sa bhedabhAkU / Adade gurugA dattaM nopadezeSvayaM vidhiH // 647 // Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'adhyAya] subodhinI ttiikaa| / 165 artha-upadezoMse AdezameM yahI vizeSa bheda hai ki upadezameM jo vAta kahI jAtI hai vaha AjJArUpa grAhya nahIM hotii| mAnanA na mAnanA ziSyakI icchApara nirbhara hai parantu Adeza meM yaha bAta nahIM hai, vahAM to jo bAta gurune batAI vaha AjJArUpase grahaNa hI karanI par3atI hai " guruke diye hue vratako maiM grahaNa karatA hUM" yaha Adeza lenevAlekI pratijJA hai| bhAvArtha-AcAryako Adeza ( AjJA ) denekA adhikAra hai ve jisa bAtako AdezarUpase kaheMge vaha AjJA pradhAna rUpase mAnanI hI pdd'egii| parantu upadezameM AjJA pradhAna nahIM hotI hai| gRhasthAcArya bhI Adeza denekA adhikArI haina niSiddhastadAdezo gRhiNAM vratadhAriNAm / dIkSAcAryeNa dIkSeva dIyamAnAsti takriyA // 648 // artha-vrata dhAraNa karanevAle jo gRhastha haiM unako bhI Adeza niSiddha nahIM hai| jisa prakAra dIkSAcArya dIkSA detA hai usI prakAra gRhastha bhI Adeza kriyA karatA hai| bhAvArtha-AcAryakI taraha vratI gRhasthAcArya bhI gRhasthoMko Adeza denekA adhikArI hai / * AdezakA adhikArI avratI nahIM ho saktA haisa niSiddho yathAmnAyAdavatinA manAgapi / hiMsakacopadezopi nopayujyotra kAraNAt // 649 // artha-zAstrAnusAra abatI puruSa Adeza denekA sarvathA adhikArI nahIM hai, aura kisI bhI kAraNase vaha hiMsaka upadeza bhI nahIM de sktaa| bhAvArtha-avratI puruSa Adeza denekA adhikArI to hai hI nahIM, hiMsaka upadezaka denA bhI usake liye varjita hai| badhAzrita Adeza aura upadeza denekA niSedhamunivratadharANAM hi gRhasthavratadhAriNAm / Adezazcopadezo vA na kartavyo badhAzritaH // 650 // artha-munitrA dhAraNa karanevAle AcAryoko aura gRhasthatrata dhAraNa karanevAle gRhasthAcAryoko vadhAzrita Adeza va upadeza ( jisa Adeza tathA upadezase jIvoMkA vadha hotA ho) nahIM karanA caahiye| * pahale yaha prathA thI ki gRhastha logoMko gRhasthAcArya haraeka kAryameM sAvadhAna kiyA karate the, gRhasthAcAryakA Adeza hara eka gRhasyako mAnya thA, isIliye dhArmika kAryoM meM ziyilatA nahIM hone pAtI thI, Ajakala vaha mArga sarvathA uTha gayA hai, isIliye dhArmika zaithilpa, anargalabhASaNa, evaM niraGkuzapravRtti Adi anAne pUrNatAse sthAna pA liyA hai| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcAdhyAyI / aisI AzaMkA bhI nahIM karanA cAhiye - nacAzaGkayaM prasiddhaM yanmunibhirvratadhAribhiH / f mUrtimacchaktisarvasvaM hastarekheva darzitam // 651 // artha -- aisI bhI AzaMkA nahIM karanA cAhiye ki munigaNa vratadhAraNa karanevAle haiM aura unhoMne mUrtimAn padArthoM kI sampUrNa zaktiyoM ko hastarekhA ke samAna jAna liyA hai| bhAvArtha - vratadhArI muni mUrta padArthoM kI samasta zaktiyoMkA parijJAna svayaM rakhate haiM unheM sampUrNa jIvoMke sthAna, zarIrAdikA parijJAna hai, ve sadA trasa sthAvara jIvoMkI rakSA meM sAvadhAna svayaM rahate haiM isaliye unake prati badhakArI Adeza va upadezakA niSedha kathana hI nirarthaka hai, aisI AzaMkA bhI nahIM karanA cAhiye / 166] kyoMki-- nUnaM proktopadezopi na rAgAya virAgiNAm / rAgiNAmeva rAgAya tatovazyaM niSedhitaH // 652 // [ dUsarA artha -- yaha bAta ThIka hai ki jo vItarAgI haiM unake prati badhakArI upadeza bhI rAgakA kAraNa nahIM hotA hai, vaha rAgiyoMke liye hI rAgakA kAraNa hosaktA hai| isaliye arthAt rAgiyoMke liye hI usakA niSedha kiyA gayA hai| bhAvArtha -- upadeza sadA unnata karaneke liye diyA jAtA hai; muniyoMkA rAga ghaTa gayA hai, ve nivRtti mArgake anugAmI ho cuke haiM isaliye unheM sadA vizuddhamArgakA hI upadeza denA ThIka hai, yadi unako vAzrita arthAt jinapUjana Adi zubha pravRttimaya upadeza diyA jAya to vaha upadeza unakI nimnatAkA hI kAraNa hogA, isaliye unheM vadhAzrita arthAt zubha pravRttimaya upadeza na dekara nivRttimArgamaya upadeza hI denA cAhiye / parantu vadhAzrita upadeza va AdezakA niSedha gRhasthoMke liye dUsare prakArase hai / gRhasthoM meM azubha pravRtti bhI pAI jAtI hai isaliye usa azubha pravRttikA niSedha kara zubha pravRttikA unake liye Adeza va upadeza diyA jAtA hai / gRhastha ekadama zuddha mArga meM nahIM jA sakate haiM ataH unake liye pahale zubha mArga para lAne ke liye zubha mArgakA Adeza tathA upadeza denA hI ThIka hai isI bAta ko nIceke zlokase spaSTa karate haiM gRhasthoM ke liye dAnapUjana kA vidhAna -- na niSiddha: sa Adezo nopadezo niSedhitaH / nUnaM satpAtradAneSu pUjAyAmarhatAmapi // 653 // artha -- satpAtroMke liye dAna deneke viSaya meM aura arahantoMkI pUjAke viSaya meM na to Adeza hI niSiddha hai aura na upadeza hI niSiddha hai / * Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / ] subodhinI ttiikaa| * bhAvArtha-dAna denA aura jina pUjana karanA donoM hI yadyapi AraMbhajanita kArya haiM, . aura jahAM AraMbha hai vahAM hiMsAkA honA avazyaMbhAvI hai isaliye ukta donoM kAryoMkA Adeza tathA upadeza badhakA kAraNa hai / dUsare-dAna dene meM aura jinapUjana karanemeM zubha rAga hotA hai aura rAgabhAva hiMsAtmaka hai tathApi gRhasthoMke liye pAtradAna jinapUjanAdi zubha pravRttimaya kAryokI AjJA aura upadeza donoM hI niSiddha nahIM kintu vihita haiN| __ muniyoM ke liye sAvadha karmakA niSedha*yadvAdezopadezau dvau sto niravadyakarmANa / yatra sAvadyalezosti tatrAdezo na jAtucit // 654 // ___ artha-athavA muniyoMke liye, sarvathA nirdoSa kAryake viSayameM hI Adeza va upadeza hosaktA hai / jahAM pApakA leza bhI ho vahAM unake liye Adeza to kabhI ho hI nahIM sktaa| bhAvArtha-jisa kAryameM pApakA thor3A bhI leza ho usake viSayameM muniyoMke liye AdezakA sarvathA niSedha hai| AzaGkA sahAsaMyamibhirlokaiH saMsarga bhASaNaM ratim / kuryAdAcArya ityeke nAsau sUrina caaht:|| 655 // ___ artha-asaMyamI puruSoMke sAtha sambandha, bhASaNa aura prena bhI AcArya karai, aisA bhI koI kahate haiM / granthakAra kahate haiM ki jo asaMyamI puruSoMke sAtha saMmbandhAdika rakhatA hai vaha AcArya nahIM kahA jAsakatA, aura na vaha jinamatakA anuyAyI hai| bhAvArtha-AcAryakA sambandha kevala muniyoMke sAtha hotA hai| bhASaNa bhI unhIMke sAtha hotA hai, satyadharmake lakSaNameM bhI yahI kahA gayA hai ki satyadharmakA bhASI sAdhu puruSoMmeM hI hita mita vacana bolatA hai asAdhuoMmeM nhiiN| AcAryakA muniyoMke sAtha bhI kevala dhArmika sambandha hai, rAgAMza vahAM bhI nahIM hai| isaliye AcAryakA asaMyamI puruSoMke sAtha sambandha aura rAgAdika jo kahA gayA hai vaha ayukta hai| anya darzanasaMghasampoSakaH sUriH proktaH kshcinmterih| . dharmAdezopadezAbhyAM nopakAro'paro'styataH // 656 // artha-koI. darzanavAle AcAryakA svarUpa. aisA bhI kahate haiM ki jo saMghakA pAlana * isa zlokameM aura Uparake zlokameM yadyapi gRhastha aura munipada nahIM AyA hai tathApi "yadvA" kahanese siddha hotA hai ki upayukta kathana gRhasthoMke liye hai aura yaha kathana muniyoMke liye hai| tathA yahI saMgata pratIta hotA hai / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pnycaadhyaayii| [dUsarA poSaNa karatA hai vaha AcArya hai / granyakAra kahate haiM ki yaha bhI kahanA ayukta hai| dharmakA' Adeza aura dharmakA upadeza denA hI AcAryakA upakAra hai / isako chor3akara muniyoMkA pAlana poSaNa karanA Adika AcAryokA upakAra nahIM hai| bhAvArtha-muniyoMkA pAlanapoSaNa karanA AcAryakA kartavya batalAnA donoMkA hI svarUpa bigAr3anA hai / pahale to munigaNa hI pAlana poSaNa kisIse nahIM cAhate haiM aura na unheM apane poSaNakA kabhI vicAra hI hotA hai| unakA mukhya kartavya dhyAnastha honA hai| kevala zarIrakI paristhiti ThIka rakhaneke liye ve AhArArtha nagarameM jAte haiM vahAM navadhAbhakti pUrvaka kisI zrAvakane unakA par3agAhana kiyA to battIsa antarAyoMko TAlakara AhAra usake yahAM le lete haiM, yadi kisIne par3agAhana nahIM kiyA to ve kheda nahIM karate haiM, sIdhe vanako cale jAte haiM, yadyapi muniyoMkI vRtti bhikSA hai tathApi vaha vRtti yAcanA nahIM kahI jA saktI hai| unheM AhArameM sarvathA rAga nahIM hai parantu vinA AhArake zarIra adhika dina taka tapa karanemeM sahAyaka nahIM ho saktA hai isIliye AhArake liye unheM bAdhya honA par3atA hai / jisa puruSako kisI vastukI AvazyakatA hotI hai vahI yAcaka banatA hai| muniyoMne AvazyakatAoMko dUra karaneke liye hI to akhila rAjya sampattikA tyAga kara yaha nirIhavRtti-siMhavRtti aGgIkAra kI hai, phira bhI unheM yAcaka samajhanA nitAnta bhUla hai| zrAvaka bhI apane Atmahitake liye muniyoMko AhAra detA hai na ki muniyoMko poSya samajhakara AhAra detA hai| isaliye muniyoMko svayaM apane poSaNakI icchA nahIM hai aura na AvazyakatA hI hai phira AcArya unakA poSaka kaise kahA jA saktA hai / dUsare-AcAryakA muniyoMke sAtha kevaTha dhArmika sambandha hai-muniyoM ko dIkSA denA, unheM nija vratameM zithila dekhakara sAvadhAna karanA, athavA dharmase cyuta honepara unheM prAyazcita dekara punaH tasvastha karanA, dharmakA unheM upadeza denA, tathA dharmakA Adeza denA, tapazcaryA meM unheM sadA dRr3ha banAnA, maraNAsanna munikA samAdhimaraNa karAnA ityAdi kartavya AcAryokA hai dhArmika kartavya honese hI AcAryoko rAgarahita zAsaka kahA gayA hai| zAsana karate hue bhI AcArya pramAdI nahIM haiM, kintu zuddhAntaHkaraNa viziSTa AtmadhyAnameM tatpara haiM isaliye Acaryoko saMvakA pAlaka aura poSaka kahanA sarvathA ayukta hai| athavAyadvA mohAtpramAdAdA kuryAdyo laukikI kriyAm / tAvatkAlaM sa nA''cAryopyasti cAntadvatacyutaH // 657 // artha-athavA mohake vazIbhUta hokara athavA pramAdase jo laukika kriyAko karatA hai usa kAlameM vaha AcArya nahIM kahA jA saktA hai, itanA hI nahIM kintu antaraMga vratase cyuta (patita ) samajhA jAtA hai| Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyaay| subodhinI ttiikaa| bhAvArtha-isa ilokase bhalIbhAMti siddha hotA hai ki AcArya kevala dhArmika kriyAoMko karatA hai, aura muniyoMkI dhArmika vRttiyoMkA hI vaha zAsaka hai / yadi mohake udrekase kAcita vaha kisI laukika kriyAko bhI kara DAle to granthakAra kahate haiM ki usa kAla meM vaha AcArya hI nahIM kahA jA sakatA hai usa samaya vaha AcAryapadase gira cukA hai, antaraMga vratoMse vihIna ho cukA hai| ___ upasaMhAra uktavatatapaH zIlasaMyamAdidharo gaNI / namasyaH sa guruH sAkSAttadanyo na gurugaNI // 658 // artha-uparyukta kathanake anusAra jo vrata, tapa, zIla, saMyamAdikakA dhAraNa karanevAlA hai vahI gaNakA svAmI AcArya kahA jAtA hai, vahI sAkSAt guru hai, vahI namaskAra karane yogya hai / usase bhinna svarUpakA dhAraNa karanevAlA gaNakA svAmI AcArya nahIM kahA jA sktaa| __ upAdhyAyakA svarUpaupAdhyAyaH samAdhIyAn vAdI syaadvaadkovidH| vAGmI vAgbrahmasarvajJaH siddhAntAgamapAragaH // 659 // kavivratyagrasUtrANAM zabdArthaH siddhasAdhanAt / gamako'rthasya mAdhurye dhuryo vaktRtvavarmanAm // 660 // upAdhyAyatvamityatra zrutAbhyAso hi kAraNam / yadadhyeti svayaM cApi ziSyAnadhyApayedguruH // 661 // zeSastatra vratAdInAM sarvasAdhAraNo vidhiH / kuryADarmopadezaM sa nA''dezaM sUrivatkacit // 662 // teSAmevAzramaM liGgaM sUrINAM saMyamaM tpH| AzrayecchuDacAritraM pazcAcAraM sa zuddhadhIH // 663 // mUlottaraguNAneva yathoktAnAcarocciram / parISahopasargANAM vijayI sa bhavedvazI // 664 // atrAtivistareNAlaM nuunmntbNhimuneH| zuddhaveSadharo dhImAn nirgranthaH sa guNAgraNI // 665 // artha-pratyeka praznakA samAdhAna karanevAlA, vAda karanevAlA, syAdvAdake rahasyakA jAnakAra, vacana bolanemeM catura/ vacana brahmakA sarvajJa, siddhAnta zAstrakA pAragAmI, vRtti aura pradhAna sUtroMkA vidvAn, una vRtti aura sUtroMko zabda tathA arthake dvArA siddha karanevAlA, arthameM madhuratA lAnevAlA, bolanevAle vyAkhyAtAoMke mArgameM agragAmI ityAdi guNoMkA dhArI u0 22 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pnycaadhyaayii| [ dUsarA upAdhyAya hotA hai / upAdhyAya hone meM mukhya kAraNa zAstroMkA abhyAsa hai, jo gurU svayaM una zAstroMkA adhyayana karatA hai tathA jo ziSyoMko adhyayana karAtA (pakAtA) hai vahI upAdhyAya kahalAtA hai| upAdhyAyameM par3hane par3hAneke sivA bAkI vratAdikoMkA pAlana Adi vidhi muniyoMke samAna sAdhAraNa hai| upAdhyAya dharmakA upadeza kara sakatA hai, parantu AcAryake samAna dharmakA Adeza (AjJA) kabhI nahIM kara sktaa| bAkI AcAryoMke hI sahavAsameM vaha rahatA hai, usI prakAra nirgrantha avasthA rakhatA hai, AcAryake samAna hI saMyama, tapa, zuddha cAritra, aura pAMca AcAroM (samyagdarzana, samyagjJAna, samyaka cAritra, tapa, vIrya)ko vaha zuddhabuddhi upAdhyAya pAlatA hai| muniyoMke jo aTThAIsa mUlaguNa aura caurAsI lAkha uttara guNa batalAye gaye haiM unheM bhI vaha pAlatA hai, parISaha tathA upasargoko bhI vaha jitendriya upAdhyAya jItatA hai| yahAM para bahuta vistAra na kara saMkSepameM itanA hI kahanA paryApta hai ki nizcayase upAdhyAya munike samAna hI antaraMga aura bAhyameM zuddha rUpakA dhAraNa karanevAlA hai, buddhimAn hai, niSparigraha nagna digambara hai, aura guNoMmeM sarva zreSTha hai| nayI pratijJAupAdhyAyaH samAkhyAto vikhyAtosti svalakSaNaiH / adhunA sAdhyate sAdholekSaNaM siddhamAgamAt // 666 // artha-upAdhyAya apane lakSaNoMse prasiddha hai, usakA svarUpa to kahA jAcukA, atra sAdhukA lakSaNa kahA jAtA hai jo ki Agamase bhalIbhAMti siddha hai| . sAdhukA svarUmamArgo mokSasya cAritraM tatsadbhaktipuraHsaram / * sAdhayatyAtmasiddhyartha saadhurnvrthsNjnykH|| 667 // nocyAccAyaM yamI kiJciDastapAdAdisaMjJayA / na kiJciddarzayetsvastho manasApi na cintayet // 668 // Aste sa zuddhamAtmAnamAstighnuvAnazca param / stimintAntarbahistulyo nistaraGgAbdhivanmuniH // 669 // nAdezaM nopadezaM vA nAdizet sa manAgapi / svagApavargamArgasya tadvipakSasya kiM punH|| 670 // vairAgyasya parAM kASThAmadhirUr3hodhikaprabhaH / digambaro yathAjAtarUpadhArI dayAparaH // 671 // * saMzodhita pustakameM " saGg bhakti puraHsaram " aisA bhI pATha hai / usakA artha samyagdarzana pUrvaka hotA hai| Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyaay| subodhinI ttiikaa| [171 nirgranthontarbahirmohagrantherudgranthako yamI / karmanirjarakaH zreNyA tapasvI sa tapoMzubhiH // 672 // parISahopasargAdyairajayyo jitamanmathaH / eSaNAzuddhisaMzuddhaH pratyAkhyAnaparAyaNaH // 673 // ityAdyanekadhA'nekaiH sAdhuH sAdhuguNaiH shritH| namasyaH zreyase'vazyaM netaro viduSAM mahAn // 674 // artha-mokSakA mArga cAritra hai usa cAritrako jo sadbhakti pUrvaka Atmasiddhike liye siddha karatA hai use sAdhu kahate haiM / yaha sAdhu na to kucha kahatA hI hai aura na hAtha paira Adise kisI prakArakA izArA hI karatA hai. tathA manase bhI kisIkA cintavana nahIM karatA, kintu ekAgracitta hokara kevala apane zuddhAtmAkA dhyAna karatA hai jisakI antaraMga aura bAhya vRttiyAM, bilkula zAnta ho cukI haiM vaha taraMgarahita samudra ke samAna muni kahalAtA hai| vaha muni na to sarvathA Adeza hI karatA hai aura na upadeza hI karatA hai, Adeza aura upadeza vaha svarga aura mokSamArgake viSayameM bhI nahIM karatA hai vipakSakI to bAta hI kyA hai, arthAt vipakSa saMsArake viSayameM to vaha bilkula hI nahIM bolatA hai| aisA muni vairAgyakI utkRSTa koTi taka pahuMca jAtA hai / athavA munikA svarUpa hI yaha hai ki vaha vairAgyakI caramasImA taka pahuMca jAtA hai| aura vaha muni adhika prabhAvazAlI, digambara dizArUpI vastroMkA dhAraNa karanevAlA, bAlakake samAna nirvikAra rUpakA dhArI, dayAmeM sadA tatpara, niSparigraha nagna, ataraMga tathA vahiraMga moharUpI granthiyoM (gAThoM)ko kholanevAlA, sadAkAlIna niyamoMko pAlanevAlA, tapakI kiraNoMke dvArA zreNIke kramase karmokI nirjarA karanevAlA, tapasvI, parISaha tathA upasargAdikoMse ajeya, kAmadevakA jItanevAlA, eSaNAzuddhise parama zuddha, cAritrameM sadA tatpara ityAdi aneka prakarake aneka uttama guNoMko dhAraNa karanevAlA hotA hai| aisA hI sAdhu kalyANake liye namaskAra karane yogya hai / aura koI vidvAnoMmeM zreSTha bhI ho to bhI namaskAra karane yogya nahIM hai| . bhAvArtha-munike liye dhyAnakI pradhAnatA batalAI gaI hai, isI liye muniko Adeza aura upadeza denekA niSedha kiyA gayA hai| Adeza to sivA AcAryake aura koI de hI nahIM saktA hai parantu munike liye jo upadeza denekA bhI niSedha kiyA gayA hai vaha kevala dhyAnakI mukhyatAse pratIta hotA hai| sAmAnya rItise muni mokSAdike viSayameM upadeza kara hI sakatA hai / yahAMpara padasthake kartavyakA vicAra hai isaliye sAdhuke kartavyameM dhyAnameM tallInatA hI kahI gaI hai| upadeza kriyA sAdhu padake liye hI varjita hai| kyoMki vaha mukhyatayA upAdhyAyakA kAma hai| Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pnycaadhyaayii| . [dUsarI yh bh thyh mrby bhrh w bh yh yh lh th mh nh dh mh wh @ my@ my@ my@ : h m w b bh mh bh bHh Hmm khrdh khh bh hmh bh y my brdh y h h h m m h mh bh sr "evaM munitrayI khyAtA mahatI mahatAmapi / tathApi tadvizeSo'sti kramAttAtamAtrakaH // 675 // artha-mahAn puruSoMmeM sabase zreu yaha muniSayI ( AcArya / ugadhyAya, sAdhu )prasiddha hai / tathApi usameM kramase taratama rUpase vizeSatA bhI hai| bhAvArtha-sAmAnya rItise AcArya, upAdhyAya aura sAdhu tInoM hI mUlaguNa, uttaraguNoMke dhAraka samAna haiM tathApi vizeSa kAryokI apekSAse una tInoMmeM vizeSatA bhI hai| __ AcAryameM vizeSatAtatrAcAryaH prasiddho'sti dIkSAdezAdgagAgraNIH / nyAyAdA''dezato'dhyakSAtsiddhaH svAttani tatparaH // 676 // artha-dIkSA denese, Adeza karanese gaNakA svAmI AcArya prasiddha hai / tathA yukti Agama, anubhavase vaha apane AtmAmeM tallIna hai yaha bAta bhI prasiddha hai| isIkA khula.sA. arthAnnAtatparopyeSa dRGmohAnudayAtsataH / __ asti tenAvinAbhUtaH zuddhAtmAnubhavaH sphuTam // 677 // artha-arthAt vaha AcArya darzana mohanIyakA anudaya honese apane AtmAmeM tallIna hI hai| use usa viSayameM tallInatA rahita nahIM kahA jA saktA hai kyoMki darzana mohanIyake . anudayakA avinAbhAvI nizcayase zuddhAtmAkA anubhava hai / isaliye darzana mohanIyakA anudaya honese AcArya zuddhAtmAkA anubhava karatA hI hai| ___aura bhI vizeSatAappasti dezatastatra caaritraavrnnksstiH| . bAhyAkevalaM na syAt kSatirvA ca tadakSatiH // 678 // . artha-AcArya ke zuddhAtmAke anubhavakA avinAbhAvI darzana mohanIya karmakA to anudaya hai hI, sAthameM eka deza cAritramohanIya karmakA bhI usake kSaya ho cukA hai| cAritrake kSaya athavA akSyameM bAhyapadArtha kevala kAraNa nahIM haiN| asanyupAdAnahetozca tatkSatirvA tadakSatiH / tadApi na bahavastu syAttaheturahetutaH // 679 // artha--upAdAna kAraNa milane para cAritrakI hAni athavA usakA lAbha hosaktA hai| cAritrakI kSati athavA akSatimeM bAhya vastu hetu nahIM hai| kyoMki bAhya vastu usameM kAraNa / nahIM par3atI hai| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyaay| 1 subodhinI ttiikaa| cAritrakI kSati aura akSatimeM kAraNasati saMjvalane noccaiH spardhakA deshghaatinH| tadvipAkostyamando vA mandohetuH kramAdvayoH // 680 // saMklezastatkSatirnUnaM vizuDistu tadakSatiH / so'pi taratamAMzAMzaiH sopyanekairanakadhA // 681 // astu yadvA na zaithilyaM tatra hetuvazAdiha / tathApyetAvatAcAryaH siddho nAtmanyatatparaH // 682 / / tatrAvazyaM vizuddhyaMzasteSAM mndodyaaditi| saMklezAMzothavA tIbrodayAnnAyaM vidhiH smRtaH / / 683 // kintu devAvizuddhyaMzaH saMklezAMzothavA kacit / tavizuddhervizuddhyaMzaH saMklezAMzodhaH punaH // 684 // teSAM tIvrodayAttAvatAvAnatra vAdhakaH / sarvatazcetprakopAya nAparAdhoparostyataH // 685 // tenAtraitAvatA nUnaM shukhsyaanubhvcyutiH| kartuM na zakyate yasmAdatrAstyanyaH prayojakaH // 686 // artha-AcArya parameSThIke anantAnubandhi, apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakA to anudaya hI hai, kevala saMjvalana kaSAyakA unake udaya hai| saMjvalana kaSAya dezaghAtI hai| usake spardhaka sarvaghAtI nahIM haiM / usa ekadeza ghAta karanevAlI saMjvalana kaSAyakA vipAka yadi tIvra ho to cAritrakI kSati hai, yadi usakA vipAka manda ho to cAritrakI koI kSati nahIM hai| saMjvalana kaSAyakI tIvratA cAritrakI kSatikA kAraNa hai aura usakI maMdatA cAritrakI kSatikA kAraNa nahIM hai / isakA kAraNa yaha hai ki saMnvalana kaSAyakI tIvratAse AtmAmeM saMkleza hotA hai aura saMkleza cAritrake kSayakA kAraNa hai| saMjvalana kaSAyakI mandatAse AtmA vizuddha hotA hai / aura vizuddhi cAritrake kSayakA kAraNa nahIM hai kintu usakI vRddhikA kAraNa hai / yaha saMkleza aura vizuddhi usI prakArase kama bar3ha hotI rahatI hai jisa prakArase ki saMjvalana kaSAyake vipAkameM tIvratA aura mandatAke aMzoMmeM taratamatA hotI rahatI hai| yaha taratamatA aneka bhedoM meM vibhAjita kI jAtI hai / yaha cAritrakI kSati aura akSatikA kAraNa kahA gayA hai parantu AcAryake kisI kAraNavaza zithilatA nahIM AtI hai, aura yadi unake saMjvalana kaSAyakI tIvratAse thor3e aMzoMmeM cAritrakI kSati bhI ho jAya to bhI AcArya svAtmAmeM atatpara (aptAvadhAna) nahIM siddha ho sakate haiN| kintu apane AtmAmeM sadA tatpara hI haiM / saMjvalana kaSAyake manda honese AcAryake vizuddhike aMza Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174] .. pnycaadhyaayii| dUsarA bar3ha jAte haiM athavA ukte kaSAyake tIvodayase saMklazake aMza bar3ha jAte haiM, yaha samagra vidhAna zuddhAtmAke anubhavameM kucha kAryakArI nahIM hai, cAhe daivavaza unake vizuddhike aMza bar3ha jAMya cAhe saMklezake aMza bar3ha jAMya parantu AcAryake zuddhAtmAnubhavameM bAdhA nahIM AtI hai / saMjvalana kaSAyakI mandatAse cAritrameM vizuddhayaMza prakaTa ho jAtA hai aura saMjvalana kaSAyakI tIvratAse cAritrameM saMklezAMza prakaTa ho jAtA hai basa itanI hI bAdhA samajhanI cAhiye / yadi saMjvalana kaSAyakI AcAryake tIvratA ho to vaha tIvratA kucha prakopa (pramAda) lAtI hai pAkI aura koI aparAdha (zuddhAtmAkI cyutikA kAraNa) nahIM kara sakatI hai / isaliye uparyukta kathanase yaha bAta bhalIbhAMti siddha ho jAtI hai ki saMjvalana kaSAyakI tIvratA athavA cAritrakI kucha aMzoMmeM kSati AcAryake zuddhAtmAnubhavakA nAza nahIM kara sakatI / kyoMki zuddhAtmAnubhavake nAzakA kAraNa aura hI hai| zuddhAtmAke anubhavameM kAraNahetuHzuddhAtmano jJAne zamo mithyAtvakarmaNaH pratyanIkastu tatroccairazamastatra vyatyayAt // 687 // artha-zuddhAtmAke jJAnameM kAraNa mithyAtva karmakA upazama hai| isakA ulTA mithyAtva karmakA udaya hai, mithyAtva karmake udaya honese zuddhAtmAkA anubhava nahIM ho saktA hai| isIkA spaSTa arthadRGmohe'staMgate puMsaH zuddhasyAnubhavo bhavet / na bhavevighnakaraH kazcicAritrAvaraNodayaH // 688 // artha-darzanamohanIya karmakA anudaya honepara AtmAke zuddhAnubhava hotA hai / usameM cAritramohanIyakA udaya vighna nahIM kara sakatA hai| bhAvArtha-zuddhAtmAnubhavakI samyagdarzanake sAtha vyApti (sahakAritA) hai| samyagdarzanake honemeM darzanamohanIyakA anudaya mUla kAraNa hai / isaliye darzanamohanIyakA anudaya hone para zuddhAtmAkA anubhava niyamase hotA hai, usa zuddhAtmAke anubhavameM cAritra mohanIyakA ulaya vAdhaka nahIM ho sakatA hai / kyoMki cAritra mohanIyakA udaya cAritrake rokanemeM kAraNa hai, zuddhAtmAke anubhavase usakA koI sambandha nahIM hai| ataeva AcAryake yadi saMkalana kaSAyakA tIvrodaya bhI ho jAya to bhI unake zuddhAtmAnubhavanameM vaha bAdhaka nahIM ho saktA hAM unake cAritrAMzameM kucha pramAda avazya karegA / isI vAtako nIce dikhAte haiM na cAkizcitkarazcaivaM cAritrAvaraNodayaH / dRGmohasya kRte nAlaM alaM svasyakRte ca tat // 689 // Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya] subodhinI ttiikaa| artha-cAritramohanIyakA udaya kucha karatA hI na ho aisA bhI nahIM hai / yadyapi vaha darzana mohanIyake kAryake liye asamartha hai tathApi apane kAryake liye avazya samartha hai| cAritra mohanIyakA kAryakArya cAritramohasya caaritraaccyutiraatmnH| nAtmadRSTastu dRSTitvAnnyAyAditaradRSTivat // 690 // artha-AtmAke cAritra guNakI kSati karanA hI cAritra mohanIyakA kArya hai| cAritra mohanIyakA kArya AtmAke darzana guNakI kSati karanA nahIM ho saktA hai / kyoMki samyagdarzana guNa judA hI hai isaliye usakA ghAtaka bhI judA hI karma hai / nisaprakAra dUsareke darzanameM dUsarA bAdhA nahIM pahuMcA saktA hai usI prakAra samyagdarzana guNameM cAritra mohanIya bAdhA nahIM pahuMcA sakatA hai / usakA kAma kevala cAritra guNako ghAta karanekA hai| dRSTAntayathA cakSuH prasannaM vai ksycidaivyogtH| itaratrAkSatAyepi dRSTAdhyakSAnna tatkSatiH // 691 // artha-jisa prakAra kisIkA cakSu roga rahita hai aura daivayogase dUsare kisIke cakSumeM * kisI prakArakI pIr3A hai to usa pIr3Ase nirmala cakSuvAlekI koI hAni nahIM ho saktI hai yaha bAta pratyakSa siddha hai| kaSAyoMkA kAryakaSAyANAmanudrekazcAritraM tAvadeva hi / nAnudrekaH kaSAyANAM cAritrAcccutirAtmanaH // 692 // artha-jabataka kaSAyoMkA anudaya rahatA hai tabhI taka cAritra hai| jaba kaSAyoMkA udaya ho jAtA hai tabhI AtmAke cAritra guNakI kSati ho jAtI hai| sArAMzatatasteSAmanudrekaH syAdudreko'thavA svtH| nAtmadRSTeH kSatinaM dRGmAhasyodayAdRte // 693 // artha-isaliye kaSAyoMkA anudaya ho athavA udaya ho zuddhAtmAnubhavakI kisI prakAra kSati nahIM ho saktI hai jabataka ki darzana mohanIyakA udaya na ho| bhAvArtha-darzanamohanIyakA udaya hI zuddhAtmAke anubhavakA bAdhaka hai| kaSAyoM (cAritra mohanIya) kA udaya cAritrameM bAdhaka hai| - AcArya, upAdhyAyameM sAdhuko samAnatAatha sUrirupAdhyAyo dvAvetau hetutaH samau / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176] pnycaadhyaayii| [dUsarA sAdhU sAdhurivAtmajJau zuddhau zuddhopayoginau / / .694 // nApi kazcidvizeSosti tayostaratamau mithH| naitAbhyAmantarutkarSaH sAdhorapyatizAyanAt // 695 // lezato'sti vizeSazcenmithasteSAM bhiHkRtH| kA kSatirmUlahetoH syAdantaHzuDeH samatvataH // 696 // nAstyatra niyataH kazcidyuktisvAnubhavAgamAt / mandAdirudayasteSAM sUryupAdhyAyasAdhuSu // 697 // artha-AcArya aura upAdhyAya donoM hI samAna haiM / jo kAraNa AcAryake haiM ve hI upAdhyAyake haiM / donoM hI sAdhu haiM arthAt sAdhukI sampUrNa kriyAyeM-aTThAIsa mUla guNa aura caurAsI lAkha uttara guNa ve donoM pAlate haiM / sAdhuke samAna hI AtmAnubhava karanevAle haiN| donoM hI zuddha haiM, zuddha-upayoga sahita haiN| AcArya aura upAdhyAyameM paraspara bhI koI taratama rUpase vizeSatA nahIM pAI jAtI hai, aura na ina donoMse koI vizeSa atizaya sAdhumeM hI pAyA jAtA hai / aisA nahIM hai ki sAdhumeM koI antaraMga vizeSa utkarSa ho vaha utkarSa ( unnatatA ) inameM na ho, kintu tInoM hI samAna haiM / yadi lezamAtra vizeSatA hai to una tInoMmeM vAhya kriyAkI apekSAse hI hai antaraMga tInoMkA samAna hai, isaliye bAhya kriyAoMmeM bheda honepara bhI antaHzuddhi tInoMmeM samAna honese koI hAni nahIM hai, kyoMki mUla kAraNa antaHzuddhi hai vaha tInoMmeM samAna hai / AcArya, upAdhyAya aura sAdhu tInoMmeM hI saMjvalanakA manda, madhyama, tIvra udaya koI niyamita nahIM hai, kaise bhI aMzoMkA udaya ho yaha bAta yukti, svAnubhava aura Agamase siddha hai| pratyekaM bahavaH santi suuryupaadhyaaysaadhvH|| jaghanyamadhyamotkRSTabhAvaizcaikaikazaH pRthak // 698 // artha-AcArya upAdhyAya aura sAdhu tInoMke hI aneka bheda haiM, ve bheda jaghanya, . madhyama, utkRSTa bhAvoMkI apekSAse ho jAte haiN| yathAkazcitsUriH kadAcidai vizuddhiM paramAM gtH| madhyamAM vA jaghanyAM vA vizuddhiM punarAzrayet // 699 // artha-koI AcArya kabhI utkRSTa vizuddhiko prApta ho jAtA hai, phira vahI kabhI madhyama athavA jaghanya vizuddhiko prApta ho jAtA hai| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / subodhinI TIkA / isameM hetuhetustatroditA nAnA bhAvAMzaiH spardhakAH kssnnm| dharmAdezopadezAdiheturnAtra vahiH kvacit // 700 // artha-Upara kahI huI vizuddhi kabhI utkRSTatAse madhyama athavA jaghanya kyoM ho jAtI hai ? isakA kAraNa yahI hai ki vahAM para aneka prakAra bhAvoMmeM taratamatA karanevAle kaSAyake spardhaka pratikSaNa udita hote rahate haiM, vizuddhikI taratamatAmeM dharmakA upadeza tathA dharmakA AdezabAhya kAraNa hetu nahIM kahA jA saktA hai| bhAvArtha-AcArya jo dharmakA upadeza aura Adeza karate haiM vaha unakI vizaddhimeM hInatAkA kAraNa nahIM hai| kyoMki usake karanemeM AcAryake thor3A bhI pramAda nahIM hai, vizuddhimeM hInatAkA kAraNa kevala saMnvalana kaSAyake spardhakoMkA udaya hai jo loga yaha samajhate haiM ki muniyoMkA zAsana karanemeM AcAryake cAritrameM avazya zithilatA A jAtI hai, aisA samajhanA kevala bhUla bharA hai| AcAryokA zAsana sakaSAya nahIM hai, kintu nikaSAya dhArmika zasAna hai isaliye vaha kabhI doSotpAdaka nahIM kahA jA saktA hai| paripATyAnayA yojyAH pAThakAH sAdhavazca ye| na vizeSo yatasteSAM nyAyAccheSo'vizeSabhAk // 701 // artha-isI Upara kahI huI paripATI ( paddhati-krama ) se upAdhyAya aura sAdhuoMkI vyavasthAkA parijJAna karanA cAhiye / kyoMki unameM bhI AcAryase koI vizeSatA nahIM raha jAtI hai| tInoM hI samAna haiN| bAhya kAraNa para vicAra |noyN dharmopadezAdi karma tatkAraNaM vhiH| hetorabhyantarasthApi bAhya heturvahiH kacit // 702 // artha-yadi koI yaha kahai ki AcAryakI vizeSatAmeM bAhya kriyAyeM-dharmakA upadeza tathA Adeza bhI kAraNa haiM, kyoMki abhyantara hetukA bhI kahIM para bAhya karma bAhya hetu hotAhI hai ? arthAt karmodayarUpa abhyantara kAraNameM dharmopadezAdi kriyAko bhI kAraNa mAnanA caahiye| AcArya kahate haiM ki aisI tarkamA nahIM karanA cAhiye / kyoMki |naivmrthaadytH sarva vastvakiJcitkaraM vhiH| tatpadaM phalavanmohAdicchato'rthAntaraM param // 703 // artha-Upara jo tarkaNA kI gaI hai vaha ThIka nahIM hai kyoMki bAhya jitanI bhI vastu hai sabhI akiMcitkara (kucha bhI karanemeM samartha nahIM.) hai, hAM yadi koI mohake vazIbhUta hokara u0 23 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178] paJcAdhyAyI / [ dUsarA bAhya AcAdipa ko cAhe to avazya usake liye vaha bAhya para phala sahita hai arthAta usakA phira sAMsArika phala hogA / AcAryako nirIhatA / -- kiM punargaNinastasya sarvatonicchato vahiH / dharmAdezopadezAdi svapadaM tatphalaM ca yat // 704 // artha - dharmakA upadeza, dharmakA Adeza, apanA padasya aura usakA phala Adi sampUrNa bAhya bAtoMko sarvathA nahIM cAhanevAle AcAryakI to bAta hI nirAlI hai / bhAvArtha - dharmAdeza, deza Adi kAryoM ko AcArya cAhanApUrvaka nahIM karatA hai, kintu kevala dhArmika buddhise karatA hai isaliye bAhyakAraNa usakI vizuddhikA vidyAtaka nahIM hai / yahAM para koI zaMkA kara sakatA hai ki jaba AcArya muniyoMpara pUrNa rIti se dharmAdezAdi zAsana karate haiM taba yaha kaise kahA jA sakatA hai ki unake icchA nahIM hai, vinA icchAke to ve zAsana hI nahIM kara sakate haiM ? isa zaMkAkA uttara isa prakAra haiM nAsyAsiddhaM nirIhatvaM dharmAdezAdi karmaNi / nyAyAdakSArthakAMkSAyA IhA nAnyatra jAtucit // 705 // I 'artha - dharmAdezAdi kArya karate hue bhI AcArya icchAvihIna haiM yaha bAta asiddha nahIM hai / jo indriya sambandhI viSayoMmeM icchA kI jAtI hai vAstavameM usIkA nAma icchA hai, jahAM para dhArmika kAryoM meM icchA kI jAtI hai use icchA hI nahIM kahate haiM / bhAvArtha -- jisa prakAra sAMsArika vAsanAoMke liye jo nidAna kiyA jAtA hai usIko nidAnavandha kahA jAtA hai jo puruSa mokSake liye icchA rakhatA hai usako nidAna bandhavAlA nahIM kahA jAtA hai, usI prakAra jo icchA sAMsArika vAsanAoMke liye kI jAtI hai vAstava meM vahI icchA kahalAtI hai, jo dhArmika kAryoM meM manakI vRtti lagAI jAtI hai use icchA, zabdase bhale hI kahA jAya parantu vAstava meM vaha icchA nahIM hai kyoMki icchA vahIM kahI jAtI hai jahAMpara kisI vastukI cAhanA hotI hai, AcArya ke dharmAdezAdi kAryoMse kisI vastukI cAhanA nahIM hai / vaha sadA nispRha Atma dhyAna meM munitrat lIna hai / zaGkAkAra- nanu nehA vinA karma karma nehAM vinA kacit / tasmAnnAnIhitaM karma syAdakSArthastu vA na vA // 706 // artha-vinA kriyAke icchA nahIM ho sakatI hai aura vinA icchAke kriyA nahIM ho sakatI hai yaha sarvatra niyama hai / isaliye vinA icchAke koI kriyA nahIM ho sakatI hai, cAhe Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaM ] subodhinI ttiikaa| vaha indriya sambandhI viSaya ho athavA nahIM ho| bhAvArtha-cAhe saMsArake viSayameM kriyA ho cAhe dharmake viSayameM ho, kaisI bhI kriyA ho, vinA icchAke koI kriyA nahIM ho sakatI hai, isaliye AcAryakI dharmAdezAdika kriyAyeM bhI icchApUrvaka hI haiM, isaliye AcArya bhI icchA sahita hI haiM na ki icchA rahita ? uttaranaivaM hetorativyApterArAdakSINamohiSu vandhasya nityatApatterbhavenmuktarasaMbhavaH // 707 // artha-zaGkAkArakI uparyukta zaMkA ThIka nahIM hai kyoMki 'icchAke vinA kriyA nahIM hotI hai| isa lakSagakI kSINakaSAya vAloMmeM ativyApti hai, bArahaveM guNasthAnameM kriyA to hotI hai parantu bahAM icchA nahIM hai yadi bArahaveM guNasthAnameM bhI kriyAke sadbhAvase icchA, mAnI jAya to vandha sadA hI hotA rhegaa| aura bandhakI nityatAmeM mukti hI asaMbhava ho jaaygii| bhAvArtha-aisA niyama nahIM hai ki vinA icchAke kriyA ho hI nahIM saktI hai, dazaveM guNasthAnake antameM aura bArahaveM guNasthAnameM kriyA to hai parantu icchA nahIM hai kyoMki icchA lobhakI paryAya hai, aura lobha kaSAya vahAM para naSTa ho cukI hai yadi dazave guNasthAnake antameM aura bArahaveM guNasthAnameM bhI icchAkA sadbhAva mAnA jAya to AtmAmeM karmabandhakA kabhI anta nahIM ho sakegA sadA bandha hI hotA rhegaa| kyoMki bandha kaSAyase hotA hai, kAraNake sadbhAvameM kAryakA honA avazyaMbhAvI hai, bandhakI nityatAmeM AtmA kabhI bhI mukta nahIM ho saktA hai, isaliye mokSakA honA hI asambhava ho jAyagA / mokSakI asaMbhavatAmeM AtmA sadA saMsArAvasthAmeM duHkhI hI rhegaa| usake Atmika sukha guNakA kabhI bhI vikAza na ho skegaa| isaliye vinA icchAke karma nahIM ho saktA hai, yaha zaMkAkArakI zaMkA nirmUla hai| sArAMza- : tatostyantaH kRto bhedaH zuDhe nAMzatastriSu / / nirvizeSAtsamastveSa pakSo mAbhUhiH kRtaH // 708 // artha-isaliye AcArya, upAdhyAya, sAdhu, ina tInoMmeM vizuddhike nAnA aMzoMkI apekSAse antaraMga kRta bheda hai, sAmAnya rItise tInoMmeM hI samAnatA hai| una tInoMmeM bAhya kriyAoMkI apekSAse bheda batalAnA yaha pakSa ThIka nahIM hai| ___ AgamakA AzayakizcAsti yaugikIrUDhiH prasiddhA paramAgame / ... vinA sAdhupadaM na syAtkevalotpattiraJjasA // 709 // Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : pshcaadhyaayii| tatra coktamidaM samyak saakssaatsrvaarthsaakssinnaa| kSaNamasti svataH zreNyAmadhirUDhasya tatpadam // .710 // artha-yaugikarIti aura rUr3hise yaha bAta paramAgama meM prasiddha hai ki vinA sAdhu pada prApta kiye kevalajJAnakI utpatti nahIM ho sakatI hai| vahIM para sarvajJa devane yaha bAta bhI bhale prakAra prATa kara dI hai ki zreNI car3hanevAleko kSaNamAtrameM sAdhupada svayaM prApta ho jAtA hai| usIkA spaSTa kathanayato'vazyaM sa sUrirvA pAThakaH zreNyanehAsi / kRtsnacintAnirodhAtmalakSaNaM dhyAnamAzrayet // 711 // artha-kyoMki zreNI car3haneke samayameM AcArya athavA upAdhyAya sampUrNa cintA nirodhAtmaka lakSaNavAle dhyAnako karatA hai| ataevatataH siddhamanAyAsAttatpadatvaM tayoriha / nUnaM bAyopayogasya nAvakAzosti yatra tat // 712 // artha-isa liye AcArya aura upAdhyAyako sAdhupanA anAyAsa (vinA kisI vizeSatAke) hI siddha hai / vahAM para bAhya upayogakA avakAza nahIM hai| napunazcaraNaM tatra chedopasthApanAdivat / prAgAdAyakSaNaM pazcAt sUriH sAdhupadaM zrayet // 713 // artha--aisA bhI nahIM hai ki AcArya pahale chedopasthApanA cAritrako dhAraNa karake pIche sAdhupadako dhAraNa karatA hai / bhAvArtha-yadi koI aisI AzaMkA karai ki 'AcArya zAsana kriyAke pIche prAyazcitta letA hai phira sAdhupadako pAtA hai, yaha AzaMkA ThIka nahIM hai kyoMki yaha bAta pahale acchI taraha kahI jAcukI hai ki AcAryakI kriyAyeM doSAdhAyaka nahIM haiM nisase ki vaha chedropasthApanA cAritrako pahile grahaNakara pIche sAdhupadako prApta karai kintu usakA antaraMga sAdhuke hI samAna hai, sAdhukIsI hI sampUrNa kriyAyeM haiM kevala bAhya kriyAoMmeM bheda hai vaha bheda buddhikA kAraNa nahIM hai| granthakArakA Azaya uktaM diGmAtramatrApi prasAGgAdguru rakSaNam / zeSaM vizeSato vakSye tatsvarUpaM jinAgamAt // 714 // artha-prapaGga pAkara yaoNpara gurukA lakSaNa diGmAtra kahA gayA hai, bAkIkA unakA vizeSa svarUpa jinendrakathita Agamake anusAra kaheMge / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ subodhinI TIkA / yaumika rItisa dharmakA svarUpa dharmo nIcaiH padAduccaiH pade dharati dhArmikam / tatrAjavaJjavo nIcaiH padamuccaistadatyayaH // 715 // artha -- jo dharmAtmA puruSako nIca sthAnase uThAkara uccasthAna meM dhAraNa kare use dharma kahate haiM / saMsAra nIca sthAna hai aura usakA nAza honA 'mokSa' uccasthAna hai| + dharma adhyAya / sadharmaH samyaggjJapticAritratritayAtmakaH / tatra saddarzanaM mUlaM heturadvaitametayoH // 716 // artha- vaha dharma samyagdarzana, samyagjJAna, samyakUcAritra svarUpa hai / una tInoM meM samyagdarzana hI samyagjJAna aura samyaka cAritrakA advitIya mUla kAraNa hai / * samyagdarzanako pradhAnatA- * tataH sAgArarUpo vA dharmo'nAgAra eva vA / saha purassaro dharmo na dharmastadvinA kacit // 717 // artha -- isaliye cAhe gRhastha dharma ho, cAhe munidharma ho samyagdarzanapUrvaka hai to vaha dharma hai, yadi samyagdarzana pUrvaka nahIM hai to vaha dharma bhI nahIM kahA jA sakatA hai / rUr3hi se dharmakA svarUparUDhitodhivapurvAcAM kriyA dharmaH zubhAvahA / tatrAnukUlarUpA vA manovRttiH sahAnayA // 718 // artha - zarIra aura vacanoMkI zubha kriyA rUr3hise dharma kahalAtI hai / usI kriyAke sAtha manovRtti bhI anukUla honI cAhiye / bhAvArtha - mana, vacana, kAyakI zubha kriyA dharma haiM zubha kriyA bheda sA dvidhA sarvasAgArAnagArANAM vizeSataH / feca yataH kriyA vizeSatvAnnUnaM dharmo vizeSitaH // 719 artha -- ghara sahita -gRhastha aura ghara rahita - muniyoMkI vizeSatAse vaha kriyA do prakAra hai / kyoMki kriyAkI vizeSatAse hI nizcayase dharma bhI vizeSa kahalAtA hai| aNuvratakA svarUpa tatra hiMsAnRtasteyAbrahmakRtsnaparigrahAt / dezato viraktiH proktaM gRhasthAnAmaNuvratam // 720 // * dezayAmi samIcInaM dharme karmanivarhaNaM + saddRSTijJAnavRttAni dharma dharmezvarA viduH saMsAraduHkhataH satvAn yo gharatyuttame sukhe / yadIyapratyanIkAni bhavanti bhavapaddhatiH | ratnakaraNDa zrAvakAcAra | Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AMAnnx.AARAAAAAAAAAANAvvv -- pshcaadhyaayii| (dUsarI artha-hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla aura sampUrNa parigrahakA ekadeza tyAga karanA gR. hasyoMkA aNuvrata kahA gayA hai| __ mahAvratakA svarUpasarvato viratisteSAM hiMsAdInAM vrataM mahat / naitatsAgAribhiH kartuM zakyate liGgamahatAm // 721 // artha-unhI hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla aura sampUrNa parigrahakA sarvathA ( mana vacana kAya kRta kArita anumodanApUrvaka ) tyAga karanA mahAvrata kahalAtA hai| yaha mahAvrata gRhasthoMse nahIM kiyA jA sakatA hai, kintu pUjya-muniyoMkA yaha cinha ( svarUpa ) hai| gRhastha aura muniyoMmeM bhedamUlottaraguNAH santi dezato vezmavartinAm / tathA'nagAriNAM na syuH sarvataH syuH parepyataH // 722 // artha- mUlaguNa aura uttaraguNoMko gRhastha ekadezarUpase pAlana karate haiM, muni vaisA nahIM karate haiM ki tu ve unako sampUrNatAse pAlana karate haiM / muniyoMke uttaraguNoMkA pAlana bhI sampUrNatAse hotA hai| ___ gRhasthoMke mUlaguNatatra mUlaguNAzcASTau gRhiNAM vratadhAriNAm / / kacivatinAM sAkSAt sarvasAdhAraNA ime // 723 // artha-vrata dhAraNa karanevAle gRhasthiyoMke ATha mUlaguNa kahe gaye haiN| ye ATha mUlaguNa avatiyoMke bhI pAye jAte haiM, ye mUlaguNa savoMke sAdhAraNa rItise pAye jAte haiN| bhAvArtha-sabase jaghanya pAkSika zrAvaka hotA hai usake bhI ina aSTa mUlaguNoMkA honA Avazyaka hai, vinA inake pAlana kiye zrAvaka saMjJA hI nahIM kahI jA sakatI, isIliye inako sarvasAdhAraNa guNa kahA gayA hai / itanA vizeSa samajha lenA cAhiye ki vratIzrAvakoMke niraticAra mUlaguNa hote haiM aura avratIke sAticAra hote haiM / isI Azayase vratI avatIkA bheda kiyA gayA hai / isIkA spaSTa vivecana nIce kiyA jAtA hai ___aSTa mUlaguNoMkA pravAhanisargAdA kulAmnAyAdAyAtAste guNAH sphuTam / tadvinA na vrataM yAvatsamyaktvaM ca tathAGginAm // 724 // artha-ye aSTa mUla yA to kula paramparAse hI palate cale Ate haiM, yA svabhAvase hI niyamase palate cale Ate haiN| vinAaSTamUla guNoMke pAlana kiye koI vrata nahIM ho sakatA hai aura na jIvoMke samyagdarzana hI ho sakatA hai| bhAvArtha-vratoMkA pAlana karaneke liye to niyama maryAdA AdikA prAraMbha . Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / subodhinI ttiikaa| kiyA jAtA hai / parantu aSTa mUlaguNoMko pAlana karaneke kaI prakAra dekhe jAte haiN| kinhIM 2 ke yahAM to svabhAvase hI mAMsAdikakA sevana nahIM hotA hai, arthAt koI 2 mAMsAdikake sevanase svabhAvase hI ghRNA prakaTa karate haiM aura kinhIM 2 ke yahAM kulaparamparAse mAMsAdikakA grahaNa nahIM kiyA jAtA hai, aise gharAnoMmeM aSTa mUlaguNoMkA niyama bar3I sugamatAse karAyA jA sakatA hai, parantu jinake yahAM kulAmnAya athavA svabhAvase mAMsAdikakA tyAga nahIM hai unako samyaktva prAptike samaya mAMsAdikake chor3aneke liye vizeSa prayatna karanA par3atA haiM parantu yaha bAta jainetara puruSoMmeM hI pAI jAtI hai, jaina kahalAnevAle puruSoMke to niyamase svabhAva aura kulAmnAyase aSTa mUla guNoMkA pAlana hotA hI calA AtA hai / unake pAlaneke liye unheM kisI prakArakA yatna nahIM karanA par3atA hai, vinA aSTa mUla guNoMke pAlana kiye pAkSika jaina bhI nahIM kahA jA sakatA hai / aura na usake samyaktva tathA vrata hI ho sakatA hai| ___ aSTa mUla guNoM kA pAlana jaina mAtrake liye Avazyaka hai- etAvatA vinApyeSa zrAvako nAsti naamtH| kiM punaH pAkSiko gUDho naiSThikaH sAdhakothavA // 725 // artha--itanA kiye vinA arthAt aSTa mUla guNa dhAraNa kiye vinA nAma mAtra bhI zrAvaka nahIM kahA jAtA hai, phira pAkSika, gUDha, naiSThika, athavA sAdhakakI to bAta hI kyA hai ? _ aSTamUla guNa--- madyamAMsamadhutyAgI tyaktodumbara paJcakaH / nAmataH zrAvakaH kSAnto nAnyathApi tathA gRhii|| 726 // artha-madirA, mAMsa, madhu (zahata) kA tyAga karanevAlA tathA pAMca udumbara phaloM kA tyAga karanevAlA nAma mAtrakA zrAvaka kahA jAtA hai, vahI kSanA dharmakA pAlaka hai anyathA vaha zrAvaka nahIM kahA jAsakatA hai| bhAvArtha-jo kevala zrAvaka saMjJAko dhAraNa karatA hai use bhI tIna makAra aura pAMca phaloMkA tyAgI honA cAhiye, jo inakA bhI tyAgI nahIM hai use jaina hI nahIM kahanA cAhiye / inhIM AThoMke tyAgako aTa mUla guNa kahate haiN| saptavyasanake tyAgakA upadezayathAzakti vidhAtavyaM gRhasthairvyasanojjhanam / avazyaM tadvatasthaistairicchadbhiH zreyasI kriyAm // 727 // artha-gRhasthoM (avatI) ko yathAzakti saptavyasanakA tyAga karanA cAhiye aura jo vratoMkA pAlana karate haiM tathA zubha kriyAoMko cAhate haiM una gRhasthoMko to avazya hI saptavyasanakA tyAga karanA cAhiye / bhAvArtha-yahAMpara sapta vyasanake Avazyaka tyAgakA upadeza * dyUtamAMsasurAzyAkhaTacauryaparAGganAH mahApApAni saptaitadvyasanAni tyajedbudhaH / arthAt jUA khelanA, mAMsa khAnA, madirA pInA, vezyAke yahAM jAnA, zikAra khelanA, corI karanA, parastrIke yahAM jAnA ina sAta vyasanoMko buddhimAn chor3a de / . Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pnycaadhyaayii| dUsarA VAAMANA usa zrAvakake liye diyA gayA hai jo vratoM ko pAlatA hai, niyama pUrvaka tyAga vratI zrAvaka hI kara sakatA hai, avratI niyamapUrvaka inakA tyAga nahIM kara sakatA hai, parantu aSTamUla guNoMkA dhAraNa avratI zrAvakake liye bhI Avazyaka kahA gayA hai|| ___ atIcAroMke tyAgakA upadezatyajeddoSA~stu tatroktAna sUtrotIcArasaMjJakAn / anyathA madyamAMsAdIn zrAvakaH kaH samAcaret // 728 // artha-vratoMke pAlanemeM jo atIcAra * nAmaka doSa sUtroMmeM kahe gaye haiM unheM bhI chor3anA cAhiye / madya mAMsAdikoMkA to kauna zrAvaka sevana karegA ? arthAt madyAdika to prathamase hI sarvathA tyAjya haiN| dAna denekA upadezadAnaM caturvidhaM deyaM pAtrabuddhyA'tha zraddhayA / jaghanyamadhyamotkRSTapAtrebhyaH zrAvakottamaiH // 729 // - artha-uttama zrAvakoMko jaghanya, madhyama aura utkRSTa pAtroMke liye pAtrabuddhi tathA zraddhApUrvaka cAra prakArakA dAna denA cAhiye / bhAvArtha-chaThe guNasthAnavartI muni uttama pAtra kahe jAte haiM, eka dezavratake dhAraka paJcama guNasthAnavartI zrAvaka madhyama pAtra kahe jAte haiM, . aura vratarahita caturthaguNasthAnavartI samyagdRSTi puruSa jaghanya pAtra kahe jAte haiN| jaisA pAtra hotA hai usI prakArakA dAnake phalameM bheda ho jAtA hai| jisa prakAra kSetrakI vizeSatAse vanaspatike phaloM meM vizeSatA dekhI jAtI hai usI prakAra pAtrakI vizeSatAse dAnake phalameM vizeSatA hotI hai| jisa prakAra pAtrakI vizeSatAse dAnake phalameM vizeSatA hotI hai usI prakAra dAtAkI zraddhA, pAnabuddhi, bhakti, nispRhatA Adi guNoMse bhI dAnake phalameM vizeSatA hotI hai| dAnakA phala bhogabhUmi Adi uttama sukhasthAna kahe gaye haiN| dhanopArjanase rAta dina Arambhananita pApabandha karanevAle zrAvakoMko pAtradAna hI puNyabandhakA mUla kAraNa hai / isaliye pratidina yathAzakti cAra prakArakA dAna karanA cAhiye / yadyapi vartamAna samayameM uttama pAtroMkA abhAvasAho gayA hai tathApi unakA sarvathA abhAva nahIM hai / munika na milanepara uttama zrAvaka, brahmacArI, udAsIna, sahadharmI janoMko dAna denA cAhiye |daan cAra prakAra hai-AhAradAna, auSadhadAna, abhayadAna aura jJAnadAna / yadyapi sAmAnya dRSTise cAroM hI dAna vizeSa puNyake kAraNa haiM tathApi ina cAroMmeM uttarottara vizeSatA hai / AhAradAna ekavArakI kSudhAko nivRtta karatA hai; auSadhadAna aneka digoMke liye zArIrika rogoMko dUra kara detA, hai abhayadAna eka janmabharake liye nirbhaya banA " atIcAgezabhaJjanam " kisI vratake eka aMzameM doSa laganeko atIcAra kahate haiN| (sAgAradharmAmRta / ) Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya subodhinI ttiikaa| [185 detA hai / aura jJAnadAna sadAke liye anara, apara, kSuvAdi doSarahita aura nirbhaya banA detA hai| jJAnadAnakA atula mAhAtmya hai / pahaleke tInoM dAna to zArIrika bAdhAoMko hI dUra karate haiM parantu jJAna dAna AtmAke nija guNakA vikAsa karatA hai| pahaleke tIna dAna to eka bhavake liye athavA usameM bhI kucha samayake liye hI isa jIvake sahAyaka haiM parantu jJAna dAna isa jIvakA sadAke liye parama sahAyaka hai / jJAna hI eka aisA guNa hai jo isa jIvAtmAko sAMsArika vAsanAoMse haTAkara tyAga mArga para le jAtA hai isaliye zrAvakoMko cAroM hI dAna aura vizeSatAse jJAna dAna yathAzakti avazya karanA cAhiye / chAtroMkI sahAyatA karanA, vidyAlayoMkA kholanA, zAstroMkA vitaraNa karanA, sadupadeza denA, aura svayaM par3hAnA ye sampUrNa bAteM jJAna dAnameM garbhita haiN| kupAtra aura apAtrako bhI dAna denekA upadeza, kupAtrAyApyapAtrAya dAnaM deyaM yathocitam / pAtravuDyA niSiDaM syAniSiddhaM na kRpAdhiyA / / 730 // artha-* kupAtra aura apAtrake liye bhI yathocita dAna denA cAhiye / itanA vizeSa hai ki kupAtra aura apAtrake liye pAtra buddhise dAna denA niSiddha (varjita) kahA gayA hai, * paraMtu vaha kRpAbuddhise niSiddha nahIM hai / bhAvArtha-kupAtra aura apAtrake liye pAtra buddhise jo dAna dina diyA jAtA hai vaha mithyAtvameM zAmila kiyA gayA hai, kyoMki pAtra samyagdRSTi hI hosaktA hai / pAtrake liye jo dAna diyA jAtA hai vaha bhakti pUrvaka diyA jAtA hai, parantu kupAtra athavA apAtrake liye jo dAna diyA jAtA hai vaha bhakti pUki nahIM diyA jAtA kintu karugA buddhise diyA jAtA hai| dAna kA sAmAnya upadezazeSebhyaH kSutpipAsAdipIDitebhyo'zubhodayAt / dInebhyo dayAdAnAdi dAtavyaM karuNArNavaiH // 731 // artha-aura bhI jo azubhakarmodayase kSudhA, pyAsa Adi bAdhAoMse pIr3ita dIna puruSa haiM unake liye bhI karuNA sindhuoM (dayAluoM)ko karuNAdAna Adi karanA cAhiye / ** utkRSTapAtramanagAramaNuvratADhyaM mayaM vratena rahitaM sudRzaM jaghanyam / nirdarzanaM vratanikAyayutaM kupAtraM yugmojjhitaM naramapAtramidaM hi viddhi / / arthAt-samyagdarzana sahita mahAvratI digambara muni uttama pAtra haiM, aNuvratI samyagdRSTi madhyama pAtra hai| vrata rahita samyagdRSTi jaghanya pAtra hai| ye tInoM hI satyAtra gine jAte haiN| samyagdarzana rahita vratI jIva kupAtra hai tathA jo samyagdarzana aura vrata donoMsa rahita hai vaha apAtra hai| (sAgAradhAmRta) u0 24 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pshcaadhyaayii| dUsarA jinendra pUjanakA upadezapUjAmapyahatAM kuryAdyA pratimAsu tddhiyaa| svaravyaJjanAni saMsthApya siddhAnapyarcayetsudhIH // 732 // artha- sadbuddhi gRhasthako terahaveM guNasthAnavI, vItarAga, sarvajJa arahanta bhagavAnakI pUjana karanA cAhiye athavA una arahantoMkI pratimAoMmeM AhantakI buddhi rakha kara svara vyaJjanoMkI sthApanA karake u.kI pUjA karanA cAhiye athavA svara vyaJjanoMkI sthApanA karake siddha bhagavAnakI bhI pUjana karanA cAhiye / AcArya, upAdhyAya, sAdhuoMkI pUjAkA upadezasUryupAdhyAyasAdhUnAM purastatpAdayoHstutim / prAgvidhAyASTadhA pUjAM vidhyAt sa trizuddhitaH // 733 // artha-AcArya, upAdhyAya aura sAdhuoMke caraNoMkI pahale stuti karake phira mana, vacana, kAyakI zuddhatAse zrAvakako una tInoM parameSThiyoMkI aSTa dravyase pUjA karanA cAhiye / sahadharmI aura brahmacAriyoMkI vinaya karanekA upadezasammAnAdi yathAzakti kartavyaM ca sdhrminnaam| vatinAM cetareSAmvA vizeSAdbrahmacAriNAm // 734 // artha--jo apane samAna dharmasevI ( apane samAna zrAvaka ) haiM unakA yathAzakti Adara satkAra karanA cAhiye, tathA jo vratI zrAvaka haiM athavA samyagdRSTi haiM unakA bhI yathAzakti Adara satkAra karanA cAhiye, aura vizeSa rItise brahmacAriyoMkA Adara satkAra karanA caahiye| vratayukta striyoMko binaya karanekI upadezanArIbhyo'pi vratADhyAbhyo na niSiDaM jinAgame / deyaM sammAnadAnAdi lokAnAmaviruddhataH // 735 // artha--vratayukta jo striyAM haiM, unakA bhI lokase aviruddha Adara satkAra karanA jainAgamameM niSiddha nahIM hai / bhAvArtha--jisa prakAra vratI puruSa sanmAna dAnake yogya haiM usI prakAra vrata yukta striyAM bhI sanmAna dAnake yogya haiM, kyoMki pUjyatAkA kAraNa cAritra hai vaha donoMmeM samAna hai / itanA vizeSa hai ki striyoMkA sanmAna Adi lokase aviruddha karanA ca hiye isakA Azaya yaha hai ki lokameM jitanA sanmAna unheM prApta hai usIke anusAra denA caahiye| jinacaityagRha banAne kA upadezajina caityagRhAdInAM nirmANe saavdhaantaa| yathA sampavidheyAsti dRSyA nA'vadyalezataH // 736 // Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya subodhinI ttiikaa| / 187 artha--zrAvakoMko jina mandira banavAne meM sadA sAvadhAna rahanA cAhiye, apanI sampattike parimANake anusAra jina mandiroMkI racanA avazya karAnA cAhiye / jina caitya gRha (mandira) banavAne meM thor3AsA Arambhananita pApa lagatA hai isa liye mandira banavAnemeM doSa ho aisA nahIM hai / bhAvArtha--yaha bAta acchI taraha nirgIta hai ki jaitA dravya kSetra kAla bhAvakA prabhAva hotA hai puruSoMkI AtmAoMmeM bhI vaisA hI prabhAva par3atA hai| jisa samaya kisI duSTa puruSakA samAgama ho jAtA hai usake nimittase pratisamaya pariNAma kharAba hI rahate haiM, aura jisa samaya kisI sajjana kA samAgama hotA hai usa samaya manupyake pariNAma usake nimittase ujvala hote cale jAte haiM, yaha prabhAva dravyakA hI samajhanA caahiye| isI prakAra kAlakA prabhAva AtmA para par3atA hai| rAtri meM manuSyake pariNAma dUsare prakArake ho jAte haiM aura prAtaHkAla hote hI badala kara uttama ho jAte haiM / jo vAsanAeM rAtrimeM apanA prabhAva DAlatI haiM ve anAyAsa hI prAtaHkAla dUra ho jAtI haiM, yaha kAlakA prabhAva samajha nA cAhiye / isI prakAra kSetrakA prabhAva pUrNatAse AtmApara prabhAva DAlatA hai-jo pariNAma gharameM rahate haiM, ve pariNAma kisI sAdhuniketanameM jAnese nahIM rahate haiM, jo bAteM hamAre hRdayameM vikAra karane vAlI utpanna huA karatI haiM ve usa niketanameM paidA hI nahIM hotI haiM usI prakAra jo hamAre pariNAma dharma sAdhanakI *ora sarvathA nahIM lagate haiM ve mandira meM jAkara svayaM laga jAte haiN| mandira hI dharmasAdhanakA mUla kAraNa hai| mandirameM dravya, kSetra, kAla, bhAva, cAroM nimittoM kI pUrNa yogyatA hai| vahIM hama ekAnta pAte haiN| vahIM tattvacarcAkA svAda hamAre kAnoM meM praviSTa hotA rahatA hai, aura vahIM para zrI jinendrakI vItarA chavi hamAre AtmIka bhAvoM kA vikAza karatI hai| Ajakala to jitanA dharma sAdhana aura pariNAmoMkI nirmalatA jinendra stavana tathA unakI pUjanase hotI hai vaisI nirmalatA aura dharmasAdhana anyathA nahIM ho sakA hai| isakA kAraNa bhI yaha hai ki Ajakalake saMhanana aura manovRttiyoMkI caJcalatA kucha dUsare hI prakArakI hai| adhika samaya taka na to hama dhyAna hI kara sakta haiM, aura na zubha pariNAma hI rakha sakte haiN| Atma cintavana to bahuta dUra par3a jAtA hai isaliye hama logoM ke liye abalambanakI bar3I AvazyakatA hai, aura vaha avalambana jinendrakI vItarAga mudrA hai, usa vItarAga pratimAke sAmane bahuta dera taka hamAre bhAva lage rahate haiM balki yoM kahanA cAhiye ki jitanI dera hama usa pratimAke sAmane upayoga lagAte haiM utanI dera taka hamAre pariNAma vahAMse khiMcakara dUsarI ora lagate hI nahIM hai| dhyAnakA mAhAtmya yadyapi bahuta bar3hA hai parantu manovRttiyoMkI caJcalatAke saMskAra turanta hI vahAMse upayoga haTA dete haiM, jinendra pUjana aura jinendra stavanameM yaha bAta nahIM hai| jitanI 2 bhakti puNyamaya stotroM dvArA hama karate haiM utanA 2 hI hamArA pariNAma bhakti rasase umar3ane lagatA hai, vahI Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188] pshcaadhyaayii| ( dUsarI MAMMAvMAMAL samaya hamAre atizaya puNya bandhakA kAraNa hai| zrAvakake liye jinendra darzana, jinapUjana aura jina cintavama inase bar3hakara vizeSa puNyotpAdaka aura koI vastu nahIM hai aura yaha sAmagrI jina mandirameM hI mila saktI hai / isaliye jina mandiroMkA banavAnA parama Avazyaka hai, vartamAna samayameM kucha loga aisA kahane lage haiM ki "phala bhAvAnuvAra hotA hai isaliye devadarzana karanA Avazyaka nahIM hai, ghara hI parokSa namaskAra karanese puNyabandha ho saktA hai, aura bhAva na hoM to maMdira jAnA bhI kucha kAryakArI nahIM hai" aisA kahanA unhIM puruSoMkA samajhanA cAhiye jo jaina zAstroMpara zraddhAna nahIM rakhate haiM, aura na jaina matameM batAI huI kriyAoMko pAlate haiM itanA hI nahIM kiMtu kriyAoMko rUDhi kahakara apane tIvra mithyAtvakA paricaya dete haiM / jo jina darzanako pratidina Avazyaka nahIM samajhate haiM unheM jaina kahanA bhUla hai, " bhAvase hI puNyabandha hotA hai " yaha unakA chala mAtra hai, yadi vAstavameM hI ve bhAvoMko aisA banAteHto jina darzana aura jina maMdirakI anAvazyakatA nahIM batalAte / vinA bAhya abalambanake antaraMgakA sudhAra kabhI nahIM ho saktA hai / jina muniyoMne AtmAko hI dhyeya banA rakhA hai unhoMne bhI aneka stotra srotoMse mina bhaktikI gaMgA vahA dI hai| phira vicAre Atmadhyeyase kozoM dUra zrAvakoMkI to bAta hI kyA hai / zrAvakoMke nitya kartavyoMmeM sabase pahalA kartavya devapUjana hai| isaliye jina maMdira banavAkara aneka bhavya jIvoMkA upakAra karanA zrAvakakA prathama kartavya hai / * : koI 2 aisI zaMkA karate haiM ki jinamaMdira banavAnemeM jala miTTI ITa patthara lakar3I Adi padArthoke ikaTThA karanemeM pApabandha hI hotA hai ? isakA uttara granthakArane cauthe caraNameM svayaM dediyA hai, unhoMne kaha diyA hai ki pApakA leza avazya hai parantu asIma puNya vandhake sAmane vaha kucha nahIMke barAbara hai kyoMki " tatpApamapi na pApaM yatra mahAn dharmAnubandhaH " arthAt vaha pApa bhI pApa nahIM hai ki jisameM bar3A bhArI dharmAnubandha ho isI liye AcAryane pApalezake honese maMdira banavAnekI vidhiko dUSita nahIM batAyA hai| maMdira banavAnemeM pApakA to leza mAtra hai parantu puNyabandha bahuta hotA hai isaliye uparyukta zaMkA nirmUla hai|x ___* nirAlambanadharmasya sthitiyasmAttataH satAm, muktiprAsAdasopAnamAptairukto jinAlayaH / / artha-jinamaMdiroM meM AdhAra rahita dharmakI sthiti banI huI hai| isa liye ve jinamandira sajjana puruSoM ko mokSarUpI mahalapara car3hane ke liye sIDhIke samAna haiM aisA jinendradevane kahA hai / (sAgAradharmAmRta) x yadyapyArambhato hisA hiMsAyAH pApasaMbhavaH / tatrApyatrakRtArambho mahatpuNyaM samaznute // artha-dyapi AraMbha karane se hiMsA hotI hai aura hiMsAse pApa utpanna hotA hai tathApi jinamaMdira, pATa zAlA, sAnyAyazAlA Adike banavAnemeM miTTI patthara pAnI lakar3I Adike ikaDe karanese AraMbha karanevAlA purupa mahA puNyakA adhikArI hotA hai| (sAgAradharmAmRta) Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ subodhinI TIkA / pratiSThA karAnekA upadeza - siddhAnAmarhatAJcApi yantrANi pratimAH zubhAH / caityAlayeSu saMsthApya prAkpratiSThApayet sudhIH // 737 // adhyAya / ] artha - - siddha yaMtra aura arhantoMkI zubha pratimAoMko caityAlayoM meM sthApanA karake pahale unakI buddhimAn puruSako pratiSThA karAnI cAhiye / bhAvArtha - - mantrazAstroM meM zabdazaktikA apAra mAhAtmya batalAyA gayA hai, jinapratimAoM meM arhantoM kI sthApanA mantroM dvArA hI kI jAtI hai, unhI mantroM kI zakti se vaha sthApanA kI huI pratimA pUjya hojAtI haiM, mantrazaktikI yojanA ke liye hI pratiSThA karAI jAtI hai / tIrthAdikakI yAtrAkA upadeza - api tIrthAdiyAtrAsu vidadhyAtsodyataM manaH / zrAvakaH sa ca tatrApi saMyamaM na virAdhayet // 738 // artha - - tIrthandanA, Adi yAtrAoMke liye sadA utsAha sahita manako rakhanA cAhiye / parantu tIrthAdikakI yAtrAoM meM bhI zrAvaka saMyamakI virAdhanA na karai, arthAt yAtrAoMmeM aneka , vighnake kAraNa milanepara bhI vaha saMyamako surakSita hI rakkhe / " tree jinabimbotsava meM sammilita honekA upadeza - nitye naimittike caivaM jinabimbamahotsave / zaithilyaM naiva kartavyaM tatvajJaistadvizeSataH // 739 // artha -- jo nitya naimittika jina bimba mahotsava hote rahete haiM unameM bhI zrAvakoM ko zithilatA nahIM karanA cAhiye, tattvake jAnakAroM ko to vizeSatAse unameM sammilita honA cAhiye / bhAvArtha - jina bimba mahotsava tathA dhArmika sammelanoMmeM jAnese dharmakI prabhAvanA to hotI hI hai sAthameM aneka vidvAn evaM dhArmika satpuruSoMke samAgama se tatvajJAna prAptikA bhI suavasara mila jAtA hai isaliye dhArmika sammelanoM meM avazya jAnA cAhiye / 1 saMyama dhAraNa karanekA upadeza saMyamo dvividhazcaiva vidheyo gRhamedhibhiH / binApi pratimArUpaM vrataM yadvA svazaktitaH // 740 // artha- gRhasthoMko do prakArakA saMyama bhI dhAraNa karanA cAhiye / yA to apanI zaktike anusAra pratimArUpa vratako dhAraNa karanA cAhiye athavA vinA pratimA ke bhI abhyastarUpa vratoMko dhAraNa karanA cAhiye / bhAvArtha - jo vrata niyamapUrvaka uttarottara pratimAoMmeM pahale 2 kI pratimAoMke sAtha pAle jAte haiM unheM pratimArUpa vrata kahate haiN| aura jo vrata niyamapUrvaka Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1901 paJcAdhyAyI / [ dUsarI pratimArUpase nahIM pAle jAte haiM, kevala abhyAsarUpase kabhI kisI pratimAkA abhyAsa kiyA jAtA hai aura kabhI kisI pratimAkA abhyAsa kiyA jAtA hai unheM pratimArUpa vrata nahIM kahate kintu aniyata vrata kahate haiM / jo zrAvaka pratimArUpase vratoMke pAlanemeM asamartha haiM ve aniyata vratoMse hI zubha karmabandha karate haiM / bAraha tapakA upadeza tapo dvAdazadhA dedhA bAhyAbhyantarabhedataH / kRtsnamanyatamaM vA tatkAryacAnativIryasAt // 741 artha -- bAhya aura abhyantarake bhedase tapa bAraha prakAra kahA gayA hai * chaha prakAra bAhya aura chaha prakAra abhyantara / ina bAraha prakArake tapoMko sampUrNatAse athavA inameM se kisI eka ko apanI zaktike anusAra karanA cAhiye / granthakArakI mahAn pratijJA uktaM diGmAtratopyatra prasaGgAdvA gRhivratam / vakSye copAsakAdhyAyAtsAvakAzAtsavistaram // 742 // artha- granthakAra kahate haiM ki yahAMpara prasaGgavaza gRhasthiyoMke vrata diGmAtra hamane kaha diye haiN| Age avakAza pAkara upAsakAdhyayana granthoMke AdhArase unheM vistArapUrvaka hama kaheMge / x yatiyoM ke mUlaguNa - yatermUlaguNAzcASTAviMzatirmUlavattaroH / nAtrApyanyatamenonA nAtiriktAH kadAcana // 743 // artha-muniyoMke mUlaguNa bhI aTThAIsa haiM / ve aise hI haiM jaise ki vRkSakA mUla hotA | vinA mUlake jisa prakAra vRkSa nahIM Thahara sakatA usI prakAra vinA aThThAIsa mUlaguNoMke munivrata bhI nahIM Thahara sakatA / ina aThThAIsa mUlaguNoM meM se muniyoMke na to eka bhI kama hotA hai aura na adhika hI hotA hai / aThThAIsa mUlaguNoM ke pAlanese hI munivrata palatA sarvairebhiH samastaizca siddhaM yAvanmunivratam / na vyastairvyastamAtraM tu yAvadaMzanayAdapi // 744 // * anazana, avamodarya ( Unodara ), vRttiparisaMkhyAna, rasaparityAga, ekAnta zayana, ye chaha bAhya tapake bheda haiM / prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, vyutsarga, dhyAna ye chaha bheda abhyantara tapake haiN| inakA vizeSa vivaraNa sarvArthasiddhi aura rAjavArtika se jAnanA cAhiye / ' X granthakArane aisI bar3I 2 pratijJAyeM kaI prakaraNoM kI haiN| yadi Aja samagra granthasindhukI upalabdhi hotI to na jAneM kitane apUrva tattvaratnoM kI prApti hotI ! Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / ] bodhinI TIkA / [191 artha - aTThAIsa mUlaguNoMko sampUrNa rIti se pAlane se hI munitrata siddha hotA hai / inameM se kucha guNoMko pAlanese munitrata nahIM samajhA jAtA, kintu vaha bhI apUrNa hI rahatA hai / jitane aMzameM mUlaguNoMmeM nyUnatA rahatI hai utane hI aMzameM munivratameM bhI nyUnatA raha jAtI hai / granthAntara ( aTThAIsa mUlaguNa ) vadasamididiyarodho loco AvassayamacelamanhANaM / khidisayaNamadaMtamaNaM ThidibhoyaNameyabhattaM ca // 745 // artha - paMca mahAvrata, paMcai samiti, pAcoM indriyoMkA nirodha, kezaloMca karanA, cha AvazyakoM (samatA, vaMdanA, stuti, pratikramaNa, svAdhyAya, kAyotsarga ) kA pAlanA, vestra dhAraNa nahIM karanA, snAne nahIM karanA, pRthvIpara sonA, dantadhAvana nahIM karanA, kher3e hokara AhAra lenA aura ekaivAra bhojana karanA ye muniyoMke aTThAIsa mUla guNa haiM / muniyoMke uttara guNa ete mUlaguNAH proktAH yatInAM jainazAsane / lakSANAM caturazItirguNAzcottarasaMjJakAH // 746 // artha- - Upara kahe hue muniyoMke mUla guNa jaina zAsanameM kahe gaye haiM unhIM muniyoMke uttara guNa caurAsI lAkha haiM / sArAMza tataH sAgAradharmo vA'nagAro vA yathoditaH / prANisaMrakSaNaM mUlamubhayatrA'vizeSataH // 747 // artha-sArAMza yahI hai ki jo gRhasthoMkA dharma kahA gayA hai athavA jo muniyoM kA dharma kahA gayA hai una donoMmeM sAmanya rIti se prANiyoM kI rakSA mUla bhUta hai, arthAt donoMke vratoM kA uddezya prANiyoMkI rakSA karanA hai| gRhastha dharmameM eka deza rakSA kI jAtI hai aura muni dharma meM sarvathA kI jAtI hai / triyArUpa vratoMkA pala uktamasti kriyArUpaM vyAsAdvrata kadambakam / sarvamAvadyayogasya nadekasya nivRttaye // 748 // artha -- aura bhI jo kriyArUpa vratoM kA samUha vistArase kahA gayA hai vaha eka sarva sAvadyayoga (prANi hiMsA pariNAma ) kI nivRttike hI liye hai / vratakA lakSaNa arthAjjainopadezoyamastyAdezaH sa eva ca / sarvasAvadyayogasya nivRttirvratamucyate // 749 // Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vvvvvvvv nnMAA pnycaadhyaayii| [ dUsarA artha-arthAt yahI to jinamatakA upadeza hai aura yahI jinamatakA Adeza hai ki sarva sAkgrayogakI nivRttiko vrata kahate haiN| sarva sAvadyayoga (hiMsA) kAsvarUpa-- sarvazabdena ttraantrbhirvttirydrthtH| prANacchedo hi sAvA saiva hiMsA prakIrtitA // 750 // yogastatropayogo vA buddhipUrvaH sa ucyte| sUkSmazcAbuddhipUrvo yaH sa smRto yoga ityapi // 751 // artha-sarva sAvadya yogakA zabdArtha karate hue pratyeka zabdakA artha karate haiM -sarva zabdakA artha hai antaraMga aura vahiraMga vyApAra, sAvadya zabdakA artha hai prANoMkA cheda karanA, isIkA nAma hiMsA hai| yoga zabdakA artha hai usa sarva sAvadya (hiMsA)ke viSayameM upayoga lagAnA, upayoga do prakArakA hai, eka buddhi pUrvaka, dUsarA sUkSma-abuddhi pUrvaka, isa prakAra yogake do bheda ho jAte haiN| bhAvArtha-antaraMga aura vahiraMga prANoMkA nAza karaneke liye upayogako lagAnekA nAma hI sarva sAvadha yoga kahalAtA hai| arthAt hiMsAkI tarapha pariNAmoMko lagAnA, isIkA nAma sarva sAvadya yoga hai / antaraMga sAvadya-bhAva prANoMkA nAza karanA aura bAhya sAvadya-dravya prANoMkA nAza karanA hai| buddhi pUrvaka hiMsA karane ke liye udyata citta honA sthUla sAvadha yoga hai aura karmodayavaza-ajJAta bhAvoMse hiMsAke liye pariNAmoMkA upayukta honA sUkSma sAvadya yoga hai| vratakA svarUpa tasyAbhAvannivRttiH syAd vrataM vArthAditi smRtiH| aMzAtsAyaMzatastatsA sarvataH sarvatopi tat / / 752 // artha--usa sarva sAvadyayogakA abhAva honekA nAma hI sarva sAvadyayoga nivRtti kahalAtI hai, usIkA nAma vrata hai| yadi sarva sAvadha yogakI nivRtti aMza rUpase hai to vrata bhI aMza rUpase hai, aura yadi vaha sarvAMza rUpase pUrNatAse) hai to vrata bhI pUrNa hai| antarvata aura bAhyavratasarvataH siddhamevaitadvataM bAhya dayAgiSu / vratamantaH kaSAyANAM tyAgaH saivAtmani kRpA // 753 // artha--yaha bAta nirNIta hai ki prANiyoMmeM dayA karanA bAhya vrata kahalAtA hai aura kaSAyoMkA tyAga karanA antarvata kahalAtA hai tathA yahI antarbrata nijAtmA para dayAbhAva kahalAtA hai| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ subodhinI TIkA / bhAva hiMsAse hAni - lokAsaMkhyAtamAtrAste yAvadrAgAdayaH sphuTam / hiMsA syAtsaMvidAdInAM dharmANAM hiMsanAccitaH // 754 // artha - - asaMkhyAta loka pramANa rAgAdika vaibhAvika bhAva jaba taka rahate haiM taba taka AtmajJAnAdika guNoMkI hiMsA honese AtmAkI hiMsA hotI rahatI hai / isaliye ye bhAva hI hiMsA ke kAraNa tathA svayaM hiMsArUpa haiM / adhyAya / isIkA khulAsA arthAdrAgAdayo hiMsA cAstyadharmo vratacyutiH / ahiMsA tatparityAgo vrataM dharmo'thavA kila / 755 // artha - arthAt rAgAdika bhAva hI hiMsA hai, adharma hai, vratacyuti hai, aura rAgAdikakA tyAga hI ahiMsA hai, dharma hai athavA vrata hai / parakA rakSaNa bhI svAtma rakSaNa hai / - AtmetarAGgiNAmaGgarakSaNaM yanmataM smRtam / tatparaM svAtmarakSAyAH kRtaM nAtaH paraJca yat // 756 // [193 artha - - AtmAse bhinna dUsare prANiyoMke zarIrakI rakSA jo kahI gaI hai vaha bhI kevala apanI hI rakSA ke liye hai / isase bhinna nahIM hai| bhAvArtha- parajIvoM kI rakSAke liye jo udyoga kiyA jAtA hai vaha zubha pariNAmoMkA kAraNa hai, tathA jo sarvAraMbharahita nivRtta pariNAma haiM ve zuddhabhAvoMke kAraNa haiM / zubhabhAva aura zuddhabhAvoMse apane AtmAkA hI kalyANa hotA hai isa liye para rakSaNako svAtmarakSaNa hI kahanA cAhiye / rAgAdika hI AtmaghAta hetu haiM satsu rAgAdibhAveSu bandhaH syAtkarmaNAM balAt / tatpAkAdAtmano duHkhaM tatsiddhaH svAtmano vadhaH // 757 // artha -- rAgAdika bhAvoMke hone para avazya hI karma bandha hotA hai, aura usa karma bandhake pAkase AtmAko duHkha hotA hai isaliye rAgAdika bhAvoM ( parahiMsA pariNAma ) se apane AtmAkA ghAta hotA hai yaha bAta siddha ho cukI / utkRSTa vrata tataH zuddhopayogI yo mohakarmodayAdRte / cAritrAparanAmaitad vrataM nizcayataH param // 758 // artha - isa liye mohanIya karmake udayase rahita jo usIkA dUsarA nAma cAritra hai aura vahI nizcayase utkRSTa vrata hai / u0 25 AtmAkA zuddhopayoga hai Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194] pnycaadhyaayii| [ dUsarA zuddha cAritra hI nirjarAkA kAraNa haicAritraM nirjarAhetuAyAdapyastyavAdhitam / sarvasvArthakriyAmarhan sArthanAmAsti dIpavat // 759 // artha-cAritra nirjarAkA kAraNa hai yaha vAta nyAyase avAdhita siddha hai / vaha cAritra hI svArtha kriyA karanemeM samartha hai| jisa prakAra dIpaka prakAzana kriyAse sArthanAmA ( yathArtha nAmavAlA ) hai usI prakAra cAritra bhI karma nAza kriyAse sArthanAmA hai| zubhopayoga yathArtha cAritra nahIM hairUdvaiH zubhopayogopi khyaatshcaaritrsjnyyaa| svArthakriyAmakurvANaH sArthanAmA na nizcayAt // 760 // kintu bandhasya hetuH sthAdarthAttatpratyanIkavat / nAsau varaM varaM yaH sa nApakAropakArakRt // 761 // artha-rUDhise zubhopayoga bhI cAritra kahA jAtA hai parantu zubhopayoga cAritra svArtha kriyA (karmokI nirjarA)ke karanemeM samartha nahIM hai isa liye nizcayase vaha yathArtha cAritra nahIM hai| kintu karmabandhakA kAraNa hai isa liye zatruke samAna hai| yaha cAritra zreSTha nahIM kahA jA saktA kintu zuddhopayogarUpa cAritra zreSTha hai / yaha na to AtmAkA upakAra hI karanemeM samartha hai aura na apakAra hI karane meM samartha hai| bhAvArtha-zubhopayogase zubha karmokA bandha hotA hai| yadyapi zubha karmokA bandha vipAka kAlameM sAMsArika sukhakA denevAlA hai tathApi use vAstavika dRSTi se mukhakA vighAtaka hI samajhanA cAhiye, kyoMki karmabandha jitanA bhI hai sabhI AtmAko duHkha denevAlA hai| AtmAkA vAstavika kalyANa usI cAritrase hotA hai jo AtmAse karmoko dUra karanemeM samartha hai| aisA cAritra zuddhopayogarUpa hI hotA hai| zubhopayoga karmabandhakA kAraNa hai isI liye use yathArtha cAritra nahIM kahA gayA hai kintu AtmAkA ahitakara hI kahA gayA hai| nizcaya dRSTise yaha kathana hai ! vyavahAra dRSTise zubhopayoga acchA hI hai aura upakArI bhI hai| ___ zubhopayoga viruddha kAryakArI haiviruddhakAryakAritvaM nAsyAsiddha vicArasAt / bandhasyaikAntato hetoH zuddhAdanyatrasaMbhavAt // 762 // artha-zubhopayoga rUpa cAritra viruddha kAryakArI hai yaha bAta asiddha nahI hai| kyoMki zuddhake sivA sarvatra ekAnta rItise bandha honA saMbhava hI hai| Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyaay|| subodhinI TIkA / [195 aisI tarkaNA mata karonocaM prajJAparAdhatvAnnirjarA heturNshtH| asti nAbaMdhaheturvA zubho nApyazubhAvahaH // 763 // artha-buddhike doSase aisI bhI tarkaNA nahIM karanA cAhiye ki zabhopayoga-cAritra aMza mAtra nirjarAkA bhI kAraNa hai / zubhopayoga aura azubhopayoga donoM nirAke kAraNa to hai hI nahIM, kintu saMvarake bhI nahIM haiM / bhAvArtha-zubhopayoga zubha bandhakA kAraNa hai| donoM karma bandhake hI kAraNa haiM, aura karma bandha AtmAkA zatru hai| yathArtha caaritr| karmAdAnakriyArAdhaH svarUpAcaraNaM ca yat / dharmaH zuddhopayogaH sthAt saiSa caaritrsNjnykH|| 764 // artha-karmake grahaNa karanekI kriyAkA ruka jAnA hI svarUpAcaraNa cAritra hai| vahI dharma hai, vahI zuddhopayoga hai, aura vahI yathArtha cAritra hai| ___ granthAntara-- *cArittaM khalu dhammo dhammo jo so samoti nnihittttho| mohakkohavihINo pariNAmo appaNo dhammo // 765 // artha-nizcayase cAritra hI dharma hai aura dharma vahI hai jo upazamarUpa hai / tathA moha krodhase rahita AtmAkA pariNAma hI dharma hai / bhAvArtha-upazamase saMvarakA grahaNa karanA cAhiye, aura mohakrodha rahita AtmAke pariNAmase nirjarAkA grahaNa karanA cAhiye, arthAt saMvara aura nirjarArUpa dharma hI cAritra hai| shngkaakaar| nanu shrshnjnyaancaaritraimoksspddhtiH| samastaireva na vyastaistaliMka cAritramAtrayA // 766 // artha-zaGkAkArakA kahanA hai ki samyagdarzana samyagjJAna aura cAritra tInoMko milakara hI mokSamArga kahalAtA hai / phira kevala cAritrake kahanese kyA prayojana hai ? uttarasatyaM sadarzanaM jJAnaM cAritrAntargataM mithaH / trayANAmavinAbhAvAdidaM trayamakhaNDitam // 767 // artha-AcArya kahate haiM ki sAmAnya dRSTi se zaMkA ThIka hai ki sAmAnya dRSTise samyagdarzana aura samyagjJAna donoM hI cAritrameM garbhita haiN| paraMtu tInoMkA avinAbhAva honese tInoM hI Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196] pnycaadhyaayii| [dUsarI akhaNDita haiN| bhAvArtha-samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ye tInoM hI uttarottara cintanIya haiM tInoMmeMse pahale 2 ke honepara Age Ageke bhananIya haiM, parantu uttara uttara ke honepara pahale 2 kA honA avazyaMbhAvI hai' arthAt samyagdarzana ke honepara samyagjJAna bhajanIya hai aura samyagjJAnake hone para samyakcAritra bhajanIya hai / yadyapi samyagdarzana aura samyagjJAna donoM sAtha sAtha hI hote haiN| kyoMki jisa samaya AtmAmeM darzanamohanIya karmakA upazama athavA kSaya, kSayopazama honepara samyagdarzana prakaTa hotA hai usI samaya mati ajJAna, zruta ajJAnakI nivRtti pUrvaka AtmAmeM sumatijJAna suzrutajJAna prakaTa hojAte haiN| samyagdarzana yadyapi jJAnako utpanna nahIM karatA hai kyoMki jJAnako utpanna (prakaTa) karanevAlA to jJAnAvaraNIya karmakA kSayopazama haiN| parantu jJAnameM samyakpanA samyagdarzanake honepara hI AtA hai isaliye donoM hI avinAbhAvI hai| avinAbhAvI honepara bhI Upara jo yaha kahA gayA hai ki samyagdarzanake honepara samyagjJAna bhananIya hai, usakA Azaya yaha hai ki samyagdarzanake honepara uttarottara samyagjJAnakA kSayopazama bhananIya hai / isI liye samyagdarzanakI pUrti sAtaveM guNasthAnameM niya-se honAtI hai, parantu jJAnakI pUrti bArahaveM guNasthAnake antameM hotI hai / isase siddha hotA hai ki samyagdarzanake hone para jJAna bhajanIya hai / isI prakAra samyagjJAnake hone para samyak cAritra bhananIya hai / samyagjJAnake honepara yaha niyama nahIM hai ki cAritra ho hI ho / cauthe guNasthAnameM samyagjJAna to hojAtA hai / parantu samyakcAritra vahAM nahIM hai| vaha pA~ca guNasthAnase zurU hotA hai| hAM itanA avazya hai ki jisa prakAra samyagdarzanake sAtha samyagjJAna avinAbhAvI hai usI prakAra samyagdarzanake sAtha svarUpAcaraNa cAritra bhI avinAbhAvI hai| cauthe guNasthAnameM samyagdarzanake sAtha hI svarUpAcaraNa cAritra bhI AtmAmeM prakaTa ho jAtA hai| isakA kAraNa bhI yahI hai ki samyagdarzanake ghAta karanevAlI sAta prakRtiyAM haiM-anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha, mithyAtva, samyamithyAtva aura samyaktvaprakRti / ina sAtoMmeM antake tIna bheda to darzanamohanIyake haiM aura Adike cAra bheda ( anantAnubandhI ) cAritra mohanIyake haiN| anantAnubandhI kaSAya yadyapi cAritramohanIyakA bheda hai tathApi usameM do prakArakI zakti hai vaha samyagdarzanakA bhI ghAta karatI hai aura samyakcAritrakA bhI ghAta karatI hai| anantAnubandhIkA dUsare guNasthAna taka udaya rahatA hai, isIliye cauthe guNasthAnameM nirAbAdha samyagdarzana aura svarUpAcaraNa cAritra prakaTa rahatA hai, parantu jaba * prathamopazama samyaktvameM * Adima sammattaddhA samayAdo chAvalitti vA sase / aNa aNNadarudayAdo NAsiyasammotti sAsaNakkho so // smmttrynnpvvyaasihraadomicchbhuumismbhimuho| NAsiyasammatto so sAsaNaNAmo muNeyavvo // arthAt-jisa samaya anantAnubandhI kaSAyake udayase jIva samyaktvase giratA hai usa samaya dUsare gusthAna meM AtA hai, dUsarA guNasthAna bhI yadyapi jIvakI vaibhAvika avasthA tathApi vaimAvika avasthA mithyAtvake sanmukhApanna avasthA hai| (gomaTTasAra) Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyaay| subodhinI ttiikaa| eka samayase lekara chaha Avali kAla bAkI raha jAtA hai usa samaya anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobhameMse kisI ekakA udaya honepara samyaktvakA nAza ho jAtA hai aura dvitIya guNasthAna ho jAtA hai samyagdarzanake sAtha hI svarUpAcaraNa cAritra bhI naSTa ho jAtA hai kyoMki usakA bhI sAkSAt ghAtaka anantAnubandhI hai| uparyukta kathanase yaha vAta bhI siddha hojAtI hai ki jaba svarUpAcaraNa cAritra aura samyagjJAna donoM hI samyagdarzanake sAtha hone vAle haiM to tInoM hI avinAbhAvI haiM isIliye granthakArane tInoMko avinAbhAvI batalAe hue tInoMko akhaNDita kahA hai / parantu sampagdarzanakA avinAbhAvI svarUpAcaraNa cAritra hI hai, kriyArUpa cAritra nahIM hai| kyoMki kriyA rUpa cAritra pAMcaveM guNasthAnase prAraMbha hotA hai| isIse pahale yaha bhI kahA gayA hai ki samyagjJAnake honepara samyakucAritra bhajanIya hai / arthAt samyagjJAnake honepara samyakcAritra ho bhI athavA nahIM bhI ho, niyama nahIM hai / yahAMpara eka zaMkA upasthita hotI hai vaha yaha hai ki jisa prakAra samyagdarzanake sAtha samyagjJAnakA avinAbhAva honepara hI uttarottara vRddhikI apekSAse jJAna bhajanIya hai / usI prakAra samyagjJAnake honepara samyakcAritra bhajanIya nahIM honA cAhiye kyoMki samyakcAritrakI pUrti bArahaveM guNasthAnameM hI hojAtI hai aura samparajJAnakI pUrti terahaveM guNasthAnake prAraMbhameM hotI hai, isakA bhI kAraNa yahI hai ki cAritra guNako ghAta karanevAlI cAritra mohanIya kaSAya dazaveM guNasthAnake antameM sarvathA naSTa hojAtI haiM aura kevalajJAnako ghAta karanevAlA jJAnAvaraNIya karma bArahaveMke antameM naSTa hotA hai| isa kathanase to yaha bAta siddha hotI hai ki samyakcAritrake honepara samyagjJAna bhajanIya hai aura Upara kahA gayA hai ki jJAnake honepara cAritra bhajanIya hai parantu isa zaMkAkA uttara isa prakAra hai ki yadyapi sthUla dRSTise yaha zaMkA ThIka pratIta hotI hai parantu sUkSmadRSTise vicAra karane para vahI kathana siddha hotA hai jo Upara kahA jAcukA hai arthAt samyagjJAnake honepara samyakcAritra hI bhananIya rahatA hai / isakA khulAsA isa prakAra hai ki yadyapi cAritra mohanIya karmake naSTa honepara bArahaveM guNasthAnameM yathAkhyAtacAritra prakaTa hojAtA hai tathApi eka dRSTise use abhI pUrNa cAritra nahIM kahA jA sakatA hai, yadi kahA jAya ki cAritra mohanIya usakA ghAtaka thA jaba ghAtaka karma hI naSTa ho gayA to phira kyoM nahIM pUrNa cAritra kahA jAtA hai athavA taba bhI pUrNa cAritra nahIM kahA jAtA hai to kahanA cAhiye ki aura bhI koI karma cAritrakA ghAtaka hogA jo ki cAritrakI pUrNatAmeM bAdhaka hai ? tarkaNA ThIka hai, parantu vipakSameM dUsarI tarkaNAe~ uThAI jA saktI haiM ki yadi cAritra mohanIyake naSTa honepara cAritra pUrNa ho jAtA hai to terahaveM guNAsthAnameM hI kyoM nahIM mokSa ho jAtI ? kyoMki samyagdarzanakI pUrti sAtaveM taka ho cukI aura cAritrakI pUrti bArahaveMmeM ho jAtI hai tathA jJAnakI pUrti Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198] paJca / [ dUsaro I I terahaveM guNasthAna meM ho jAtI hai| jahAMpara ratnatraya kI pUrNatA hai vahAM para hI mokSakA honA Avazyaka hai, anyathA ratnatrayameM x samarthakAraNatA hI nahIM A saktI hai / tInoM kI pUrtike uttara kSaNa meM hI mokSa prAptikA honA avazyaMbhAvI hai so hotI nahIM kintu mokSaprApti caudahave guNasthAnameM hotI hai isase siddha hotA hai ki abhI taka cAritrakI pUrNatA meM kucha avazya truTi hai, aura cAritra hI mokSa prApti meM sAkSAt kAraNa kahA gayA hai / vaha truTi bhI AnuSaGgika hai* vaha isa prakAra hai - jisa prakAra AtmAkA cAritra guNa hai usI prakAra yoga bhI AtmAkA guNa hai | cAritra guNa nirjarAkA hetu hai parantu yoga guNa mana, vacana, kAyarUpa azuddhAvasthA meM karmako grahaNa karanekA hetu hai / dazave guNasthAna taka cAritra yogake sAtha hI apUrNa banA rahA hai, dazarveke antameM yadyapi cAritramohanIya ke dUra ho jAnese vaha pUrNa ho cukA hai tathApi usako azuddha karane meM kAraNIbhUta usakA sAthI yoga abhI taka apanA kArya kara rahA hai / isaliye cAritra nirdoSa honepara bhI yogake sAhacarya se use bhI AnuSaGgika doSI bananA par3atA hai yadyapi karmako grahaNa karanevAlA yoga cAritra meM kucha malinatA nahIM kara sakatA hai tathApi cAritra aura yoga donoM hI AtmAse abhinna haiM / abhinnatA meM jisa prakAra yogase AtmA azuddha samajhA jAtA hai usI prakAra cAritra bhI samajhA jAtA hai / jaba yogazakti vaibhAvika avasthA se mukta hokara zuddhAvasthA meM AjAtI hai tabhI cAritra bhI AnuSaGgika doSase mukta ho jAtA hai| isIliye zAstrakAroM ne yathAkhyAta cAritrakI pUrNatA caudahaveM guNasthAna meM batalAI hai vahIMpara paramAvagAr3ha samyaktva bhI batalAyA hai| isaliye caudahaveM guNasthAnameM hI ratnatrayakI pUrNatA hotI hai aura vahIM para mokSaprApti hotI hai / isase ratnatrayameM samartha kAraNatA bhI siddha hojAtI hai / itane saba kathanakA sArAMza yahI hai ki samyagjJAnake honepara bhI samyakcAritra bhajanIya hai / samyak cAritra ke honepara samyagdarzana aura samyagjJAna bhajanIya nahIM haiM / kintu avazyaMbhAvI haiM / kyoMki vinA pahale donoMke hue samyakcAritra ho hI nahIM saktA hai / isIliye granthakArane samyaktva aura jJAnako cAritrake antargata batalAyA hai / jisa prakAra cAritrameM donoM garbhita haiM usI prakAra samyagjJAna meM samyagdarzana bhI garmita hai| * kAraNa do prakArakA hotA hai-eka samartha kAraNa eka asamartha kAraNa / jisake honepara uttara kSaNa meM avazya hI kAryakI siddhi ho use samartha kAraNa kahate haiM / aura jisa kAraNa - ke honepara niyamase uttara kSaNa meM kArya na ho use asamartha kAraNa kahate haiM 1 AtA hai use AnuSaGgika doSa coroMke sahavAsa meM rahe to vaha bhI * svayaM doSI na hone para bhI jo sAhacaryavaza doSa 1 kahate haiM / jaise koI puruSa svayaM to cora na ho parantu AnuSaGgika doSI ThaharAyA jAtA hai| Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya subodhinI ttiikaa| samyagdarzanako pradhAnatAkiJca saddarzanaM hetuH sa~vicAritrayoIyoH samyagvizeSaNasyoccairyadvA pratyagrajanmanaH // 768 // artha-samyagjJAna aura samyakcAritra, donoMmeM samyagdarzana kAraNa hai, aura vaha kAraNatA bhI navIna janma dhAraNa karanevAle samyag vizeSaNakI apekSAse hai arthAt samyagdarzana, jJAna aura cAritrako prakaTa karane meM kAraNa nahIM hai kintu jJAna aura cAritrameM samyakpanA lAnemeM kAraNa hai / isI liye vaha tInoMmeM pradhAna hai| isIkA khulAsAarthoyaM sAti samyaktve jJAnaM cAritramatra yat / / bhUtapUrva bhavet samyak sUte vA'bhUtapUrvakam // 769 // artha-uparyukta kathanakA maSTa artha yaha hai ki samyagdarzanake hone para jJAna aura cAritra samyak vizeSaNako dhAraNa karate haiN| athavA unadonoMmeM navIna samyakpanA AtA hai| bhAvArtha-jaba samyagjJAna aura samyakcAritra (inake samyakpane meM samyagdarzana kAraNa hai| to ye donoM usake kArya haiM / kAryase kAraNakA anumAna ho hI jAtA hai| isaliye samyak cAritrake 'kahanese darzana aura jJAnakA samAveza usameM svayaM siddha hai / isa kathanase zaMkAkArakI yaha zaMkA ki jaba tInoM hI mokSa mArga haiM to -- muniyoMke kevala cAritrakA hI nirUpaNa kyoM kiyA jAtA hai sarvathA nirmUla hai| samyagdarzanakA mAhAtmyazuddhopalabdhizaktiyoM lbdhirjnyaanaatishaayinii| sA bhavetsati samyaktve zuddho bhAvo'thavApi ca // 770 // artha-AtmAkI zuddhopalabdhi kAraNIbhUta jo atizaya jJAnAtmaka labdhi (matijJAnAvaraNIya karmakA vizeSa kSayopazama) hai vaha samyagdarzanake hone para hI hotI hai| athavA AtmAkA zuddha bhAva-zuddhAtmAnubhUti samyagdarzana hone para hI hotI hai| ___ yatpunadravyacAritraM zrutaM jJAnaM vinApi dRk / na tajjJAnaM na cAritramAsti cetkarmabandhakRt // 771 // . artha-aura bhI jo dravya cAritra aura zrutajJAna hai yadi vaha samyagdarzana rahita hai to na to vaha jJAna hai aura na vaha cAritra hai, yadi hai to kevala karmabandha karanevAlA hI hai| sArAMzateSAmanyatamoddezyo nAsti doSAya kutracit / mokSamArgakamAdhyasya sAdhakAnAM smRterapi // 772 // Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200]. pnycaadhyaayii| dUsarA artha-isaliye una tInoMmeMse kisI ekakA kathana bhI kahIM doSAdhAyaka nahIM hai| mokSamArga eka sAdhya hai aura ye tInoM hI usake sAdhaka rUpase kahe jAte haiN| bandha mokSa vyavasthAbandho mokSazca jJAtavyaH smaasaatprshnkovidaiH| rAgAMzairvandha eva syAnno'rAgAMzaiH kadAcana // 773 // ___ artha-prazna karanemeM jo ati catura haiM unheM bandha aura mokSakI vyavasthA bhI saMkSepase jAna lenA cAhiye / vaha yaha hai ki rAgAMza-pariNAmoMse bandha hotA hai aura vinA rAgAMzapariNAmoMke bandha kabhI nahIM ho sakatA / granthAntara ** yenAMzena sudRSTistenAMzenAsya bandhanaM nAsti / __yenAMzena tu rAgastenAMzenAsya bandhanaM bhavati // 774 // artha-jisa aMzase AtmA samyagdarzana viziSTa hai usa aMzase usake karmabandha nahIM hotA aura jisa aMzase usake rAga hai usa aMzase usake karmabandha hotA hai| bhAvArtha-bandhakA kAraNa kevala rAgAMza hI hai| saMkoca aura pratijJAukto dharmasvarUpopi prsnggaatsnggtoNshtH| kavilabdhAvakAzastaM vistarAdA kariSyati // 775 // artha-prasaGgavaza aMzarUpase dharmakA svarUpa bhI kahA gayA, aba AvArya kahate haiM ki avakAza pAkara usa dharmakA svarUpa vistAra pUrvaka bhI kaheMge / sArAMzadeve gurau tathA dharme dRSTistatvArthadarzinI / khyAtApyamDhadRSTiH syAdanyathA mUDhadRSTitA // 776 // artha-deva guru aura dharmameM zraddhAna karanA amUDhadRSTi aMga kahalAtA hai, anyathA (isakI viparItatAmeM) mUDhadRSTi doSa kahalAtA hai| amUDhadRSTi samyaktvakA guNa haisamyaktvasya guNopyeSa nAlaM doSAya lakSitaH / samyagdRSTiyatovazyaM tathA syAnna tathetaraH // 777 // * puruSArthasiddhayupAya / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / subodhinITIkA / [ 201 1 artha -- amUDhadRSTi samyagdarzanakA guNa hai / yaha guNa kisI prakAra doSotpAdaka nahIM hai kintu guNotpAdaka hai / kyoMki samyagdRSTi niyamase amUDhadRSTi aMgakA pAlana karatA hai / mithyAdRSTi aisA nahIM karatA vaha ulTA hI karatA hai / bhAvArtha - samyagdRSTi ke liye amUr3hadRSTi aMga avazya pAlanIya hai| yadi samyagdRSTikI buddhi devaguru dharmake sivA kuguru, kudharma, kudevakI prazaMsA athavA unakI kiJcinmAnyatAkI tarapha hai to use mithyAdRSTi hI samajhanA cAhiye / athavA deva, guru, dharmameM usakI pUrNa zraddhA nahIM hai to bhI use mithyAdRSTi hI samajhanA cAhiye / isaliye amUDhadRSTi samyagdRSTikA pradhAna guNa samajhanA cAhiye / zabdAntara meM yoM kahanA cAhiye ki samyagdRSTi amUDhadRSTi niyamase hotA hI hai (yadi vaha mUDhadRSTi hai to samyagdRSTi nahIM kintu mithyAdRSTi hai / kyoMki samyagdRSTi kudeva, kuguru, kudharma aura mithyA zAstroMkI na to vinaya karatA haina unheM praNAma hI karatA hai / vinA mithyAtvake usakI kudevAdikakI ora buddhi anugAmI kisI prakAra nahIM ho saktI hai| isake sivA jo loga sacce deva, zAstra, gurukI yathArtha vinaya nahIM karate haiM, jinako unameM pUrNa zraddhA nahIM hai unheM bhI mithyAdRSTi hI samajhanA cAhiye / * vinA mithyAtvakarmake udaya hue aisI kumati nahIM ho saktI hai / 1 | x 1 yadyapi samyagdarzana guNa atisUkSma hai usakA vivecana nahIM kiyA jAsaktA hai / jisa puruSakI AtmAmeM vaha guNa prakaTa hotA hai usIko zuddhAtmAnubhavanakA apUrva svAda AtA hai / vaha usa Atmika apUrva svAdakA bAhyameM usI prakAra vivecana nahIM kara saktA hai jisa * prakAra ki ghIkA svAda lenevAlese usakA svAda pUchane para vaha usakA svAda ThIka 2 prakaTa nahIM kara saktA / jisa prakAra ghIkA svAda cakhanese hI usakI yathArtha pratIti hotI hai usI prakAra usa alaukika divya samyaktvaguNakI prakaTatAmeM honevAle Atmika rasakA vaha svayaM pAna karatA hai dUsarese nahIM kaha sakatA / tathApi vyavahAra samyaktva jo batalAyA gayA hai ki satyArtha deva, guru, zAstrameM pUrNa zraddhA rakhanA, usa bAhya samyaktvameM bhI jinakI buddhi viparIta hai unake mithyAtva karmakA tIvra udaya samajhanA cAhiye / vyavahAra samyaktvIkI bhI sacce deva, "guru, zAstra meM aTala bhakti rahatI hai| unameM usakI buddhi kiJcinmAtra bhI zaMkita nahIM hotI hai / yaha bAta bhI nahIM hai ki kisI padArthameM samyagdRSTiko zaMkA hI nahIM utpanna hotI hai, samyagdRSTi sarvajJa nahIM hai aura jaise chadmastha haiM taise vaha bhI chadmastha hai / chadmasthatAmeM aneka zaMkA x bhayAzAsnehalobhAcca kudevAgamaliGginAm / praNAmaM vinayaM caiva na kuryuH zuddhadRSTayaH || t arthAt bhayase, AzAse, premase, lobhase kisI taraha bhI samyagdRSTi kudevAdikako praNAma athavA unakI vinma nahIM kara saktA hai / ratnakaraNDa zrAvakAcAra | * Ajakala jo prathamAnuyoga zAstroMko kahAniyAM 'anAvazyaka samajhate haiM unake mithyAtvakarmakA udaya avazya hai| 1 u0 26 kahate haiM aura jo jinadarzanako Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 ]. paJcAdhyAyI / dUsarA oMkA honA svAbhAvika bAta hai, isaliye samyagdRSTi bhI bahutasI bAtoM meM zaMkita rahatA hai, parantu zaMkAyeM do prakArakI hotI haiN| eka to jisa padArthameM zaMkA hotI hai usa padArtha meM AsthA (zraddhA) rUpa buddhi to avazya rahatI hai parantu jJAnakI mandatAse padArthakA svarUpa buddhimeM na Anese zaMkA hotI hai, samyagdRSTiko isa prakArakI hI zaMkA hotI hai| vaha sarvajJa kathita padArtha vyavasthAko to sarvathA satya samajhatA hai, parantu buddhikRta doSase usake samajhane meM asamartha hai| dUsarI zaMkA kumatijJAnavaza hotI hai| kumatijJAnI apanI buddhiko doSa nahIM detA hai kintu sarvajJa kathita Agamako hI doSI ThaharAtA hai, vaha jisa padArthameM zaMkA karatA hai usa padArthapara zraddhA rUpa buddhi nahIM rakhatA hai| aise hI puruSa Ajakala kAladoSase adhikatara hote cale jAte haiM jo svayaMko buddhimAn samajhate hue AcAryoMko apanese vizeSa jJAnavAna nahIM samajhate haiN| aise hI puruSa jina darzana, jina pUjana Adi nitya kriyAoMko rUDhi kaha kara chor3a hI nahIM dete haiM kintu dUsaroMko bhI aisA ahitakara upadeza dete haiN| aise logoMkA yaha bhI kahanA hai ki vicAra svAtantryako mata roko, jo koI jaisA bhI vicAra (cAhe vaha jina dharmake sarvathA viparIta hI ho ) prakaTa karanA cAhe karane do, inhIM bAtoMkA pariNAma Ajakala dharma zaithilya aura dharma viruddha pravRttiyoMkA Andolana hai / ye sampUrNa bAteM dharmAcArya tathA gRhasthAcArya ke abhAva honese huI haiN| dhArmika aMkuza aba nahIM rahA hai isaliye jisake manameM jo bAta samAtI hai usake prakaTa karanemeM vaha jarA bhI saMkoca nahIM karatA hai / yahI kAraNa hai ki dina para dina dharma meM zithilatA hI A rahI hai / * upagUhana aMgakA nirUpaNa upavahaNanAmAsti guNaH samyagdRgAtmanaH / lakSaNAdAtmazaktInAmavazyaM brahaNAdiha // 778 // artha -- samyagdRSTikA upahaNa ( upagUhana ) nAmaka bhI eka guNa hai / usakA yaha lakSaNa hai ki apanI Atmika zaktiyoMko bar3hAnA athavA unakA vikAza krnaa| isIse usakA anvartha nAma upavahaNa hai / * isa viSaya meM svAmI AzAgharane bahuta hI khedajanaka udgAra prakaTa kiye haiMkaliprAvRSimithyAdiGmeghacchannAsu dizviha / khadyotavatsudeSTAro hA ! dyotante kvacitkacit / arthAt isa bharata kSetra meM kalikAla - paMcamakAlarUpI varSAkAla meM mithyAdRSTiyoM ke upadeza rUpI meghA~se sadupa deza rUpI saba dizAyeM Dhaka rahIM haiM / usameM yathArtha tatvoM ke kahIM 2 para dikhalAI par3ate haiM / granthakArane isa viSayakA zabdakA prayoga kiyA hai / upadeSTA khadyota ( jugunU ) ke samAna zoka prakaTa karaneke liye 'hA', sAgAradharmAmRta " / 66 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyaay| subodhinI TIkA / athavAAtmazuddharadaurbalyakaraNaM copavrahaNam / arthAdRgjJapticAritrabhAvAt saMvalitaM hi tat // 779 // artha-AtmAkI zuddhimeM mandatA nahIM Ane denA kintu use bar3hAnA isakA nAma bhI upatrahaNa hai, arthAt samyagdarzana, samyajJAna aura samyakcAritra, ina bhAvoMse viziSTa AtmAkI zuddhiko bar3hAte rahanA usameM kisI prakArakI zithilatA nahIM Ane denA isIkA nAma upadrahaNa hai| ___ upatrahaNa guNadhArIkA svarUpajAnannapyeSa niHzeSApauruSaM prerayanniva / tathApi yatnavAnnAtra pauruSaM prerayanniva // 780 // artha-upavrahaNa guNakA dhArI puruSa puruSArtha pUrvaka sampUrNa aihika bAtoMko jAnatA hai parantu una aihika ( saMsAra sambandhI ) bAtoMke prApta karaneke liye vaha puruSArtha pUrvaka prayatna nahIM karatA hai| nAyaM zuddhopalavdhau syAllezatopi pramAdavAn / niSpramAdtayA''tmAnamAdadAnaH samAdarAt // 781 // artha-upavrahaNa guNakA dhAraka AtmAkI zuddha-upalabdhimeM leza mAtra bhI pramAdI nahIM hai kintu pramAda rahita Adara pUrvaka apane AtmAkA grahaNa karatA hai| yadA zuddhopalabdhyarthamabhyasyedapi tdvhiH| sakriyAM kAzcidapyarthAttattatsAdhyopayoginIm // 782 // artha-athavA vaha zuddhopalabdhike liye bAhya kisI sakriyAkA bhI abhyAsa karatA hai jo ki usake sAdhyameM upayogI par3atI hai| bAhya AcaraNameM dRSTAntarasendra sevamAnopi kopi pathyaM na vA''caret / Atmano'nullAghatAmujjhannujjhannullAghatAmapi // 783 / / artha-koI puruSa rasAyanakA sevana bhI karai parantu pathya na karai to rasAyanase jisa prakAra vaha apane rogakA nAza karatA hai usI prakAra pathyake na karanese nIrogatAkA bhI nAza karatA hai| bhAvArtha-rogako dUra karaneke liye ucita auSadhike sevanake sAtha 2 anukUla pathya karanekI bhI AvazyakatA hai / anyathA roga dUra nahIM ho saktA hai / usI prakAra samyagdRSTiko sAdhyopayogI bAhya sakriyAoMke karanekI bhI AvazyakatA hai| Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 1. pnycaadhyaayii| dUsarI ~ ~ ~ ~ ~ ~ athavAyahA siddhaM vinaayaasaatsvtsttroprvhnnm| UrdhvamUrdhvaguNazreNyAM nirjarAyAH susaMbhavAt // 784 // . artha-athavA samyagdRSTike kisI khAsa yatnake svataH hI upabrahaNa guNa siddha hai| kyoMki Upara Upara guNazreNI (pariNAmoMkI uttarottara vizuddhatAmeM) rUpase usake nirjarAkA honA avazyaMbhAvI hai / bhAvArtha-samyagdRSTike asaMkhyAta guNI nirjarA hotI rahatI hai aura vaha uttarottara zreNI kramase bar3hI huI hai| avazyaMbhAvinI cAtra nirjarA kRtsnakarmaNAm / pratisUkSmakSaNaM yAvadasaMkhyeyaguNakramAt // 785 // artha-upadrahaNa guNadhArIke sampUrNa karmokI nirjarA avazya hogI, kyoMki pratikSaNa usake asaMkhyAta guNI 2 nirjarA hotI hI rahatI hai| kamAke kSayoM AtmAkI vizuddhikI vRddhinyAyAdAyAtametadai yAvatAMzena tatkSatiH / vRddhiH zuddhopayogasya vRDevRddhiH punaH punH|| 786 // artha--yaha bAta nyAya prApta hai ki jitane aMzameM kokA kSaya hojAtA hai utane hI . aMzameM zuddhopayogakI vRddhi hojAtI hai| udhara karmoMke kSayakI vRddhi hotI jAtI hai idhara zuddhopayogakI vRddhi hotI jAtI hai / yaha vRddhi barAbara bar3hatI calI jAtI hai| ___ yathA yathA vizuddhaH syAd vRddhirantaH prkaashinii| tathA tathA hRSIkANAmupekSA viSayeSvapi // 787 // artha-jaisI jaisI vizuddhikI vRddhi antaraMgameM prakAza DAlatI hai, vaisI vaisI hI AtmAkI indriyoMke viSayoMmeM upekSA hotI jAtI hai| . kriyAkANDako bar3hAnA cAhiyetato bhUmni kriyAkANDe nAtmazaktiM sa lopayet / kintu saMvardhayennUnaM prayatnAdapi dRSTimAn / / 788 // artha--isaliye bahutase kriyAkANDameM apanI zaktiko nahIM chipAnA cAhiye / kintu yatnapUrvaka use bar3hAnA cAhiye yaha samyagdRSTikA kartavya hai| sArAMzaupahaNanAmApi guNaH saddarzanasya yH| gaNito gaNanAmadhye guNAnAM nAguNAya ca // 789 // " Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyaay| subodhinI ttiikaa| / 206 ~ artha-jo upabrahaNa (upagUhana) guNa kahA gayA hai vaha bhI samyagdRSTikA guNa hai| samyagdRSTike guNoMmeM yaha bhI guNa ginA gayA hai, yaha doSAdhAyaka nahIM hai| sthitikaraNa aMgakA nirUpaNasusthitIkaraNaM nAma guNaH smygdRgaatmnH| dharmAccyutasya dharme tat nA'dharme'dharmaNaH kSateH // 790 // artha-sthitikaraNa guNa bhI samyagdRSTikA guNa hai| dharmase jo patita ho cukA hai athavA patita honeke sanmukha hai use phira dharmameM sthita kara denA isIkA nAma sthitikaraNa hai| kintu adharmakI kSati hone para adharmameM sthita karaneko sthitikaraNa nahIM kahate haiN| . adharma sevana dharmake liye bhI acchA nahIM haina pramANIkRtaM vRddhairdharmAyAdharmasevanam / / bhAvidharmAzayA kecinmandAH saavdyvaadinH|| 791 // artha-dharmake liye bhI adharmakA sevana karanA vRddha puruSoMne svIkAra nahIM kiyA hai| AgAmI kAlameM dharmakI AzAse koI mUrkha-adharma sevanakA bhI upadeza dete haiN| paraspareti pakSasya nAvakAzotra leshtH| mUrkhAdanyatra no mohAcchItArtha vanhimAvizet // 792 // ... artha- 'adharma sevanase paramparA dharma hotA hai, isa prakAra paramparA pakSakA lezamAtra bhI yahAM avakAza nahIM hai| mUrkhako chor3a kara aisA kauna puruSa hai jo mohase zItake liye vanhimeM praveza karai / bhAvArtha-jaisA kAraNa hotA hai usI prakArakA kArya hotA hai, ThaNDakA cAhane vAlA unhIM padArthokA sevana karegA jo ThaNDako paidA karane vAle hoM, ThaNDakA cAhanevAlA uSNa padArthoM (agni Adika)kA kabhI sevana nahIM kregaa| isI prakAra dhamako cAhane vAlA dharmakA hI sevana kregaa| kyoMki dharma sevanase hI dharmakI prApti ho sakatI hai, adharma sevanase dharmakI prApti kadApi nahIM ho sktii| jo loga adharma sevanase dharma batalAte haiM ve kIkarake vRkSase AmrakI prApti batalAte haiM, parantu yaha unakI bhArI bhUla hai| kIkarake vRkSase sivA kAToMke aura kucha nahIM mila sakatA hai| naitaDarmasya prAgrUpaM prAgadharmasya saMvanam / vyApterapakSadharmatvAkhetorvA vyabhicArataH // 793 // artha-adharmakA sevana dharmakA prArUpa bhI nahIM hai| kyoMki adharmasevanarUpa hetu vipakSabhUta-adharmaprAptimeM bhI raha jAtA hai isaliye vyabhicArI hai isIse adharmasevana aura dharmaprAptikI vyApti bhI vyabhicarita hai / bhAvArtha-mImAMsakAdi darzanakAra yAgAdimeM hiMsArUpa adharmasevanase dharmaprApti mAnate haiM aura usI yAgAdikA phala svargaprApti batalAte haiN| AcArya kahate Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 pnycaadhyaayii| dUsaroM haiM ki aisA unakA siddhAnta sarvathA mithyA hai| kyA hiMsArUpa adharmake sevana karanese dharmaprApti ho sakatI hai ? hiMsAdi nIca kAryoMkA svargaphala kabhI nahIM ho sakatA hai| hiMsA karanese pariNAmoM meM saMklezakI hI vRddhi hogI usase pApa bandha hogA isaliye adharmasevanakA phala uttarottara adhamakI vRddhi hai| dharmakA hetu adharma kabhI nahIM ho sakatA hai / pratisUkSmakSaNaM yAvaddhetoH krmodyaatsvtH| . dharmo vA svAdadharmo vApyeSa sarvatra nizcayaH // 794 // artha-prati samaya jaba taka karmakA udaya hai taba taka dharma aura adharma donoM hI ho sakate haiM aisA sarvatra niyama hai / bhAvArtha-jaba karmodaya mAtrase bhI adharma-pApabandha hotA hai taba adharmasevanase to avazya hI adharma hogA, isaliye yAgAdi adharmasevanase dharmaprAptikI kalpanA karanA mImAMsakoMkI sarvathA bhUla hai| sthitikaraNake bhedatasthitIkaraNaM dedhaa'dhykssaatsvaaprbhedtH| svAtmanaH svAtmatattve'rthAtparatve tu parasya tat // 795 // artha-vaha sthitikaraNa apane aura parake bhedase do prakArakA hai| arthAt apane AtmAke patita honepara athavA patita honeke sanmukha honepara apane AtmAmeM hI punaH apane Apako lagA lainA ise sva-sthitIkaraNa kahate haiM / aura dUsare AtmAke dharmase patita honepara punaH ' use usI dharmameM tadavastha kara denA ise para sthitIkaraNa kahate haiN| svasthitIkaraNakA khulAsAtatra mohodyodrekaaccyutsyaatmsthiteshcitH| bhUyaH saMsthApanaM svasya sthitIkaraNamAtmani // 796 // . artha-mohodayake udrekavaza apanI Atma paristhiti ( dharmasthiti ) se patita apane AtmAko punaH Atma paristhitimeM lagA denA isIkA nAma svasthitIkaraNa hai| isIkA spaSTIkaraNaayaM bhAvaH kvacidaivAddarzanAtsa patatyadhaH / bajatyUcaM punardaivAtsamyagAruhya darzanam // 797 // artha-upara kahe hue kathanakA khulAsA isa prakAra hai-kabhI karmodayakI tIvratAse vaha samyagdRSTi darzanase nIce giratA hai| phira daivavaza samyagdarzanako pAkara upara car3hatA hai| athavAatha kacidyathAhetudarzanAdapatannapi / ... bhAvazuddhimadhodhoMzairdhvamUrdhva prarohati // 798 // Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyaay| subodhinI ttiikaa| artha-athavA sAmagrIkI yogyatAmeM kabhI darzanase nahIM bhI giratA hai to bhAvoMkI zuddhiko nIce nIceke aMzoMse Upara Uparako bar3hAtA hai| athavAkacidvahiH zubhAcAraM svIkRtaM cApi muzcati / na muJcati kadAcidai muktvA vA punarAzrayet // 799 // artha-kabhI svIkRta kiye hue bhI bAhya-zubhAcArako chor3a detA hai| kabhI nahIM bhI chor3atA hai / athavA chor3akara punaH grahaNa karane lagatA hai / athavAyadA vahiH kriyAcAre yathAvasthaM sthitepi ca / kadAciddIpyamAnAntarbhAvairbhUtvA ca vartate // 800 // * artha-athavA bAhya kriyAcArameM ThIka 2 sthita rahanepara kabhI 2 antaraMga bhAvoMse daidIpyamAna hone lagatA hai| nAsaMbhavamidaM yasmAccAritrAvaraNodayaH / asti taratamasvAMzairgacchannimnonnatAmiha // 801 // artha-kabhI antaraMgake bhAva bar3hane lagate haiM kabhI ghaTane lagate haiM yaha bAta asaMbhava nahIM hai / kyoMki cAritra mohanIya karmakA udaya apane aMzoMse kabhI bar3hane lagatA hai aura kabhI ghaTane lagatA hai / bhAvArtha-cAritra mohanIya jisa rUpase kama bar3ha hotA hai usI rUpase bhAvoMmeM bhI hInAdhikatA hotI hai / atrAbhipretamevaitatsvasthitIkaraNaM svtH|| nyAyAtkutazcidatrAsti hetusttraanvsthitiH|| 802 // artha-yahAM para itanA hI abhiprAya hai ki svasthitIkaraNa svayaM hotA hai aura usameM AtmAkI sthiratAkA na honA hI kAraNa hai| dUsaroMkA sthitikaraNasusthitIkaraNaM nAma pareSAM sadanugrahAt / bhraSTAnAM svapadAttatra sthApanaM tatpade punaH // 803 // artha-dUsaroM para 4 sat anugraha karanA hI para-sthitIkaraNa hai / vaha anugraha yahI hai ki jo apane padase bhraSTa ho cuke haiM unheM usI padameM phira sthApana kara denaa| - sat anugrahase; itanA hI tAtparya hai ki vinA kisI prakArakI icchA rahate hue dhArmika buddhime paropakAra karanA / jo anugraha lobhavaza athavA anya pratiSThA AdikI cAhanA vaza kiyA jAtA hai, vaha anugraha avazya hai parantu usako sat anugraha nahIM kaha sakte / prazaMsanIya anugraha nispRha vRttiyoMkA hI kahA jA saktA hai / Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 ] pnycaadhyaayii| dUsarA - - __ svopakAra pUrvaka hI paropakAra ThIka haidharmAdezopadezAbhyAM kartavyo'nugrahaHpare / / nAtmavrataM vihAyAstu tatparaH pararakSaNe // 8.4 // artha-dharmakA Adeza aura dharmakA upadeza dekara dUsaroM para anugraha karanA cAhiye / parantu AtmIya vratameM kisI prakArakI bAdhA na pahuMcA kara hI dUsaroMke rakSaNameM tatpara rahanA ucita hai / anyathA nhiiN| granthAntaraAdahidaM kAdavvaM jai sakai parahidaM ca kAdavvaM / AdahidaparahidAdo AdahidaM suTTha kAdavvaM // 805 // artha-sabase prathama apanA hita karanA cAhiye / yadi apanA hita karate hue jo para hita karanemeM samartha hai use parahita bhI karanA cAhiye / Atmahita aura parahita ina donoMmeM Atmahita hI uttama hai use hI prathama karanA cAhiye / bhAvArtha-ina do kArikAoMse yaha bAta bhalI bhAMti siddha ho jAtI hai ki manuSyakA sabase pahalA kartavya Atmahita hai, vinA Atma kalyANa kiye vAstavameM Atma kalyANa ho bhI nahIM sakatA hai| jahAM para sarvopari ucca dhyeya hai vahAM bhI Atma hita hI pramukha hai / AcArya yadyapi muniyoMkA pUrNa hita karate haiM, unheM mokSa mArgapara lagAte haiM, tathApi usa avasthAmeM rahakara unako ucca dhyeya nahIM mila saktA hai / jisa samaya ve usa ucca dhyeya muktiko prApta karanA cAhate haiM usa samaya usa AcArya padakA tyAga kara svAtma bhAvana mAtra-sAdhu padameM A jAte haiM isaliye yaha ThIka hai ki Atma hita hI sarvopari hai / Atma hita svArthameM zAmila nahIM kiyA jA sakatA hai / jo sAMsArika vAsanAoMkI pUrtike liye prayatna kiyA jAtA hai use hI svArtha kahA jA saktA hai usakA kAraNa bhI yahI hai ki svArtha use hI kaha sakate haiM jo pramAda viziSTa hai, Atmahita karanevAlA pramAda viziSTa nahIM hai isaliye use svArthI kahanA bhUla hai / isa kathanase hama paropakArakA niSedha nahIM karanA cAhate haiM, paropakAra karanA to mahAn puNya bandhakA kAraNa hai| parantu jo loga paropakAra karate hue svayaM bhraSTa ho jAte haiM athavA Atma hitako jo svArtha batAte haiM ve avazya Atma hitase kozoM dUra haiM, AcAryone paropakArako bhI svArtha sAdhana hI batalAyA hai| yahAM para yaha zaMkA kI jAsaktI hai ki kahIM para paropakArArtha svayaM bhraSTa bhI honA par3atA hai jaise ki viSNukumAra munine muniyoMkI rakSAke liye apane padako chor3a hI diyA ? zaMkA ThIka hai| kahIM para vizeSa hAni dekhakara aisA bhI kiyA jAtA hai parantu Atma hitako gauNa kahIM nahIM samajhA jAtA hai| viSNukumArane agatyA aisA kiyA tathApi unhoMne zIghra hI prAyazcitta lekara svapadakA grahaNa kara liyaa| Ajakala to Atma kalyANa paropakArako hI logoMne samajha rakkhA Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Vvvvvvvvvvvvv adhyAya ] subodhinI ttiikaa| hai, jo dezoddhArAdika kArya vartamAnameM dIkha rahe haiM ve yadyapi niHsvArtha-paropakArArtha haiM aura usa paropakArakA zreya bhI unheM avazya milegaa| parantu aise paropakArameM svopakAra (pAramArthika) kI gandha bhI nahIM hai| dezoddhArAdi kAryakAriyoMmeM svadharma zaithilya evaM cAritra hInatA prAyaH dekhI jAtI hai| yadi unameM yaha bAta na ho to avazya hI unakA vaha paropakAra pUrNa svopakA. rameM sahAyaka hai| kathanakA saMkocauktaM diGmAtrato'pyatra susthitIkaraNaM guNaH / nirjarAyAM guNazreNI prasiddhaH sudRgAtmanaH // 806 // artha--susthitikaraNa guNakA svarUpa thor3AsA yahAM para kahA gayA hai| yaha guNa samyagdRSTike uttarottara asaMkhyAta guNI nirjarAke liye prasiddha hai| . vAtsalya aMgakA vivecanavAtsalyaM nAma dAsatvaM siddhArhaDimbavezmasu / saMghe caturvidhe zAstre svAmikArye subhRtyavat // 807 // artha-siddhaparameSThI, arhadvimba, jina mandira, caturvidha saMgha ( muni, AryikA, zrAvaka * zrAvikA) aura zAstrameM, svAmikAryameM yogya sevakakI taraha dAsatva bhAva rakhanA hI vAtsalya hai| arthAdanyatamasyocairuddiSTeSu sa dRSTimAn / saralu ghoropasargeSu tatparaH syAttadatyaye // 808 / artha-arthAt Upara jo siddhaparameSThI Adi pUjya batAye haiM unameMse kisI bhI eka para ghora upasarga hone para usake dUra karaneke liye samyagdRSTi puruSako sadA tatpara rahanA cAhiye / yadA nahyAtmasAmaya yAvanmantrAsikozakam / tAvadRSTuM ca zrotuM ca tadvAdhAM sahate na sH|| 809 // artha-athavA jaba taka apanI sAmarthya hai aura jaba taka mantra, asi talavArakA jora) aura bahutasA dravya ( khaz2AnA ) hai taba taka vaha samyagdRSTi puruSa una para AI huI kisI prakArakI bAdhAko na to dekha hI saktA hai aura na suna hI sakatA hai| bhAvArtha-apane pUjyatama devoM para athavA devAlayoM para athavA muni, AryikA, zrAvaka zrAvikAoM para yadi kisI prakArakI bAdhA Ave to usa bAdhAko jisa prakAra ho sake usa prakAra use dUra karadenA yogya hai| apanI sAmarthya se, maMtra zaktipte, dravya balase, AjJAse, sainyabalase hara tarahase turanta bAdhAko dUra karanA caahiye| yahI samyagdRSTikI AntaraMgika bhaktikA udgAra hai / mantrazakti bhI bahuta bar3I zakti hai, bar3eM. 2 kArya mantra zaktise siddha ho jAte haiN| jo loga mantroMkI sAmarthya nahIM jAnate haiM ve hI mantroM para vizvAsa nahIM karate haiM, parantu sarpAdikoMke. viSAdikA apaharaNa Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21.] .. pnycaadhyaayii| [dUsarA pratyakSa hI dIkhatA hai| jaba sAmAnya mantroM dvArA aise 2 kArya dekhe jAte haiM to mahAn ArSa mantroM dvArA bahuta bar3e kArya siddha ho sakate haiM, Ajakala nAvaha zraddhA hai aura na zakti hai isI liye mantroMse hama loga koI kArya nahIM kara sakate haiN| vAtsalyake bhedatadvidhA'tha ca vAtsalya bhedAtsvaparagocarAt / pradhAnaM svAtmasambandhi guNo yAvatparAtmani // 810 // artha-apane aura parake bhedase vAtsalya aMga bhI do prakArakA hai / Atma sambandhI vAtsalya pradhAna hai parAtma sambandhI gauNa hai| svAtma sambandhI vAtsalyaparISahopasargAyaiH pIDitasyApi kutracit / na zaithilyaM zubhAcAre jJAne dhyAne tadAdimam // 811 // artha-parISaha aura upasargAdise kabhI pIr3ita honepara bhI apane zreSTha AcArameM, jJAnameM, dhyAnameM zithilatA nahIM Ane denA isIkA nAma svAtma vAtsalya hai| __ itaratnAgiha khyAtaM guNo dRSTimataH sphuTam / zuddhajJAnavalAdeva yato vAdhApakarSaNam // 812 // artha-dUsarA-parAtmasambandhI vAtsalya pahale isI prakaraNameM kahA jA cukA hai| parAsma sambandhI vAtsalya samyagdRSTikA nizcayase gauNa guNa hai / kyoMki zuddha jJAnake balase hI vAdhA dUra kI jA sakatI hai| isa liye AtmIya zuddhikA prApta karanA hI pramukha hai| prabhAvanA aMgakA ravarUpa-- prabhAvanAGgasaMjJosti guNaH saddarzanasya vai| utkarSakaraNaM nAma lakSaNAdapi lakSitam / / 813 // artha-samyagdRSTikA prabhAvanA aMga bhI prasiddha guNa hai| usakA yahI lakSaNa hai ki hara eka dhArmika kAryameM utkarSa-unnati krnaa| dharmakA hI utkarSa abhISTa haiathAtaddharmaNaH pakSe nAvadyasya manAgapi / dharmapakSakSatiryasmAdadharmotkarSapoSaNAt // 814 // artha-pAparUpa adharmake pakSameM kiJcinmAtra bhI utkarSa nahIM bar3hAnA cAhiye / kyoMki adharmakA utkarSa bar3hAnese dharmake pakSakI hAni hotI hai| prabhAvanAke bhedapUrvavatsopi dvividhaH svAnyAtmabhedataH punaH / tatrAyo varamAdeyaH syAdAdeyaH paroyataH // 815 // Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyaay| subodhinI ttiikaa| artha--pahale aMgoMkI taraha prabhAvanA aMga bhI svAtmA aura parAtmAke bhedase do prakAra hai / una donoMmeM pahalA sarvottama hai aura upAdeya hai / isake pIche dUsarA bhI grAhya hai| utkarSautkarSoM yavalAdhikyAdadhikIkaraNaM vRSe / asatsu pratyanIkeSu nAlaM doSAya tatvacit // 816 // artha-vipakSake na hone para bala pUrvaka dharmameM vRddhi karanA, isIkA nAma utkarSa hai| prabhAvanA aMga doSotpAdaka kabhI nahIM hosakatA hai| apanI prabhAvanAmohArAtikSateH zuddhaH zuddhAcchuddhatarastataH / jIvaH zuddhatamaH kazcidastItyAtmaprabhAvanA // 817 // artha--moharUpI zatrukA nAza hojAnese jIva zuddha hojAtA hai, koI zuddhase bhI adhika zuddha hojAtA hai aura koI usase bhI adhika zuddha hojAtA hai isa prakAra apane AtmAkA utkarSa bar3hAnA isIkA nAma svAtmaprabhAvanA hai| isa zuddhimeM pauruSa kAraNa nahIM hainedaM syAtpauruSAyattaM kintu nUnaM svabhAvataH / UrdhvamUrdhvaguNazreNau yataH siddhiryathottaram // 818 // artha--isa prakArakA utkarSa karanA pauruSake adhIna nahIM hai kintu svabhAvase hI hotA hai / aura uttarottara zreNIke kramase asaMkhyAta guNI nirjarA honese usakI siddhi hotI hai| bAhya prbhaavnaa| bAhyaH prabhAvanAGgAsti vidyAmantrAdibhirbalaiH / / tapodAnAdibhijainadharmotkarSoM vidhIyatAm // 819 // artha-vidyAke balase, mantrAdike balase, tapase tathA dAnAdi uttama kAryoMse jainadharmakA utkarSa (Adhikya) bar3hAnA cAhiye isIko bAhya prabhAvanA kahate haiN| aura bhIpareSAmapakarSAya mithyAtvotkarSazAlinAm / , camatkArakaraM kiJcittadvidheyaM mahAtmabhiH // 820 // artha-jo loga mithyA kriyAoMke bar3hAnemeM lage hue haiM aise puruSoMko nIcA dikhAneke liye athavA unakI hInatA prakaTa karaneke liye mahAtmAoM ko kucha camatkAra karanevAle prayoga bhI karanA caahiye| Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcAdhyAyI / uktaH prabhAvanAGgopi guNaH saddarzanAnvitaH / yena sampUrNatAM yAti darzanasya guNASTakam / / 821 // artha -- samyagdarzanase viziSTa prabhAvanA aMga bhI guNa hai| usakA kathana ho cukA / isI prabhAvanA aMgake kAraNa samyagdarzanake ATha guNa saMpUrNa ho jAte haiM, arthAt AThavAM guNa prabhAvanA hai| 212] ityAdayo guNAzcAnye vidyante saddRgAtmanaH / alaM cintanayA teSAmucyate yadvivakSitam // 822 // artha - ina ATha guNoMke sivA aura bhI samyagdRSTIke guNa haiM unakA yahAM para vicAra nahIM kiyA jAtA hai / kintu jo vivakSita hai vahI kahA jAtA hai / prakRtaM tadyathAsti svaM svarUpaM cetanAtmanaH / sAtridhAtrApyupAdeyA sadRSTerjJAnacetanA || 823 // [ dUsarI artha - prakRta yahI hai ki AtmAkA nijasvarUpa cetanA hai / vaha cetanA tIna prakAra hai - karma cetanA, karmaphala cetanA aura jJAna cetanA / ina tInoMmeM jJAna cetanA hI samyagdRSTiko upAdeya hai, bAkI donoM tyAjya haiM / zraddhAnAdi guNAcaite bAhyollekhacchlAdiha / arthAtsaddarzanasyaikaM lakSaNaM jJAnacetanA // 824 // artha - zraddhA Adika jo samyagdRSTike guNa haiM ve satra bAhya kathanake chalase haiM, arthAt samyagdRSTikA to kevala eka jJAnacetanA hI lakSaNa hai / kinhIM nAsamajha puruSoMkA kathana - nanu rUDhirihApyasti yogAdvA lokato'thavA / tatsamyaktvaM dvidhApyarthanizcayAdvyavahArataH // 825 // vyAvahArikasamyaktvaM sarAgaM savikalpakam / nizcayaM vItarAgaM tu samyaktvaM nirvikalpakam // 826 // ityasti vAsanonmeSaH keSAJcinmohazAlinAm / tanmate vItarAgasya sadRSTerjJAnacatanA // 827 // taiH samyaktvaM dvidhA kRtvA svAmibhedo dvidhA kRtaH / ekaH kazcit sarAgosti vItarAgazca kazcana // 828 // tatrAsti vItarAgasya kasyacijjJAnacetanA | dRSTarnirvikalpasya netarasya kadAcana // 829 // Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / ] bodhinI TIkA / vyAvahArikasadRSTeH savikalpasya rAgiNaH / pratItimAtramevAsti kutaH syAt jJAnacetanA // 830 // artha -- aisI yogarUDha athavA lokarUDhi hai ki vaha samyagdarzana do prakAra hai eka nizcaya samyaktva dUsarA vyavahAra samyaktva / vyavahAra samyaktva sarAga aura savikalpa hai, aura nizcaya samyaktva vItarAga tathA nirvikalpaka hai / kinhIM mohazAlI puruSoMkI aisI vAsanA hai, unake mata meM vItarAga samyagdRSTi hI jJAnacetanA hotI hai / una logoMne samyaktvake do bheda karake usake svAmI bhI do bheda kiye haiN| unakA kahanA hai ki eka sarAga samyaktva hotA hai aura eka vItarAga samyaktva hotA hai / una donoMmeM jo vItarAga - nirvikalpaka samyagdRSTi hai usIke jJAna cetanA hotI hai, jo sarAga-savikalpaka vyAvahArika samyagdRSTi hai usake jJAnacetanA kabhI nahIM hotI kyoMki usake pratItimAtra hai isa liye jJAna cetanA usake kahAMse ho sakatI hai| uttara--- iti prajJAparAdhena ye vadanti durAzayAH / teSAM yAvacchutAbhyAsaH kAyaklezAya kevalam // 831 // artha - - isa prakAra buddhike doSase jo duSTa AzayavAle aisA kahate haiM unakA jitanA bhI zAstrAbhyAsa hai vaha kevala zarIrako kaSTa pahuMcAne ke liye hai / [213 atrocyate samAdhAnaM sAmavedena sUribhiH / uccairutphaNite dugdhe yojyaM jalamanAvilam // 832 // artha--yahAM para AcArya zAnti pUrvaka samAdhAna karate haiM kyoMki dUdhakA uphAna Ane para svaccha jala usameM DAlanA hI ThIka hai / satRNAbhyavahAritvaM karIva kurute kudRk / tajjahIhi jahIhi tvaM kuru prAjJa vivekitAm // 833 // artha -- jisa prakAra hastI tRNa sahita khAjAtA hai usI prakAra mithyAdRSTi avivekapUrvaka bolatA hai / AcArya kahate haiM ki he prAjJa ! usa avivekitA ko chor3a do aura viveka se kAma lo / vanherauSNyamivAtmajJa pRthaka tvamarhasi / mA vibhramasva dRSTvApi cakSuSA'cAkSuSAzayA // 834 // artha--AcArya kahate haiM ki he AtmajJa ! tuma vanhise uSNatAkI taraha 'samyagdRSTi se jJAna cetanA' ko alaga karanA cAhate ho / paraMtu cakSuse kisI padArthako dekhakara bhI acAkSuSa pratyakSa. kI AzA se usa padArthameM vibhrama mata karo / bhAvArtha - Upara zaMkAkArane savikalpaka sarAgI 1 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214] pnycaadhyaayii| [dUsarA samyagdRSTike jJAnacetanAkA abhAva batAlAyA hai vaha vItarAga samyagdRSTike hI jJAnacetanA batalAtA hai| AcArya kahate haiM ki aisA kahanA ThIka nahIM hai sarAga samyagdRSTike bhI jJAnacetanA hotI hai / isa liye sarAga samgyadRSTise jJAnacetanAko pRthak karanA aisA hI hai jaise ki agnise usake guNako dUra karanA / aba samyagdRSTike sarAga aura savikalpaka vizeSaNoMkA Azaya prakaTa kiyA jAtA hai jisase ki sarAga-savikalaka samyagdRSTike jJAna cetanA honemeM kisI prakArakA sandeha na rahe vikalpo yogasaMkrAntirarthA'jjJAnasya paryayaH / jJeyAkAraH sa jJeyArthAta jJeyArthAntarasaGgataH // 835 // - artha-upayogake badalaneko vikalpa kahate haiN| vaha vikalpa jJAnakI paryAya hai arthAt padArthAkAra jJAna hI usa jJeyarUpa padArthase haTakara dUsare padArthake AkArako dhAraNa karane lagatA hai / bhAvArtha-AtmAkA jJAnopayoga eka padArthase haTakara dUsarI tarapha lagatA hai isIkA nAma upayoga saMkrAnti hai / aura isI upayogakA nAma vikalpa hai| __ vaha vikalpa kSayopazamarUpa haikSAyopazamikaM tatsyAdoMdakSArthasambhavam / kSAyikAtyakSajJAnasya saMkrAnterapyasaMbhavAt // 836 // artha-vaha upayoga saMkrAnti svarUpa vikalpa kSayopazamAtmaka hai / arthAt indriya aura padArthake sambandhase honevAlA jJAna hai / kyoMki atIndriya-kSAyika jJAnameM saMkrAntikA honA hI asaMbhava hai / bhAvArtha-jaba taka jJAnameM alpajJatA hai taba taka vaha saba padArthoMko yugapata nahIM grahaNa kara saktA hai kintu krama kramase kabhI kisI padArthako aura kabhI kisI padArthako jAnatA hai / yaha avasthA indriya janya jJAnameM hI hotI hai / jo jJAna kSAyika hai-atIndriya hai usameM sampUrNa padArtha eka sAtha hI prativimbita hote haiM isaliye usa jJAnameM upayogakA parivartana nahIM hotA hai / parantu baha jJAna bhI savikalpaka hai / ___ kadAcit koI kahe ki vaha jJAna (kSAyika ) kaise ho saktA hai kyoMki vikalpa nAma upayogakI saMkrAntikA hai aura kSAyika jJAnameM saMkrAnti hotI nahIM hai, phira kSAyika jJAna savikalpaka kisa prakAra ho maktA hai ? isakA samAdhAna asti kSAyikajJAnasya vikalpatvaM svalakSaNAt / nArthAdarthAntarAkArayogasaMkrAntilakSaNAt // 837 // artha- kSAyika jJAnameM vikalpapanA apane lakSaNase AtA hai na ki arthase arthAntarAkArameM pariNata honevAle upayogake saMkramaNa rUpa lakSaNase / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / ] subodhinI TIkA / vaha lakSaNa isa prakAra hai tallakSaNaM svApUrvArthavizeSagrahaNAtmakam / eko'rtho grahaNaM tatsyAdAkAraH savikalpatA // 838 // artha - kSAyikajJAnakA lakSaNa isa prakAra hai- sva- AtmA aura apUrva par3hArthako vizeSa rItise grahaNa krnaa| yahAM para artha nAma padArthakA hai aura grahaNa nAma AkArakA hai / sva aura padArtha jJAnakA jJeyAkAra honA hI jJAnameM savikalpatA hai / bhAvArtha - jo jJAna apane Apako jAnatA hai sAtha hI para par3hArthoMko jAnatA hai parantu upayogase upayogAntara nahIM hotA hai usIko kSAyika jJAna kahate haiM / yadyapi kSAyika jJAnameM bhI padArthoMke parivartanakI apekSAse parivartana hotA rahatA hai tathApi usameM udmastha jJAnakI taraha kabhI kisI padArthakA aura kabhI kisI padArthakA grahaNa nahIM hai / kSAyika jJAna sabhI padArthoMko eka sAtha hI jAnatA hai isI liye usameM upayoga saMkrAntirUpa lakSaNa ghaTita nahIM hotA hai parantu jJeyAkAra honese vaha savikalpa avazya hai / [215 aise avikalpakA sarAga jJAnameM grahaNa nahIM hai-- vikalpaH sodhikAresminnAdhikArI manAgapi / yogasaMkrAntirUpo yo vikalpodhikRtA'dhunA // 839 // artha -- jo vikalpa kSAyika jJAnameM ghaTita kiyA gayA hai vaha vikalpa isa adhikArameM kucha bhI adhikArI nahIM hai| yahAM para to upayoga ke palaTane rUpa vikalpakA hI adhikAra hai / aise vikalpakA adhikAra kyoM hai ? - aindriyaM tu punarjJAnaM na saMkrAntimRte kvacit / yatopyasya kSaNaM yAvadarthAdarthAntare gatiH // 840 // artha - yahAM para indriyajanya jJAnakA adhikAra hai aura indrijanya jJAna vinA saMkrAntike kabhI hotA hI nahIM hai / kyoMki usakI pratikSaNa arthase arthAntara meM gati hotI rahatI hai / bhAvArtha - yahAM para vicAra yaha thA ki sarAga samyaktva savikalpa hai usameM jJAnacetanA nahIM hotI hai kintu vItarAga samyaktvameM hI vaha hotI hai / AcArya kahate haiM ki uparyukta kahanA ThIka nahIM hai, savikalpa samyaktvameM bhI jJAnacetanA hotI hai usake honemeM koI bAdhaka nahIM hai / yadi kahA jAya ki sarAga samyaktva savikalpa hai isaliye usameM jJAnacetanA nahIM hotI hai isake uttara meM AcAryakA kahanA hai ki vikalpa nAma jJAnopayogake palaTanekA hai / jJAnopayogakA palaTanA yaha usakA svabhAva hai / arthAt vaha upayoga kabhI nijAtmAnubhava hI karatA hai aura kabhI vaha bAhya padArthoM ko bhI jAnatA hai / parantu vaha jJAnacetanAmeM kisI prakAra bAdhaka nahIM ho sakatA hai| sarAga samyagdRSTike jJAnopayogakA palaTana bhI kyoM hotA hai, isakA kAraNa I Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216] . pshcaadhyaayii| dUsarA bhI indrinayanya bodha hai| sarAga samyagdRSTike indriyajanya jJAna hotA hai aura indriyoMse honevAlA jJAna jisa padArthako jAnanekI ceSTA karatA hai usIko jAnatA hai / / indriyajJAna kramavatI haiidaM tu kramavartyasti na syAdakramavarti yat / aikA vyaktiM parityajya punavyaktiM samAzrayet // 841 // artha-indriyajanya jJAna niyamase kramavartI hotA hai vaha akramavartI-sabhI padArthoMko eka sAtha jAnanevAlA kabhI nahIM hotaa| indriyajanya jJAna eka padArthako chor3akara dUsare padArthako jAnanekI ceSTA karatA hai| indriyajabodha aura kramavartitvakI samavyApti hai idaM tvAvazyakI vRttiH smvyaapterivaayaa| . iyaM tatraiva nAnyatra tatraiveyaM nacetarA // 842 // artha-samavyAptikI taraha indriyajanyabodha aura saMkrAntikI Avazyaka vyavasthA hai / arthAt indrinayanya bodha aura kramavartIpanA donoMkI samavyAptike samAna hI vyavasthA hai / jahAM indriyajanya bodha hai vahIM kramavartIpana hai, anyatra nahIM hai| jahAM indriyajanya bodha hai vahAM kramavartIpana hI hai, vahAM aura vyavasthA nahIM hai, arthAt kSAyika jJAna aura saMkrAntikI prApti nahIM hai| ___ dhyAnakA svarUpayatpunarjJAnamekatra nairantaryeNa kutracit / asti taDyAnamatrApi kramo nApyakramorthataH // 843 // ekarUpamivAbhAti jJAnaM dhyaanktaantH| tatsyAtpunaH punarvRttirUpaM syAt kramavatti ca // 844 // artha-jo jJAna kisI eka padArtha meM nirantara rahatA hai usIko dhyAna kahate haiN| isa dhyAnarUpa jJAnameM bhI vAstavameM na to krama hI hai aura na akrama hI hai / dhyAnameM eka vRtti honese vaha jJAna eka sarIkhA hI vidita hotA hai / vaha vAra vAra usI dhyeyakI tarapha lagatA hai isa liye vaha kramavartI bhI hai / bhAvArtha-yadyapi yahAM dhyAnakA koI prakaraNa nahIM hai parantu prasaGgavaza usakA svarUpa kahA gayA hai| prasaMgakA kAraNa bhI yaha hai ki yahAM para indriyananya jJAnakA vicAra hai ki vaha kramavartI hai, kSAyikajJAna kramavartI nahIM hai| indriya janya jJAna bhI kahIM 2 dhyAnAvasthAmeM ekAgravRtti hotA hai, dhyAnameM hI tallInatA honese vaha jJAna sthira ekarUpa hI pratIta hotA hai isa liye aise sthalameM ( dhyAnastha jJAnameM ) kramavartitvakA vicAra nahIM bhI hotA hai / parantu dhyAnastha jJAna bhI phira phira usI padArya meM (dhyeyameM) lagatA hai isa liye use kathaJcit kramavartI bhI kaha diyA jAtA hai vAstavameM vahAM krama aura akramakA vicAra nahIM hai| Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwww -vvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvv annuarRannvarana adhyAya ] 'subodhinI TIkA / yaha kramavIpana pahalekAsA nahIM hainAtra hetuH paraM sAdhye krmtve'rthaantraakRtiH| kintu tatraiva caikArthe punarvRttirapi kramAt // 845 // artha-isa dhyAnarUpa jJAnameM jo kramavartIpanA hai usameM arthase arthAntara honA hetu nahIM hai kintu eka padArthameM hI kramase punaH punarvRtti hotI rahatI hai| bhAvArtha-jisa prakAra indriyajanya jJAnameM arthase arthAntararUpa kramavRtti batalAI gaI hai usaprakAra dhyAnarUpa jJAna meM kramavRtti nahIM hai kintu vahAM eka hI padArthameM punaH purnavRtti hai| ativyApti doSa nahIM hainohyaM tatrApyati vyAptiH kSAyikAtyakSasaMvidi / syAtparINAmavatvepi punarvRtterasaMbhavAt // 846 // artha-kadAcit yaha kahA jAya ki isa Upara kahe hue dhyAnarUpa jJAnakI atIndriya kSAyika jJAnameM ativyApti * AtI hai kyoMki kSAyika jJAna bhI arthase arthAntarakA grahaNa nahIM karatA hai aura dhyAnarUpa jJAna bhI arthase arthAntarakA grahaNa nahIM karatA hai isa liye dhyAna rUpa jJAnakA kSAyika jJAnameM lakSaNa calA jAtA hai ? aisI AzaMkA ThIka nahIM hai, kyoMki kSAyika jJAna yadyapi pariNamanazIla hai tathApi usameM punarvRtti (vAra vAra dhyeya padArthameM upayoga karanA kA honA asaMbhava hai bhAvArtha-yadyapi sAmAnya dRSTise dhyAna aura kSAyikajJAna donoM hI krama rahita haiM, arthase arthAntarakA grahaNa donoMmeM hI nahIM hai / tathApi donoMmeM var3A antara hai, dhyAna indriyananya jJAna hai vaha yadyapi eka padArthameM hI ( eka kAlameM ) hotA hai tathApi usImeM phira phira upayoga lagAnA par3atA hai / kSAyika jJAna aisA nahIM hai vaha atindriya hai isaliye usameM upayogakI punarvRtti nahIM hai vaha sadA yugapat akhila padArthoke jAnanemeM upayukta rahatA hai, kevala padArthoM meM prati samaya parivartana * honeke kAraNa kSAyika jJAnameM bhI pariNamana hotA rahatA hai / parantu kSAyika jJAnameM kramavartIpana aura punarvRttipana nahIM hai isa. liye dhyAnakA lakSaNa isameM sarvathA nahIM jAtA hai|| chadmasthoMkA jJAna saMkramaNAtmaka haiyAvacchadmasthajIvAnAmasti jJAnacatuSTayam / niyatakramavartitvAt sarva saMkramaNAtmakam // 847 // * jo lakSaNa apane lakSyameM bhI rahe aura alakSyameM bhI rahe use ativyApti lakSaNAbhAsa kahate haiM / 28 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcAdhyAyI / [ dUsarA 218] artha -- chadmastha jIvoMke cAroM hI jJAna (mati, zruti, avadhi, mana:paryayaH) niyamase kramavarttI haiM isaliye cAroM hI saMkramaNa rUpa haiM / nAlaM doSAya tacchaktiH sUktasaMkrAntilakSaNA / torvaibhAvikatvepi zaktitvAjjJAnazaktivat // 848 // artha- saMkramaNa honese jJAna zaktimeM koI doSa nahIM samajhanA cAhiye / yadyapi vaibhAvika hetuse usameM vikAra huA hai tathApi vaha AtmIka zakti hai jisa prakAra zuddhajJAna AtmAkI zakti hai / isIprakAra saMkramaNAtmaka jJAna bhI AtmAkI zakti hai / sArAMza jJAnasaJcetanAyAstu na syAttadvighnakAraNam / tatparyAyastadeveti tadvikalpo na tadvipuH // 8:9 // artha- - vaha saMkrAnti jJAnacetanA meM vighna nahIM kara sakatI hai kyoMki vaha bhI jJAna - kI hI paryAya hai| jJAnakI paryAya jJAnarUpa hI hai / isaliye vikalpa (saMkramaNa jJAna) jJAnacetanAkA zatru nahIM hai / bhAvArtha- pahale yaha kahA gayA thA ki vyAvahArika samyagdarzanameM savipajJAna rahatA hai, aura usakA kAraNa karmodaya hai / karmodaya hetuse vyAvahArika samyagdRSTikA jJAna saMkramaNAtmaka hai| isaliye usa vikalpAvasthAmeM jJAnacetanA nahIM hosakatI / jJAnacetanA vItarAga samyagdRSTi hI hotI hai| isI vAtakA nirAkaraNa karaneke liye AcArya kahate haiM ki vikalpajJAna jJAnacetanA meM vAdhaka nahIM hosktaa| cAroM hI jJAna kSayopazamAtmaka haiM isaliye cAroM hI saMkramaNAtmaka haiM / saMkramaNAtmaka honese jJAnacetanAmeM ve kisI prakAra bAdhaka nahIM ho sakate haiN| kyoMki jJAnacetanAkA jo pratipakSI hai vaha jJAnacetanAmeM bAdhaka hotA hai / vikalpAtmakajJAna jJAnakI hI paryAya hai isaliye vaha jJAnacetanAkA pratipakSI kisI prakAra nahIM hai / zaGkAkAra- nanu ceti pratijJA syAdarthAdarthAntare gatiH / Atmano'nyatra tatrAsti jJAnasaJcetanAntaram // 850 // - artha- ApakI yaha pratijJA hai ki saMkrAntike rahate hue arthase arthAntarakA jJAna hotA hai, jaba aisI pratijJA hai to kyA AtmAse bhinna padArthoMmeM bhI jJAna saMcetanAntara hotA hai ? bhAvArtha - pahale kahA gayA hai ki mati, zruta, avadhi aura mana:paryaya ye cAroM jJAna saMkramaNAtmaka haiM, matijJAnameM jJAna cetanA bhI A gaI isaliye vaha bhI saMkramaNAtmaka huI, isI viSaya meM koI zaMkA karatA hai ki jJAna cetanA zuddhAtmAnubhavako kahate haiM aura saMkrAnti jJAna cetanA meM mAnate hI ho, taba kyA AtmAko pahale jAnakara ( AtmAnubhava karake ) pIche usako chor3akara dUsare padArthoMmeM dUsarI jJAna cetanA hotI hai ? yadi hotI hai to zuddhAtmAko Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - adhyaay| subodhinI ttiikaa| [219 chor3akara bhinna padArthoMmeM bhI jJAna cetanAkI vRtti raha jAnese usako vipakSavRttittva A gayA, " jJAna cetanA zuddhAtmAnubhavarUpa hI honI hai jJAna cetanAttva hetuse." isa anumAnameM jJAna cetanAtva hetuko zaMkAkArane vipakSavRtti batalA kara vyabhicAra dikhalAyA hai| . uttarasatyaM hetorvipakSatve vRttitvaavybhicaaritaa| yato'trAnyAtmano'nyatra svAtmani jJAnacetanA // 851 // artha-AcArya kahate haiM ki tumhArA kahanA ThIka hai vipakSavRtti honese hetuko vyabhicArIpanA avazya AtA hai, kintu yahAM para hetu vipakSa vRtti nahIM hai, kyoMki anya padArthose bhinna jo zuddha nijAtmA hai, usameM jJAna cetanAkI vRtti honese saMkramaNa bhI bana jAtA hai aura jJAna cetanAko vipakSavRttitva bhI nahIM AtA hai| bhAvArtha-koI puruSa pahale bhinna padArthoko jAna rahA thA, phira usane apane jJAnako bAhya padArthose haTAkara apane zuddhAtma viSayameM lagA diyA, zuddhAtmAnubhavake samaya usakA vaha jJAna ' jJAna cetanAsvarUpa hai tathA vaha bAhya padArthose haTakara zuddhAtmAmeM laganeke kAraNa saMkramaNAtmaka bhI hai, aura usa jJAnacetanArUpa jJAnakI bAhya padAki viSayameM vRtti bhI nahIM hai isaliye vyabhicAra doSa nahIM hai| kiJca sarvasya sadRSTernityaM syAjjJAnacetanA / avyucchinnapravAheNa yadvA'khaNDekadhArayA // 852 // artha-sampUrNa samyagdRSTiyoMke sadA jJAnacebanA rahatI hai / vaha nirantara pravAha rUpase rahatI hai, athavA akhaNDa ekadhArA rUpase sadA rahanI hai| isameM kAraNahetustatrAsti sadhIcI samyaktvenAnvayAdiha / jJAnasazcetanAlabdhinityA svAvaraNavyayAt // 853 // artha-nirantara jJAnacetanAke rahanemeM bhI sahakArI kAraNa samyagdarzanake sAtha anvayarUpase rahanevAlI jJAnacetanAlabdhi hai vaha Ane AvaraNake dUra honese samyagdarzanake sAtha sadA rahatI hai| bhAvArtha-AtmAmeM samyagdarzanake utpanna honeke sAtha hI matijJAnAvaraNa karmakA vizeSa kSayopazana hotA hai usI kSayopazamakA nAma jJAna cetanA labdhi hai / yaha labdhi samyagdarzanake sAtha avinAbhAva rUpase sadA rahatI hai, aura yahI labdhi upayogAtmaka jJAna cetanAmeM kAraNa hai| upayogAtmaka zAnacetanA sadA nahIM hotI haikAdAcitkAsti jJAnasya cetanA svopyoginii|| nAlaM labdhervinAzAya samavyApterasaMbhavAt // 894 // Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Www-morror 290] .. pnycaadhyaayii| [ dUsarA artha-jJAnakI nina upayogAtmaka cetanA kabhI 2 hotI hai| vaha labdhikA vinAza karane meM samartha nahIM hai / isakA kAraNa bhI yahI hai ki upayogarUpa jJAnanetanAkI sama vyApti nahIM hai| bhAvArtha--samyagdarzanakA avinAbhAvI jo matijJAnAvaraNa karma kA vizeSa kSayopazama hai usIko labdhi kahate haiM, aura usa labdhike honepara AtmAkI tarapha unmukha (rujU ) hokara AtmAnubhavana karanA hI upayoga hai / labdhi aura upayogameM kArya kAraNa bhAva hai| labdhike honepara hI upayogAtmaka jJAna hotA hai, anyathA nahIM / parantu yaha niyama nahIM hai ki labdhike. honepara upayoga rUpa jJAna ho hI ho / upayogAtmaka jJAna anitya hai / labdhirUpa jJAna nitya hai| jisa samaya padArthake jAnaneke liye AtmA udyata hotA hai usI samaya usake upayogAtmaka jJAna hotA hai / parantu labdhirUpa jJAna banA hI rahatA hai / isaliye upayoga aura labdhi donoMmeM viSamavyApti hai / jo vyApti eka taraphase hotI hai use viSamavyApti kahate haiN| upayogake honepara labdhi avazya hotI hai parantu labdhike hone para upayogAtmaka cetanA ho bhI aura nahIM bhI ho, niyama nahIM hai / jo vyApti donoM taraphase hotI hai use samavyApti kahate haiM jaise jJAna aura AtmA / jahAM jJAna hai vahAM AtmA apazya hai aura jahAM AtmA hai vahAM jJAna avazya hai / aisI ubhayathA vyApti labdhi aura upayogarUpa jJAnacetanAmeM nahIM hai| ____ usIkA saSTIkaraNaastyatra vissmvyaaptiaavllbdhyupyogyoH| la dhikSateravazyaM syAdupayogakSatiryataH // 855 // abhAvAcUpayogasya kSatirlabdhezca vA na vaa| * yatsadAvaraNasyAmA dRzA vyAptinaMcAmanA // 853 // avazyaM sati samyaktve tllbdhyaavrnnksstiH| na tatkSatirasatyatra siddhametajinAgamAt / / 857 // artha-labdhi aura upayogameM viSama vyApti hai / kyoMki labdhikA nAza hone para upayogakA nAza avazyaMbhAvI hai| parantu upayogakA nAza honepara labdhikA nAza avazyaMbhAvI nahIM hai / ho yA na ho kucha niyama nahIM hai| samyagdarzanake sAtha labdhyAvaraNakarmake kSayopazamakI vyApti hai, usake sAtha upayogAtmaka jJAnakI vyApti nahIM hai| vyAptise tAtparya yahAM samavyAptikA hai samyagdarzanake honepara labdhyAvaraNa karma ( jJAnacetanAko rokanevAlA karma )kA kSayopazama bhI avazya hotA hai| samyagdarzanake abhAvameM labdhyAvaraNa karmakA kSayopazama bhI * yahAM para AvaraNa zabda kA artha AvaraNakA kSayopazama lenA caahiye| nAmake ekadeza kahanese sampUrNa nAmakA grahaNa kahIM 2 kiyA jAtA hai / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / subodhinI ttiikaa| vizeSa nahIM hotA hai / yaha vAta jinAgamase siddha hai| 4 nUnaM karmaphale sadyazcetanA vA'tha karmaNi / syAtsarvataH pramANAdai pratyakSaM balavadyataH 858 // artha-samyaktvake abhAvameM karma cetanA va karmaphala cetanA hotI hai, aura yaha bAta sarva pramANa siddha hai / kyoMki yaha bAta pratyakSa siddha hai ki mithyAdRSTike karmacetanA va karmaphala x bahutase loga aisI zaMkA uThAyA karate haiM ki kAgaz2a, peMsila Adi padArthoMkA jJAna jaisA samyajJAnIko hotA hai vaisA hI mithyAjJAnIko hotA hai| phira yathArtha jJAna hone para bhI, mithyAdRSTiko mithyAzAnI kyoM kahA jAtA hai ? isa zaMkAkA yaha samAdhAna hai ki kevala laukika padArthoMko jAnanese hI samyajJAnI nahIM hojAtA hai / yadi laukika padArthoMko jAnanese hI samyagjJAMnI hojAtA ho to usa pAzcimAtya-vijJAna vettAko jo ki aneka sUkSma AviSkAra kara rahA hai aura padArthokI zaktiyoM kA parijJAna kara rahA hai samyazAnI kahanA cAhiye, parantu nahIM, vaha bhI mithyAjJAnI hI hai| samyagjJAnIkA yahI lakSaNa hai ki jisakI AtmAmeM darzana mohanIya kamake kSaya, upazama athavA kSayopazamake sAtha hI matijJAnAvaraNa karmakA kSayopazama 'labdhi' hocukA ho| matijJAnAvaraNa karmakA kSayopazama yadyapi sAmAnya dRSTi se sabake hI hotA hai tathApi yaha judA hai| yaha svAnubhUtyAvaraNa karmakA kSayopazama kahalAtA hai| svAnubhUti bhI matijJAnakA hI bheda hai| samyagjJAnIke svAnubhUti labdhi prakaTa hojAtI hai vasa yahI usake samyagjJAnakA cinha hai| isIse bAhya padArthoM meM alpajJa athavA kahIM para zaGkita vRtti honepara bhI vaha samyagjJAnI hI kahA jAtA hai / samyagdRSTiko bhI rassImeM sarpakA, sIpameM cAMdIkA, sthANu) puruSakA bhrama hotA hI hai parantu vaha bhrama bAhyadRSTike doSase hotA hai| usake samyagjJAnameM vaha doSa bAdhaka nahIM hosakatA hai| pazuoM ko bhI samyagdarzana ke sAtha vaha labdhi prakaTa hojAtI hai, isI liye ve padArthoM kA bahuta kama (na kuchake barAbara) jJAna rakhane para bhI samyajJAnI haiN| pazuoMko jIvAdi tatvoMkA pUrNa bodha bhale hI na ho tathApi ve usa mithyAtva paTalake haTa jAnese samyagjJAnI haiN| samyagjJAnIko bahu vijJa honA cAhiye aisA niyama nahIM hai, kevala svAnubhUtike prakaTa hojAnese hI samyagjJAMnI alaukika sukhakA AsvAdana karatA hai| AtmopayogI padArthoMkA zraddhAna samyagjJAnIko hI hosakatA hai vaha zraddhAna bar3e 2 AviSkAroMko nahIM hosakatA / Ajakala 'bahutase manuSya haraeka padArthake vizvAsako samyagdarzana kaha dete haiM parantu aisA unakA kahanA logoMko kevala bhramameM DAlanevAlA hI hai| siddhAnta to yahAM taka batalAtA hai ki vinA svAnubhUtike jo jIvAdi tattvoMkA zraddhAna hai vaha bhI samyaktva nahIM hai, yahI kAraNa hai ki dravyaliGgI muni saMsArameM hI rahate haiM, ve yadyapi daza aMga takake pAThI hojAte haiM unheM jIvAdi tattvoMkA bhI zraddhAna hai parantu svAnubhUti labdhikA unake abhAva hai isI liye ve mithyAdRSTi ho haiM unako yathArtha sukha kA svAda nahIM milatA hai| uparyukta kathanakA sArAMza yahI hai ki jinake svAnubhUtyAvaraNa karmakAM kSayopazama hocukA hai ve hI samyagjJAnI haiN| hAM, svAtmopayogI padArthoMkA zraddhAna bhI samyaktvameM kAraNa hai| Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222j pnycaadhyaayii| [ dUsarI cetanA hotI hai / jo bAta pratyakSa siddha hotI hai vaha sarva pramANa siddha hotI hai, kyoMki pratyakSa sabameM balavAna pramANa hai| ____ phalitArthasiddhametAvatoktena labdhiryA proktlkssnnaa| nirupayogarUpatvAnirvikalpA svatosti sA // 859 // artha-uparyukta kathanakA yahI sArAMza hai ki jo jJAnacetanAvaraNakI kSayopazamarUpa labdhi hai vaha zuddhAtmAnubhava rUpa upayogake abhAvameM nirvikalpaka avasthAmeM rahatI hai / bhAvArtha-jaise dAhya padArthaka abhAvameM agnikI dAhaka zaktikA vyakta pariNamana ( kAryarUpa) kucha bhI dikhAI nahIM detA, vaisI hI avasthA zuddhAtmAnubhavake abhAvameM labdhirUpa jJAnacetanAkI samajhanA cAhiye / Upara jo kahA gayA hai ki samyaktvake rahate hue upayogAtmaka cetanA kabhI hotI hai kabhI nahIM hotI kintu samyaktvake rahate hue labdhirUpa cetanA sadA banI rahatI hai usakA sArAMza yahI hai ki samyaktvake sadbhAva meM svAtmAnubhava rUpa upayogAtmaka jJAna ho athavA na ho parantu labdhirUpa jJAna avazya rahatA hai, hAM itanA avazya hai ki upayogake abhAvameM vaha labdhirUpa jJAna nirvikalpaka avasthAmeM rahatA hai, usa samaya kArya pariNata nahIM hai| zuddhasyAtmopayogo yaH svayaM syAt jnyaancetnaa| nirvikalpaH sa evArthAdarthAsaMkrAntasaGganteH // 860 // artha-zuddhAtmAnubhava rUpa jo upayogAtmaka jJAnacetanA hai vaha bhI vAstavameM nirvikalpaka hI hai, kyoMki jitanekAla taka zuddhAtmAnubhava hotA rahatA hai utane kAla taka hI upayogAtmaka jJAnacetanA kahalAtI hai, aura usa kAlameM zuddhAtmAse haTakara dUsare padArthokI ora jJAna jAtA nahIM hai isaliye usa samaya saMkrAntike na honese upayogAtmaka jJAnako bhI nirvikalpaka kahA gayA hai| bhAvArtha-yahAM para yaha zaMkA ho sakatI hai ki pahale jJAna cetanAko saMkramaNAtmaka kahA gayA hai aura yahAM para usIko asaMkramaNAtmaka vA nirvikalpaka kahA gayA hai, so kyoM ? isake uttarameM yaha samajhanA cAhiye ki vahAM para dUsare padArthoMse haTakara zuddhAtmAmeM laganekI apekSAse jJAna cetanAko saMkramaNAtmaka kahA gayA hai aura yahAM para jJAna cetanArUpa upayogake astitvakAlameM zuddhAtmAse haTakara padArthAntarameM jJAnakA pariNamana na honekI apekSAse use asaMkramaNAtmaka ( nirvikalpaka ) kahA gayA hai| asti praznAvakAzasya lezamAtrotra kevalam / yatkazcidvAhirarthe syaadupyogonytraatmnH|| 861 // artha- yahAM para isa praznake liye phira bhI leza mAtra avakAza raha jAtA hai ki jaba jJAna cetanAmeM zuddhAtmAko chor3akara anya padArtha viSaya par3ate hI nahIM, taba kevalajJAniyoMke Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / sabodhinI ttiikaa| [223 jJAna cetanA hai yA nahIM, yadi hai to usameM anya padArtha kyoM viSaya par3ate haiM, yadi nahIM hai to kevaliyoMke karmacetanA tathA karmaphalacetanAkI asaMbhAvanAmeM kaunasI cetanA kahanI cAhiye ? isa praznake uttarameM yahI samajhanA cAhiye ki kevalajJAniyoMke jJAnacetanA hI hotI hai aura usameM zuddhAtmA viSaya rahate hue hI anya sakala padArtha viSaya par3ate haiN| zuddhAtmAko chor3a kara kevala anya padArtha viSaya nahIM par3ate haiN| bhAvArtha-kisI jJAna cetanAmeM kevala zuddhAtmA viSaya par3atA hai aura kisImeM zuddhAtmA tathA anya padArtha donoM hI viSaya par3ate haiM kintu aisI koI bhI upayogAtmaka jJAna cetanA nahIM hai ki jisameM zuddhAtmA viSaya na par3atA ho, . athavA kevala anya padArtha hI viSaya par3ate hoM / anya padArthoke niSedha karanekA bhI hamArA yahI prayojana hai ki zuddhAtmAko chor3akara kevala anya padArtha jJAna cetanAmeM viSaya nahIM par3ate haiN| yahAMpara yaha zaMkA uThAI nA saktI hai ki jaba jJAna cetanAmeM anya padArtha bhI viSaya par3ate haiM tava usameM saMkramaNakA honA bhI Avazyaka hai / aura Upara jJAna cenanAmeM saMkramaNakA niSedha kiyA gayA hai, so kyoM ? isakA uttara yaha hai ki jisa jJAna cetanAmeM anya padArtha bhI viSaya par3ate haiM ve usa jJAna cetanAke astitva kAlameM Adise antataka barAbara viSaya rahate haiN| kevalajJAnameM Adise hI zuddhAtmA tathA anya padArtha viSaya par3ate haiM aura 'anantakAla taka nirantara bane rahate haiM, aisA nahIM hai ki kevalajJAnameM utpatti kAlameM kevala zuddhAtmA hI viSaya par3atA ho, pIche viSaya bar3hate jAte hoM, kintu Adise hI sarva viSaya usameM jhalakate haiM, aura barAbara jhalakate rahate haiM, isI apekSAse jJAna cetanAmeM anya padArthoMke viSaya rahate hue bhI saMkramaNakA niSedha kiyA gayA hai / jJAnopayogakI mahimAasti jJAnopayogasya svbhaavmhimodyH|| __ AtmaparobhayAkArabhAvakazca pradIpavat // 862 // artha-jJAnopayogakI yaha svAbhAvika mahimA hai ki vaha apanA prakAzaka hai, parakA prakAzaka hai aura sva-para donoMkA prakAzaka hai| jisa prakAra dIpaka apanA aura dUsare padArthoMkA prakAzaka hai usI prakAra jJAna bhI apanA aura dUsare padArthoMkA prakAzaka hai yaha jJAnopayogakI svAbhAkki mahimA hai| usIkA khulAsAnirvizeSAdyathAtmAnamiva jJeyamavaiti ca / tathA mUrtAnamUrtIzca dharmAdInavagacchati // 863 // artha-jJAna sAmAnya rItise jisa prakAra apane svarUpako jAnatA hai usI prakAra jJeya padArthoMko bhI vaha jAnatA hai tathA jJeya padArthoMmeM mUrta padArthoko aura amUrta dharmadravya, adharmadravya Adi padArthoMko vaha jAnatA hai| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224] paJcAdhyAyI / svaparopayoga guNadoSAdhAyaka nahIM hai svasminnevopayukto vA nopayuktaH sa eva hi / parasminnupayuktovA nopayuktaH sa eva hi // 864 // svasminnevopayuktopi notkarSAya sa vastutaH // upayuktaH paratrApi nApakarSAya tattvataH // 865 // dUsarA artha - pahale yaha bAta kahI jA cukI thI ki kSayopazamAtmaka jJAnakI do avasthAyeM hotI haiM - eka labdhirUpa, dUsarI upayogarUpa / jJAnAvaraNa karmake kSayopazama se honevAlI jo AtmAmeM vizuddhi hai usako labdhi kahate haiM aura padArthoMke jAnanekI ceSTA karanA use upayoga kahate haiM, aba yahAM para upayogAtmaka jJAnakA hI vicAra cala rahA hai ki vaha kabhI AtmAmeM hI upayukta hotA hai arthAt nijAtmAko hI jAnatA hai, aura kabhI nahIM bhI upayukta hotA hai arthAt kabhI AtmAko nahIM bhI jAnatA hai kevala, labdhirUpa hI rahatA hai / athavA kabhI vaha para padArthameM bhI upayukta hotA hai aura kabhI vahAM bhI upayukta nahIM hotA hai / jisa samaya vaha upayoga nijAtmAko jAna rahA hai usa samaya vaha kucha utkarSa paidA nahIM * karatA hai, aura jisa samaya vaha para par3hArthako bhI jAna rahA hai usa samaya vAstavameM kucha apakarSa paidA nahIM karatA hai / sArAMza tasmAtsva sthitaye'nyasmAdekAkAracikIrSayA / mA sIdasi mahAprAjJa sArthamarthamavaihi bhoH // 866 // artha -- isaliye apane svarUpa meM sthita rahaneke liye dUsare padArthase haTakara ekAkAra ( AtmAkAra ) ke karane kI icchAse kheda mata kara ! he mahA prAjJa ! sampUrNa padArthako pahacAna / bhAvArtha - zaMkAkAra svAtmopayogako hI jJAnacetanA samajhatA thaa| jisa samaya jJAnopayoga para padArthako jAnatA hai usa samaya use vaha jJAna cetanA nahIM samajhatA thA, AcArya usa zaMkAkArase sambodhana karake kahate haiM ki tU vyarthakA kheda mata kara, jJAnopayogakI to yaha svAbhAvika mahimA hai ki vaha sva- para sabako jAnatA hai, na to svAtmopayoga kucha vizeSa guNotpAdaka hai aura na para padArthopayoga kucha doSotpAdaka hai / jJAnakA svabhAva hI aisA hai / padArthakA svarUpa jAnakI bar3I AvazyakatA hai / jJAnakA svabhAva caryayA paryaTanneva jJAnamartheSu lIlayA / na doSAya guNAyAtha nityaM pratyarthamarthasAt // 867 // artha -- jJAna sampUrNa padArthoMmeM lIlAmAtrase ghUmatA phiratA hai, vaha pratyeka padArthako Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya ] subodhinI TIkA / [ 225 jAnatA huA na to kucha doSa hI paidA karatA hai aura na kucha guNa hI paidA karatA hai / arthAt haraeka padArthako jAnanA yaha jJAnakA dharma hai / doSa guNase isakA koI sambandha nahIM hai / yahAM para kaI zlokoM meM doSa guNakA nirUpaNa ArahA hai, isaliye yaha batA denA Avazyaka hai ki doSa se kisa doSakA grahaNa hai aura gugase kisa guNakA grahaNa hai / doSa - doSaH samyagdRzo hAniH sarvatoMzAMzato'thavA / saMvarAgresarAyAzca nirjarAyAH kSatirmanAka // / 868 // vyastenAtha samastena taddvayasyopamUlanam | hAnirvA puNyabandhasyAheyasyApyapakarSaNAt // 869 // utpattiH pApabandhasya syAdutkarSo'thavAsya ca / taddvayasyAthavA kiJcidyAvadudvelanAdikam // 870 // artha -- sampUrNatAse samyagdarzanakI hAnikA honA, athavA kucha aMzoMmeM usakI hAnikA honA, saMvara aura nirjarAkI kucha hAnikA honA, ina donoMmeMse kisI ekakA vinAza honA, athavA donoMkA hI sarva deza vinAza honA, athavA upAdeya - puNyabandhakI hAnikA honA, * athavA usakA kama raha jAnA, athavA pApabandhakI utpattikA honA, athavA pApabandhakA utkarSa - baDhavArI honA, athavA pApabandhakI utpatti aura usake utkarSa rUpameM kucha udvelana AdikA honA, ye saba doSa kahalAte haiM / guNa guNaH samyaktvasaMbhUtirutkarSo vA satoM'zakaiH / nirjarAsbhinavA yadvA saMvaro'bhinavo manAka // / 871 // utkarSo vA'nayoraMzairdvayoranyatarasya vA / zreyovandho'thavotkarSo yadvA nahyapakarSaNam // 872 // * artha -- samyagdarzanakI utpattikA honA, athavA usakI aMzarUpase vRddhikA honA, athavA navIna nirjarAkA honA athavA kucha navIna saMvarakA honA, athavA saMvara aura nirjarA donoMkI aMzarUpase vRddhikA honA, athavA donoMmeMse kisI ekakA utkarSa honA, puNya bandhakA honA, athavA usakI bar3havArI honA athavA puNya bandhameM apakarSa ( hInatA ) kA na honA ye sava guNa kahalAte haiM / * mUla pustakameM yadvA syAdapakarSaNam " aisA pATha hai parantu yahAM para puNyabandhake utkarSako guNa kahA gayA hai phira usake apakarSako bhI kaise guga kahA jAsakatA hai isaliye uparyukta saMzodhita pustakakA pATha hI anukala par3atA hai / sujJajana aura bhI vicAreM / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226] pshcaadhyaayii| [dUsarA - - - ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ AmruaAARAKFA guNa aura doSameM upayoga kAraNa nahIM haiguNadoSadvayorevaM nopayogosti kAraNam / / heturnAnyatarasyApi yogavAhI ca nApyayam // 873 // artha-isa prakAra upara kahe hue guNa aura doSoMmeM upayoga ( jJAnopayoga) kAraNa nahIM hai, aura na vaha una donoMmeMse kisI ekakA hetu hI hai / tathA yaha upayoga donoMkA sahakArI bhI nahIM hai / bhAvArtha-kAraNa, hetu, sahakArI ina tInoMkA minna 2 artha hai / utpanna karanevAleko kAraNa kahate haiM, jaise dhUmakI utpattimeM agni kAraNa hai, jo utpAdaka to na ho kintu sAdhaka ho use hetu kahate haiM, jaise parvatameM agni siddha karate samaya dhUma usakA sAdhaka hotA hai / sahAyatA pahuMcAnevAleko sahakArI kahate haiM, jaise ghaTa banAte samaya kuMbhakArake liye daNDa sahakArI hai / upayoga guNa doSoMke liye na to kAraNa hai na hetu hai aura na sahakArIhI hai / samyaktvakI utpattikA kAraNasamyaktvaM jIvabhAvaH syaadstaangmohkrmnnH|| asti tenAvinAbhUtaM vyAptaH sdbhaavtstyoH|| 874 // artha-darzanamohanIya karmake upazama, kSaya athavA kSayopazama honese samyaktva nAmA jIvakA guNa prakaTa hotA hai / darzanamohanIya karmake upazama, kSaya athavA kSayopazamake sAtha hI samyaktvakA avinAbhAva hai| inhIM donoMmeM vyApti ghaTita hotI hai| daivAdastaM gate tatra samyaktvaM syAdanantaram / * daivAnnAstaMgate tatra na syAtsamyaktvamaJjasA // 875 // artha-daivavaza (kAla labdhi Adika nimitta milane para ) usa darzanamohanIya karmake upazama, kSaya athavA kSayopazama hone para AtmAmeM samyaktva prakaTa ho jAtA hai, aura daivavaza (pratikUlatAmeM) usa darzana mohanIyake asta nahIM hone para arthAt udita rahane para samyaktva nahIM hotA hai| bhavArtha-darzana mohanIya karmakA udaya samyaktvakI utpattimeM vAdhaka hai aura usakA anudaya samyaktvakI utpattimeM sAdhaka hai| - sAdha tenopayogena na syAd vyaptiIyorapi / vinA tenApi samyaktvaM tadaste sati syAdyataH // 873 // artha-usa jJAnopayogake sAtha darzana mohAbhAva aura samyaktvakI vyApti nahIM hai| * " daivAnnAnyatarasyApi yogavAhI ca nApyayam / " yaha pATha mUla pustakakA hai| isakA Azaya yahI hai ki upayoga darzanamohanIyake udaya aura anudayameM hetu nahIM hai, sahakArI bhI nahIM haiN| parantu isa bAtakA kathana nIceke zlokameM AyA hai tathA do nakAra bhI khaTakate hai isaliye saMzodhita pATha hI Thoka pratIta hotA hai| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyaay| subodhinI ttiikaa| kyoMki vinA upayoga (zuddhopayoga)ke bhI darzana mohanIya karmake anudaya hone para samyaktva hotA hI hai| isaliye darzanamohAbhAva aura samyaktvakI vyApti hai, upayogake sAtha inakI vyApti nahIM hai| upayogake sAtha nirjarAdikakI bhI vyApti nahIM hai.samyaktvenAvinAbhUtA yepi te nirjraadyH| samaM tenopayogena na vyAptAste manAgapi // 877 // artha-samyagdarzanake sAtha avinAbhAvase rahane vAle jo nirjarA, saMvara Adika guNa haiM ve bhI usa upayogake sAtha vyApti nahIM rakhate haiM, arthAta nirjarA AdimeM bhI upayoga kAraNa nahIM hai| samyaktva aura nirjarAdikI vyAptisatyatra nirjarAdInAmavazyambhAvalakSaNam / * sadbhAvosti nAsadbhAvo yatsyAdA nopayogi tat // 878 // bArtha-samyagdarzanake hone para nirjarA Adika avazya hI hote haiN| samyagdarzanakI upasthitimeM nirjarAdikA abhAva nahIM ho sakatA hai| parantu usa samaya jJAna upayogAtmaka ho athavA na ho kucha niyama nahIM hai| arthAt zuddhopayoga ho yA na ho nirjarAdika samyaktvake * avinAbhAvI haiN| unameM upayoga kAraNa nahIM hai| isIkA spaSTIkaraNaAtmanyevopayogyastu jJAnaM vA syAtparAtmani / satsu samyaktvabhAveSu santi te nirjarAdayaH // 879 // artha-jJAna cAhe svAtmAmeM hI upayukta ho cAhe vaha parAtmA (para padArtha) meM bhI upayukta ho, samyagdarzanarUpa bhAvoMke honepara hI nirjarAdika hote haiN| bhAvArtha-uparyukta chaha zlokoM meM jo kucha kahA gayA hai usakA sAra yahI hai ki jJAna cAhe ninAtmA (zuddhAtmAnubhava) meM upayukta ho cAhe para padArthomeM bhI upayukta ho vaha guNa doSoMmeM kAraNa nahIM hai| uparake zlokoMmeM guNoMkA kathana kiyA gayA hai| nirAdi guNoMmeM jIvake samyagdarzanarUpa pariNAma hI kAraNa haiM svAtmopayoga kAraNa nahIM hai| puNya aura pApabandhameM kAraNayatpunaH zreyaso bandho bandhazcA'zreyasopi vaa| rAgAdA dveSato mohAt sa syAt syAnopayogasAt // 840 artha-jisa prakAra nirjarAdika guNoMmeM upayoga kAraNa nahIM hai| usI prakAra pugyabandha aura pApabandhameM bhI vaha kAraNa nahIM hai / puNyabandha aura pApabandha rAgadveSa mohase hote haiM, ve upayogAdhIna nahIM hote| Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228] pnycaadhyaayii| (dUsarA bandhakI vyApti rAgAdike sAtha haivyAptirvandhasya rAgAdyairnA'vyAptirvikalpairiva / . vikalpairasya cA'vyAptirna vyAptiH kila tairiva // 881 // artha-vandhakI vyApti (avinAbhAva) rAgAdikoMke sAtha hai| rAgAdikoMke sAtha upayogakI taraha bandhakI avyApti nahIM hai / aura upayogake sAtha bandhakI avyApti hai| upayogake sAtha rAgAdikakI taraha bandhakI vyApti nahIM hai / bhAvArtha-bandhake honemeM rAgadveSa kAraNa haiN| zubha bandhameM zubharAgakI tIvratA aura azubha karmodayakI mandatA kAraNa hai aura azubha bandhameM azubha rAgakI tIvratA aura zubha karmodayakI mandatA kAraNa hai / parantu bandhamAtrameM upayoga kAraNa nahIM hai / isI liye bandhakA avinAbhAva rAgadveSake sAtha hai upayogake sAtha nahIM hai| rAga aura upayogameM vyApti nahIM hainAnekatvamasiddhaM syaannsyaavyaaptirmiyo'nyoH|| rAgAdezyopayogasya kintUpekSAsti tadvayoH // 882 // artha-rAga aura upayoga inameM anekatva asiddha nahIM hai, arthAt rAga bhinna padArtha hai aura upayoga bhinna padArtha hai| ina donoM meM paraspara vyApti bhI nahIM hai kintu rAga aura upayoga donoMmeM upekSA bhAva hai, arthAt donoMmeM koI bhI dUsarekI apekSA nahIM rakhatA hai| donoMmeM koI sambandha bhI nahIM hai| donoM svatantra haiN| rAga kyA padArtha haikAluSyaM tatra rAgAdirbhAvazcaudayiko ytH| pAkAcAritramohasya dRGmohasyAtha nAnyathA // 883 // artha-AtmAke kaluSita ( sakaSAya ) pariNAmoMkA nAma hI rAgAdika hai| rAgAdika AtmAkA audayika bhAva hai| kyoMki vaha cAritramohanIya aura darzanamohanIyake pAkase hotA hai| anyathA nahIM hotaa| bhAvArtha-rAgAdikameM Adi padase dveSa aura mohakA grahaNa karanA cAhiye / cAritra mohanIyakarmake vipAka honese AtmAke cAritra guNake vibhAva bhAvako rAgadveSa kahate haiM / darzanamohanIyakarmake vipAka honese samyagdarzanake vibhAvabhAvako moha kahate haiN| ye bhAvakarmake udayase hI hote haiM isaliye inheM audayikabhAva kahate haiN| krodha, mAna, mAyA, lobha, mithyAtva, samyamithyAva, samyaktva ye saba rAgadveSa moharUpa audAyika upayoga kyA padArtha haikSAyopazamikaM jJAnamupayogaH sa ucyte| etadAvaraNasyoccaiH kSayAnopazamAcataH // 884 // Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / ] subodhinI TIkA / 1229 artha-sAyopazamika jJAnako upayoga kahate haiN| yaha upayoga jJAnAvaraNa karmake kSaya aura upazamase hotA hai| rAga aura upayoga bhinna 2 kAraNoM se hote haiMasti svahetuko rAgo jJAnaM cAsti svahetukam / dUre svarUpabhedatvAdekArthatvaM kuto'nayoH // 885 // artha-rAga apane kAraNase hotA hai aura jJAna apane kAraNase hotA hai| rAga aura jJAna donoMkA svarUpa bhinna bhinna hai isaliye donoMkA eka artha kaise hosaktA hai ? kizca jJAnaM bhavadeva bhavatIdaM na cAparam / / rAgAdayo bhavantazca bhavantyete na cidyathA // 886 // artha-jisa samaya jJAna hotA hai usa samaya jJAna hI hotA hai usa samaya rAgadveSa nahIM hote aura jisa samaya rAgAdika hote haiM usa samaya rAgAdika hI hote haiM usa samaya jJAna nahIM hotA / bhAvArtha-'jisa samaya, se yaha Azaya nahIM lenA cAhiye ki jJAnakA samaya bhinna hai aura rAgAdikakA bhinna hai / samaya donoMkA eka hI hai| jJAna aura rAgAdika donoM hI eka hI samayameM hote haiM parantu jJAna apane svarUpase hotA hai aura rAgAdika apane svarUpase hote haiM / athavA jJAnAvaraNa karmake kSayopazamase jJAna hotA hai aura cAritra mohanIya tathA darzana mohanIya karmake udayase rAgadveSa moha hote haiM / jJAnAvaraNa karmakI adhikatAmeM jJAnakA kama bikAza hotA hai aura usakI hAnimeM jJAnakA adhika vikAza hotA hai| isI prakAra rAgadveSa aura mohakI hInatA aura adhikatA unake kAraNoMkI hInatA adhikatAse hotI hai / zAnakI vRddhibhe rAgakI vRddhi nahIM hotIabhijJAnaM ca tatrAsti vardhamAne citisphuTam / rAgAdInAmabhivRddhi nasyAd vyApterasaMbhavAt // 887 // artha-uparyukta kathanakA khula sA dRSTAnta isa prakAra hai ki jJAnakI vRddhi honepara rAgAdikakI vRddhi nahIM hotI hai / kyoMki ina donoMkI vyApti nahIM hai| arthAt jJAnakI vRddhise rAgAdikakA koI sambandha nahIM hai| rAgAdikI vRddhimeM jJAnakI vRddhi nahIM hotIvardhamAneSu caiteSu vRddhirjJAnasya na kacit / __ asti yadvA svasAmayyAM satyAM vRddhiH samA dvyoH||888|| artha-rAgAdikoMkI vRddhi honepara jJAnakI vRddhi kahIM nahIM bhI hotI hai, athavA apanI 2 sAmigrIke milanepara donoMkI eka sAtha hI vRddhi hojAtI hai| jJAnakI vRddhimeM rAgakI hAni bhI nahIM hotI Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230) paJcAdhyAyI 1 jJAne'tha vardhamAnepi hetoH pratipakSakSayAt / rAgAdInAM na hAniH syAddhetormohodayAtsataH // 889 // artha- - athavA pratipakSa karma (jJAnAvaraNa) ke kSaya honese jJAnakI vRddhi honepara mohanIya karmake udaya rahanese rAgAdikoMkI hAni bhI nahIM hotI hai / bhAvArtha - eka hI samaya jJAnAvaraNa karmakA kSaya aura mohanIyakA udaya ho rahA ho to jJAnakI vRddhi hotI hai parantu rAgakI hAni nahIM hotI hai kAraNa milanepara donoMkI hAni hotI hai-- yA devAttatsAmayyAM satyAM hAniH samaM dvayoH / AtmAssafratoryA jJeyA nAnyonyahetutaH // 890 // artha- -athavA daivavaza apanI 2 sAmagrIke milanepara donoMkI sAtha hI hAni hotI haiM / yaha hAni vRddhikA krapa apane 2 kAraNoMse hotA hai / ekakA kAraNa dUsarekI hAni vRddhimeM sahAyaka kabhI nahIM ho saktA / upayogakI dravya karma ke sAtha bhI vyApti nahIM hai-- vyAptirvA nopayogasya dravyamohena karmaNA / rAgAdInAntu vyAptiH syAt saMvidAvaraNaiH saha // 891 // artha - jisa prakAra rAgadveSAdi bhAvamohake sAtha upayogakI vyApti nahIM hai usIprakAra dravyamohake sAtha bhI usakI vyApti nahIM hai / parantu rAgAdikoM kI to jJAnAvaraNake sAtha vyApta hai / [ dUsarA rAgAdikoM kI jJAnAvaraNake sAtha viSama vyApti haianvayavyatirekAbhyAmeSA syAdviSamaiva tu / na syAt kramAttathAvyAptirhetoranyatarAdapi // 892 // artha -- rAgAdikoM kI jJAnAvaraNake sAtha anvaya vyatireka donoMse viSama hI vyApti hai| kisI anyatara hetu se bhI ina donoMkI sama vyApti nahIM hai / vyApterasiddhiH sAdhyAtra sAdhanaM vyabhicAritA / saikasminnapi satyanyo na syAtsyAdvA svahetutaH // 893 // artha -- yahAM para samavyAptikI asiddhi sAdhya hai aura vyabhicArIpana hetu hai, arthAt yadi rAgAdika aura jJAnAvaraNa karma inakI samavyApti mAnI jAya to vyabhicArarUpa doSa AtA hai vaha isa prakAra AtA hai- jJAnAvaraNa karmake rahanepara rAgAdibhAva nahIM bhI hotA hai / yadi hotA bhI hai to apane kAraNoMse hotA hai / bhAvArtha - " rAgAdyAvaraNayoH samavyAptera siddhiH vyabhicAritvAt " isa anumAna vAkyase rAgAdi aura AvaraNa meM samavyApti nahIM banatI hai / vyApti se yahAM para sama vyAptikA hI grahaNa hai / Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ subodhinI TIkA / vyApti kise kahate haiM vyAptitvaM sAhacaryasya niyamaH sa yathA midhaH / sati yatra yaH syAdeva na syAdevAsatIha yaH // 894 // artha - sAhacaryake niyamako vyApti kahate haiM, vaha isa prakAra hai - jisake honepara jo hotA hai aura jisake nahIM honepara jo nahIM hotA hai, yaha vyAptikA niyama paraspara meM hotA hai / adhyAya / ] mA samA rAgasadbhAve nUnaM bandhasya saMbhavAt / . rAgAdInAmasadbhAve bandhasyA'saMbhavAdapi // 895 // [231 artha -- yahAM para samavyApti nahIM hai, rAgake sadbhAvameM bandha niyamase hotA hai aura rAgAdikoMke abhAva meM bandha nahIM hotA hai / viSama vyApti vyAptiH sA viSamA satsu saMvidAvaraNAdiSu / abhAvAdrAgabhAvasya bhAvAdvA'sya svahetutaH // 896 // I artha - viSama vyApti isa prakAra hai- jJAnAvaraNAdi karmoMke rahane para rAgabhAvakA abhAva pAyA jAtA hai, athavA rAgAdikakA sadbhAva bhI pAyA jAya to usake kAraNoMse hI pAyA jAyagA, jJAnAvaraNAdike nimittase nahIM / bhAvArtha- samavyApti to taba hotI jaba ki jJAnAvaraNAdike sadbhAvameM rAgAdi bhAvoMkA bhI avazya sadbhAva hotA, parantu aisA nahIM hotA hai, upazAntakaSAya, kSINa kaSAya guNasthAnoMmeM jJAnAvaraNAdi karma to haiM parantu vahAM para rAgAdibhAva sarvathA nahIM haiM / gyArahaveM guNa sthAnase nIce bhI jJAnAvaraNAdi karmake sadbhAvameM hI rAgAdibhAva nahIM hote haiM kintu apane kAraNoMse hote haiM / parantu rAgAdibhAvoM ke sadbhAvameM jJAnAvaraNAdi karmokA avazya hI bandha hotA hai| kyoMki Ayuko chor3akara sAtoM hI karmoM kA bandha saMsArI AtmA pratikSaNa huA karatA hai / usakA kAraNa AtmAke kaSAya bhAva hI haiM / jisa prakAra rAgAdike honepara jJAnAvaraNAdi karma hote haiM usa prakAra jJAnAvaraNAdike hone para rAgabhAva bhI hote taba to ubhayathA samanyApti bana jAtI parantu donoM taraphase vyApta nahIM hai kintu eka taraphase hI hai isaliye yaha viSama vyApti hai / 1 * AyukarmakA bandha pratikSaNa nahIM hotA hai kintu tribhAgameM hotA hai arthAt kisI jIvakI Ayu meM se do bhAga samApta ho jAya eka bhAga bAkI raha jAya taba dUsare bhavakI AyukA bandha hotA hai| yadi pahale tribhAgameM parabhavakI AyukA bandha na ho to bacI huI Ayuke tribhAgameM hotA hai isI prakAra ATha tribhAgoM meM Ayuke bandhakI saMbhAvanA hai, kAyubandhake ATha hI apakarSakAla haiN| yadi AThoM meM na ho to maraNa samaya meM to avazya hI parabhavakI * AyukA bandha hotA hai / Ayuke bandha sahita AThoM kamaukA bandha hotA hai| Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasarA pshcaadhyaayii| upayogake sAtha karmoMkI sarvathA vyApti nahIM haiavyAptizcopayogepi vidymaanessttkrmnnaam| bandho nAnyatamasyApi nAvandhastatrApyasati // 897 // artha-upayogake sAtha dravyakarmokI vyApti nahIM hai| upayogake vidyamAna rahane para bhI aSTa kokA bandha nahIM hotA hai, aSTa karmoMmeMse kisI eka karmakA bhI bandha nahIM hotA hai| aura upayogake nahIM hone para bhI AThoM karmokA bandha hotA hai| bhAvArtha-siddhAvasthAmeM zuddhopayoga to hai parantu aSTakarmIkA vahAM bandha nahIM hai aura mithyAtva avasthAmeM zuddhopayogakA abhAva hai parantu aSTa karmoMkA bandha hai / isaliye upayoga aura karmokI vyApti nahIM hai| isIkA khulAsA nIce kiyA jAtA hai| yahA svAtmopayogIha kacinnAnupayogavAn / vyatirekAvakAzopi nArthAdatrAsti vastutaH // 898 // artha-athavA mithyAtva avasthAmeM aSTakarmokA bandha rahate hue bhI AtmA ninAtmAkA anubhava nahIM karatA hai, aura kahIM para 'siddhAvasthA' meM aSTakarmokA abhAva hone para bhI nijAtmAkA anubhava karatA hai / isaliye yahAMpara vyatirekakA avakAza bhI nahIM hai / bhAvArthamithyAtvAvasthAmeM aSTakarmakA bandha rahane para bhI zuddhopayoga nahIM hai isaliye anvaya nahIM banA,. aura siddhAvasthAmeM bandhAbhAvameM bhI upayogakA abhAva nahIM huA isaliye vyatireka nahIM banA / ataeva upayoga aura karmabandhakI vyApti nahIM hai| sArAMzasarvatazcopasaMhAraH siDazcaitAvatAtra vai| hetuH syAnnopayogoyaM dRzo vA bandhamokSayoH // 899 // artha-uparyukta sampUrNa kathanakA upasaMhAra-sArAMza yahI nikalA ki upayoga samyagdarzanakA kAraNa nahIM hai aura na vaha bandha tathA mokSakA hI kAraNa hai| ___ zaMkAkArananu caivaM sa evArtho yaH pUrva prakRto yathA / kasyacidvItarAgasya sadRTajJAnacetanA // 900 // Atmano'nyatra kutrApi sthite jJAne parAtmasu / jJAnasazcetanAyAH syAt kSatiH sAdhIyasI tadA // 901 // artha-zaMkAkArakA kahanA hai ki vahI artha nikalA jo pahale prakaraNameM AyA huA thA, arthAt kisI vItarAga samyagdRSTike hI jJAnacetanA hotI hai, kyoMki jJAnopayoga jatra AtmAko chor3akara anya bAhya padArthoMmeM calA jAyagA to usa samaya jJAnacetanAkI kSati avazya hI hogii| Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya ] suvodhinI TIkA / [ 233 bhAvArtha - yahAM para yaha zaMkA kI gaI hai ki jisa prakAra samyagdarzanarUpa kAraNase aSTa karmoM kI nirjarA hotI hai usI prakAra jJAna cetanA bhI aSTa karmoMkI nirjarAmeM kAraNa hai isI Azayako hRdaya meM rakhakara dUsare zlokameM yaha zaMkA kI gaI hai ki samyaktvake rahate hue bhI jaba zuddhAtmAse haTakara upayoga kevala bAhya padArthoM meM calA jAtA hai to usa samaya upayogAtmaka jJAna cetanAkI to kSati ho hI jAtI hai, sAthameM jJAnacetanAkI kSati ho jAnese nirjarAdikI bhI kSati ho jAnI cAhiye ? uttara satyaM cApi kSaterasyAH kSatiH sAdhyasya na kacit / iyAnAtmopayogasya tasthAstatrApyahetutA // 902 // sAdhyaM yaddarzanADetornirjarA cASTakarmaNAm / svato hetuvazAtchate taddhetuH svacetanA // 903 // 1 1 artha - AcArya kahate haiM ki ThIka hai, upayogAtmaka jJAnacetanAkI kSati honepara bhI samyaktva hetukA sAdhyabhUta aSTa karmoMkI nirjarAkI kSati nahIM hotI hai / kyoMki jJAnacetanAkA karma nirjarA kAraNa na honA hI upayoga ' zuddhopayoga ' kA svarUpa hai / yahAM para sAdhyaaSTakamakI nirjarA hai, aura usakA kAraNarUpa hetu samyagdarzana hai, zakti hone se svataH bhI hotA hai aura dhyAnAdi prayatnase bhI hotA hai, kAraNa nahIM hai / bhAvArtha- pahale bhI yaha bAta kahI gaI hai ki upayoga nahIM hai, aura yahAM para bhI usI bAtakA vivecana kiyA gayA hai ki aSTa karmokI nirjarA samyaktvarUpa kAraNAtmaka hetuse hotI hai aura dhyAnAdi kAraNoM se bhI hotI hai parantu jJAnacetanArUpa upayoga usameM kAraNa nahIM hai, upayogakA kArya kevala nijAtmA aura parapadArthoM kA vaha sAdhya AtmAmeM kintu usameM jJAnacetanA 1 guNa doSoMmeM kAraNa jAnanA mAtra hai / isaliye jaba jJAnacetanA nirjarAmeM kAraNa hI nahIM hai tatra zaMka. rakA yaha kahanA ki " upayogako bAhya padArtha meM jAnese jJanacetanAko kSatike sAtha hI aSTa karmoMkI nirjarAkI bhI kSati hogI " sarvathA nirmUla hai| kyoMki nirjarA jJAnacetanAkA sAdhya hI nahIM hai| zaMkAkAra-- nanucedAzrayAsiDo vikalpo vyomapuSpavat / tatkiM hetuH prasiDosti siddhaH sarvavidAgamAt // 904 // artha - yahAM para svatantra zaMkA yaha hai ki Apane (AcAryane) jo matyAdika jJAnoMko saMkramaNAtmaka va vikalpAtmaka batalAyA hai vaha ThIka nahIM hai, kyoMki vikalpa koI padArtha hI * tatrApyahetutaH, yaha pATha mUla pustaka meM hai / saMzodhita meM ahetutA pATha hai / 30 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 234] pnycaadhyaayii| / dUsarA nahIM hai jisa prakAra ki AkAzake puSpa koI padArtha nahIM hai| isaliye vikalpa zabdakA koI vAcya na honese use AzrayAsiddha hI kahanA cAhiye, aura jaba vikalpa koI padArtha nahIM hai taba jJAnako savikalpa kahanemeM sarvajJAgama prasiddha kyA hetu ho sakatA hai, arthAt kucha hetu nahIM hosktaa| uttara-- satyaM vikalpasarvasvasAraM jJAnaM svalakSaNAt / samyaktve yachikalpatvaM na tatsiddhaM parIkSaNAt // 905 // artha-AcArya kahate haiM ki jJAna apane lakSaNase vikalpAtmaka kahA jAtA hai, tathA samyaktvameM jo vikalpakA vyavahAra hotA hai vaha parIkSAse siddha nahIM hotaa| bhAvArtha-jJAnameM tathA samyaktvameM no vikalpakA vyavahAra hotA hai vaha vyoma puSpavat nahIM hai kiMtu upacarita hai isI bAtako nIce dikhAte haiM yutpunaH kaizciduktaM syAt sthUlalakSyonmukhairiha / atropacAraheturyastaM bruve kila sAmpratam // 906 // artha-jina logoMne sthUla dRSTi rakha kara samyagjJAna aura samyagdarzanako savikalpa batalAyA hai unhoMne upacArase hI batalAyA hai| vAstavameM samyagdarzana aura samyagjJAna savikalpa nahIM haiN| upacArakA bhI kyA kAraNa hai ? use hI A batalAte haiN| kSAyopazamikaM jJAnaM pratyartha pariNAmi yat / / tatsvarUpaM na jJAnasya kintu rAgakriyAsti vai // 907 // . artha-kSAyopazamika jJAna jo hara eka padArthako krama kramase jAnatA hai vaha jJAnakA svarUpa nahIM hai kiMtu rAga kriyA hai, aura yahI rAga upacArakA hetu hai| rAga kriyA kyoM hai use hI batalAte haiMpratyartha pariNAmitvamarthAnAmetadasti yat / arthamartha parijJAnaM muhyadrajyadviSayathA // 908 // artha-padArthoM meM pratyeka padArthakA pariNamana hotA hai, usa pariNamanameM jJAna haraeka padArthake prati moha karatA hai, rAga karatA hai, dveSa karatA hai| bhAvArtha-padArthoMmeM iSTAniSTa buddhi honese kisImeM moha rUpa pariNAma hote haiM, kisImeM rAgarUpa pariNAma hote haiM aura kisImeM dveSarUpa pariNAma hote haiN| *vAcya vAcaka sambaMdhakI apekSAse zabdakA vAcya hI usakA Azraya hosakatA hai vikalpa zabdakA koI vAcya hI nahIM hai ataeva AzrayAsiddha doSa AtA hai| Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ subodhinI TIkA / rAgasahita zAna zAnta nahIM haiM svasaMvedana pratyakSAdasti siddhamidaM yataH / rAgAktaM jJAnamakSAntaM rAgiNo na tathA muneH // 909 // artha - yaha vAta svaMsavedana pratyakSase siddha hai ki rAga sahita jJAna zAnta nahIM hai / aisA zAnti rahita jJAna jaisA rAgI puruSake hotA hai vaisA munike nahIM hotA / bhAvArtha- jo jJAna zAMti rahita hogA vaha rAga sahita avazya hogA isaliye vaha rAgI puruSa ke hI ho sakatA hai rAgarahita munike nahIM / adhyAya / ] wwwwwwww [235 astijJAnAvinAbhUto rAgo vuddhipurassaraH / ajJAterthe yato na syAd rAgabhAvaH khapuSpavat // 990 // artha - buddhipUrvaka rAga jJAnakA avinAbhAvI hai| kyoMki ajJAta (nahIM jAne hue ) padArtha meM rAga bhAva utpanna hIM nahIM hotA hai / jisa prakAra AkAzakA puSpa koI padArtha nahIM hai| to usameM buddhipUrvaka rAga bhI nahIM ho saktA hai / bhAvArtha - rAga do prakArakA hotA hai eka buddhipUrvaka, dUsarA abuddhipUrvaka / buddhipUrvaka rAgakA kSAyopazamika jJAnake sAtha avinAbhAva hai / jisake buddhipUrvaka rAga hotA hai usIke karma cetanA hotI hai parantu aisA niyama nahIM hai kyoMki * buddhipUrvaka rAga cauthe guNasthAna meM bhI hai tathA Upara bhI hai parantu vahAM karma cetanA nahIM hai kintu jJAna cetanA hai | itanA vizeSa hai ki buddhipUrvaka rAga karmabandhakA hI kAraNa hai / jisa jIvake samyaktva nahIM hai buddhipUrvaka rAga hai usake karmacetanA hotI hai / yaha karma cetanA hI mahAt duHkhakA kAraNa hai / narakAdi gatiyoMkA bandha karmacenAse hI hotA hai / abuddhipUrvaka rAga karmodayavaza ajJAta padArthameM hI hotA hai| jina jIvoMke abuddhi pUrvaka rAga hai unhIMke karmaphala cetanA hotI hai / asaMjJI paJcendriya taka karmaphala cetanA hI hotI hai / buddhipUrvaka rAga kahAM taka hotA hai / astyuktalakSaNo rAgazcAritrAvaraNodayAt / I apramattaguNasthAnAdarvAk syAnnordhvamastyasau // 911 // artha - Upara kahA huA buddhipUrvaka rAga cAritramohanIyake udayase hotA hai yaha raga apramatta guNa sthAnase pahale 2 hotA hai / chaThe guNasthAna se Upara sarvathA nahIM hotA hai / bhAvArtha-chaThe guNasthAna meM saMjvalana kaSAyakA tIvrodaya hai isIliye pramAdarUpa pariNAmoMke kAraNa vahAM buddhipUrvaka rAga hotA hai / apramatta guNasthAna meM saMjvalanakA mandodaya hai / vahAMpara pramAdarUpa pariNAma sarvathA hI nahIM hote haiN| kevala dhyAnAvasthA hai / jitanI muniyoM kI kartavya kriyA hai vaha saba pramatta guNasthAna taka hI hai| hAM, svAdhyAya, bhojana Adi kriyAoM meM bhI bIca 2meM sAtavAM guNasthAna ho jAtA hai| kyoMki chaThA aura sAtavA~ donoMkA hI antarmuhUrta kAla hai / isaliye donoM hI antarmuhUrta meM badala jAte haiM / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136] pnycaadhyaayii| [ dUsarI ~ ~ ~ ~ ~ ~ abuddhipUrvaka rAga kahAM taka hotA hai| asti cordhvamasau sUkSmo rAgazcAbuddhipUrvalaH / arvAka kSINakaSAyebhyaH syAdvivakSAvazAnnavA // 912 // artha-pramatta guNasthAnase Upara sUkSma-abuddhi pUrvaka rAga hai| yaha rAga kSINakaSAyase pahale 2 hotA hai| so bhI vivakSAdhIna hai| yadi vivakSA kI jAya to abuddhipUrvaka-sUkSma rAga hai anyathA nahIM hai| bhAvArtha-daza guNasthAnameM sUkSma lobhakA udaya rahatA hai| usase pahale navameM guNasthAnameM vAdara kaSAyakA udaya hai| parantu vaha bhI sUkSma hI hai| dazaveM guNasthAna taka sUkSma rAgabhAva rahatA hai isaliye to vahAM taka abuddhi pUrvaka rAgabhAvakI vivakSA kI jAtI hai| parantu sAtizayaapramatta guNasthAnase upazamazreNI aura kSapakazreNI mAr3anA zurU honAtA hai| isaliye AThaveM guNasthAnase lekara daza taka koI muni upazamazreNI mAr3ate haiM aura koI kSapakazreNI mAite haiN| jo upazamazreNI mAr3ate haiM unake aupazamika bhAva haiM aura jo kSapakazreNI mAr3ate haiM unake kSAyika bhAva haiM / sthUla dRSTise AThaveM navameM aura daza ina tIna guNasthAnoMmeM aupazamika athavA kSAyika do prakArake hI bhAva haiM parantu sUkSmadRSTise vicAra karane para vahAM para kSAyopa. pazamika bhAva bhI hai| kyoMki caritra mohanIyakA vahAM mandodaya bhI to horahA hai| usa maMdodayakI vivakSA karanese hI vahAM kSAyopazamika bhAva haiM anyathA nahIM haiN| yahI vivakSA bazAtakA Azaya hai| upacAra kisa nayase kiyA jAtA hai. vimRzyaitatparaM kshcidsdbhuutopcaartH|| rAgavajjJAnamatrAsti samyaktvaM tabadIritam // 913 // artha-isI bAtako vicAra kara kinhIM puruSoMne asadbhuta upacAra nayase rAga sahita jJAnako dekhakara samyaktvako bhI vaisA kahA hai / bhAvArtha-jo mile hue bhinna padArthoMko abhedarUpa grahaNa kara use asadbhuta vyavahAranaya kahate haiM jaise AtmA aura zarIrakA mela hone para koI kahai yaha zarIra merA hai / isI prakAra rAga bhinna padArtha hai parantu abheda buddhike kAraNa jJAna aura darzanako bhI kinhIMne sarAgI (savikalpa) kaha diyA hai vAstavameM rAga dUsarA padArtha haiM; jJAnadarzana dUsare padArtha haiM; rAgakA jJAna darzanake sAtha koI sambandha nahIM hai isaliye inameM sarAgatA kevala aupacArika hai| jJAna, darzana kahAM taka savikalpa kahe jAte haiMhetoH paraM prasiddhaiH sthUlalakSyairitismRtam / *ApramattaM ca samyaktvaM jJAnaM vA savikalpakam // 914 // * mUla pustakameM " apramattaM , aisA pATha hai parantu 'ApramattaM ' pATha ThIka pratIta hotA hai kyoMki pahale chaThe guNasthAna taka hI buddhipUrvaka rAga batalAyA gayA hai| . . Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / ] subodhinI TIkA / (27 artha-sthUla padArthako lakSya rakhanevAle jina prasiddha puruSoMne kevala rAgarUpa hetuse aisA kahA hai| unakA kahanA hai ki pramatta guNasthAna paryanta samyaktva aura jJAna donoM hI savikalpaka haiM / tatastUrdhva tu samyaktvaM jJAnaM vA nirvikalpakam / zukladhyAnaM tadevAsti tatrAsti jJAnacetanA // 915 // artha - pramattaguNasthAna se Upara samyaktva aura jJAna donoM hI nirvikalpaka hote haiM / vahI zukladhyAna kahalAtA hai, aura usI avasthAmeM jJAnacetanA hotI hai / pramattAnAM vikalpatvAnna syAtsA zuddhacetanA / astIti vAsanonmeSa keSAJcitsa na sanniha // 996 // artha - " pramatta jIvoMko vikalpAtmaka honese unake zuddha cetanA nahIM ho saktI hai / " kinhIM kinhIM puruSoMke isa prakArakI vAsanA lagI huI hai, vaha ThIka nahIM hai / bhAvArthajo loga aisA kahate haiM ki pramatta guNasthAna paryanta buddhipUrvaka rAga hotA hai / isaliye vahAM taka jJAna aura samyaktva donoM hI savikalpa haiM / savikalpa avasthA meM jJAnacetanA bhI nahIM hotI hai arthAt chaThe guNasthAna se Upara hI jJAnacetanA hotI hai nIce nahIM / AcArya kahate haiM ki aisA kahanevAle yathArtha vastuke vicAraka nahIM hai, kyoM nahIM hai so nIce batalAte haiM / yataH parAzrito doSo guNo vA nAzrayetparam / paro vA nAzrayeddoSaM guNAJcApi parAzritam // 997 // artha - kyoMki dUsareke Azraya se honevAlA guNa doSa dUsareke Azraya nahIM ho saktA hai / isI prakAra dUsarA bhI dUsareke Azrayase honevAle guNa doSoMko apane Azrita nahIM banA saktA hai / bhAvArtha - jisa Azrayase jo doSa athavA guNa hotA hai vaha doSa athavA guNa usI Azrayase hotA hai anya kisI dUsare Azrayase nahIM hosaktA aisA siddhAnta sthira rahane para bhI jo parAzrita guNadoSoMko anyAzrita batalAte haiM ve vAstava meM bar3I bhUla karate haiM / rAga kisa kAraNa se hotA hai ? pAkAcAritramohasya rAgostyodadhikaH sphuTam / _ artha -- cAritramohanIya karmakA pAka honese rAga hotA hai, rAga AtmAkA audayika bhAva hai, arthAt karmo ke udayase honevAlA hai / vaha audayika bhAva anudaya svarUpa samyaktva aura jJAnameM kisa prakAra ho saktA hai ? arthAt nahIM ho saktA / sa kutonyAyAjjJAne vA'nudyAtmake // 998 // bhAvArtha -: -rAga AtmAkA Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 pnycaadhyaayii| [ dUsarA nija pariNAma nahIM hai kintu karmoMke udayase hone vAlI vaibhAvika avasthA hai| samyaktva aura jJAna donoM hI AtmAke svAbhAvika guNa haiM / isaliye unameM rAga bhAkaho hI nahIM saktA hai| jJAnacetanAko bhI rAga naSTa nahIM kara saktA haianighnaniha samyaktvaM rAgo'yaM buddhipUrvakaH / nUnaM hantuM kSamo na syAjJAnasaMcetanAmimAm // 919 // artha-buddhipUrvaka rAga samyaktvakA ghAta nahIM kara sakatA hai| isaliye vaha samyaktvake sAtha avinAbhAvI jJAnacetanA (labdhirUpa)kA bhI ghAta niyamase nahIM kara saktA hai / bhAvArtha-rAga bhAva AtmAke cAritraguNakA hI vighAta karegA / vaha na to samyAtvakA hI vighAta kara sakatA hai aura na samyaktvake sAtha avinAbhAvapUrvaka rahanevAlI jJAnacetanAkA hI vighAta kara sakatA hai| ina donoMse rAgakA koI sambandha hI nahIM hai, isaliye cauthe guNasthAnameM bhI jJAnacetanA hotI hI hai usakA koI bAdhaka nahIM haiN| jo loga vItarAga samyaktvameM hI jJAnacetanA kahate the unakA sayuktika khaNDana hocukaa| esI bhI tarkaNA na karonApyUhamiti zaktiH syAdrAgasyaitAvatopi yaa| bandhotkarSodayAMzAnAM hetuigmohakarmaNaH // 920 // artha- rAgakI aisI bhI zakti hai jo darzana mohanIya karmake bandha, utkarSa aura udayameM kAraNa hai aisI bhI tarkaNA na kro| aisA mAnanemeM doSaevaM cet samyagutpattina syAtsyAt dRgsNbhvH| satyAM pradhvaMsasAmagryAM kAryadhvaMsasya sambhavAt // 921 // artha-yadi rAga bhAva hI darzana mohanIyake bandha utkarSa aura udayameM kAraNa hoM to samyagdarzanakI utpatti hI nahIM hosakatI hai| phira to samyagdarzanakA honA hI asaMbhava ho jAyagA / kyoMki nAzakI sAmagrI rahane para kAryakA nAza honA azyaMbhAvI hai / bhavArtha-pahale to zaMkAkArane sarAga avasthAmeM jJAnacetanakA niSedha kiyA thA, parantu usakA use uttara de diyA gayA ki rAgakA aura jJAnacetanAkA koI sambandha nahIM hai parAzrita doSa guNa anya zrita nahIM hosakate haiM / rAgabhAva cAritra guNakA hI vighAtaka hai| vaha samyagdarzana aura jJAnakA vighAtaka nahIM hosakatA hai| phira zaMkAkArane dUsarI zaMkA uThAI hai ki yadyapi rAgabhAva samyagdarzanakA vighAtaka nahIM hai, samyagdarzanakA vighAtaka to darzana mohanI / karma hai / tathApi rAgabhAva usa darzana mohanIya karmakA bandha karAne meM tathA usake paramANuoM ko udayameM lAnemeM samartha hai| Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / ] subodhinI TIkA / [239 AcArya kahate haiM ki yadi rAgabhAva hI darzana mohanIyakA bandha tathA udaya karAne meM samartha hai to AtmAmeM samyaktvakI kabhI utpatti hI nahIM ho sakatI hai / rAgabhAvase samyaktvakI hAni nahIM hosakatI hai- na syAtsamvatvapradhvaMsazcAritrAvaraNodayAt / rAgeNaitAvatA tatra dRGmohe'nadhikAriNA // 922 // artha -- cAritrAvaraNa karmake udayase ( rAgabhAvase) samyaktvakA vighAta nahIM ho sakatA hai / kyoMki rAgabhAvakA darzanamohanIya karmake viSaya meM koI adhikAra nahIM hai / siddhAnta kathana yatazcAstyAgamAt siddhametadaGmohakarmaNaH / niyataM svodayAdvandhaprabhRti na parodayAt // 923 // 1 artha - kyoMki yaha bAta Agamase siddha hai ki darzana mohanIya karmakA vandha utkarSa Adi darzana mohanIya karmake udayase hI niyamase hotA hai / kisI anya ( cAritra mohanIya ) ke udayase darzanamohanIyakA vandha, utkarSa, udaya kucha nahIM hotA / bhAvArtha - jisa kAryakA jo kAraNa niyata hai usI kAraNa se vaha kArya siddha hotA hai, yadi kAryakAraNa paddhatiko uThA diyA jAya to kisI bhI kAryakI siddhi nahIM ho sakatI hai| isake sivA saMkara, Adi aneka dUSaNa bhI Ate haiN| kyoMki kAraNa bhedase hI kArya bheda hotA hai / anyathA kisI padArthakI ThIka 2 vyavasthA nahIM ho sakatI hai / siddhAntakAroMne pahale guNasthAna meM darzanamohanIyakA udaya kahA hai vahIM para usakA svoyameM bandha bhI hotA hai / yadi darzanamohanIyakA vandha athavA udaya Adi kisI dUsare karmake udayase bhI hone lage taba to sA pahalA hI guNasthAna rhegaa| athavA guNasthAnoM kI zRGkhA hI TUTa jAyagI / guNasthAnoMkI avyavasthA hone para saMsAra mokSa athavA zuddha azuddha bhAvoMkI vyavasthA bhI nahIM raha sakatI hai, isaliye darzanamohanIyake udaya hone para hI usakA bandha utkarSa Adi mAnanA nyAyasaMgata hai / zaMkAkAra | nanu caivamanityatvaM samyaktvAdyadvayasya yat / svataH svasyodayAbhAve tatkathaM syAdahetutaH // 924 // na pratImo vayaM caitadddaGmohopazamaH svayam | hetuH syAt svodayasyoccairutkarSasyA'thavA manAk // 925 // artha - zaMkAkArakA kahanA hai ki yadi apane udayameM hI apanA bandha utkarSa ho athavA parodayameM parakA udaya na ho to Adike do samyaktvoM meM anityatA kaise A saktI hai ? kyoMki vinA kAraNa apanA udaya apane Apa to ho nahIM sakegA, aura vinA darzanamoha Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240] pnycaadhyaayii| dUsarA mAusa Adi sthAnIya bhAjapA kI sajA kA samApana nIyake udaya hue Adike do ramyakvoMmeM anityatA A nahI saktI hai tathA hama (zakAkAra) yaha bhI vizvAsa nahIM kara sakte haiM ki svayaM darzana mohanIyakA upazama hI darzanamohanIyake udaya athavA utkarSakA kAraNa ho jAtA ho / bhAvArtha-upazamasamyaktva aura kSayopazama samyaktva donoM hI anitya haiM arthAt donoM hI chUTakara mithyAtva rUpameM Asakte haiM / kSAyika samyaktva hI eka aisA hai jo honepara phira chUTa nahIM saktA hai / zaMkAkAra pahale do samyakttvoMke viSayameM hI pUMchatA hai ki darzanamohanIyakA jisa samaya upazama athavA kSayopazama ho rahA hai usa samaya kisa kAraNase darzanamohanIya karmakA udaya ho jAtA hai jo ki samyaktvake nAzakA hetu hai| svayaM darzanamohanIya karmakA upazama athavA kSayopazama to usake udayameM kAraNa ho nahIM saktA hai / yadi aisA ho to AtmAke svAbhAvika bhAva hI karmabandhake kAraNa hone lgeNge| aura vinA kAraNa darzanamohanIyakA udaya ho nahIM saktA hai isa liye agatyA parodaya (rAga)se usakA udaya aura bandha mAnanA par3atA hai, zaMkAkArane ghumAva dekara phira bhI vahI " sarAga avasthAmeM jJAnacetanA nahIM ho sakatI hai " zaMkA uThAI hai| uttara- . naivaM yato'nabhijJosi pudgalAcintyazaktiSu / pratikarma prakRtyAyairnAnArUpAsu vastutaH // 926 // artha-AcArya kahate haiM ki zaMkAkArane jo Upara zaMkA uThAI hai vaha sarvathA nirmUla hai| AcArya zaMkAkArase sambodhana karate hue kahate haiM ki abhI tuma pudgalakI acintya zaktiyoM ke viSayameM bilakula ajAna ho, tuma nahIM samajhate ho ki hara eka karmameM prakRti, pradeza, sthiti, anubhAga Adi aneka rUpase phaladAna zakti bharI huI hai| astyudayo yathAnAdeH svatazcopazamastathA / udayaH prazamo bhUyaH syAdAgapunarbhavAt // 927 // artha-jisa prakAra anAdi kAlase karmoMkA udaya horahA hai usI prakAra karmoM kA upazama bhI svayaM hotA hai / isI prakAra upazamake pIche udaya aura udayake pIche upazama bAra 2 hote rahate haiM / yaha udaya aura upazamakI zRGkhalA jaba taka mokSa nahIM hotI hai barAbara hotI rahatI hai| yadi aisA na mAnA jAya to doSaatha gatyantarAdoSaH syAdasiDatvasaMjJakaH / doSaH syAdanavasthAtmA durvAronyonyasaMzrayaH // 928 // artha-yadi Upara kahI huI vyavasthA na mAnI jAya aura dUsarI hI rIti svIkAra Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyaay| subodhinI ttiikaa| [249 samyagdarzanake sAtha aura bhI sadguNa hote haiMevamityAdayazcAnye santi ye sadguNopamAH / samyaktvamAtramArabhya tatopyUz2a ca tadataH // 940 // svasaMvedanapratyakSaM jJAnaM svAnubhavAyam / vairAgyaM bhedavijJAnamityAdyastIha kiM bahu // 941 // artha-isI prakAra samyagdarzanake sAtha tathA usake Age aura bhI sadguNa prakaTa hote haiM / ve saba samyagdarzana sahita haiM isIliye sadguNa haiN| unameMse kucha ye haiM-svasaMvedana pratyakSa svAnubhava jJAna, vairAgya, aura bheda vijJAna / ityAdi sabhI guNa samyagdarzanake honepara hI hote haiM isase adhika kyA kahA jAya / bhAvArtha-samyagdarzanake honepara hI bheda vijJAnAdi uttama guNoMkI,prApti hotI hai / anyathA nahIM hotI / dUsarA yaha bhI Azaya hai ki jo guNa samyagdarzanake sAthameM hote haiM vehI sadguNa haiN| vinA samyagdarzanake honevAle guNoMko sadguNoMkI upamA bhale hI dI jAya, parantu vAstavameM ve sadguNa nahIM haiN| cauthe guNasthAnase pahale pahale bhedavijJAnAdi ( sadguNa ) hote bhI nahIM haiN| _cetanA tIna prakAra haiadvaitepi tridhA proktA cetanA caivamAgamAt / yayopalakSito jIvaH sArthanAmAsti nAnyathA // 942 // artha-yadyapi cetanA eka hai tathApi Agamake anusAra usa cetanAke tIna bheda haiM usa cetanAse viziSTa jIva hI yathArtha nAma dhArI kahalAtA hai / anyathA nahIM / bhAvArtha-yadyapi cetanA eka hai to bhI karmake nimittase usake karma cetanA, karma phala cetanA aura jJAna cetanA aise tIna bheda haiM unameM AdikI do cetanAyeM mithyAtvake sAtha honevAlI haiM, aura tIsarI jJAna cetanA samyagdarzanake sAtha hone vAlI hai / ina tInoM cetanAoM kA khulAsA varNana pahale A cukA hai| AzaGkAnanu cinmAtra evAsti jIvaH sarvopi sarvathA / kiM tadAdyA guNAzcAnye santi tatrApi kecana // 943 // artha-kyA sampUrNa jIva sarvathA caitanyamAtra hI hai athavA caitanyake sAtha usake aura bhI guNa hote haiM ? uttara-hAM hote haiM unameM se kucha guNa nIce batalAye jAte haiN| - sabhI padArtha ananta guNAtmaka haiMucyatenantadharmAdhirUDhopyekaH sacetanaH / arthajAtaM yato yAvatsyAdanantaguNAtmakam // 944 // Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 ] paJcAdhyAyI / [ dUsarA artha - yaha jIva yadyapi anantaguNoMkA dhArI hai tathApi eka kahA jAtA hai / jitanA bhI padArtha samUha hai sabhI anantaguNAtmaka hai / bhAvArtha - jitane bhI padArtha haiM sabhI ananta guNAtmaka haiM / anantaguNAtmaka honepara bhI ve eka eka kahe jAte haiM, eka kahe jAnekA kAraNa mI eka sattA guNa hai / bhinna 2 sattA guNase hI padArthoMmeM bheda hotA hai / jIva dravya bhI anantaguNoM kA akhaNDa piNDa hai / bhinna bhinna sattA rakhanevAle bhinna bhinna anantaguNadhArI jIva dravya ananta haiM / pratyeka dravyameM guNoMkI bhedavivakSAse hotA hai aura abhedavivakSAmeM abheda samajhA jAtA hai / vAstavameM guNa samUha hI dravya hai / aura ve sabhI guNa paraspara abhinna haiM / isI liye dravya aura guNoMkA tAdAtmya sambandha hai parantu naiyAyika dArzanika guNa guNImeM sarvathA bheda mAnate haiM aura una donoMkA savAya sambandha batalAte haiM, naiyAyika logoMkA yaha siddhAnta nyAyakI dRSTise sarvathA vAdhita hai kyoMki ve hI svayaM jJAna aura jIvakA samavAya kahate haiM aura samavAya sambandha unake tasehI nitya hotA hai phira unhIM ke matAnusAra muktAtmAkA jJAna guNa naSTa ho jAtA hai| isaliye unakA siddhAnta unake matase hI vAdhita ho jAtA hai| isI Azayako hRdayameM rakhakara granthakAra parIkSakoMko sUcanA dete haiM 1 abhijJAnaM ca tatrApi jJAtavyaM tatparIkSakaiH / vakSyamANamapi sAdhyaM yuktisvAnubhavAgamAt // 945 // artha -- jIva anantaguNAtmaka hai isa viSayakA vizeSa parijJAna parIkSakoMko karanA cAhiye, yadyapi jo hama siddha karanA cAhate haiM use Age yukti, svAnubhava aura Agama pramANase kaheMge tathApi parIkSakoMko nirNaya kara lenA hI ucita hai / jIvake vizeSa guNa tadyathAyathaM jIvasya cAritraM darzanaM sukham | jJAnaM samyaktvamityete syurvizeSaguNAH sphuTam // 946 // artha -- cAritra, darzana, sukha, jJAna, aura samyaktva ye jIvake vizeSa guNa haiM / jIvake samAnya guNa - vIryaM sUkSmavagAhaH syAdavyAbAdhazcidAtmakaH / syAdagurulaghusaMjJaM ca syuH sAmAnyaguNA ime // 947 // artha - vIrya, sUkSma, avagAha, anyAbAdha aura agurulaghu ye jIvake sAmAnya guNa haiM / bhAvArtha- hara eka padArtha meM sAmAnya aura vizeSa guNa rahate haiN| jo guNa samAna rIti se sabhI padArthoMmeM rahate haiM unheM sAmAnya guNa kahate haiM jaise astitva, vastutva, sUkSmatva, avagAhanatva, agurulaghutva Adi / ye guNa sabhI padArthoMmeM samAna haiM tathApi jude 2 haiM / jo guNa asAdhAraNa 1 Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya ] subodhinI ttiikaa| hoM arthAt bhinna 2 padArthoke jude 2 hoM, unheM vizeSa guNa kahate haiN| vizeSa guNa hI vastuoMmeM paraspara bheda karAnevAle haiM / jaise jIvameM vizeSaguNa jJAna, darzana, sukha Adi haiM / pudgalameM rUpa, rasa, gandha, varNa Adi haiM / inhIM sAmAnya aura vizeSa guNoMke samUhako dravya kahate haiN| sabhI guNa svAbhAvika haiMsAmAnyA vA vizeSA vA guNAH siddhAH nisrgtH| TaMkotkIrNA ivAjatraM tiSThantaH prAkRtAHsvataH // 948 // artha-jIvake sAmAnyaguNa athavA vizeSaguNa svabhAva siddha haiM / sabhI guNa TAMkIse ukere hue pattharake samAna nirantara rahate haiM aura svayaM siddha anAdinidhana haiN| tathApi procyate kinycicchytaamvdhaantH| nyAyavalAttamAyAtaH pravAhaH kena vAryate // 949 // artha-tathApi una guNoMke viSayameM thor3AsA vivecana kiyA jAtA hai use sAvadhAnIse sunanA cAhiye / guNoMkA pravAha nyAya (yukti)ke balase calA ArahA hai use kauna roka sakatA hai ? bhAvArtha-dravyakI sahabhAvI paryAyako guNa kahate haiM dratyakI anAdi kAlase honevAlI ananta kAlataka sabhI paryAyoMmeM guNa jAte haiM / guNoMkA nAza kabhI nahIM ho sakatA hai, isI liye kahA gayA hai ki guNoM kA pravAha nyAya prApta hai use kauna roka sakatA hai| vaibhAvikI zaktiasti vaibhAvikI zaktiH svatasteSu guNeSu ca / jantoH saMsRtyavasthAyAM vaikRtAsti svhetutH||950 // artha-unhIM jIvake ananta guNoMmeM eka svataH siddha vaibhAvika nAmA zakti hai| vaha zakti saMsAra avasthAmeM apane kAraNase vikRta ( vikArI ) ho rahI hai| bhAvArtha-vaibhAvika bhI eka AtmAkA guNa hai / usa guNakI do avasthAyeM hotI haiM / AtmAkI zuddha avasthAmeM usakI svabhAvika avasthA aura AtmAkI azuddha avasthAmeM usakI vaibhAvika avasthA / azuddhatAkA kAraNa-rAga dveSabhAva haiM, unhIM bhAvoMke nimittape usa vaibhAvika zaktikA vibhAvarUpa pariNamana hotA hai / tathA rAgadveSake abhAvameM usakA svabhAva pariNamana hotA hai / AtmAkI saMsArAvasthAmeM usakA vibhAvarUpa pariNamana hotA hai aura muktAvasthA meM svabhAva pariNamana hotA . hai| isaliye svAbhAvika aura vaibhAvika aisI do avasthAyeM usI eka vaibhAvika nAmA guNa kI haiM / koI svAbhAvika guNa pRthak nahIM hai| dRSTAntayathA vA svacchatA''darza prAkRtAsti nisrgtH| tathApyasyAsyasaMyogAbaikRtAsparthatopi sA // 951 // Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252] pshcaadhyaayii| [dUsarA artha-jisa prakAra darpaNameM svabhAvase hI svacchatA ( nirmalatA ) siddha hai| tathApi sambandha honese usakI vikAra avasthA hojAtI hai| aura vaha vikAra vAstavika hai| bhAvArtha-mukhakA pratibimba par3anese darpaNakA svarUpa mukhamaya hojAtA hai| vaha usakI vikArAvasthA hai aura vaha kevala kalpanA mAtra nahIM hai kintu vAstavameM kucha vastu hai| kyoMki chAyA pudgalakI paryAya hai / darpaNakI mukhamaya paryAya sAmane Thahare hue mukhake nimittase hotI hai / usI prakAra jIvake rAgadveSa pariNAmoMse usa vaibhAvika guNakI vikArAvasthA horahI hai / aisI avasthA isakI anAdikAlame hai| vikArAvasthAmeM padArtha sarvathA apane svarUpako nahIM chor3atA haivaikRtatvepi bhAvasya na syAdarthAntaraM kvacit / prakRtI yahikAritvaM vaikRtaM hi taducyate // 952 // artha-vikRta avasthA honepara bhI padArtha kahIM badala nahIM jAtA hai| prakRtimeM jo vikRti hotI hai use hI usakA vikAra kahate haiN| bhAvArtha-padArthameM jo vikAra hotA hai vaha usI padArthakA vikAra kahA jAtA hai| aisA nahIM hai ki padArtha hI badala kara dUsare padArtharUpa ho jAtA ho / yadi aisA hotA to phira use usI padArthakA vika.ra nahIM kahanA cAhiye kintu padArthAntara hI kahanA cAhiye, isaliye svabhAva siddha padArthameM jo vikRti hotI hai vaha , usI padArthakI nimittAntarase honevAlI azuddha avasthA hai jisa nimittase vaha azuddhAvasthA huI hai usa nimittake dUra honAne para vaha padArtha bhI apane prAkRtika svarUpameM A jAtA hai| dRSTAntatathApi vAruNIpAnAd buddhirnA'buddhireva nuH / / tatprakArAntaraM buddhau vaikRtatvaM tadarthasAt // 953 // artha--jisa prakAra madirA pInese manuSyakI buddhi buddhi hI rahatI hai vaha abuddhi ( padArthAntara ) nahIM honAtI hai kintu buddhimeM hI kucha dUsarI avasthA ho jAtI hai| jo buddhikI dUsarI avasthA hai vahI usakI vAstavika vikRti hai| bhAvArtha-subuddhi rUpa pariNamanako hI buddhikI vikRtAvasthA kahate haiN| prAkRtaM vaikRtaM vApi jJAnamAtraM tadeva yat / __ yAvadatrendriyAyattaM tatsarva vaikRtaM viduH // 954 // artha--svAbhAvika jJAna ho, athavA vaibhAvika jJAna ho sabhI jJAna hI kahA jaaygaa| kyoMki jJAna nA donoM hI avasthAoMmeM hai / parantu itanA vizeSa hai ki nitanA bho indriyoMse jJAna hotA hai vaha saba vaibhAvika hai / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / ] subodhinI TIkA / vikRtAvasthAmeM jIvakI vAstavameM hAni haiasti tatra kSatinaM nAkSatarvAstavAdapi / jIvasyAtIvaduHkhitvAt sukhasyonmUlanAdapi // 955 // artha-jIvakI vikRta avasthA meM vAstavameM hAni hai| vikRta avasthAse jIvakI vAstavameM kucha hAni na ho aisA nahIM hai| kyoMki vikRtAvasthAmeM jIvako atyanta du:kha hotA hai aura isakA svAbhAvika sukha guNa naSTa ho jAtA hai / bhAvArtha-jo loga sarvathA nizcaya para ArUr3ha hai ve aisA kahate haiM ki karmabandhase vAstavameM AtmAkI koI hAni nahIM hai, AtmA sadA zuddha hai / aisA kahanevAle vyavahAranayako sarvathA mithyA samajhate haiM parantu yaha unakI bhUla hai, karmabandhase hI jIva kaSTa bhoga rahA hai, atyanta du:khI ho rahA hai, cAroM gatiyoMmeM ghUmatA phiratA hai, rAgadveSase mUrchita ho rahA hai, alpajJAnI ho rahA hai ityAdi avasthAyeM isakI pratyakSa dIkha rahI haiM isI liye AcAryane isa zloka dvArA batalAyA hai ki vAstavameM bhI isa jIvakI vikRtAvasthAmeM hAni ho rahI hai, kevala nizcaya naya para ArUr3ha rahanevAloMko nayoMke svarUpapara bhI thor3A vicAra avazya karanA caahiye| unheM socanA cAhiye ki nizcaya naya aura vyavahAra naya kahate kise haiM ? yathArthameM naya nAma kisI apekSAse padArthake nirUpaNa karanekA hai / nizcaya naya AtmAke zuddha svarUpakA nirUpaNa karatA hai, vaha batalAtA hai ki AtmA karmoMse sarvathA bhinna hai, vaha sadA zuddha jJAna zuddha darzanavAlA hai, vaha cAroM gatiyoMke duHkhakA bhoktA nahIM hai ityAdi, yaha saba kathana AtmAke asalI svarUpake vicArakI apekSAse hai, arthAt AtmAkA zuddha svarUpa, karmoke nimitase honevAlI avasthAse sarvathA bhinna hai, basa isI zuddha svarUpako prakaTa karanA hI nizcaya nayakA kArya hai| parantu vartamAnameM jo karmakRta avasthA ho rahI hai vaha mithyA nahIM hai kintu vaha jIvakI zuddha avasthA nahIM hai isI liye nayakI dRSTise yaha jIvakI vikRtAvasthA mithyA pratIta hotI hai / vAstavameM yaha jIvakI nija avasthA nahIM hai isako vyavahAra naya batalAtA hai isIliye use bhI mithyA kaha diyA jAtA hai| anyathA yadi vikRtAvasthA kucha vastu hI na ho, kevala kalpanA athavA bhramAtmaka bodha hI ho to phira yaha zarIrakA sambandha aura puNya pApakA phala tathA jIvakA acchA burA kartavya kucha nahIM ThaharatA hai, isaliye ye saba bAteM yathArtha haiM aura vikRtAvasthAse jIva vAstavameM duHkhI hai aura usake sukha guNakI hAni ho rahI hai x isI bAtako granthakAra Age spaSTa karate haiM ___x nizcayanayapara hI calanevAle pUjana Adi zubha kAryoM meM bhI udAsa ho jAte haiM yaha unakI bhArI bhUla hai| unheM svAmI samantabhadrAdi AcAryoMkI kRtipara dhyAna denA cAhiye ki jinhoMne kevala AtmAko dhyeya banAte hue bhI bhaktimArgako kahAM taka apanAyA hai| Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254] [ dUsarA api dravyanayAddezAkotkIrNosti prANabhRt / . nAtmasukhe sthitaH kazcit pratyutAtIva duHkhAn // 956 // paJcAdhyAyI / artha - yadyapi dravyArthika nayase yaha jIva TAMkIse ukere hue pattharake samAna sadA zuddha hai tathApi paryAyArthika nayakI apekSAse koI saMsArI jIva apane sukhameM sthita nahIM hai kintu ulTA atyanta duHkhI hai / apane svarUpameM sthita samajhanA bhI bhUla hai. nAGgIkartavyamevaitat svasvarUpe sthitosti nA / vaDo vA syAdavaDo vA nirvizeSAdyathA maNiH // 957 // artha -- jisa prakAra maNi milI huI ( kIcar3a Adi meM ) avasthA meM bhI zuddha hai aura bhinna avasthA meM bhI zuddha hai / usI prakAra yaha manuSya bhI cAhe karmoMse ba~dhA huA ho cAhe mukta ho sadA apane svarUpa meM sthita hai aisA bhI nahIM mAnanA cAhiye / 1 kyoMki-- yatazcaivaM sthite jantoH pakSaH syAd vAdhito balAt / saMsRtirvA vimuktirvA na syAdvA syAdabhedasAt // 958 // artha-yoMki jIvako yadi sadA zuddha mAnA jAya to vaha mAnanA nyAyabalase vAdhita hai / jIvako sadA zuddha mAnanese na to saMsAra hI siddha ho saktA hai, aura na mokSa hI siddha ho saktI hai / athavA donoMmeM abheda ho siddha hogA / bhAvArtha - saMsaraNaM saMsAraH paribhramaNakA nAma hI saMsAra hai, vaha binA azuddhatA ke ho nahIM saktA hai / aura saMsArake abhAva meM muktikA honA bhI asaMbhava hai / kyoMki mukti saMsAra pUrvaka hI hotI hai / jo baMdhA hI nahIM hai vaha mukta hI kyA hogA / isaliye jIvako sadA zuddha mAnanese saMsAra aura mokSa donoM hI nahIM banate haiM athavA donoM meM koI bheda siddha nahIM hotA hai / isIko spaSTa karate haiM-- 1 1 svasvarUpe sthito nA cet saMsAraH syAtkuto nayAt / haTAvA manyamAnesminnaniSTatvamahetukam // 959 // artha - yadi manuSya sadA apane svarUpa meM hI sthita rahe arthAt sA zuddha hI banA rahe to saMsAra kisa nayase ho saktA hai ? yadi jIvako haTa pUrvaka hI vinA kisI hetuke zuddha mAnA jAya to aniSTatAkA prasaMga AtA hai / use hI dikhAte haiM -- jIvazcetsarvataH zuddho mokSAdezo nirarthakaH / neSTamiSTatvamatrApi tadarthaM vA vRthA zramaH // 960 // artha -- yadi jIva sadA zuddha hai to phira mokSakA Adeza (nirUpaNa) vyartha hai / aura | Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - vvvvvvv adhyAya / / subodhinI ttiikaa| [255 yaha bAta iSTa nahIM hai| kyoM iA nahIM hai isakA uttara yahI hai ki mokSake liye jo zrama kiyA jAtA hai vaha sava vyartha hogaa| bhAvAtha-jIvako sarvathA zuddha mAnanese mokSakA vivecana aura usakI prAptikA upAya Adi sabhI bAteM vyartha ThaharatI haiM, yaha bAta iSTa nahIM hai / sarva viplava nepyevaM na pramANaM na tatphalam / sAdhanaM sAdhya mAvazca na syAhA kArakakriyA // 961 // artha-jatra mokSa vyavasthA aura usakA upAya hI nirarthaka hai, taba na pramANa banatA hai, na upakA phala banatA hai, na pAdhana banatA hai na sAdhya banatA hai, na kAraNa banatA hai aura na kriyA hI banatI hai, sabhIkA viplava ( lopa ) ho jAtA hai / bhAvArtha-jIvako pahale azuddha mAnanese to saMsAra, mokSa, umakA upAya sAdhya, sAyana, kriyAkAraka, pramANa, usakA phala sabhI bAteM siddha ho jAtI haiM parantu jIvako sarvathA zuddha mAranese Upara kahI huI bAtoMmeMse eka bhI siddha nahIM hotI hai / isaliye pahale jIvako azuddha mAnanA hI yuktiptaGgata hai| sArAMzasiddhametAvatApyevaM vaikRtA bhaavsnttiH| asti saMsArijIvAnAM duHkhamUrtiruttarI // 962 // artha-uparyukta kathanase yaha bAta bhalIbhAMti siddha ho cukI ki saMsArI jIvoMke bhAvoMkI san ti vikRta hai, duHkhakI mUrti hai, aura khoTe phalavAlI hai| zaGkAkArananu vaibhAvikA bhAvAH kiyantaH santi kiidRshaaH| kiM nAmAnaH kathaM jJeyA brUhi me vadatAM vara // 963 // artha-vaibhAvika bhAva kitane haiM, ve kaise haiM, kisa nAmase pukAre jAte haiM, aura kaise jAne jAte haiM ? he vaktAoMmeM zreSTha ! mujhe saba samajhAo / uttarazrRNu sAdho mahAprAjJa ! vacmyahaM yattavepsitaM / prAyo jainAgamAbhyAsAt kiJcitsvAnubhavAdapi // 964 // artha-zaGkAkArako sambodhana karate hue granthakAra kahate haiM-he sAdho ! he mahA vidvAn! jo tumheM abhISTa hai use maiM kahatA hUM, prAyaH saba kathana maiM jaina zAstroMke abhyAsase hI karUMgA, kucha 2 svAnubhavase bhI kahUMgA / tuma suno| - bhAvoMkI saMkhyAlokAsaMkhyAtamAtrAH syurbhAvAH sUtrArthavistarAt / teSAM jAtivivakSAyAM bhAvAH paJca yathoditAH // 965 // Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pshcaadhyaayii| [dUsarA - artha-sUtroMke arthaka vistArase jIvake bhAva asaMkhyAtaloka pramANa haiN| tathA una bhAvoMkI jAtiyoMkI apekSAse pAMca bhAva kahe gaye haiN| pAMca bhAvoMke nAmatatraupazamiko nAma bhAvaH syAtkSAyikopi ca / kSAyopazamikazceti bhAvopyaudaryikosti nuH // 966 // pAriNAmikabhAvaH syAt paJcetyuddezitAH kramAt / teSAmuttarabhedAzca tripaJcAzaditIritAH // 967 // artha-aupazamikabhAva, kSAyikabhAva, kSAyopazamikabhAva, audayikabhAva aura pAriNAmikabhAva ye manuSya ( jIva ) ke pAMca bhAva kramase kahe gaye haiN| inake trepana uttarabheda bhI kahe gaye haiM / bhAvArtha-ye pAMca jIvake asAdhAraNabhAva haiN| yadyapi bhedakI apekSAse asaMkhyAta lokapramANa jIvake bhAva haiM athavA anantabhAva haiM pAntu sthUlarItise inhIM pAcoMmeM saba garbhita hojAte haiN| jo jIvake caudaha guNasthAna kahe gaye haiM ve bhI ina pAMca bhAvoMse bAhara nahIM haiM athavA dUsare zabdoM meM yaha kahanA cAhiye ki ina pAMca bhAvoM meM hI caudaha guNasthAna ba~Te hue haiM / * jIvake guNoMmeM samyagdarzana hI pradhAna guNa hai, aura usake tIna bhedoMmeMse pahale aupazamika hI hotA hai isaliye aupazamika bhAvakA pahale nAma liyA gayA hai / aupazamikakI apekSAse kSAyika bhAvavAloMkA dravya ( jIva rAzI) asaMkhyAta guNA hai isaliye aupazamikake pIche kSAyikakA nAma liyA gayA hai / kSAyikakI apekSA kSAyopazamikakA dravya asaMkhyAta guNA hai, tathA uparyukta donoM bhAvoMke melase yaha hotA hai isaliye tIsarI saMkhyA kSAyopazamikake liye kahI gaI hai| una tInoMse audayika pAriNAmika bhAvoMkA dravya ananta guNita hai isaliye antameM ina donoMkA nAma liyA gayA hai / aupazamika aura kSAyika bhAva samyagdaSTike hI hote haiM / mizra bhAva bhavya aura abhavya donoMke hotA hai, paraMtu itanA vizeSa hai ki bhavyake samyaktva aura cAritrakI apekSAse bhI hotA hai / abhavyake kevala ajJAnAdikI apekSAse hotA hai| audayika aura pAriNAmika ye do bhAva sAmAnya rInise sabhI saMsArI jIvoMke hote haiN| aupazamika bhAva do prakArakA hai, kSAyika bhAva nau prakArakA hai, kSAyopazamika bhAva aThAraha prakArakA hai, audayikabhAva ikkIsa prakArakA hai, aura pAriNAmika bhAva tIna prakArakA hai| isaprakAra ye jIvake trepana bhAva haiM inakA khulAsA granthakAra svayaM Age kareMge / * jehiM dulakkhijaMte udayAdisu saMbhavehi bhAvahiM / jIvA te guNasaNNA NiddihA sabbadarasIhi // audAyakAdika yathAsaMbhava bhAvoMmeM jIva pAye jAte haiM isaliye una bhAvoMkA nAma hI guNasthAna hai| aisA sarvajJa devane kahA hai| gomttttsaar| Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyaay| - - subodhinI ttiikaa| aupazamika bhAvakA svarUpakarmaNAM pratyanIkAnAM pAkasyopazamAt svataH / yo bhAvaH prANinAM sa syAdaupazamikasaMjJakaH // 968 // artha-vipakSI karmoM ke pAkakA svayaM upazama honese jo prANiyoMkA bhAva hotA hai usIkA nAma aupazamika bhAva hai / bhAvArtha-karmoM ke upazama honese jo jIvakA bhAva hotA hai utIko aupazamika bhAva kahate haiM / " Atmani kamaNaH svazakteH kAraNavazAdanuvatirupazamaH / " arthAt AtmAmeM karmakI nija zaktikA kAraNavazase udaya nahIM honA isIko upazama kahate haiM / jaise kIcase mile hue (khavIle) jalameM phiTakarI Adi dravya DAlanese kIba jala ke nIce baiTha jAtI hai aura nirmala jala Upara rahatA hai / isIprakAra jina karmoMkA upazama hotA hai ve usa kAlameM udayameM nahIM Ate haiM isaliye AtmA usa samaya nirmala jalakI taraha nirmala hojAtA hai| kSAyika bhAvakA svarUpayathAsvaM pratyanIkAnAM karmaNAM sarvataH kSayAt / jAto yaH kSAyiko bhAvaH zuddhaH svAbhAviko'sya saH // 969 // artha- vipakSI karmoMkA sarvathAH kSaya honese jo AtmAkA bhAva hotA hai use kSAyika bhAva kahate haiM / yaha kSAyika bhAva AtmAkA zuddha bhAva hai, aura usakA svAbhAvika bhAva hai| bhAvArtha-karmoMkI atyanta nivRtti honese jo AtmAkA bhAva hotA hai use hI kSAyika bhAva kahate haiN| jaise phiTakarI Adike DAlanese jisa samaya kIcar3a nIce baiTha jAtA hai aura nirmala jala Upara rahatA hai usa samaya usa nirmala jalako yadi dUsare vartanameM dhIrese le liyA jAya to phira vaha jala sadA zuddha hI rahatA hai phira usake malina honekI saMbhAvanA bhI nahIM ho saktI hai / kyoMki malinatA paidA karanevAlA kIcar3a thA vaha sarvathA haTa gayA hai| isI prakAra kSAyika bhAva AtmAse karmake sarvathA haTa jAne para hotA hai| vaha sadA zuddha rahatA hai, phira vaha kabhI azuddha nahIM ho sktaa| kSAyopazabhika bhAvakA svarUpayo bhAvaH sarvato ghAtispardhakAnudayodbhavaH / kSAyopazamikaH sa syAdudayAddezaghAtinAm // 970 // artha-sarvaghAti spardhakoMkA anudaya hone para aura dezaghAtispardhakoMkA udaya hone para jo AtmAkA bhAva hotA hai use hI kSAyopazamika bhAva kahate haiN| bhAvArtha-kSAyopazamika bhAvameM kSaya aura upazamakI mizrita avasthA rahatI hai| jaise malIna jalameM thor3I phiTakarI 33 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcAdhyAyI dUsarA DAlanese kucha to nirmala jala rahatA hai kucha gadalA rahatA hai, donoMkI milI huI avasthA rahatI hai| usI prakAra kSAyopazamika bhAva bhI donoMkI mizrita avasthA hai| sarvArthasiddhi meM mizrakA aisA lakSaNa kiyA hai-"sarvaghAtispardhakAnAmudayakSayAt teSAmeva sadupazamAcca dezaghAtispardhakAnAmudaye sati kSAyopazamiko bhAvo bhavati", arthAt jo karma sarvathA guNakA ghAta karanevAle haiM unakA (sarvaghAtispardhakoMkA) udayakSaya* honase aura unhIM sarvaghAti spardhakoMkA . sattAmeM upazamaM honese tathA dezaghAti spardhakoMkA udaya honepara kSAyopazamika bhAva hotA hai / yahAMpara yaha zaMkA ho saktI hai ki kSAyopazamika samyagdarzana athavA cAritra AtmIka bhAva haiM, kyA AtmIka bhAvoM meM bhI karmakA udaya kAraNa paDatA hai ? yadi paDatA hai tabato ve AtmIka bhAva hI nahIM rahe, unheM karmakRta para bhAva kahanA cAhiye / yadi karmodaya kAraNa nahIM par3atA hai to phira dezaghAti spardhakoM kA udaya mizra bhAvameM kAraNa kyoM batalAyA gayA hai ? isakA uttara yaha hai ki AtmIka bhAvake prakaTa honameM karmodaya kAraNa nahIM par3atA hai, jitane aMzameM karmodaya hai utane aMzameM to usa guNakA ghAta ho rahA hai isaliye karmodaya to AtmIka bhAvoMke ghAtakA hI kAraNa hai, yahAMpara bhI yahI batalAyA hai ki jisa samaya mizra bhAva hotA hai usa samaya dezaghAtI karmakA udaya rahatA hai, isakA yaha artha nahIM hai ki dezaghAtI karmakA udaya mizrabhAvakA kAraNa hai| samyaktva prakRti samyagdarzanameM calatA, malinatA, agAr3hatA Adi doSa utpanna karatI hI hai| isaliye karmodayamAtra hI AtmaguNoMkA ghAtaka hai| audAyaka bhAvakA svarUpakarmaNAmudayAcaH syAdbhAvo jIvasya sNmRtau| - nAmnApyaudayikA'nvarthAtparaM vandhAdhikAravAn // 971 // - artha-saMsArI jIvake karmoMke udayase jo bhAva hotA hai vahI audayika nAmase kahA jAtA hai aura vahI yathArtha nAmadhArI hai, tathA karmabandha karanekA vahI adhikArI hai / bhAvArtha-dravya kSetra kAla bhAvake nimittase karmoMkI jo phaladAna vipAka avasthA hai usIko udaya kahate haiM, kauke udayase jo AtmAkA bhAva hotA hai usIko audayika bhAva kahate haiM, yahI bhAva AtmAke guNoMkA ghAtaka, duHkhadAyaka tathA karmabandhakA mUla kAraNa hai| pAraNAmika bhAvakA svarUpakRtsnakarmanirapekSaH proktAvasthAcatuSTayAt / AtmadravyatvamAtrAtmA bhAvaH syAtpAriNAmikaH // 972 // * jo karma vinA phala diye hI nirjarita hojAya use udaya kSaya athavA udayAbhAvI kSaya kahate haiN| Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / subodhiniittiikaa| / 259 artha-karmoMke udaya, upazama, kSaya, kSayopazamase sarvathA nirapekSa jo AtmAkA svAbhAvika bhAva hai use hI pAriNAmika bhAva kahate haiM / bhAvArtha-dravyakI nina svarUpakI prAptiko hI pAriNAmika bhAva kahate haiM / isa bhAvameM karmoM kI sarvathA apekSA nahIM hai, kintu Atma dravya mAtra hai| ityuktaM lezatasteSAM bhAvAnAM lakSaNaM pRthak / itaH pratyekameteSAM vyAsAttadrUpamucyate // 973 // artha-isa prakAra una bhAvoMkA lezamAtra lakSaNa bhinna 2 kahA gayA / aba unameMse pratyeka bhAvakA svarUpa vistAra pUrvaka kahA jAtA hai / audayika bhAvake bhedabhedAzcaudayikasyAsya sUtrArthAdekaviMzati / catasro gatayo nAma catvArazca kaSAyakAH // 974 // trINi liGgAni mithyAtvamekaM cAjJAnamAtrakam / ekamvA'saMyatatvaM syAdekamekAstyasiDatA // 975 // lezyAH SaDeva kRSNAdyA kramAduddezitA iti / tatsvarUpaM pravakSyAmi nAlpaM nAtIva vistaram // 976 // artha-sUtroMke Azayase audayika bhAvake ikkIsa bheda haiM / ve isa prakAra haiM-gati 4, kaSAya 4, liGga 3, mithyAtva 1, ajJAna 1, asaMyatatva 1, asiddha 1, kRSNAdilezyA 6 ye kramase ikkIsa bhAva haiM, inakA svarUpa ava kahate haiM, vaha nato adhika saMkSipta hI hogA aura na adhika vistRta hI hogaa| gati-karmagatinAmAsti kamaikaM vikhyAtaM nAmakarmaNi / / catasro gatayo yasmAttaccaturdhAdhigIyate // 977 // artha--nAma karmake bhedoMmeM prasiddha eka gati nAmA karma bhI hai| gatiyAM cAra haiM isa liye vaha gati karma bhI cAra prakArakA kahA jAtA hai / ___gatikarmakA vipAkakarmaNosya vipAkAdA daivAdanyatamaM vpuH| prApya tatrocitAnbhAvAn karotyAtmodayAtmanaH // 978 // ... artha-isa gatikarmake vipAka honese yaha AtmA apane hI udayavaza deva, manuSya, tiryaMca, naraka ina cAra gatiyoMmeMse kisI ekako prApta hokara usake ucita bhAvoM ko karatA Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 ] pnycaadhyaayii| hai| arthAt jisa gatimeM pahuMcatA hai vahAMkI dravya kSetra kAla bhAva sAmagrIke anusAra hI apane bhAvoMko banAtA hai| dRSTAnta yathA tiryagavasthAyAM tabadyA bhaavsnttiH| tatrAvazyaM ca nAnyatra tatparyAyAnusAriNI // 9.79 // artha-- jisa prakAra tiryaJca avasthAmeM jo usake yogya bhAvasantati hai baha usa paryAyake anusAra vahAM avazya hotI hai, tiryaJca avasthAke yogya jo bhAva santati hai baha vahIM para hotI hai anyatra nahIM hotii| isI prakAraevaM daive'tha mAnuSye nArake vapuSi sphuTam / AtmIyAtmIyabhAvAzca santyasAdhAraNA iva // 980 // artha-isI prakAra devagati, manuSyagati, narakagatimeM bhI apanI 2 gatike yogya bhAva hote haiM / ve aise hI hote haiM jaise asAdhAraNa hoN| bhAvArtha-jisa paryAyameM bhI yaha jIva jAtA hai usI paryAyake yogya use vahAM dravya kSetra kAla bhAvakI yogyatA milatI hai, aura usI sAmagrI ke anusAra usa jIvake bhAva utpanna hote haiM / jaise bhogabhUmimeM utpanna honevAle' jIvake vahAMkI sukhamaya sAmagrI ke anusAra zAntipUrvaka sukhAnubhava karaneke hI bhAva paidA hote haiM / karmabhUmimeM utpanna honevAle jIvake asi masyAdi kAraNa sAmagrIke anusAra karma (kriyA ) pUrvaka jIvana bitAneke bhAva paidA hote haiM / tathA jisa prakArakA kSetra milatA hai usI prakArakI zarIra racanA Adi yogyatA bhI milatI hai / isaliye bhAvoMke sudhAra aura bigAr3ameM nimitta kAraNa hI pramukha hai| zaGkAkArananu devAdiparyAyo nAmakarmodayAtparam / taskathaM jIvabhAvasya hetuH syAdghAtikarmavat // 981 // artha-devAdika gatiyAM kevala nAmakarmake udayase hotI haiN| jaba aisA siddhAnta hai taba kyA kAraNa hai ki nAma (devAdigatiyAM) karma ghAtiyA koMke samAna jIvake bhAvoMkA hetu samajhA jAya ? bhAvArtha-Upara kahA gayA hai ki jaisI gati isa jIkko milatI hai usIke anusAra isake bhAvoMkI sRSTi bhI banatI hai / isa viSayameM zaGkAkArakA kahanA hai ki bhAvoMke parivartanakA kAraNa to ghAtiyA karma hI ho sakte haiM, nAma karma to adhatiyA hai usameM bhAvoM ke parivartana karanekI sAmartha kahAMse AI ? Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyaay| subodhinI ttiikaa| Anovovvvvw uttarasatyaM tannAmakarmApi lakSaNAcitrakAravat / nUnaM tadehamAtrAdi nirmApayati citravat // 982 // Asti tatrApi mohasya nairntryodyonyjsaa| tasmAdauyiko bhAvaH svAttaddehakriyAkRtiH // 983 // artha-jisa prakAra citrakAra aneka prakArake citra banAtA hai usI prakAra nAma karma bhI niyamase zarIrAdikI racanA karatA hai, sAtha hI vahAM para mohanIya karmakA nirantara udaya rahatA hai, isI liye usa deha kriyAke AkAra audayika bhAva hotA hai| bhAvArthayadyapi nAmakarmakA kArya zarIrAdikI racanA mAtra hai vaha bhAvoMke parivartanakA kAraNa nahIM ho saktA hai, yaha ThIka hai / tathApi usa nAma karmake udayake sAtha hI mohanIya karmaka, udaya bhI barAbara rahatA hai isa liye usa paryAyameM audayika bhAva apanA kArya karatA hai| yadi mohanIya karmakA udaya nAma karmake sAtha na ho to vAstavameM vaha paryAya jIvake bhAvoM meM saMkleza nahIM kara saktI hai, arahanta parameSThIke nAma karmakA udaya to hai parantu mohanIya karma unake nahIM hai isaliye svAbhAvika bhAvoM meM parivartana nahIM hotA hai / ataH mohanIya karmaka avinAbhAva hI vAstavameM kAryakArI hai| zaGkAkArananu mohodayo nUnaM svaayttostyekdhaaryaa| tattadrapuH kriyAkAro niyato'yaM kuto nayAt // 984 // artha-mohanIya karmakA udaya anargala rItise apane hI adhIna hai / vaha phira bhinna bhinna zarIroMkI kriyAoMke AkAra kisa nayase niyata hai ? arthAt bhinna 2 zarIrAnusAra mohanIya karma kyoM phala detA hai ? uttara naivaM yatonabhijJosi mohasyodayavaibhave / tatrApi buddhipUrva cA'dhuDipUrva svalakSaNAt // 985 // artha-zaMkAkArakA uparyukta kathana ThIka nahIM hai / zaGkAkArase AcArya kahate haiM ki -mohanIya karmakA udaya vaibhava kitanA bar3hA huA hai, aura vaha apane lakSaNake anusAra buddhipUrvaka abuddhipUrvaka Adi bhedoMmeM ba~TA huA hai isa viSayameM tuma sarvathA ajAna ho / bhAvArtha-mohanIya karmakA bahuta bar3A vistAra hai, vaha kahAM 2 kisa 2 rUpameM udayameM ArahA hai isake samajhanekI bar3I AvazyakatA hai| Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 ] pnycaadhyaayii| mohanIya karmake bhadamohanAnmohakamaikaM tadvidhA vastutaH pRthak / dRGmohazcAtra cAritramohazceti dvidhA smRtH||986 // artha-mUrchita karanese sAmAnya rItise mohakarma eka prakAra hai| aura vahI darzanamoha aura cAritramohakI apekSAse vAstavameM do prakAra bhI hai| bhAvArtha-anya karmoMkI apekSA mohakarmameM bahuta vizeSatA hai, anyakarma apane pratipakSI guNameM nyUnatA karate haiM use sarvathA bhI Dhaka lete haiM parantu apane pratipakSI guNako mUrchita nahIM karate haiM, jaise jJAnAvaraNa karma jJAnaguNako DhakatA hai parantu jJAnaguNako ajJAnarUpa nahIM karatA hai, isI prakAra antarAya karma vIryaguNako DhakatA hai parantu use ulTe rUpameM nahIM lAtA hai / ulTe rUpameM lAnekI vizeSatA isI mohanIya karmameM hai, mohanIya karma apane pratipakSIko sarvathA viparIta svAdu banA DAlatA hai| isIliye isakA nAma mohanIya hai arthAt mohanevAlA-mUrchita karanevAlA hai / sAmAnya rItise vaha eka hai, aura darzana mohanIya tathA cAritra mohanIya aise usake do bheda haiM / isI mohanIya karmake udayase samyagdarzana mithyAdarzanarUpa aura samyakcAritra mithyAcAritrarUpa pariNata hojAtA hai| isIke nimittase jIva ananta saMsArameM bhramaNa karatA phiratA hai| ___ darzana mohanIyake bhedaekadhA trividhA vA syAt karmamithyAtvasajJakam / krodhAdyAdyacatuSkaJca, saptaite dRSTimohanam // 987 // artha-darzana mohanIya karma bhI sAmAnya rItise mithyAtvarUpa eka prakAra hai, vizeSa rItise mithyAtva, samyamithyAtva, samyakaprakRtimithyAtva, bhedoMse tIna prakAra hai, aura anantAnubandhi krodha, mAna, mAyA, lobha cAra bheda prathama kaSAyake haiN| isa prakAra ye sAta bheda darzanamohanIyake haiN| bhAvArtha-mUlameM darzanamohanIyakA eka hI bheda hai-mithyAtva / pIche prathamopazama samyaktvake honepara usa mithyAtvake tIna Tukar3e ho jAte haiM / eka samyaktva prakRti, dUsarA-samyamithyAtvaprakRti, tIsarA mithyAtvaprakRti, ye tIna Tukar3e aise hI hote haiM jaise dhAnyako pIsanese usake tIna Tukar3e hote haiM, eka to chilakArUpa, dUsarA sUkSma kaNarUpa tIsarA madhyamakA sArabhUta aMza-migIrUpa / jisa prakAra chilakemeM puSTa karanekI zakti nahIM hai, usI prakAra samyaktvaprakRtimeM bhI samyagdarzanako ghAta karanekI pUrNa zakti nahIM hai to bhI usameM calatA, malinatA Adi doSa utpanna karanekI avazya thor3IsI zakti hai / 'samktvaprakRtike udaya honepara samyagdarzanakA ghAta nahIM hotA hai kintu usa samaya kSAyopazamika samyaktva hotA hai / jisa prakAra sUkSma dhAnyakaNameM puSTa karanekI zakti hai usI Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya subodhinI ttiikaa| prakAra samyamithyAtvaprakRtimeM bhI samyagdarzanako gha ta karanekI zakti hai, samyamithyAtva prakRtike udayameM samyagdarzanakA ghAta hokara tIsarA guNasthAna isa jIvake ho jAtA hai / jisa prakAra dhAnyakA bIcakA aMza pUrNa puSTatA utpAdaka hai usI prakAra mithyAtvaprakRti bhI pUrNatAse samyagdarzanakI ghAtaka hai| isa prakRtike udayoM jIvake pahalA guNasthAna rahatA hai| isa prakAra mithyAtva prakRti ekarUpa honepara bhI tIna bhedoMmeM ba~Ta jAtI hai isaliye darzana mohanIyake tIna bheda haiM / yadyapi anantAnubandhi kaSAya cAritra mohanIyake bhedoMmeM parigaNita hai tathApi isa kaSAyameM do zaktiyAM honese isa darzana mohanIyake bhedoMmeM bhI ginAyA gayA hai / anantAnubandhi kaSAyameM svarUpAcaraNa cAritrako ghAta karanekI bhI zakti hai aura samyagdarzanako ghAta karanekI bhI zakti hai / kyoMki anantAnubandhi kaSAyakI kisI anyatama prakRtikA udaya honepara isa jIvake samyagdarzana guNakA ghAta hokara dUsarA guNasthAna-sAsAdana hojAtA hai / isaliye isako darzana mohanIyameM bhI parigaNita kiyA gayA hai / isa prakAra Upara kahI huI sAta prakRtiyAM darzana mohanIyakI haiN|| darzanamohanIya karmakA phaladRGmohasyodayAdasya mithyAbhAvosti jnminH| sa syAdaudayiko nUnaM durvAro dRSTighAtakaH // 988 // asti prakRtirasyApi dRSTimohasya karmaNaH / zuddhaM jIvasya samyaktvaM guNaM nayati vikriyAm // 989 // artha-isa jIvake darzana mohanIya karmake udayase mithyArUpa pariNAma hotA hai / vaha mithyAbhAva hI audayika bhAva hai aura vahI samyagdarzanakA ghAta karanevAlA hai| yaha bhAva * yadyapi yaha prakRti samyagdarzanakI pUrNa ghAtaka hai tathApi isake udayameM jIvake mithyAsvarUpa pariNAma nahIM hote haiM, kintu mizrita pariNAma hote haiM, isI liye ise jAtyantara sarva ghAtI prakRti batalAyA gayA hai| sammAmicchudayeNaya jataMtara savvaghAdikajeNa / Naya samma micchaMpiya sammisso hodi pariNAmo // dahiguDabhiva vA missaM puhabhAva Neva kAriduM sakka / evaM missaya bhAvo sammAmicchotti nnaayvvo| arthAt samyamithyAtva prakRti ke udaya honepara na to samyagdarzana rUpa hI pariNAma hote haiM aura na mithyAtvarUpa hI pariNAma hote haiM kintu mile hue donoM hI rUpa pariNAma hote haiM jisa prakAra ki dahI aura gur3ake milanese khaTTe aura mIThekA mizrita svAda AtA hai yadyapi mizra prakRti vaibhAvika bhAva hai tathApi mithyAtva rUpa vaibhAvika bhAvase halakA hai| .., gomttttsaar| . Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pnycaadhyaayii| SAJAN dRSTAnta-- AlAse kaThinatAse dUra hotA hai / jIvake zuha samyagdarzana guNako viparIta svAdu kara degA isa darzana mohanIya karmakA svabhAva hai| arthAt samyagdarzana muNako mithyAdarzana rUpa karadenA' darzanaH mohanIya karmakA kArya hai / yathA madyAdipAnasya pAkAd vuddhirvimuhyati / zvetaM zaMkhAdi yadvastu pItaM pazyati vibhramAt // 990 // artha-jisa prakAra madirA pInevAle puruSakI buddhi madirAkA nazA car3hanepara bhraSTa hojAtI hai| vaha puruSa zaMkhAdi sapheda padArthoMko bhI vibhramase pIle hI dekhatA hai-samajhatA hai| hASTAnta- nathA darzanamohasya karmaNostUdayAdiha / api yAvadanAtmIyamAtmIyamanute kudRk // 991 // artha-usI prakAra darzana mohanIya karmake udayase mithyAdRSTi puruSa isa saMsArameM jo AtmAse bhinna padArtha haiM unheM bhI apane ( AtmAke ) mAnatA hai, arthAt mithyAdRSTi bhinna padArtho meM AtmIyatva buddhi karatA hai| cApi lumpati samyaktvaM dRGamohasyodayo yathA / niruNaddhayAtmano jJAnaM jnyaansyaavrnnodyH|| 992 // artha-jipta prakAra darzana mohanIya karmakA udaya samyagdarzana guNakA lopa kara detA hai, usI prakAra jJAnAvaraNa karmakA udaya bhI AtmAke jJAna guNako Dhaka detA hai| bhAvArtha-yahAMpara lumpati, kriyAke do Azaya haiM (1) darzana mohanIya karma samyaktvakA lopa karatA hai use chipA detA hai kintu usakA nAza nahIM karatA hai, kyoMki nAza kisI guNakA hotA hI nahIM hai (2) lopa karatA hai, samyaktvako sarvathA chipA detA hai arthAt use vikRta banA detA hai, usa rUpameM use nahIM rahane detA hai / parantu jJAnAvaraNa karma jJAnako rokatA hai vikRta nahIM karatA, isI liye niruNaddhi kriyA dI hai| yathA jJAnasya nirNAzo jJAnasyAvaraNodayAt / tathA darzananirNAzo darzanAvaraNodayAt // 993 // __ artha-jisa prakAra jJAnAvaraNa karmake udayase jJAnakA nAza hojAtA hai usI prakAra varzanAvaraNa karmake udayase darzanakA nAza hojAtA hai| bhAvArtha-yahAM para jJAna aura darzanake nAzase unake naSTa honekA tAtparya nahIM hai kintu una guNoMke Dhaka jAnese tAtparya hai, vAstaka dRSTi se nato kisI guNakA nAza hotA hai aura na kisI guNakA uttAda hI hotA hai kintu paryAyakI apekSAse guNoMke aMzoMne hInAdhikatA hotI rahatI hai vaha hInAdhikatA bhI Akiva tirobhAva rUpa hotI hai| vAstavameM sabhI guNa nitya haiM isI Azayako nIce prakaTa karate haiN| Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -nAmAvononvvvvvvvNARY. adhyaay| subodhiniittiikaa| 265 yathA dhArAdharAkAraiH gunntthitsthaaNshumaalinH| . . nAvirbhAvaH prakAzasya ityAdezAta svatopi vA // 994 // artha-yadyapi dravyadRSTi se sUryakA prakAza dA sUryake sAtha hai usakA kabhI abhAva nahIM ho saktA hai tathApi meghoMse AcchAdita honepara sUryakA prakAza chipa avazya jAtA hai| bhAvArtha-usI prakAra jJAnAdi guNa sadA AtmAka sAtha haiM athavA AtmasvarUpa haiM unakA kabhI nAza nahIM ho sakA hai tathApi jJAnAvaraNAdi karmoke nimittase ve Dhaka avazya jAte haiN| ajJAna audAyaka nahIM haiyatpunajJAnamajJAnamasti rUDhivazAdiha / . tannaudayikamastyasti kSAyopazamikaM kila // 995 // artha-jo jJAna hI rUDhivaza ajJAna kahA jAtA hai vaha audayika nahIM hai kintu nizcayase kSAyopazamika hai| bhAvArtha-yahAMpara ajJAnase tAtparya mandajJAnase hai| prAyaH mandajJAnIko ajJAnI athavA manda jJAnako ajJAna kaha diyA jAtA hai, vaha ajJAna audayika bhAva nahIM hai kintu kSAyopazamika bhAva hai tathA mithyAdRSTikA jJAna bhI ajJAna kahalAtA hai vaha bhI kSAyopazamika hI hai| kyoMki jJAnAvaraNa karmake kSayopazamase hotA hai| jo ajJAnabhAva audayika bhAvoMmeM ginAyA gayA hai vaha karmake udayakI apekSAse hai / athAsti kevalajJAnaM yattadAvaraNAvRtam / svApUrvArthAn paricchetuM nAlaM mUrchitajantuvat // 996 // artha-jJAnAvaraNa kaumeM eka kevala jJAnAvaraNa karma bhI hai, vaha kevalajJAnAvaraNa karma AtmAke svAbhAvika kevalajJAna guNa ko Dhaka letA hai| AvaraNase Dhaka jAnepara vaha jJAna mUrchita puruSakI taraha apane svarUpa aura anizcita padArthoMko jAnaneke liye samartha nahIM rahatA hai| athavAyahA syAdavadhijJAnaM jJAnaM vA svAntaparyayam / nArthakriyAsamartha syAttattadAvaraNAvRtam // 997 // artha-athavA avadhijJAna vA manaHparyayajJAna ye bhI apane 2 Avarakase jaba AvRta hote haiM arthAt Dhake jAte haiM taba akriyA karanemeM arthAt padArthoMke jAnane meM samartha nahIM rahate haiN| .. matijJAna zrutajJAnaM tattadAvaraNAvRtam / .... yadyAvatodayAMzena sthitaM tAvadapanhutam // 998 // Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 paMcAdhyAyI | dUsarA artha - isI prakAra matijJAna aura zrutajJAna bhI apane 2 AvaraNase AcchAdita hote haiM, aura unake Avaraka karmakA jitane aMzoMmeM udaya rahatA hai utane hI aMzoM meM jJAna bhI tirobhUla ( DhakA huA ) rahatA hai / kSAyika bhAva yatpunaH kevalajJAnaM vyaktaM sarvArthabhAsakam / sa eva kSAyiko bhAvaH kRtsnasvAvaraNakSayAt // 999 // artha- jo kevalajJAna hai yaha prakaTarItise sampUrNa padArthoMkA prakAzaka hai vaha apane sampUrNa AvaraNoM ke kSaya honese hotA hai isaliye vahI kSAyika bhAva hai / kamauke bheda prabheda - karmANyaSTau prasiddhAni mUlamAtratayA pRthaka aSTacatvAriMzacchataM karmANyuttarasaMjJayA // 1000 // artha -- karmoM ke mUla bheda ATha prasiddha haiM aura unake uttara bheda ekasau ar3atAlIsa haiM / bhAvArtha - jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarA ye ATha mUla bheda karmoke prasiddha haiM / uttara bheda 148 isa prakAra haiM-jJAnAvaraNa ke 5 bheda, darzanAvaraNake 9 bheda, vedanIyake 2 bheda, mohanIya 28 bheda, Ayuke 4 bheda, nAmake 93 bheda, gotrake 2 bheda, aura antarAyake 5 bheda | uttarottarabhedaizca lokasaMkhyAtamAtrakam // zaktito'nantasaMjJaM ca sarvakarmakadambakam / / 1001 // artha-ye hI karma uttarottara bhedoMse asaMkhyAta loka pramANa haiM, aura sarva karma samUha zaktikI apekSA se ananta bhI haiM / ghAtiyA karma tatra ghAtIni catvAri karmANyanvarthasaMjJayA / ghAtakatvAdguNAnAM hi jIvasyaiveti vAksmRtiH // 1002 // artha- -- una mUla karmoM meM cAra ghAtiyA karma haiM, aura ghAtiyA saMjJA unake liye arthAnukUla hI hai, kyoMki jIvake guNoM kA ve karma ghAta karanevAle haiM aisA siddhAnta hai / aghAtiyA karma tataH zeSacatuSkaM syAt karmAghAti vivakSayA / guNAnAM ghAtakA bhAvazakterapyAtmazaktimat // 1003 // artha - ghAtiyA karmoM se bace hue bAkIke cAra karma aghAtiyA kahalAte haiM / ye karma 1 # Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya subodhinI TIkA / / 167 guNoMke ghAta kasnekI zakti nahIM rakhate haiM to bhI vivakSAvaza* apanI karmatva, zakti rakhate hI haiM / bhAvArtha - jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya, antarAya ye cAra karma ghAtiyA haiM, aura vedanIya, Ayu, nAma, gotra ye cAra aghAtiyA haiM / ghAtiyA karma to sAkSAt AtmAke guNoM kA ghAta karate hI haiM paraMtu aghAtiyA karma AtmAke guNoM kA ghAta nahIM karate haiM, kintu ghAtiyA karmoM ke sahAyaka avazya haiM / tathA arahanta bhagavAnako vinA aghAtiyA karmoM ke naSTa hue muktikA lAbha nahIM ho pAtA, isaliye aghAtiyA karma karmatva, zakti avazya rakhate haiM / jJAnAvaraNa- evamarthavazAnnUnaM santyane ke guNAzcitaH / gatyantarAtsyAtkarmatvaM cetanAvaraNaM kila // 1004 // artha -- isa prakAra prayojanavaza AtmA ke aneka guNa kalpanA kiye jA sakate haiM arthAt yadi kamoM ke mUla bheda ATha hI rakkhe jAyeM to AtmAmeM ATha kamase AcchAditeM samyaktva jJAna darzana vIrya sUkSma avagAhana agurulaghu avyAvAdha ye ATha guNa kalpanA kiye jAte haiM / yadi karmoM ke ekasau ar3atAlIsa yA usase bhI adhika bhedoMkI apekSA kI jAya to kama bhedAnusAra AtmA ke adhika guNa kalpanA kiye jAte haiM jaise ki jJAnAvaraNa ke pAMca bheda honese jJAnake bhI mavijJAna zrutajJAna Adi pAMca bheda mAna liye jAte haiM isI prakAra AtmaguNoMkI honAdhika kalpanAse kamoM meM bhI hInAdhikatA mAnI jAtI hai / jaise yadi cetanA guNa jJAna darzana ina do bhedoMkI pRthak pRthak kalpanA na karake kevala cetanA guNakI hI * apekSA kI jAya to usa guNakA pratipakSI karma bhI cetanAvaraNa eka hI mAnA jAyagA aura phira jJAnAvaraNa darzanAvaraNako alaga alaga mAnane kI AvazyakatA na hogI / darzanAvaraNa darzanAvaraNepyeSa kramo jJeyosti karmaNi / AvRteravizeSAdvA cidguNasyAnatikramAt / / 1005 / / artha -- yahI krama darzanAvaraNa karmameM bhI jAnanA cAhiye jisa prakAra cetanA AtmAkA guNa hai aura usako AvaraNa karanevAlA karma cetanAvaraNa kahalAtA hai usI prakAra darzana bhI AtmAkA guNa hai aura usako AvaraNa karanevAlA karma bhI darzanAvaraNa kahalAtA hai / darzana mohanIya--- evaM ca sati samyaktve guNe jIvasya sarvataH saMmohayati yatkarma dRGmohAkhyaM taducyate // 1006 // * aghAtiyA karma yadyapi anujIvI guNoMkA ghAta nahIM karate haiM fat avazya ghAta karate haiM, yahI vivakSAkA Azaya vidita hotA hai / tathApi pratijIvI gu Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcAdhyAyI '' artha-jJAna, darzanake samAna AtmAkA samyagdarzana guNa bhI hai, aura usa samya. gdarzanaM guNako mUrchita karanevAlA karma bhI darzanamohanIya kahalAtA hai| darzanamohanIya karma antarbhAvI nahIM hainaitatkarmApi tattulyamantarbhAvIti na kacit / tavayAvaraNAdetadasti jAtyantaraM ytH||1007|| artha-jJAnAvaraNa, darzanAvaraNake samAna yaha karma bhI kahIMpara antarbhUta nahIM ho saktA hai kyoMki jJAnAvaraNa, darzanAvaraNase yaha sarvathA judA hai isaliye tIsarA hI karma hase mAnanA caahiye| sArAMzatataH siddhaM yathA jJAnaM jIvasyaiko guNaH svtH| samyaktvaM ca tathA nAma jIvasyaiko guNaH svtH||1008 // artha-isaliye yaha bAta siddha ho cukI ki jisa prakAra jIvakA eka svataHsiddha jJAna guNa hai usI prakAra jIvakA svataHsiddha eka samyagdarzana bhI guNa hai / - ataerapRthaguddeza evAsya pRthak lakSyaM ca lakSaNam / pRthagdRGmohakarma syAdantarbhAvaH kuto nayAt // 1009 // artha-samyagdarzanakA bhinna svarUpa hai, bhinna hI lakSya hai, minna hI lakSaNa hai, aura bhinna hI darzanamohanIya karma hai phira kisa nayase isa karmakA kahIM para antarbhAva ( garbhitapanA) ho saktA hai ? arthAt kahIM para nahIM ho sakatA / cAritra mohanIyaevaM jIvasya cAritraM guNostyekaH pramANasAt / tanmohayati yatkarma tatsyAcAritramohanam // 1010 // artha-isI prakAra jIvakA eka pramANasiddha guNa cAritra bhI hai, usa cAritra guNako jo karma mUrchita karatA hai usIko cAritramohanIya kahate haiM / antarAya-~. asti jIvasya vIryAkhyo guNosyekastadAdivat tadantarayatIhedamantarAyaM hi karma tat // 1011 // / artha-pahale guNoMke samAna jIvakA eka vIrya nAmaka bhI guNa hai, usa vIrya guNameM jo antara DAlatA hai use hI antarAya karma kahate haiM / bhAvArtha-AtmAkI vIrya zaktiko rokanetAlA antarAya karma hai| Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / subodhinI TIkA [ 269 sArAMzaetAvadatra tAtparya yathA jJAnaM gunnshcitH| tathA'nantA guNA jJeyA yuktisvAnubhavAgamAt // 1012 // - artha yahAMpara itanA hI tAtparya hai ki jisa prakAra AtmAkA jJAna guNa hai usI prakAra ananta guNa haiM / ye sabhI guNa yukti, svAnubhava aura Agamase siddha haiN| bhAvAryayahAMpara anyAnya anantaguNoMkI siddhi meM jJAna guNakA dRSTAnta diyA gayA hai, isakA tAtparya yaha hai ki AtmAke anantaguNoMmeM eka jJAna guNa hI aisA hai jo ki spaSTatAse pratIta hotA hai, anyAnya guNoMkA vivecana bhI isI jJAna guNake dvArA kiyA jAtA hai| sabhI guNa nirvikalpaka haiM, eka jJAna guNa hI savikalpaka hai / isIliye pahale kahA jA cukA hai ki "jJAnAdvinA guNAH sarve proktAH sllkssnnaangkitaaH|saamaanyaadvaa vizeSAdvA satyaM nAkAramAtrakAH / tato vaktamazakyatvAnnirvikalpasya vastunaH / tadullakhaM samAlekhya jJAnadvArA nirUpyate" arthAt jJAnake vinA sabhI guNa sattAmAtra haiM, cAhe sAmAnya guNa ho cAhe vizeSa guNa ho sabhI nirvikalpaka haiM, nirvikalpaka vastu kahI nahIM jA saktI hai isaliye jJAnake dvArA usakA nirUpaNa kiyA jAtA hai| isa kathanase yaha bAta bhalIbhAMti siddha ho jAtI hai ki saba guNoMse jJAna guNameM vizeSatA hai aura yaha bAta haraekake anubhavameM bhI AjAtI hai ki jJAna guNa hI pradhAna hai isIliye jJAnako dRSTAnta banAkara itara guNoM kA ullekha kiyA gayA hai| ___eka guNa dUsare guNameM antarbhUta nahIM haina guNaH kopi kasyApi guNasthAntarbhavaH kacit / nAdhAropi ca nAdheyo hetu pIha hetumAn // 1013 // artha-koI bhI guNa kabhI kisI dUsare guNameM antarbhUta nahIM ho saktA hai arthAta dUsare guNameM mila nahIM jAtA hai, aura na eka guNa dUsare guNakA AdhAra hI hai aura na Adheya hI hai, na hetu hI hai aura na hetumAn (sAdhya) hI hai| kintu savApi svAtmIyaH svAtmIyaH shktiyogtH| nAnArUpA hyanekepi satA sammilitA mithaH // 1.14 // artha-kintu sabhI guNa apanI apanI bhinna 2 zaktike dhAraNa karanese bhinna bhinna aneka haiM, aura ve saba paraspara padArthake sAtha tAdAtmya rUpase mile hue haiN| bhAvArtha-ina donoM ilokoMmeM guNoMkI bhinna 2 batalAte hue bhI padArthake sAtha unakA sammelana batAyA gayA hai, isakA tAtparya yaha hai ki vAstavameM padArtha aura guNa bhinna 2 vastu nahIM hai, jo Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 ] paJcAdhyAyI / dUsarA padArtha hai so hI guNa haiM aura jo guNa haiM so hI padArtha haiM arthAt guNoMkA samUha hI padArtha hai aura eka padArtha meM rahanevAla anantaguNoM kI eka hI sattA hai isaliye sabhI guNa parasparameM abhinna haiM, aura abhinnatA ke kAraNa hI eka guNake harnese sabhI anantaguNakA grahaNa ho jAtA hai. jIvako jJAnI kahane se sampUrNa jIvakA hI grahaNa hotA hai, parantu eka2 * guNakA bhinna 2 kArya hai, bhinna kArya honese una guNoMke bhinna lakSaNa kiye jAte haiM, isa prakAra bhinna lakSaNoM vAlI bhinna ra ananta zaktiyAM jalameM jalakallolakI taraha kabhI udita kabhI yeog anudita hotI rahatI haiM / sArAMza yaha hai ki dravyase bhinna guNoMkI vivakSA karanese (bheda vivakSA karane se ) sabhI guNa bhinna haiM, unameM paraspara AdhAra - Adheya bhAva, hetu hetumadbhAva Adi kucha bhI usa samaya nahIM hai tathA abheda vivakSA karanese ve sabhI guNa abhinna haiM / jo eka guNakA AdhAra hai vahI itara saba guNoM kA AdhAra hai, jo eka guNakI sattA hai vahI itara saba guNoMkI sattA hai, jo eka guNakA kAla hai vahI saba guNoMkA kAla hai Adi sabhI bAteM sabakI eka hI haiM / isI bAtako 'dravyAzrayA nirguNA guNA: ' yaha sUtra prakaTa karatA hai / arthAt jo dravyake Azrayase raheM aura nirguNa hoM unheM guNa kahate haiM, yahAMpara AcAryane donoM bAtoMko batalA diyA hai, 'dravyAzrayA' kahanese to guNa aura dravyameM abheda batalAyA hai, + jisa samaya kisI eka guNakA vivecana kiyA jAtA hai to usa samaya bAkIkA guNa samudAya ( dravya ) usakA Azraya par3a jAtA hai, isI prakAra cAlinI nyAyase sabhI guNa sabhI guNoM ke AdhArabhUta ho jAte haiM kyoMki guNa samudAyako chor3akara aura koI dravya padArtha nahIM hai aura nirguNA kahanese guNoM meM paraspara bheda batalAyA hai / eka guNakI vivakSAse vahI usakA AdhAra hai vahI usakA Adheya hai / eka guNa dUsare guNa meM nahIM rahatA hai isaliye guNa paraspara meM kathaJcit bhinna haiM aura kathaJcit abhinna bhI haiM / lakSaNa bhedAdikI apekSAse bhinna haiM, tAdAtmya sambandhakI apekSA abhinna haiM haraeka padArthakI siddhi anekAnta ke adhIna hai, apekSA para dRSTi na rakhanese sabhI kathana avyavasthita pratIta hotA hai / isI bAta ko pUrvArddha meM spaSTa kiyA gayA hai " tannayato'nekAnto balavAniha khalu na sarvathaikAntaH / sarvaM syAdaviruddhaM tatpUrvaM tadvinA viruddhaM syAt " arthAt anekAnta hI balavAn hai sarvathA ekAnta ThIka nahIM hai, anekAnta pUrvaka sabhI kathana aviruddha ho jAtA hai aura usake vinA sabhI viruddha ho jAtA hai / guNAnAM cApyanantatve vAgvyavahAragauravAt / guNAH kecit samuddiSTAH prabhiddhAH pUrvasUribhi / / 1015 // + 'dravyAzrayAH ' kA yaha bhI Azaya hai ki dravyake Azrayase guNa anAdi anantakAla rahate haiN| Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / subodhinI TIkA / [ 271 - artha guNa ananta haiM, mava kahe nahIM jA sakte haiM / unameM se kucha adhika bhI sadriH kahe jAyaM to bhI vacana gaurava hotA hai isaliye pUrvAcAryoMne unameM se prasiddha kucha guNoMkA nirUpaNa kiyA hai| yatpunaH kacit kasyApi siimaajnyaanmnekdhaa| manaHparyayajJAnaM vA tadartha bhAvayet samam // 1016 // tattadAbaraNasyocaiH kssaayopshmiktvtH|| syAdyathAlakSitAdbhAvAtsyAdatrApyaparA gtiH||1017|| artha-jo kahIM kisIke avadhijJAna hotA hai vaha bhI aneka prakAra hai, isI prakAra manaHparyaya jJAna bhI aneka prakAra hai, ina donoM ko samAna hI samajhanA cAhiye / donoMhI apane 2 AvaraNa karmakA kSayopazama honese hote haiM aura kabhI 2 yathAyogya bhAvAke anusAra unakI dUsarI bhI gati hotI hai| bhAvArtha-abadhijhAnAvaraNI karmake kSayopazamase avadhijJAna hotA hai, parantu deva aura nArakiyoMke bhava pratyaya bhI avadhijJAna hotA hai bhavapratyayase honevAlA avadhijJAna tIrthaMkarake mI hotA hai, apavAda niyamase tIrthakarakA grahaNa hotA hai / yadyapi bhavapratyaya avadhimeM bhI kSayopazama hI antaraMga kAraNa hai tathApi bAhya kAraNakI pradhAnatAse bhava pratyayako hI mukhya kAraNa kahA gayA hai / deva nAraka aura tIrthakara paryAyameM niyamase avadhijJAnAvaraNa karmakA kSayopazama ho jAtA hai, isaliye bhavakI pradhAnatAse bhavapratyaya aura kSayopazama nimittaka aise avadhijJAnake do bheda kiye haiN| aura bhI aneka bheda haiM / avadhijJAna bhavase bhavAntara aura kSetrase kSetrAntara jAtA hai use anugAmI kahate haiM, koI nahIM jAtA hai use ananugAmI kahate haiM, koI avadhijJAna vizuddha pariNAmoMkI vRddhise bar3hatA hai aura bAla sUryake samAna bar3hatA hI cA jAtA hai use vardhamAna kahate haiM, koI saMkleza pariNAmoM ke nimittase ghaTatA hI calA jAtA hai use hIyamAna kahate haiM, koI samAna pariNAmoMse jyoMkA tyoM banA rahatA hai use avasthita kahate haiM, aura koI avadhijJAna kabhI vizuddha pariNAmoMse bar3hatA hai, kabhI saMkeza pariNAmoMse ghaTatA bhI hai use anavasthita kahate haiN| karmoM ke kSayopazamake bhedase avadhijJAna ke bhI aneka bheda ho jAte haiM, jaise dezAvadhi, paramAvadhi, savidhi, / dezAvadhike bhI aneka bheda haiM, isI prakAra paramAvadhi aura sarvAvadhike bhI aneka bheda haiN| itanA vizeSa hai ki paramAvadhi aura sarvAvaSi ye do jJAna carama zarIrI viratake hI hote haiN| chaThe guNasthAnase nIce nahIM hote haiN| sarvAvadhijJAna kSetrakI apekSA tInoM lokoMko viSaya karatA hai, dravyakI apekSA eka pudgala paramANu taka viSaya karatA hai * isa prakAra avavijJAnakA bahuta bar3A * yaha kathana gommaTasArako apekSAse hai / Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 ] paJcAdhyAyI / dUsarA 1 vistAra hai / kabhI mithyAtvodaya ke sAtha honese ku- avadhijJAna ( vibhaMgajJAna ) bhI ho jAtA hai yaha bhI "aparAgati" kA Azaya hai / avadhijJAnake samAna mana paryaya jJAnake bhI aneka bheda haiM / itanA vizeSa hai ki cAhe RjumatI mana paryaya jJAna ho, cAhe vipulamatI ho, chaThe guNasthAnase nIce hotA hI nahIM hai vipulamatI manaHparyaya to ekavAra hokara chUTatA bhI nahIM hai, vaha carama zarIrIke hotA huA bhI apratipAtI hai arthAt phira giratA nahIM, niyamase bArahaveM guNasthAna taka jAtA hai / hAM RjumatIvAlA gira bhI jAtA hai| bahuta se manuSya aisI zaMkA karate haiM ki RjumatI mana:paryaya jJAna IhAmatijJAna pUrvaka hotA hai aura IhAmatijJAna iMdriyajanya jJAna hai isaliye yaha bhI indriyajanya huA / aisI zaMkA karanevAloM ko yaha jAna lenA cAhiye ki IhA matijJAna vahAM para kevala bAhyameM ApekSika hai, vAstavameM RjumatI manaHparyaya to manameM ThaharI huI bAtakA sAkSAtkAra karatA hai, indriyajanya jJAna padArthakA pratyakSa nahIM karAtA hai / mana:paryaya jJAnameM to padArthakA Atma pratyakSa ho jAtA hai isaliye ukta zaMkA nirmUla hai / mana:paryaya jJAna kSetrakI apekSA DhAI dvIpa taka hI jAna saktA hai Age nahIM / dravyakI apekSA avadhijJAnake viSayabhUta padArthake anantaveM bhAga jAna saktA hai / mana:paryayaM jJAnAvaraNa karmake bhedoM kI apekSAse mana:paryaya jJAnake bhI aneka bheda ho jAte haiM, parantu avadhijJAna kI taraha isameM vidhyApana nahIM AtA hai / 1 matijJAnaM zrutajJAnametanmAtraM sadAtanam / syAdvA taratamairbhAvairyathA hetUpalabdhisAt // 1018 // artha -- matijJAna aura zrunajJAna ye donoM to isa jIvake saMsArAvasthAmeM sadA hI rahate haiM, itanA vizeSa hai ki jaisA nimitta kAraNa mila jAtA hai vaise hI ina jJAnoM meM bhI, taratama 'bhAva hotA rahatA hai / jJAnaM yathAvadarthAnAmasti grAhakazaktimat / kSAyopazamikaM tAvadasti naudayikaM bhavet // 1019 // artha - padArthoM ke grahaNa karanekI zakti rakhanevAlA jitanA bhI jJAna hai vaha saba kSAyopazamika jJAna hai, audayika nahIM hai / su-avadhi aura ku-avadhi-- asti dveSAvadhijJAnaM hetoH kutazcidantarAt / jJAnaM syAtsamyagavadhirajJAnaM kutsito'vadhiH // 1020 // artha - kisI kAraNavaza avadhijJAnake do bheda ho jAte haiM / samyak avadhiko jJAna kahate haiM tathA mithyA-avadhiko ajJAna kahate haiM / bhAvArtha - jJAnase tAtparya samyagjJAnakA Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * adhyaay| - ~~~ - AAAAAAAAAP subodhinI ttiikaa| hai / jo jJAna mithyAdarzanake udayake sAtha hotA hai use hI mithyA avadhi kahate haiN| sambapradarzanake sAtha honevAle avAdhajJAnako samyak avadhi kahate haiN| prAyaH avadhijJAna kahanese samyak avadhikA hI grahaNa kiyA jAtA hai / mithyA avadhiko vibhaGgajJAna, zabdase uccA. raNa kiyA jAtA hai| gati zruta bhI do prakAra haiasti dedhA matijJAnaM zrutajJAnaM ca syAdadvidhA / . sampaGa mithyAvizeSAbhyAM jJAnamajJAnamityapi // 1021 // artha-matijJAna bhI do prakAra hai aura zrutajJAna bhI do prakAra hai, eka jJAna eka ajJAna / samyagjJAnako jJAna kahate haiM, aura mithyAjJAnako ajJAna kahate haiN|... triSu jJAneSu caiteSu yatsyAdajJAnamarthataH / * .... . kSAyopazamikaM tatsthAnasyAdaudayikaM kacit // 1022 // artha-ina tInoM jJAnoMmeM arthAt kumati, kuzruta, kuavadhimeM jo ajJAna hai vaha vAstavameM kSAyopazamika jJAna hai vaha ajJAna kahIM audayika nahIM hai / bhAvArtha-mithyAjJAna bhI apane apane AvaraNoMke kSayopazamase hI hote haiM isaliye ve bhI kSAyopazamika bhAva haiM, ve mithyAdarzanake udayake sAtha hote haiM isIliye mithyAjJAna kahalAte haiN| mithyAtvake udayase usake avinAbhAvI jJAna mI padArthako viparIta rUpase hI jAnate haiN| parantu jAnanA kSAyopazamika jJAna hai| audAyaka jJAnaasti yatpunarajJAnararthAdaudayikaM smRtam / tadasti zUnyatArUpaM yathA nizcetanaM vapuH // 1023 // artha-jo ajJAnabhAva audayika bhAvoMmeM kahA gayA hai vaha zUnyatArUra hai, jaise ki cetanake nikala jAnepara zarIra raha jAtA hai| bhAvArtha jIvake ikkIsa audAyika bhAvoM meM ajJAna bhI hai| vaha ajJAnabhAva jIvakI audayika avasthA hai| jaba taka isa AtmAmeM sarva padArthoMkA jJAna nahIM hotA hai arthAt jabataka kevalajJAnakI utpatti nahIM hotI hai taba taka usake ajJAnamAva rahatA hai / yaha bhAva jJAnAvaraNa karmake udayase hotA hai / padArtha viSayaka ajJAna honA hI usakA svarUpa hai / arthAt nitane aMzoMmeM jJAnAvaraNa karmakA udaya rahatA hai utane hI aMzoMmeM ajJAna bhAva rahatA hai, jaise avadhijJAnAvaraNa, manaHpayeMya jJAnAvaraNa aura kevalajJAnAvaraNa kokA Anakala yahA~para saba jIvoMke udaya ho rahA hai isaliye ne sarva anAna bhAva sahita haiM / vaha ajJAna kSAyopazamika nahIM hai, yadi vaha sAyopazAmika * saMzodhita pustakameM 'yadazAnatvamarthataH ' aisA pATha hai / kyoMki ajJAnoM meM azAnavadharma rahatA hai| Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vvvv.inwww 274 pshcaadhyaayaa| - hoto audayika bhAvoM meM nahIM ginAyA jAtA, isakA kAraNa bhI yahI hai ki kSAyopazamika jA bhI bhAtyAkA muNa hai, jitane aMzoMmeM bhI jJAna prakaTa homAtA hai yaha AtmAkA guNa hI hai aura jo AtmAkA guNa hai vaha audayikamAva ho nahIM sakatA, kyoMki udaya to kokA hI hotA hai, kahIM AtmAke guNoMkA udaya nahIM hotA hai| i-liye kamauke udayase honevAlI AtmAkI ajJAna avasthAko hI ajJAnabhAna kahate haiM vahI ajJAna audayika hai| jo bhAva jJAnAvaraNa karmake kSayopazamase hotA hai vaha kSAyopazamika bhAva hai / isaliye hI kumati, kuzruta aura kuavadhiko kSAyopazamika bhAvoM meM zAmila kiyA gayA hai / sArAMzaetAvatAsti yo bhAvo dRGmohasyodayAdapi / pAkAcAritramohasya sarvopyodayikaH sa hi // 1024 // artha-isa kathanase yaha bAta bhI siddha huI ki jo bhAva darzana mohanIyake udayase hotA hai aura jo bhAva cAritra mohanIyake udayase hotA hai vaha sabhI audayika hai| tathA--- nyAyAdapyevamanyeSAM mohAdidhAtikarmaNAm / yAvA~statrodayAjjAto bhAvostyaudAyako khilaH // 1025 // , ___ artha---isI prakAra aura bhI mohako Adi lekara jitane ghAtiyA karma haiM una sabake udayase jo AtmAkA bhAva hotA hai vaha saba bhI nyAyAnumAra audAyika bhAva hai| vizeSatatrApyasti viveko'yaM zreyAnatrodito ythaa| vaikRto mohajo bhAvaH zeSaH sarvopi laukikaH // 1026 // artha-Upara kahe hue kathanameM itanA samajha lenA aura acchA hai ki ghAtiyA koMmeM mohanIya karmake udayase jo bhAva hotA hai vahI vaikRta (vaibhAvika) bhAva hai| bAkI sabhI kauke udaya se jo bhAva hotA hai vaha laukika hai| bhAvArtha-vAstavameM jo bhAva mohanIya karmake udayase hotA hai vahI vikArI hai / vahI bhAva AtmAkI azuddhatAkA kAraNa hai, usIse sampUrNa kokA bandha hotA hai aura usIke nimittase yaha AtmA azuddha rUpa dhAraNa karatA huA ananta saMsArameM bhramaNa karatA rahatA hai, ba kIke karma apane pratipakSI guNako Dhakate mAtra haiN| na to ve karmabandha nahI karane meM samartha haiM aura na usa nAtikI azuddhatA hI ka te haiN| ... sa yaga'nAdisantAnAt krmnno'cchinndhaaryaa| cAritrasya dazazca syAnmohasyAstyudayAcitaH // 1027 // . PAN Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anyAya / subodhiniittiikaa| AAAA :: artha-vaha vikRta-moharUpa bhAva darzanamohanIya tathA cAritra mohanIya karmake udayase hotA hai| ina donoM kA~kA udaya barAbara anAdi santati rUpase saMsArI jIvoMke ho rahA hai| inhI donoM karmoMke udayase AtmAkI jo vikArAvasthA ho rahI hai use hI moharUpa audayika bhAva kahate haiN| * tatrollekho yathAsUtraM dRGmohasyodaye sati / tasvasthA'pratipattivoM mithyApattiH zarIriNAm // 1028 // artha-sUtrAnusAra usa darzanamohanIyake viSayameM aisA ullekha (kathana ) hai ki darzanamohanIya karmake udaya honepara jIvoMko tattvakI pratIti (zraddhAna) nahIM hotI hai athavA mithyA pratIti hotI hai| bhAvArtha-darzanamohanIya karmake udaya honepara isa jIvakI viparIta hI buddhi ho jAtI hai / use upadeza bhI diyA jAya to bhI TIka2 padArtho ko vaha grahaNa nahIM kastA hai, yadi kare bhI to ulTe rUpase hI grahaNa karatA hai| mithyAttrakA aisA hI mAhAtmya hai* isokA khulAsA--- arthAdAtmapradezeSu kAlavyaM viparyayAt / tatsyAtpariNatimAtraM mithyAjAtyanalikamAt // 1029 / / artha-arthAt samyagdarzanakI viparIta avasthA ho jAnase AtmAke pradezoMmeM kaluSatA A jAtI hai aura vaha kalupatA AtmA kA mithyAtvarUpa pariNAma vizeSa hai| tatra sAmAnyamAtratvAdasti vktumshkytaa| tatastallakSaNaM vacmi saMkSepAdayuddhipUrvakam // 1030 // artha-vaha mithyAtvarUpa pariNAma sAmAnya svarUpavAlA hai isaliye usake viSayameM kahA nahIM jaasktaa| ataeva buddhipUrvaka usakA lakSaNa saMkSepase kahate haiM / bhAvArtha-ekendriyAdi jIvoMke jo mithyAtvakA udaya ho rahA hai vaha abuddhipUrvaka hai-sAmAnya hai isaliye vicana meM nahIM A sakatA hai|atH usakA buddhipUrvaka lakSaNa saMkSepase kahA jAtA hai| abuddhipUrvaka mithyAtvakI siddhinirvizeSAtmake tatra na syaaddetorsiddhtaa| svasaMvedanasihatvAdyuktisvAnubhavAgamaiH // 1031 // artha-sAmAnya arthAt abuddhipUrvaka mithyAtvakI kisI hetuse asiddhi nahIM ho sakatI hai| kyoMki abuddhipUrvaka mithyAtva svasaMvedana jJAnase bhalI bhAMti siddha hai| tathA yukti, apane * micchAhahI jIvo uvaha pavayaNaM Na saddahadi / sahahAda asambhAvaM upAra vA aNuvaraI / gomsaar| Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100:11 paJcAdhyAyIM / 'dUsarA anubhava aura Agamase bhI siddha hai| bhAvArtha- hara eka saMsArI jIvake mithyAtvakA udaya ho rahA hai yaha bAta Agamase to siddha hai hI, kiMtu yukti aura apane anubhava se bhI siddha hai / " isI bAta ko nIce lokase spaSTa karate haiM sarvasaMsArijIvAnAM mithyAbhAvo nirantaram / syAdvizeSopayogIha keSAJcit saMjJinAM manaH // 1032 // artha- sampUrNa saMsArI jIvoMke nirantara mithyAbhAva horahA hai, parantu kinhIM saMjJI jIvoMkA mana usa mithyAbhAvakI ora vizeSa upayogavAlA ho rahA hai / bhAvArtha - yadyapi sAmAnya rIti se asaMjJI jIvoM taka to sabhIke mithyAtva karmakA udaya horahA hai, saMjJiyoM meM bhI bahu bhAga jIva mithyAtvase grasita ho rahe haiM, ve sabhI usa mithyAtvake udayase usI prakAra mUrcchita horahe haiM jisa prakAra ki gAr3ha rItise madirA pInevAlA mUrchita hojAtA hai| jisa prakAra madyapAyI puruSako kucha khabara nahIM rahatI hai usI prakAra una jIvoM ko bhI kucha khabara nahIM hai, kama phalako bhogate jAte haiM aura navIna karmokA bandha bhI karate jAte haiM / ananta kAlataka unakI aisI hI avasthA rahatI hai| ve apane samIcIna guNa puJjako khocuke haiM, nipaTa ajJAnI bhI bana cuke haiM, parantu unakI yaha avasthA ajJAnabhAroM meM hI lipta rahatI hai asaMjJI jIva karmabandha karane meM tathA usakA phala bhogane meM buddhipUrvaka upayukta nahIM hosakate haiM / buddhipUrvaka upayoga lagAne meM saMjJI jIva hI samartha haiM isaliye kitane hI saMjJI jIva apane upayogako usa mithyAbhAvakI ora vizeSatAse lagAte haiM, arthAt ve mithyA sevanameM jAna bUjha kara apanI pravRtti karate haiM / tathA dUsare jIvoM ko bhI usameM lagAte haiM aise hI jIva buddhipUrvaka mithyAtva sevI kahe jAte haiM / athavA teSAM vA saMjJinAM nUnamastyanavasthitaM manaH / kadAcit sopayogi syAnmithyAbhAvArthabhUmiSu // 1033 // artha - athavA una saMjJI jIvoMkA mana caJcala rahatA hai isaliye mithyAbhAva pUrvaka padArthoM meM kamI 2 upayukta hotA hai / bhAvArtha- koI saMjJI jIva mithyAtva pravRtti meM sadA lage rahate haiM aura koI kabhI 2 lagate haiM / sArAMza tato nyAyAgato jantormithyAbhAvo nisargataH / mohasyodayAdeva varttate vA pravAhavat // 1034 // 'artha - isaliye yaha bAta nyAyasaMgata hai ki isa jIvake darzanamohanIya karma ke udayase hI svayaM mithyAbhAva ho rahA hai, aura usakA pravAha anAdikAla se anantakAla taka calA jAtA hai| Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ subodhinI TIkA / mithyAtvakA kArya -- kArya tadudayasyoccaiH pratyakSAtsiddhameva yat // svarUpAnupalabdhiH syAdanyathA kathamAtmanaH // 1035 // adhyAya | [GG artha-darzanamohanIya karmake udayakA kArya pratyakSase hI siddha hai ki AtmA ke svarUpa kI prApti nahIM hone pAtI / yadi darzanamohanIya karmakA udaya na hotA to avazya hI AtmAke nija svarUpakI upalabdhi ho jAtI / isaliye AtmAke svarUpako naSTa karanA hI darzanamohanIya karmakA kArya hai / svarUpAnupalabdhikA phala svarUpAnupalabdhau tu bandhaH syAtkarmaNo mahAn / atraivaM zaktimAtraM tu veditavyaM sudRSTibhiH // 1036 // artha - AtmAke svarUpakI anupalavdhi honese karmoM kA tIbra bandha hotA hai| isa prakAra samyagdRSTiyoMko jAna lenA cAhiye ki darzanamohanIya karmameM aisI zakti hai / prasiddhairapi bhAsvadbhiralaM dRSTAntakoTibhiH atretthamevamevaM syAdaladhyA vastuzaktayaH // 1037 // artha - prasiddha tathA jvalanta ( puSTa ) aise karoMr3o dRSTAnta bhI yadi diye jAMya to bhI yaha bAta siddha hogI ki mohanIya karmameM isI prakArakI zakti hai, jisa vastumeM jo zakti haiN| vaha anivArya hai / mohanIya karmameM AtmAke svarUpako naSTa karanekI zakti hai, isa zaktiko usa karmase koI dUra nahIM kara saktA hai / kyoM ki bhinna 2 padArthoMkI bhinna 2 hI zaktiyAM hotI haiM aura jo jisakA svabhAva hai vaha amiTa hai / zaMkA sarve jIvamayA bhAvA dRSTAnto bandhasAdhakaH / ekatra vyApakaH kasmAdanyatrADavyApakaH katham // 1038 // artha -- jaba ki jIvoMke sabhI bhAva baMdhake sAdhaka haiM aura isameM dRSTAMta bhI milatA hai, jaise krodha mAna matijJAna Adi / phira yaha niyama jisaprakAra anyabhAvoM meM vyApta hokara rahatA hai. mI prakAra svarUpopalabdhimeM kyoM nahIM vyApta hokara rahatA ? uttara atha tatrApi keSAJciva saMjJinAM buddhipUrvakaH / mithyAbhAvo gRhItAkhyo mithyArthAkRtisaMsthitaH // 1039 // artha -- kinhIM 2 saMjJI jIvoMke buddhipUrvaka-gRhIta mithyAtva hotA hai, vaha padArthoMmeM Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 / paJcAdhyAyI dUsarA* mithyA bhAvako liye hue hotA hai / bhAvArtha- baMdhakA kAraNa asalameM mithyAtva bhAva hai aura isake mUla mithyAdarzana va mithyAcAritra ye do bheda haiM aura uttara bheda asaMkhyAta loka haiN| mithyAtvake saMtra se hI anya bhAva bhI baMdhake kAraNa kahalAte haiM isaliye mithyAtva ke sahamArI bhAvoMmeM baMdhake sAvakapanekA niyama vyApta hokara rahajAtA hai aura svarUpopalabdhi mAdarzanakA sahacArI mAtra nahIM hai isaliye usameM yaha niyama vyApta hokara nahIM rahatA / arthAdekavidhaH sa syAjjAteranatikramAdiha / lokAsaMkhyAtamAtraH sthAdAlApApekSayApi ca // 1040 // artha - arthAt vaha mithyAbhAva jAtikI apekSAse eka prakAra hai, arthAt mithyAbhAvoMke jitane bhI bheda haiM una satroMmeM mithyAtva hai isaliye mithyAtvakI apekSAse to kaunasA hI mithyA bhAva kyoM na ho saba eka hI hai, aura AlApa (bhedoM ) kI apekSA se vaha asaMkhyAta loka pramANa hai / AlApoMke bheda AlApopyekajAtiyoM nAnArUpopyanekadhA / ekAnto viparItazca yathetyAdikramAdiha // 1041 // artha -- jo eka jAtikA AlApa bheda hai vaha bhI aneka rUpoM meM vibhakta honese aneka prakAra hai / jaise- ekAnta mithyAtva, viparIta mithyAtva ityAdi / bhAvArtha - mithyAtva karmake aneka bheda haiM parantu jo eka bheda hai vaha bhI aneka prakArakA hai, kabhI isa jIvake viparIta bhAva hotA hai, kabhI ekAntabhAva hotA hai, kabhI saMzayabhAva hotA hai, kabhI ajJAnabhAva hotA hai| kabhI vinayabhAva hotA hai ityAdi sabhI bhAva mithyAtvake eka bhedameM hI garbhita hai / isakA khulAsA isa prakAra hai ki hara eka karmake aneka bheda hote haiM aura una aneka bhedoM meM pratyeka bhedakA bhI taratamasvarUpa aneka prakAra hotA hai / dRSTAntake liye jJAnAvaraNa karmako hI le lIjiye jJAnAvaraNa karmake sAmAnya rIti se pAMca bheda haiM- matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa manaH paryayajJAnAvaraNa, kevalaM jnyaanaavrnn| unameM jo matijJAnAvaraNa hai vaha bhI aneka prakAra hai, kisI vargaNA meM * tIvra anubhAga bandha hotA hai aura kisI meM kama hotA hai, kisI vargaNAkI sthiti adhika par3atI hai, kisIkI kama par3atI hai| tathA eka prakArakI rasazakti rakhane vAle bhI karma bhinna bhinna kAryoM dvArA phalIbhUta hote haiM / inhIM karmoMke bheda prabhedoMse AtmA ke bhAva bhI aneka prakAra ke hote rahate haiM / vAstavameM AtmAkA jJAna guNa eka hai, usake matijJAna, zrutajJAna Adi bheda kevala karmoMke nimittase hue haiM. aura una bhedoM meM bhI * vargoMke samUhako vargaNAM kahana haiN| samAna adhibhAga pratikA raga karanavAle karma paramANuko varga kahate haiM / na 2 varga samUhako bhitra 2 ghaNA ye hotA hai| Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya subodhinI TIkA / / 279 aneka bheda haiN| kisI jIvake adhika matijJAna pAyA jAtA hai kisIke kama pAyA jAtA hai, jitane bhI matijJAna dhArI haiM sabhI kucha na kucha bhedako liye hue haiM / isI prakAra sabhI kamake aneka bheda haiM aura unhIM ke nimittase unake pratipakSI guNoM meM nyUnAdhikatA pAI jAtI hai / prakRta meM mithyAtvake asaMkhyAta bheda to batalAye gaye, aba usIke zaktikI apekSAse ananta bheda batalAye jAte haiM athavA zaktito'nanto midhyAbhAvo nisargataH / yasmAdekaikamAlApaM pratyanantAzca zaktayaH / 1042 // artha -- athavA zaktikI apekSAse vaha midhyAtva pariNAma svabhAvase ananta prakAra hai kyoMki eka eka AlApake prati ananta ra zaktiyAM hotI haiM / bhAvArtha - pratyeka AlApa anaMtAnaMta vargaNAoMkA samUha hai aura pratyeka vargaNAmeM anantAnanta paramANuoM kA samUha rahatA hai, isaliye pratyeka paramANu meM pratipakSI guNako ghAta karane kI zakti honese usa karmake tathA usake pratipakSI guNake bhI anaMta bheda ho jAte haiM, tathA avibhAga praticchedoM kI apekSA bhI abheda haiM / tathA---- jaghanyamavyamotkRSTabhAvairvA pariNAminaH / zaktibhedAtkSaNaM yAvadunmajjanti punaH pRthak // 1043 // kAruM kAruM svakAryatvAindhakArya punaH kSaNAt / nimajjanti punazcAnye pronmajjanti yathodayAt // 1044 // zaktiyAM haiM ve saba pratikSaNa pariNamanazIla haiM, utkRSTa bhAva dvArA pariNamana karatI huI bhinna kArya kara karake 1 artha-una karmoM kI jitanI bhI isaliye ve yathAyogya jaghanya madhyana tathA rUpase pragaTa hotI haiM / aura bandha zIghra hI zAnta ho jAtI haiM 1 unake zAnta hote hI dUsarI zaktiyAM apane udayAnusAra pragaTa hojAtI haiM / una zaktiyoMkA bandha karanA hI eka kArya hai / bhAvArtha- jo karma jisa bhAvase udaya hotA hai arthAt jaghanyarUI pase athavA utkRSTarUpase jitanI bhI phaladAna zaktiko lekara udayameM AtA hai vaha usI rUpase apanA phala detA hai sAtha hI navIna karmekA bandha karatA hai, itanA kArya kara vaha naSTa hojAtA hai aura dUsarA karma udaya meM Ane lagatA hai / isI prakAra vaha bhI apanI apanI - zakti ke anusAra phala dekara tathA navIna karmekA vadha karake naSTa ho jAtA hai, isI kramase .. pahale 2 bA~dhe hue karma udayameM Ate haiM aura navIna 2 karma ba~dhate rahate haiM, yaha krama taba taka barAbara rahatA hai jabataka ki kAraNabhUta mohanIya karma zAnta nahIM hotA hai / 24 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 280 ] pshcaadhyaayii| dUsarA ___buddhapUrvaka mithyAtvake katipaya dRSTAntabuddhipUrvakamithyAtvaM lakSaNAllakSitaM yathA / / jIvAdInAmazraddhAnaM aDAnaM vA viparyayAt // 1045 // .. artha-buddhipUrvaka mithyAtvakA jo lakSaNa kiyA gayA hai vaha isa prakAra hai-jIvAdika padArthokA zraddhAna nahIM karanA, athavA unakA ulTA zraddhAna krnaa| tathAsUkSmAntaritadArthAH prAgevAtrApi drshitaaH| nityaM jinoditairvAkyaiAtuM zakyA na cAnyathA 1046 // - darziteSvepi teSUccai naiH syAdAdibhiH sphuTam // ... na svIkaroti tAneva mithyAkarmodayAdapi / * // 1047 // artha-sUkSma padArtha-paramANu dharmAdi dravya, antarita padArtha-rAma rAvaNAdi, dUskhasI padArtha-sumeru akRtrima caityAlaya Adi / isakA varNana pahale bhI AcukA hai| ye padArtha jinendra kathita-Agamase hI jAne nA sakte haiM anyathA nhiiN| ina padArthokA syAdvAda pAraMgata AcAryoMne acchI taraha zAstroMmeM vivecana kiyA hai parantu mithyAtva karmake udayase mithyAdRSTi puruSa unako nahIM svIkAra karatA hai / bhAvArtha-jainAcAryoMne prathamAnuyoga-zAstroMmeM mokSagAmI-uttama puruSoMke jIvana caritra likhe haiM parantu mithyAdRSTi puruSa usa kathanako hI mithyA samajhatA hai, vaha samajhatA hai ki jina rAma rAvaNAdikA carita AcAryoMne likhA hai vaha kevala kAlpanika hai vAstavameM rAma rAvaNa Adika hue nahIM haiM / yaha AcAryoMkI kalpanA upanyAsakI taraha samajhAneke liye hai| isI prakAra sumeru, videha Adi jo usake sarvathA parokSa haiM unheM bhI vaha mithyA samajhatA hai / mithyAtva karmane usakI AtmApara itanA gaharA prabhAva DAla diyA hai jisase ki usakI buddhi satpadArthokI ora jAtI hI nahIM hai / vAstavameM jabataka tIvra karmakA prakopa isa AtmApara rahatA hai tabataka isakA kalyANa hotA hI nahIM hai| jina jIvoMkA karma zAnta ho jAtA hai unake antaraMga kivAr3a turanta khula jAte haiM aura usI samaya ve supathameM laga jAte haiN| svAmI vidyAnandi gautama gaNadhara Adike aise aneka udAharaNa haiM jo ki pahale mithyAsva karmake udayase unhIM padArthoMko bhramarUpa samajhate the parantu pIche nimittavaza mithyAsva karmake haTa jAnese unhIM padArthoM ko yathArtha mamajhane. lge.| jo loga nhIM AcAryokI kahI huI tattva philAsiphI (tattva siddhAnta)ko ThIka mAnate haiM aura unhIM AcAryokI kahI huI prathamAnuyoga kathanIko kAlpanika samajhate haiM unheM socanA cAhiye ki * mibhyAkadiyAdadhAH aisA saMzodhita pustakameM pATha hai| Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya subodhinI TIkA / - - % vvvvvvvvvvvRN AcAryoM ko aisI kyA AvazyakatA par3I thI jo ki vinA kisI prayojanake kalpanA karake logoMko Thagate ? yadi yahI kartavya unako karanA zeSa thA to kyoM sAMsArika sukhakA parityAga kara kaThina tA karane ke liye bhayAspada jaMgalako unhoMne nivAsa sthAna banAyA thA ? yadi kahA jAya ki AnA kalyAga karane ke liye to dUsare logoMko pratAraNa karanA AtmakalyANa nahIM kahA jA sakatA hai ? isaliye AcAryoM kI kRtiko jo mithyA batalAte haiM ve vicAre mithyAsva karmediyake satAye hue haiN| dUsarI bAta yaha hai ki kalpanAse zikSA avazya milatI hai paraMtu nizcaya pathakA parijJAna kabhI nahIM ho sakatA, aura vinA nizcaya pathakA parijJAna hue usa zikSAko sukhada zikSA nahIM kahA jA sktaa| padmapurANameM likhA hai ki rAvaNane kailAza parvata uThAneke pIche usa parvata para jaba caityAlaya aura munimahArAjake darzana kiye taba bhaktike baza apane hAthakI nazako cikAr3A banA kara unake guNoMkA gadda gAna kiyaa| isI prakAra vajrajaMghane munimahArAjake darzana kara aNuvratoMko grahaNa kiyA, athavA rAmacaMdrako sItAke jIvane bahuta kucha vicalita karanekA udyoga kiyA, paraMtu ve bhyAnameM dRr3ha hI bane rahe, kiJcinmAtra bhI vicalita na hosake, ityAdi bAtoMko yadi ThIka mAnA jAtA hai taba to manuSya usI prakArakI kriyAoMse apane bhAvoMkA sudhAra kara sakte haiM aura rAvaNake samAna bhaktirasa meM magna ho sakte haiM, vajrabaMdhake samAna apane ana. yA~ko chor3a sake haiM, rAmacandrake tulya dhyAnameM nizcala-upayogI bana sakte haiM / aMjanacora sarIkhe puruSoMke Age pIcheke kartavyoMse bhAvoMkA vaicitrya jAna sakte haiM / parantu ina saba bAtoMko kAlpanika samajhanese kucha kArya siddha nahIM ho sakA hai, kyoMki kalpanAmeM rAvaNa-- usakI bhakti, rAmacandra-unakA dhyAna, vajra naMgha-usakA sudhAra, aMjanacora-usakI kAyA palaTa, ye saba kArya mithyA hI pratIta hogeN| aisI avasthAmeM kisa AdhAra para aura kisa Adarzase sudhArakI yathArtha zikSA lI jA sakI hai ! kisIne pApa kiyA vaha narakako gayA, kisIne puNya kiyA vaha svargako gayA, yaha pApa puNyakA phala bhI mithyA hI pratIta hogA, kyoMki kalpanAmeM na koI svarga gayA aura na naraka gayA, aisI avasthA naraka svarga vyavasthA bhI ur3a jAtI hai / kevala ve hI bAteM zeSa raha jAtI haiM jo ki saMsArameM-vyavahArameM A rahI haiM, parokSa padArtha kucha padArtha nahIM Thaharate / parokSa padArthoM meM buddhi na jAnese ajJAnI puruSa lokako bhI utanA hI samajhatA hai jitanA ki vaha dekhatA hai| aisA viparIta bhAva mithyAtva karmake udayase hotA hai| mithyAtva kamodayase honevAle bhAvajJAnAnandau yathA syAtAM muktAtmano yadanvayAt / vinApyakSazarIrebhyaH proktamastyasti vA na vA // 1048 // u. ." Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282] paJcAdhyAyI / [ dUsarA 1 artha - jJAna aura sukha a mAke guNa haiM isaliye ve indriya aura zarIra ke vinAbhI mukta jIvake nirantara rahate haiM, isI viSaya meM mithyAdRSTi vicAra karatA hai ki yaha kahanA ThIka hai aba ThIka nahIM hai / pAvArtha-jJAna aura sukha AtmAke nija guNa haiM / guNakA kamI nAza nahIM hotA hai, yadi guNoM kA hI nAza ho jAya to dravyakA bhI nAza ho jAya, aura dravyakA nAza honese zUH yatAkA prasaMga AvegA isaliye guNa pusa- bravba sadA TotkIrNa ke samAna akhaNDa rahatA hai parantu saMsArameM jJAna aura sukhakA anubhava zarIra aura indriyoMke dvArA hI hotA rahatA hai / yadyapi indriyoMse AtmIka sukhakA svAda nahIM bhAtA hai| AtmAkA sukha to AtmAmeM hI svayaM hotA hai, indriyAM to sabaka haiM indriyoM dvArA jo sukha hotA hai vaha kevala zubha karmakA phalasvarUpa hai, tathApi mithyAdRSTi usI sukhako AtmIka sukha samajhane lagatA hai, indriyajanya jJAnako hI yaha yathArtha - pratyakSa aura pUrNa jJAna samajhatA hai / aura usI samajha ke anusAra vaha yaha bhI kapanA karatA hai ki vinA indriya aura zarIra ke sukha aura jJAna ho hI nahIM sake haiN| isIliye vaha muktAtmAoMke jJAna, sukhameM sandaha karata hai ki binA zarIra aura indriyoMke mukAsmAoM ke jJAna aura sukha jo batAyA hai vaha ho saktA hai yA nahIM ? vAstavameM indriyajanya jJAna sImAbaddha aura parokSa hotA hai, jahAMpara indriyoMse rahita - atIndriya jJAna hotA hai nahIM para usameM pUrNatA aura nirmalatA AtI hai / mukta jIvoM ke jo jJAna hotA hai vaha atIndriya hotA hai / isI prakAra unake jo sukha hotA hai vaha indriyoMse sarvamA vilakSaNa hotA hai, indriyajanya jo sukha hai vaha karmodaya janita hai isaliye duHkha hI hai / midhyAdRSTi duHkhako hI sukha samajhatA hai / 1 aura bhI svataH siddhAni dravyANi jIvAdIni kileti SaT / proktaM jainAgame yattatsyAdvA necchedanAtmavit // 1049 // artha -- jaina zAstroM meM svataH siddha jIvAdika chaha dravya kahe gaye haiM ve ho sakte haiM bA nahIM ? aisI bhI AzaMkA vaha AtmasvarUpako nahIM jAnanevAlA mithyAdRSTi karatA hai / aura bhI nityAnityAtmakaM tatvamekaM caikapade ca yat / svAdAviruddhatvAt saMzayaM kurute kudRk // 1050 // a-padArtha nityAnityAtmaka hai, eka hI padArthameM nityatva aura anityatva dharma rahate haiM / isa viSaya meM bhI nithyA dRSTi saMzaya karatA hai ki eka padArtha meM nityatva aura nissva do dharma raha sakte haiM yA nahIM ! vaha samajhatA hai ki nisvasva aura anityatva dharma Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / ] subodhinI TIkA / [ 283 paraspara virodhI haiM isa liye unakA eka padArtha meM rahanA azakya hai / bhAvArtha- padArtha dravya dRSTise sadA rahatA hai usakA kabhI bhI nAza nahIM hotA hai / parantu paryAya dRSTise vaha anitya hai / jaise manuSya marakara deva ho jAtA hai / yahAM para jIvakI manuSya paryAyakA to nAza ho gayA aura deva payAryakA utpAda ho gayA parantu jIvakA na to nAza huA hai aura na utpAda huA hai / jo jIva manuSya payAryameM thA vahI jIva aba deva payAryameM hai, isa liye jIvadravyakI apekSAse to jIva nitya hai parantu jIvakI payAyoMkI apekSA se jIba anitya hai ataH jIvameM kathaMcit nityatA, aura kathaMcit anityatA donoM hI dharma rahate haiM, parantu jisa apekSAse nityatA hai usa okSAse anityatA nahIM hai, yadi jisa apekSA se jIva nityatA hai usI apekSA se usameM anityatA bhI mAnI jAve taba to avazya bizeSa saMbhava hai parantu apekSAke na samajhane se hI mithyA dRSTi ina dharmoMko virodhI samajhatA hai| aura apyanAtmIyabhAveSu yAvanno karmakarmasu / ahamAtmeti buddhiryA dRGmohasya vijRmbhitam // 1051 // artha - karma - jJAnAvaraNAdi, no karma-zarIrAdi jo AtmAse bhinna padArtha haiM una padArthoM 9 maiM AtmA hUM, isa prakAra jo buddhi hotI hai vaha darzanamohakI ceSTA hai / bhAvArthadarzana mohanIyake udayase yaha jIva zarIrAdi jar3a padArthoM ko hI AtmA samajhatA hai / aura adeve devabuddhiH syAdagurau gurudhIriha / adharme dharmavajjJAnaM dRGmohasyAnuzAsanAt // 1052 // artha-darzana mohanIya karmake udayase yaha jIva adeva gurubuddhi aura adharma dharmabuddhi karatA hai / aura bhI- devabuddhi, agurumeM dhanadhAnyasutAdyartha mithyAdevaM durAzayaH / sevate kullitaM karma kuryAdvA mohazAsanAt // 1053 // artha - mohanIya karmake vazIbhUta hokara yaha jIva aneka khoTe 2 AzayoMkoM hRdayameM rakhakara dhana dhAnya pu AdikI pArTike liye mithya devakI sevA karatA hai / tathA nIca karma bhI karatA hai / bhavAyeM- jo loga vara sena, mAtA Adi kudevoMkI pUjA karate haiM tathA jo ye saba midhyAsva karmake bhUta haiM / icchAse caNDI, muNDI, bhairoM, nagarahiMsAdika niMdya kAryoM meM pravRtta hote haiM Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 pacAdhyAyI / [ dUsarA sArAMza- karate hue use audaki siddhametannu te bhAvAH proktA yeDI gaticchalAt / arthAdaudayikAstepi mohadvaitodayAtparam // 1054 // artha - yaha bAta siddha ho gaI ki gatike bahAnese jo bhAva kahe gaye haiM ve bhI gati karmake sAtha udayameM AnevAle mohanIya karmake udayase audayika haiM / bhAvArtha - kucha Upara nAmakarmake bhedoM meM gati karmakA vivecana bhAva meM ginAyA hai, aura yaha batalA diyA hai ki nAraka, tiryag, manuSya, deva ina cAroM paryAyoMmeM AtmAke bhAva bhinna 2 rIti se asAdhAraNa hote haiM / jaisI paryAya hotI hai usIke anusAra AtmAkI bhAva santati bhI hojAtI hai / arthAt jisa paryAya meM yaha AtmA jAtA hai usI paryAyake anusAra isake bhAvoMkI racanA ho jAtI hai isaliye gati karma audayika hai / yahAM para kisIne zaMkA kI thI ki gati karma to nAma karmakA bheda honese aghAtiyA karma hai, usameM AtmA ke bhAvoMko parivartana karane kI yogyatA kahAMse AsaktI hai ? isa zaMkA uttara meM yaha kahA gayA hai ki usa gati karmake udayake sAtha hI mohanIya karmakA bhI udaya ho rahA hai isaliye vahI AtmA ke bhAvoMke parivartanakA kAraNa hai ? aura nArakAdi paryAya usa parivartana meM sahAyaka kAraNa hai, kyoMki nArakAdi bhinna 2 paryAyoMke nimittase hI bhinna 2 dravya, kSetra, kAla bhAvakI yogyatA milatI hai aura jisa prakArakI jahAM sAmagrI hai usIke anusAra mohanIyake udayase AtmA ke bhAvoM meM parivartana hotA hai, arthAt sAmagrI ke anusAra karmodaya vizeSa rIti se vipacyamAna hotA hai / isI - liye gati karmake udayase honevAle bhAva bhI audayika haiM / inameM antaraMga kAraNa mohanIya karmakA udaya hI samajhanA cAhiye / yatra kutrApi vAnyatra rAgAMzo buddhipUrvakaH / sasyAdvaividhyamohasya pAkAdvAnyatamodayAt // 1055 // I artha -- jahAM kahIM bhI buddhipUrvaka rAga hotA hai vaha darzanamoha aura cAritramohake pAkase hI hotA hai athavA donoMmeMse kisI ekake pAkase hotA haiM / bhAvArtha- jahAM para darzanamohakA udaya hai vahAM para cAritramohakA bhI udaya niyamase rahatA hai aise sthala para donoM hI buddhipUrvaka rAgake kAraNa haiM, aura jahAM para cAritramohakA udaya rahatA hai vahAM darzanamohakA udaya rahe yA na rahe niyama nahIM hai, cauthe guNasthAnase Upara kevala cAritramohakA hI udaya hai isaliye vahAM kevala cAritramohake udayase rAga hotA hai| jahAMpara donoMse hotA hai vahAM para darzanamoha AtmAkI mithyA buddhi karatA hai / cAritramoha rAga karatA hai| cauthe guNasthAna kara Upara ke guNasthAnoM meM buddhipUrvaka rAga to hotA hai parantu vahAM para mithyA Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / ] subodhinI TIkA / free / buddhipUrvaka rAga nahIM hotA hai / jaise- mithyAdRSTi zarIrAdi bhinna padArthoMmeM Atmatva buddhise rAga kara saktA hai parantu samyagdRSTi zarIrAdimeM rAga avazya kara saktA hai kintu Atmatva buddhise nahIM kara saktA hai / kyoMki zarIrAdimeM Atmatvabuddhi karanevAlA to kevala * darzanamoha hai / sArAMza--- . evamaudayikA bhAvAzcatvAro gatisaMzritAH / kevalaM bandhakartAro mohakarmodayAtmakAH // 1056 // artha- - isa prakAra gatikarmake Azrayase cAra audayika bhAva hote haiM / parantu bandha ke.. karanevAle kevala mohakarmake udayase honevAle hI bhAva haiM / bhAvArtha - vinA mohanIya karma ke gati karmakA udaya kucha nahIM kara saktA hai, kevala udayameM Akara khira jAtA hai / kaSAya bhAva kaSAyAcApi catvAro jIvasyaudayikAH smRtAH / krodho mAno'tha mAyA ca lobhazceti catuSTayAt // 1057 // te cA''tmottarabhedaizca nAmatopyatra SoDaza / paJcaviMzatikAzcApi lokA saMkhyAtamAtrakAH // 1058 // athavA zaktito'nantAH kaSAyAH kalmaSAtmakAH / yasmAdekaikamAlApaM pratyantAzca zaktayaH / / 1059 / / artha- krodha, mAna, mAyA, lobha ye cAra kaSAyeM bhI jIvake audayika bhAva haiM ! aura una kaSAyoMke jitane uttara bheda haiM ve saba bhI audayika bhAva haiM / kaSAyoM ke uttara bheda nAmakI apekSAse solaha bhI haiM tathA paccIsa bhI haiM / parantu sUkSma dRSTise unake asaMkhyAta loka pramANa bhI bheda haiM / athavA zaktikI apekSAse una kaSAyoM ke ananta bhI.. bheda haiN| kyoMki eka 2 bhedake prati ananta ananta zaktiyA~ haiM / ye saba kaSAyeM pApa rUpa.. hai / arthAt sabhI kaSAyeM AtmAke guNoMkA ghAta karanevAlI haiM / bhAvArtha - sAmAnya rUpase krodha mAna mAyA lobha ye kaSAyoM ke cAra bheda haiM, anantAnubandhi, apratyAkhyAna, pratyAkhyAka aura saMjvalana ina bhedoMkI apekSAse unake solaha bheda haiM / arthAt ina cAroM bheda meM krodha mAna mAyA lAbha jor3a denese solaha bheda ho jAte haiM / inhIM meM hAsya, rati, arati, zo bhaya, jugupsA, strIveda, puMveda, napuMsaka veda ina nau nokaSayoM ko jor3a dene se unake paccIsa bheda ho jAte haiM / antarbheda aura zaktiyoM kI apekSA se unake asaMkhyAta lokapramApa aura Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360) paJcAdhyAyI / [ dUsarI meba bhI haiN| anantAnubandhi kaSAya AtmA ke svarUpAcaraNacAritrakA ghAta karatI * pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya AtmA ke dezacAritrakA ghAta karatI hai / pratyAkhyAnAvaraNa | AtmAke sakala cAritrakA ghAta karatI hai tathA saMjvalana kaSAya + AtmAke yathAnyAtacAritrakA ghAta karatI hai / anantAnubandhi kaSAyakA dUsare guNasthAna taka udaya rahatA hai / apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakA cauthe guNasthAna taka udaya rahatA hai / pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakA pAMcaveM guNasthAna taka udaya rahatA hai / saMjvalana kaSAyakA darzave guNasthAna taka udaya rahatA hai / ina kapAyoMkA jahAM 2 taka udaya hai vahIM 2 taka ye apane pratipakSI guNoM ko nahIM hone detI haiM / ina kaSAyoM kA vAsanA kAla isa prakAra hai-saMjvalana kaSAyakA antarmuhUrta, pratyAkhyAna kaSAyakA eka pakSa arthAt 15 dina apatyAkhyAna kaSAyakA chaha mahInA aura anantAnubandhikA saMkhyAta, asaMkhyAta tathA ananta bhava / vAsanAkAlakA abhiprAya yaha hai ki itane kAla taka inakA saMskAra AtmAmeM baiThA rahatA hai / jaise saMjvalana kaSAya saMskAra kevala antarmuhUrtta taka hI raha sake haiM / pratyAkhyAna kaSAyake saMskAra ekavAra ke baiThe hue 15 dina taka raha sakte haiM / isI prakAra auroMkA saMskArakAla samajhanA cAhiye / ina savoMmeM anantAnubandhikA saMskArakAla sabase adhika hai / usake saMskAra ananta bhava taka raha sakate haiM / cAritramohanIyakA kArya -- asti jIvasya cAritraM guNaH zuddhatvazaktimAn / vaikRtosti sa cAritramohakarmodayAdiha // 1060 // artha -- jIvakA eka cAritra guNa hai, vaha zuddha svarUpa hai parantu isa saMsAra meM cAritra mama karmake udayase vaha vikRta ho rahA hai arthAt anAdi kAlase cAritra mohanIya karmake udayase vaha azuddha ho rahA hai / / anantaM - ananta saMsAraM, anubandhAti sa anantAnubandhI, arthAt jo ananta saMsArako bA~ce-bar3hAve use anantAnuvandhI kahate haiN| anantAnubandhIkaSAya samyagdarzanakA bhI pAta karatI isaliye yaha saMsAra meM anantakAla taka bhramaNa karAnevAlI hai / x a - ISat pratyAkhyAnaM - cAritraM, AvRNoni - ruNaddhi asau apratyAkhyAnAvaraNaH / arthAt thor3e bhI eka deza bhI cAritrako na haM ne de use asyAkhyAnAvaraNa kahate hai| " * pratyAkhyAnaM - saM / lacAritraM, avRNotIti utyAkhyAnAvaraNaH / arthAt jo sakalacAriona hone de use pratyAkhyAnAvaraNa kahata haiM / saMbalanaH arthAt jo yathAkhyAta + yo yathAkhyAtaM saMjvalayati bhasmasAt karoti saH ma hone de use saMjvalana kahate haiN| Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyaay|| subodhinI ttiikaa| [ 17 - - w - - -AAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAm cAritramohake bhada. tasmAcAritramohazca tadbhedAdvividho bhvet| pudgalA dravyarUposti bhAvarUposti cinmyH||1061|| artha-isa liye usake bhedase cAritra moha do prakAra hai eka dravya rUpa, dUsarA mAla nyarUpa cAritra moha pudgala svarUpa hai aura bhAvarUpa cAritra moha caitanya svarUpa hai / bhAvArtha-cAritramoha karmake udayase jo AtmAke cAritra guNakI rAga dveSa rUpa vaibhAvika avasthA hai usIse cAritra mohanIya karmake do bheda hojAte haiM, eka dravya moha dUsarA bhASa moha / paulika cAritra moha dravya moha hai aura usake nimittase honevAle AtmAke rAgahara bhAva, bhAvamoha hai| dravya moha" astyekaM mUrtimadravyaM nAmnA khyAtaH sa pudglH| vaikRtaH mosti cArimoharUpeNa saMsthitaH // 1062 // artha-rUpa rasa gandha sparzakA nAma mUrti hai| jisa dravyameM ye cAroM guNa pAye jAyeM se mUrtimAna dravya kahate haiM, aisA mUrtimAna dravya chahoM dravyoMmeM se eka hai aura vaha pahalake nAmase prasiddha hai| usI pudgalamI eka vaibha vika paryAya cAritra moharUpa hai| pRthvIpiNDasamAnaH sthAnmohaH paugliko'khilH|| pudgalaH sa svayaM nAramA mithI yandhI dvayorapi // 1063 // artha-paudgalika jitanA bhI moha hai sabhI pRthvI piNDake samAna hai, vaha svayaM pudgala hai vAtmA nahIM hai paudgalaka dravyamoha aura AtmA ina donoM kA paraspara bandha hotA hai| bhAva mohavividhasyApi mohassa paugalika krmnnH| udayAdAtmano bhAvo bhAva mohaH sa ucyate // 1064 // artha-donoM prakArake pagalika mohanIya karmoke udayase AtmAkA jo bhAva hotA hai use hI bhAva moha kahate haiN| bhAvArtha-dravyamohake udayase honevAlI AtmAkI vaibhAvika avasthAkA nAma hI bhAbamoha hai| bhAva mohakA svarUpajale jambAlavannUnaM sa bhAvo malino bhavet / ... bandhahetuH sa eva sthAidaitazcASTakarmaNAm // 1065 // artha-jalameM jisaprakAra kAI (harA mala) ke jamajAnese jala malina ho jAtA hai usI prakAra vaha bhAva bhI ( rAgadveSarUpa ) malina hotA hai, tathA vahI akelA AoM koMka Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pcaadhyaayii| dUsarA bandhakA kAraNa hai / bhAvArtha-vinA kaSAya bhAvoMke karma AtmAke sAtha baMdha nahIM sakta haiM, jaise Ate haiM vaise hI cale Ate haiM, kaSAya bhAva hI unake banAkA kAraNa hai, isIliye vaza guNasthAna taka hI karmabandha hotA hai, usase Upara karmabandha nahIM hotA kintu yogoMke mise jisa samayameM karma Ate haiM usI samayameM khirate bhI jAte haiN| __ bhAva moha hI anoMkA mUla haiapi yAvadanAnAM mUlamekaH sa eva ca / yasmAdanarthamUlAnAM karmaNAmAdikAraNam // 1066 // artha-saMsArameM jitane bhI anartha haiM una sabakA mUla kAraNa vahI bhAva moha hai kyoMki anarthake mUla kAraNa karma haiM aura una karmoM kA bhI Adi kAraNa vaha bhAva moha hai| aura bhIazucirghAtako raudro duHkhaM duHkhaphalaM ca sH| kimatra bahunoktena sarvAsAM vipadAM padam // 1067 // artha-yaha bhAva moha apavitra hai, AtmAke guNoMkA ghAtaka hai, raudrasvarUpa hai, "duHkharUpa hai, aura duHkhakA phala svarUpa hai, athavA duHkha hI usakA phala hai| usa mAva mohake viSayameM adhika kyA kahA jAya, sampUrNa ApasiyoM kA vaha sthAna hai / bhAvamohameM paraspara kAryakAraNa bhAvakAryakAraNamapyeSa moho bhaavsmaahvyH| * savevaDAnuvAdena pratyagrAnavasaMcayAt // 1068 // artha-yaha bhAva moha kArya bhI hai aura kAraNa bhI hai / pUrva bA~dhe hue koMke u. dayase hotA hai isaliye to kArya rUpa hai, tathA navIna kA~ke AstravakA saJcaya karatA hai isaliye kAraNa rUpa hai / nIceke zlokoMmeM bhAva mohakA paraspara kArya kAraNa bhAva andhakAra svayaM kahate haiM yadoccaiH pUrvavaDasya dravyamohasya karmaNaH / pAkAllabdhAtmasarvasvaH kAryarUpastato nayAt // 1069 // saMzAdhata. pustakama, 'pUnavedAnavoduna pATha se rem ma am- Amarna karanA hai usa samaya yaha mArgakA hai| saminamAtrIkanyoHcchanti jala sAnAspAdismAya namAnAmita kAramam / / hai. saMghoSita pustakame 'pUrvavadvAnuvAdena' pATha hai| Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / ] subodhinI TIkA / [ 289 artha - usa bhAva karmake nimittase jJAnAvaraNAdi rUpa pudgala karma Ate haiM ( AtmAke sAtha ba~dhate haiM ) isaliye vaha kAraNarUpa hai / bhAvArtha - bhAva karmoMke nimittase navIna kramakA bandha hotA hai, una karmoMke nimittase navIna bhAva moha paidA hotA hai, phira usase navIna karma ba~ghate haiM una karmoMke nimittase dUsarA bhAva moha paidA hotA hai / isa prakAra yaha paraspara kAryakAraNa bhAva santati anAdi kAlase calI A rahI hai / eka vAra dravya moha kAraNa par3atA hai| mAva moha usakA kArya par3atA hai| isa prakAra paraspara ina donoMmeM nimitta naimittika mAva hai| vizeSa vizeSaH kopyayaM kArya kevalaM mohakarmaNaH / mohasyAsyApi bandhasya kAraNaM sarvakarmaNAm // 1071 // artha - isa bhAvamohameM itanI koI vizeSatA hai ki yaha kArya to kevala mohanIya karmakA hai, parantu kAraNa usa mohanIya karma tathA sampUrNa karmoMke baMdhakA hai / bhAvArtha- dravya mohake udayase hI bhAva moha hotA hai isaliye vaha kArya to kevala moha karmakA hI hai / parantu sampUrNa karmoMmeM sthiti bhannubhAva DAlanevAlA vahI eka bhAva moha hai isaliye vaha kAraNa saba karmakA hai| sArAMza asti siddhaM tato'nyonyaM jIvapudgalakarmaNoH / nimittanaimittiko bhAvo yathA kumbhakulAlayoH // 1072 // * artha -- isa liye yaha bAta siddha ho cukI ki jisa prakAra kumhAra aura ghaTakA nimisanaimittika bhAva hai usI prakAra jIva aura pudgala karmoMkA paraspara nimitta naimittika bhAva hai| yahAM para dRSTAntakA uddiSTa aMza hI lenA cAhiye, dRSTAnta sthUla hai / antardRSTyA kaSAyANAM karmaNAM ca parasparam / nimittanaimittiko bhAvaH syAnnasyAjjIvakarmaNoH // 1073 | artha - - bAhya dRSTise to jIva aura kamaukA paraspara nimittanaimittika bhAva hai parantu antaraMga dRSTise kaSAyakA nimittanaimittika bhAva hai / antardRSTi se jIva karmakA nahIM hai / bhAvArtha - jIvake cAritra guNakA vikAra rAga dveSa hai aura vahI rAga dveSa karma bandhakA hetu hai isaliye antardRSTise kaSAya bhAva cAritra guNakI vaibhAvika avasthA aura karmoMkA hI uparyukta sambandha hai / sthUla dRSTise jIvakA bhI kahA jA sakatA hai / 1 yadi jIvakA hI uparyukta bhAva mAnA jAya topatastatra svayaM jIve nimitte sati karmaNAm / nityA syAtkartRtA ceti nyAyAnmokSo na kasyacit // 1074 // u0 37 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290] vwwwwww pnycaadhyaayii| [dUsarA . artha-yadi karma bandhakA nimitta kAraNa svayaM jIva hI mAnA jAya to jIva sadA karma bandhakA kartA hI banA rhegaa| phira kisI jIvakI kabhI bhI mokSa nahIM ho skegii| isaliye karma bandhake karanevAle AtmAke vaibhAvika bhAva kaSAya bhAva hI haiN| jaba taka una bhAvoMkI sattA hai, tabhI taka AtmA karma bandha karatA hai, unake abhAvameM karma bandha nahIM karatA hai / jIva svayaM karmabandhakA kAraNa nahIM hai / kintu azuddha jIva hai| ityevaM te kaSAyAkhyAzcatvAropyaudayikAH smRtaaH| cAritrasya guNasyAsya paryAyA vaikRtAtmanaH // 1075 // artha-isa prakAra ke cAroM hI kaSAyeM audayika kahI gaI haiN| ve kaSAyeM bhAtmAke cAritra guNakI vaimAvika paryAyeM haiN| nokaSAyaliGgAnyaudayikAnyeva trINi striipunpuNskaat| bhedAbA nokaSAyANAM karmaNAmudayAt kila // 1076 // ..., artha-sIveda, puMveda, napuMsaka vedake bhedase tIna prakArake liGga bhI audayika bhAva hai| ye bhAva no kaSAya kauke udayase hote haiM cAritra mohake bheda. cAritramohakamaitaddhivighaM paramAgamAt / AcaM kaSAyamityuktaM nokaSAyaM vitIyakam // 1077 // . artha-jainAgamameM cAritra moha karmake do bheda kiye haiN| pahalA-kaSAya, dUsarA nokssaay| bhAvArtha-jo AtmAke guNoMko kaSai arthAt unheM naSTa karai use kaSAya kahate haiM, aura kucha kama kaSAyako nokaSAya kahate haiN| no nAma ISat-thor3ekA hai, ye do bheda cAritra mohanIyake haiN| no kaSAyake bhedatatrApi nokaSAyAkhyaM navadhA svavidhAnataH / xhAsyo ratyaratI zoko bhIrjugupsati trilikam // 1078 // artha-no kaSAyake nau bheda haiM-hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, veda, napuMsakaveda / bhAvArtha-jisake udayase ha~sI Ave use hAsya 'nokaSAya' kahate haiN| jisake udayase viSayoMmeM utsukatA ( ruci ) ho use rati kahate haiN| nisake ____x'hAsyo ratyaratI zoko bhIrjugupsA triliGga kam / saMzodhita pustakameM aisA pATha hai / yahI zaba pratIta hotA hai| Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyaay|] subodhinI ttiikaa| [291 udayase aruci ho use arati kahate haiN| jisake udayase zoka ho use zoka kahate haiN| jisake udayase udvega ( bhaya ) ho use bhaya kahate haiN| jisake udayase dUsareke dorSoMko yaha jIva prakaTa kare aura apane doSoMko chipAve use jugupsA kahate haiN| apavA dUsarese ghRNA karanA bhI jugupsA hai| jisake udayase strItva bhAva ho arthAt puruSake sAtha ramaNa karanekI vAJchA ho use strI veda kahate haiN| jisake udayase puMstva mAva ho arthAt strIke sAtha ramaNa karanekI vAnchA ho use 'veda kahate haiN| jisake udayase napuMsakatva bhAva ho arthAt strI puruSa donoMse ramaNa karanekI vAJchA ho use napuMsaka veda kahate haiN| ye nau no kaSAya kamauke bheda haiN| inhIMke udayase Upara kahe hue kArya hote haiN| itanA vizeSa hai ki kahIM para jaisA bhAva veda hotA hai vaisA hI dravya veda hotA hai paraMtu kahIM kahIM para dravya veda dUsarA hotA hai aura bhAva veda dUsarA / AtmAke bhAvoMko bhAva veda kahate haiM aura zarIrake AkArako dravya veda kahate haiN| yadi koI puruSa puruSake sAtha ramaNa karanekI vAJchA kare to usake dravya veda to puruSa veda hai parantu bhAva veda strI veda hai| prAyaH adhika tara dravyake anukUla hI bhAva hotA hai, kiMtu kahIM 2 para viSamatA bhI ho jAtI hai / ina tInoM vedoMke udayase jaise isa jIvake pariNAma hote haiM usakA krama AcAryoMne isa prakAra batalAyA hai / puruSakI kAma vAsanA tRNakI agnike samAna hai| jisa prakAra tRNakI agni utpanna bhI zIghra hotI hai aura bhasma hokara zAnta bhI zIghra hI hojAtI hai| strIkI kAma vAsanA kaNDekI agni (upaloMkI agni) ke samAna hotI hai kaMDekI agni utpanna bhI derase hotI hai aura ThaharatI bhI adhika kAla taka hai| isI prakAra striyoMkI kAma vAsanA vinA nimittakI prabalatAke sadA dabI hI rahatI hai paranta prabala nimittake milane para utpanna hokara phira zAnta bhI derase hotI hai| isI liye Avazyaka hai ki striyoMko aise nimittoMse bacAyA jAveM / aura sadA sadupadezakI unheM zikSA dI jAve / aisI avasthAmeM unakI kAmavAsanA kamI dIpta nahIM ho saktI hai parantu Ajakalake zikSitammanya atasvajJa apane bhAvoMse unakI tulanA karake unake jIvanako kalaGkita aura dukhadAI banAnekA vyartha hI udyoga karate haiM / yaha unakA dayAkA pariNAma kevala hiMsAmaya hai aura anayA~kA ghara hai| yadi svabhAvamRdu striyoMko sadA sanmAgakI zikSA dI jAve to ve kabhI nahIM unmArgakI aura paira rkheNgii| aura aisI hI niSkalaGka striyoMkI santAna saMsArakA kalyANa karanemeM samartha ho saktI haiM / napuMsakakI kAma vAsanA IMToMke pAka (avA)ke samAna hotI hai arthAt usakI agni donoMkI apekSA atyanta dIpta hotI hai / saMsArI jIva inhIM vedoMke udayase satAye hue haiN| vAstavameM vicAra kiyA jAya to nyoM2 viSaya sevanakI tarapha yaha manuSya mAtA hai tyoM 2 isakI azAnti aura lAlasA bar3hatI hI jAtI hai, kheda to isa bAtakA hai ki inake adhika sevanase manuSya tRptikI vAJchA karatA hai parantu usa ajJako vidita nahIM Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292] M. ...... ......... .. pnycaadhyaayii| hai, ki agniko zAnta karaneke liye kyA usameM lakar3I DAlanekI AvazyakatA hai ! yadi viSaya sevana tRptikA mArga hai to anAdikAlase abhI taka kyoM nahIM tRpti ho pAtI ! isaliye inase jitanA jaldI sambandha chur3AyA jAya aura inakI ora viraktatA kI jAya utanA hI parama sukha samajhanA caahiye| tatabAritramohasya karmaNo ghudayAcavam / ' cAritrasya guNasyApi bhAvA vaibhAvikA amI // 1079 // .. artha-isaliye cAritra mohanIya karmake udayase honevAle ye nokaSAya bhI cAritra guNake vaibhAvika bhAva haiN| / pratyeka vividhAnyeva liGgAnIha nisrgtH| dravyabhAvadhibhedAbhyAM sarvajJAjJAnatikramAt // 1080 // artha-sarvajJakI AjJA-Agamake anusAra pratyeka liGga svabhAvase hI dravya veda, mAva beda ina bhedoMse do do prakAra haiM / ina donoMkA varNana pahale zlokameM savistara kiyA gayA hai| nAma karma-svarUpaasti yannAmakamaikaM mAnArUpaM ca citravat / . paugalikamacidrUpaM syAtpudgalavipAki yat // 1081 // - artha-ATha karmoM meM eka nAma karma hai vaha citroMke samAna aneka rUpavAlA hai, arthAt jisa prakAra citrakAra apane hasta kauzalase aneka prakArake citra banAtA hai, usI prakAra yaha nAma karma bhI apane aneka bhedoMse aneka AkAra banAtA hai| zarIra, saMhanana, gati, jAti, AGgopAGga Adi sabhI racanA isa nAmakarmake udayase hI hotI hai / isakA bahuta bar3A vistAra hai| nAma karma paudgalika hai, pudgalakI vaibhAvika nyaJjana paryAya hai / isIliye vaha mar3a hai, aura pradala vipAkI hai* bhAvArtha-kucha karma to aise haiM jinakA pudgalameM hI vipAka hotA hai| arthAt zarIrameM hI unakA phala hotA hai, kucha karma aise haiM jinakA kSetrameM hI vipAka hotA hai, arthAt unakA udaya tabhI AtA hai jaba ki saMsArI jIva eka zarIrako chor3akara dUsare zarIrako dhAraNa karaneke liye jAtA huA vigraha gatimeM hotA hai| kucha karma aise haiM jo bhavavipAkI haiM arthAt manuSyAdi paryAyoMmeM hI unakA phala hotA hai, aura kA karma aise haiM jo jIvavipAkI haiM, arthAt unakA jIvameM phala hotA hai| * sabhI nAmakarma pudgala vipAkI nahIM hai| 27 pratiyAM usameM jIva vipAkI bhI hai, parantu adhika prakRtiyAM pudgala vipAkI hI haiM, isI liye (bAhulyakI apekSAse) uparyuka kathana hai| 4 . . . / Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / ] subodhinI TIkA / [193 unameM 62 prakRtiyAM pudgala vipAkI haiN| pAMca zarIroMse lekara sparza paryanta * 10 prakRtiyAM, tathA nirmANa, AtApa, udyota, sthira, asthira, zubha, azubha, pratyeka sAdhAraNa, agurulaghu, upaghAta paraghAta ye nAma karmakI 62 prakRtiyAM pudgala vipAkI haiM inakA phala zarIrameM hI hotA hai / narakAdi cAroM Ayu bhava vipAkI haiN| AyukA kArya prApta huI paryAya meM niyamita sthiti taka rokanA hai / isaliye AyukA phala narakAdi cAroM paryAyoMmeM hI hotA hai| cAra AnupUrvI prakRtiyA~ kSetra vipAkI haiM / AnupUrvI karma use kahate haiM ki jisa samaya jIva pUrva paryAyako chor3a kara uttara paryAya meM jAtA hai, usa samaya jaba taka vahAM nahIM pahuMcA hai, taba taka madhyameM usa jIvakA pahalI paryAyakA AkAra banAye rakkhe / cAra gatiyAM haiM isa liye AnupUrvI prakRtiyAM bhI cAra hI haiN| jisa AnupUrvIkA bhI udaya hotA hai vaha pahalI paryAyake AkArako rakhatI hai / isI liye AnupUrvI prakRtiyAM kSetra vipAkI haiN| inakA phala paraloka gamana karate samaya jIvakI madhya avasthA meM hI AtA hai / nimna likhita 78 prakRtiyAM jIva vipAkI haiN| dattant 2, gotrakI 2, ghAtiyA karmoMkI 47 aura 27 nAma karmakI / nAma karmakI 27 prakRtiyA~ isa prakAra haiM / tIrthakara, uccchAsa, bAdara, sUkSma, paryApta, aparyApta, susvara, dusvara, Adeya, anAdeya, yazaskIrti, ayazaskIrti, trasa, sthAvara, zubhavihAyogati, azubha vihAyogati, subhaga, durbhaga, narakagati, tiryaJcagati manuSyagati, devagati, ekendriya, dvIndriya, zrIndriya, caturindriya, paJcendriya jAti, ye prakRtiyAM jIva vipAkI haiM / 1 1 aMgopAta aura zarIra nAmakarmake kArya -- aGgopAGgaM zarIraM ca tadbhedaustoSyabhedavat / _aauratttriliGgAnAmAkArAH sambhavanti ca // 1082 // artha - usI nAma karmake bhedoMmeM eka aMgopAMga aura eka zarIra nAma karma bhI hai / ye donoM hI bheda nAma karmase abhinna haiM / inhIM donoMke udayase strIveda, puMveda aura napuMsaka veda : AkAra hote haiM / bhAvArtha - zarIra aura aMgopAMga nAma karmake udayase isa jIvake zarIra aura aMga tathA + upAMga banate haiM, zarIrake madhya tInoM vedoMke AkAra bhI inhIM donoM kama udayase banate haiM / vedoMse yahAM para dravya veda samajhanA cAhiye / 1 * 5 zarIra, 3 AGgopAGga, 5 bandhana, 5 saMghAta, 6 saMsthAna, 6 saMhanana, 8 sparza, 5 rasa, 2 gandha, 5 varNa / + NalayA vAhUya tahA NiyaMva puTTI uroya sIsoya / adveSa du aMgAI dehe sesA uvaMgAI // artha- do paira, do hAtha, nitamba, ( cUtar3a ), pITha, peTa, zira ye ATha to aMga kahalAve haiM bAkI saba upAMga' kahalAte hai| jaise uMgaliyAM, kAna, nAka, muMha, AMkhe Adi / gomasAra / Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294) pnycaadhyaayii| [dUsarI dravya vedase bhAva vedameM sArthakatA nahIM AtItriliGgAkArasampattiH kArya tnnaamkrmnnH| nAsti tadbhAvaliGgeSu manAgapi kariSNutA // 1083 // artha-strIveda athavA puruSaveda athavA napuMsakavedake AkArakA pAnA nAma karmakA kArya hai| isa AkArakI bhAvaliGgoMmeM kucha bhI kAryakAritA nahIM hai| bhAvArtha-nAma karma kevala dravyaveda-zarIrameM liGgAkRtiko banAtA hai, strI puruSoMke bhAvoMmeM jo ramaNa karanekI vAnchA hotI hai va bhAva veda kahalAtA hai| aisA bhAva veda nAma karmake udayase nahIM hotA hai| jaba taka mAva vedakA udaya na ho taba taka kevala dravya veda kucha nahIM kara sakA hai, kevala AkAra mAtra hai| isIliye navameM guNasthAnase Upara kevala vedoMkA dravyAkAra mAtra hai| bhAva vedakA kAraNabhAvavedeSu caaritrmohkrmaashkodyH| . kAraNaM nUnamekaM syAnnetarasyodayaH kacit // 1084 // artha-bhAvavedoMke honemeM kevala eka cAritra mohakarmakA udaya hI nizcayase kAraNa hai, kisI dUsare karmakA udaya unake honemeM kAraNa nahIM hai| vedoMke kAryariraMsA dravyanArINAM puMvedasyodayAtkila / nArI vedodayAvedaH pusAM bhogAbhilASitA // 1085 // nAlaM bhogAya nArINAM nApi puNsaamshktitH| antardagdhosti yo bhAvaH klIvavedodayAdiva // 1086 // x artha-puMvedake udayase dravya striyoMke sAtha ramaNa karanekI vAJchA hotI hai / strI vedake udayase puruSoMke sAtha bhoga karanekI abhilASA hotI hai| aura jo azakta sAmarthya hIna honese na to triyoM ke sAtha hI bhoga kara saktA hai, aura na puruSoM ke sAtha hI kara saktA hai kintu donoMkI vAJchA rakhatA huA hRdayameM hI jalA karatA hai aisA bhAva napuMsaka vedake udayase hotA hai| vedoMkI sama viSamatAdravyaliMgaM yathA nAma bhAvaliMgaM tathA kacit / kacidanyatamaM dravyaM bhAvazcAnyatamo bhavet // 1087 // ___x saMzodhita pustakameM klIvavedodayAditi, pATha hai| isakA koI artha bhI nahIM nikalatA hai| ke vitthI va pumaM NauMsao uhayaliMgavidiritto / iTAvaggisamANaga vedaNagaruo kalasacitto // yaha napuMsakakA svarUpa hai| gomttttsaar| Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya] subodhinI ttiikaa| ___ artha-kahIM para jaisA dravyaliMga hotA hai vaisA hI bhAvaliMga bhI hotA hai| kahIM para dravyaliMga dUsarA hotA hai aura bhAvaliMga dUsarA hotA hai| udAharaNayathA divijanArINAM nArIvedosti netara / devAnAM cApi sarveSAM pAkaH puveda eva hi // 1088 // artha-jitanI bhI cAroM nikAyoMke devoMkI deviyAM haiM una sabake strIveda hI bhAvaveda hotA haiM, dUsarA nahIM hotA / aura jitane bhI deva haiM una sabake puMveda hI bhAvaveda hotA hai dUsarA nahIM hotA / bhAvArtha-deva deviyoM ke dravyaveda aura bhAvaveda donoM eka hI hote haiN| bhoga bhUmau ca nArINAM nArIvedo ncetrH|| puMvedaH kevalaH puMsAM nAnyo vA'nyonyasaMbhavaH // 1089 // artha-bhogabhUmimeM striyoMke strIveda hI bhAvaveda hotA hai dUsarA nahIM hotA ? aura vahA~ke puruSoMke kevala puMveda hI bhAvaveda hotA hai, dUsarA nahIM hotA athavA ina donoMmeM bhI paraspara viSamatA nahIM hotii| bhAvArtha-deva deviyoM ke samAna inake bhI samAna hI veda hotA hai, deva deviyAM aura bhogabhUmike strI puruSa inake napuMsaka veda to donoM prakArakA hotA hI nahIM 'veda aura strIveda bhI dravyabhAva samAna hI hotA hai viSama nhiiN| nArakANAM ca sarveSAM vedazcaiko napuMsakaH / dravyato bhAvatazcApi na strIvedo na vA pumAn // 1090 // artha-sampUrNa nArakiyoMke eka napuMsaka veda hI hotA hai / vahI to dravyaveda hotA hai aura vahI bhAvaveda hotA hai / nArakiyoMke dravyase athavA mAvase strIveda, puruSaveda sarvayA nahIM hote| tiryagjAtau ca sarveSAM ekAkSANAM napuMsakaH / vedo vikalatrayANAM klIyaH syAt kevalaH kila // 1091 // paJcAkSAsaMjJinAM cApi tirazvAM syaannpuNskaa| dravyato bhAvatazcApi vedo nAnyaH kadAcana // 1092 // artha-tiryaJca jAtimeM sabhI ekendriya jIvoMke napuMsakaveda hI hotA hai, jitane bhI vikalatraya (dvIndriya, trIndriya, caturindriya ) haiM una sabake kevala napuMsaka veda hI hotA hai| aura jitane bhI asaMjJI paJcendriya haiM una sabake bhI kevala napuMsaka veda hI hotA hai / vahI dravya beda hotA hai aura vahI bhAva veda hotA hai| dUsarA veda kabhI nahIM hotaa|| karmabhUmau manuSyANAM mAnuSINAM tathaiva c|| tirazcAM vA tirazcInAM trayo vedAstathodayAt // 1093 // Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296] [ dUsarA paMcAdhyAyI / kaiSAzcidravyataH sAGgaH puMvedo bhAvataH punaH / strIvedaH klabavedo vA puMvedo vA tridhApi ca // 1094 // keSAJcitklIvedo vA dravyato bhAvataH punaH / puMvedo klISavedo vA strIvedo vA tridhocitaH // 1095 // kacidAparyayanyAyAtkramAdasti trivedavAn / aise hI kinhIke dravya athavA strI veda tInoM kadAciklIvavedo vA strI vA bhAvAt kacit pumAn // 1096 // artha - karmabhUmimeM honevAle manuSyoMke, mAnuSiyoMke, tiryaJcake aura tiryazciniyoMke karmodayake anusAra tInoM hI veda hote haiM / kinhIMke dravya veda to puMveda veda hotA hai arthAt unake zarIra meM puruSavedakA cinha hotA hai, parantu bhAva veda unake strIveda, athavA napuMsaka veda hotA hai / athavA dravyaveda ke anusAra bhAvaveda bhI puruSaveda hI hotA hai| isa prakAra eka dravyake hote hue bhAvaveda karmodayaMke anusAra tInoM hI ho sakte haiN| veda to napuMsaka veda hotA hai parantu bhAvaveda puMveda, athavA napuMsaka veda hI ho sakte haiM / isI prakAra yaha bhI samajha lenA cAhiye ki kinhIMke hotA hai parantu bhAva veda puMveda athavA napuMsaka veda athavA strI veda tInoM hI ho sakte haiN| koI Aparyaya nyAyase arthAt kramase parivartana karatA huA tInoM vedavAlA bhI ho jAtA hai, kabhI bhAvase napuMsaka vedavAlA, kabhI strIvedavAlA aura kabhI puruSa vedavAlA / isakA Azaya yaha hai ki koI to aise hote haiM jinake dravya vedake samAna hI bhAva veda hotA hai, koI aise haiM jinake dravya veda dUsarA aura bhAva veda dUsarA hI sadA rahatA hai jaise ki janakhA hijar3A Adi / parantu koI aise hote haiM jinake karmodayake anusAra bhAva veda vadalatA bhI rahatA hai / kintu veda sadA sabhI eka hI hotA hai aura vaha A janma nahIM badala saktA / dravya veda to strI veda trayopi bhAvavedAste nairantaryodayAtkila / nityaMcAbuddhi pUrvAH syuH kacidvai buddhipUrvakAH // 1097 // artha- ye tInoM hI bhAva veda nirantara karmeki udayase hote haiM / kinhIMke abuddhi pUrvaka hote haiM aura kinhIMke buddhipUrvaka hote haiM / bhAvArtha - buddhipUrvaka bhAva unheM kahate haiM pUrvaka-jAna karake strItva puMstva bhAvoMmeM cittako lagAyA jAtA hai / aura hai jahAM para maithanopasevana kI bAcchA hotI hai vahA bAddhapUrvaka bhAva vada ha / 1 mAtra bhI nahIM hai pUrvaka bhAva hote haiM ekendriya lekara jI paJcendriya taka tath abuddhipUrvaka hI bhAva veda hotA hai| kevala karmodaya mAtra hai| tathA navameM guNasthAna taka jo dhyAnI muniyoMke bhAva veda batalAyA gayA hai vaha bhI kevala karmodaya mAtra abuddhipUrvaka hI hai / jahA~ para maithunopasevanakI vAJchA hotI hai vahIM buddhipUrvaka bhAva veda hai / Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mmonw ww adhyaay| ebodhinI TIkA [ 297 tepi cAritramohAnta vino bndhhetvH| saMklezAGkarUpatvAt kevalaM pApakarmaNAm // 1098 // artha-donoM prakArake bhI bhAvaveda cAritramohake udayase hote haiM isaliye usImeM unakA antarbhAva ho jAtA hai / tathA saMkleza svarUpa honese ve kevala pApa kamoM ke hI pandhake kAraNa haiN| dravyaveda bandhakA hetu nahIM haidravyaliGgAni sarvANi nAtravandhasya hetvH|| dehamAtraikavRttatve bndhsyaakaarnnaatsvtH||1099|| artha-jitane bhI dravya liMga haiM ve sabhI bandhake kAraNa nahIM haiM / kyoMki zarIrameM unakA cinha mAtra hai aura cinha mAtra bandhakA svayaM kAraNa nahIM ho saktA / zarIrAkRti bandhakA kAraNa nahIM ho saktI hai| mithyAdarzana-- mithyAdarzanamAkhyAtaM pAkAnmithyAtvakarmaNaH / bhAvo jIvasya mithyAtvaM sa syAdaudAyikaH kilaH // 1100 // artha-mithyAtva karmake udayase jIvakA jo mithyA bhAva hotA hai vahI mithyAvarzana kahalAtA hai| vaha jIvakA audayika bhAva hai| mithyAdarzanakA kAryaasti jIvasya samyaktvaM guNazcaiko nisrgjH| mithyAkarmodyAtsopi vaikRto vikRtAkRtiH // 1101 // artha-jIvakA eka svAbhAvika samyaktva guNa bhI hai, vaha bhI mithyAdarzanake udayase vikArI-vaibhAvika ho jAtA hai| uktamasti svarUpaM prA mithyAbhAvasya janminAm / tasmAnnoktaM manAgatra punaruktabhayAtkila // 1102 // ____ artha-jIvoMko mithyA mAva kitanA duHkha de rahA hai usase jIvoMkI kaisI avasthA ho jAtI hai ityAdi kathana pahale vistAra pUrvaka kiyA jA cukA hai isaliye punaruktike bhavase yahAM usakA thor3A bhI svarUpa nahIM kahA hai| ajJAna bhAva----- ajJAnaM jIvabhAvo yaH sa syAdaudayikaH sphuTam / labdhajasmodayAghasmAjjJAnAvaraNakarmaNaH // 1103 / / artha-jJAnAvaraNa karmake udayase honevAlA ajJAna bhAva bhI jIvakA audAyika Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 ] pshcaadhyaayii| azAnakA svarUpaastyAtmano guNo jJAnaM svApUrvArthAvabhAsakam / mUrchitaM mRtakaM vA syAdapuH svAvaraNodayAt // 1104 // artha-AtmAkA eka jJAna guNa hai vaha apane svarUpakA aura dUsare anizcita padArthoMkA prakAzaka hai, parantu jJAnAvaraNa karmake udayase vaha jJAna guNa mUrchita ho jAtA hai athavA mRtakake samAna ho jAtA hai / bhAvArtha jisa prakAra jIvake cale jAnese mRtaka zarIra jar3a-ajJAnI hai usI prakAra jJAnAvaraNa karmane AtmAke jJAna guNako itanA Dhaka diyA hai ki vaha ajJAnI pratIta hotA hai / yahI ajJAna avasthA jIvakA ajJAna bhAva kahalAtA hai / yaha bhAva jaba taka AsmAmeM kevalajJAna nahIM hotA hai taba taka barAbara udita rahatA hai| ajJAnabhAva bandhakA kAraNa nahIM haiarthAdaudayikatvepi bhaavsyaasyaa'pyvshytH| jJAnAvRttyAdivandhesmin kArye vai syAdahetutA // 1105 // artha-yadyapi ajJAnabhAva audayika bhAva avazya hai tathApi vaha niyamase jJAnAva. raNAdi karmoke bandhakA kAraNa nahIM hai / nApi maMklezarUpo'yaM yaH syAd bandhasya kAraNam / yaH klezo duHkhamUrtiH syAttadyogAdasti klezavAn // 1106 // artha- ajJAna bhAva saMkleza rUpa bhI nahIM hai jo ki bandhakA kAraNa ho, paraMtu jo kleza duHkhakI mUrti samajhA jAtA hai, usake sambandhase avazya klezavAn hai / bhAvArtha-ajJAna bhAva bandhakA kAraNa nahIM hai parantu duHkhamUrti avazya hai / jo saMkleza bandhakA kAraNa samajhA jAtA hai usa saMkleza rUpa ajJAna bhAva nahIM hai parantu jo kleza duHkha svarUpa samajhA jAtA hai usa keza rUpa avazya hai| duHkhamUrtizca bhAvo'yamajJAnAtmA nisrgtH| - vajrAghAta iva khyAtaH karmaNAmudayo yataH // 1107 // artha--yaha ajJAna rUpa bhAva svabhAvase hI duHkhakI mUrti hai / kyoMki kA~kA udaya mAtra hI vajrake AghAta ( coTa ) ke samAna duHkhadAI hai / bhAvArtha-yadyapi bandhakA kAraNa to kevala mohanIya karma hai parantu AtmAko duHkha denevAlA sabhI kokA udaya hai| zaGkAkAra--- nanu kazcidguNopyasti sukhaM jJAnaguNAdivat / duHkhaM tabaikRtaM pAkAttadvipakSasya karmaNaH // 1108 // Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya subodhinI ttiikaa| tatkathaM mUrchitaM jJAnaM duHkhamekA tato matam / sUtraM dravyAzrayAH proktA sabai nirguNA gunnaaH||1109|| na jJAnAdiguNeSUcairasti kazcidguNaH sukham / mithyAbhAvAH kaSAyAzca duHkhamityAdayaH katham // 1110 // artha-kyA jJAnAdi guNoMke samAna koI sukha guNa bhI hai ? usa sukha guNakA hI vaibhAvika bhAva-duHkha hai ! aura vaha duHkha sukhake vipakSI . karmake utyase hotA hai| phira yahAM para mUrchita jJAnako sarvathA duHkha kaise kahA gayA hai ? kyoMki dravyAzrayA nirguNA 5 guNAH / aisA sUtra hai, usakA yahI Azaya hai ki jo dravyake Azraya rahai aura jo nirguNa / ho unheM hI guNa kahate haiM / yadi jJAnAdi guNoMmeM koI sukha guNa nahIM hai to mithyA bhAva, aura kaSAya ityAdi duHkha kyoM kahe jAte haiM ? bhAvArtha-zaGkAkArakA abhiprAya yaha hai ki kyA jJAnAdi guNoMke samAna koI sukha guNa bhI hai ? aura kyA duHkha usIkI vaibhAvika avasthA hai ! yadi hai to phira ajJAna bhAva, mithyA bhAva, kaSAya bhAva inako hI duHkha kyoM kahA gayA hai kyoMki guNoMmeM guNa to rahate nahIM haiM jaba duHkha sukhakI vaibhAvika avasthA hai to vaha mUrchita jJAna, vaibhAvika darzana, vaibhAvika cAritrameM kaise raha sakatI hai ? yadi jJAnAdi guNoM ke samAna koI sukha guNa nahIM hai to phira mithyAbhAvAdiko duHkha kisa dRSTise kahA jAtA hai ? uttarasatyaM cAsti sukhaM jantorguNo jJAnaguNAdivat / bhavettakRtaM duHkhaM hetoH karmASTakodayAt // 1111 / / artha-ThIka hai, jJAnAdi guNoM ke samAna isa jIvakA eka sukha guNa bhI hai, usIkA vaibhAvika bhAva duHkha hai, aura vaha AThoM karmoke udayale hotA hai| bhAvArtha-sukha guNa bhI AtmAkA eka anujIvI guNa hai, usa guNako ghAta karanevAlA koI khAsa karma nahIM hai jaise ki jJAna, darzanAdike haiM kintu AThoM hI karma usake ghAtaka haiM, AThoM koMke udayase hI usa sukha guNakI duHkharUpa vaibhAvika avasthA hotI hai| yahAM para yadi koI zaMkA karai ki AThoM hI karmoM meM bhinna bhinna pratipakSI guNoMke ghAta karanekI x bhinna 2 zakti hai, phira unhIMmeM sukhake ghAta karanekI zakti kahAMse AI ! isIkA uttara dete haiM... asti zaktizca sarveSAM krmnnaamuyaatmikaa| sAmAnyAkhyA vizeSAkhyA daividhyAttadrasasya ca // 1112 // - adhAtiyA kA pratijIvI guNoMke pAta karanekI zakti hai| Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pnycaadhyaayii| - Aw artha-sampUrNa ka ke udayameM do prakArakI zaktiyAM haiN| eka sAmAnya zaki, eka vizeSazakti / isa liye unakA rasa bhI do prakAra hI hotA hai| __sAmAnya zaktikA svarUpasAmAnyAkhyA graMthA kRtsnakarmaNAmekalakSaNAt / jIvasyAkulatAyAH syAddhetu pAkAgato rasaH // 1113 // artha-samAnya zakti sabhI karmoMkI eka hI hai, aura vaha yahI hai ki-sampUrNa kA~kA udaya rasa jIvakI AkulatAkA kAraNa hai / bhAvArtha-AThoM hI koMka udayase jIva vyAkula hotA hai / karmoMkA udaya mAtra hI jIvakI vyAkulatAkA kAraNa hai, aura jahAM vyAkulatA hai vahAM sukha kahAM ? isaliye sabhI karmoM meM sAmAnya zakti eka hai, usIse sukha guNakA ghAta hotA hai| vizeSa zakti unameM bhinna 2 guNoMke ghAta karanekI hai| eka padArthameM do zaktiyAM bhI hotI haiM isIko dRSTAnta pUrvaka dikhAte haiN| na caitadaprasiddha syAda dRSTAntAdiSabhakSaNAt / duHkhasya prANaghAtasya kAryadvaitasya darzanAt // 1114 // artha-karmoM meM sAmAnya aura vizeSa aisI do zaktiyAM haiM yaha bAta aprasiddha asiddha bhI nahIM hai / dRSTAnta mI hai-viSa khAnese duHkha bhI hotA hai aura prANoMkA nAza bhI hotA. hai| isI prakAra jJAnAvaraNa karma jJAnakA ghAta bhI karatA hai aura duHkha bhI detA haiN| anyAnya karmoM meM bhI yahI bAta hai| eka hI viSameM do kArya dekhanese karmoM meM bhI do kArya bhalIbhAMti siddha haiN| sArAMzakarmASTakaM vipakSi syAt sukhasyaikaguNasya ca / asti kiJcinna karmaka tadvipakSaM tataH pRthak // 1115 // artha-isaliye AThoM hI karma sukha guNake vipakSI haiM, koI judA khAsa karma sukha guNakA vipakSI nahIM hai| vedanIya karma sukhakA vipakSI nahIM haivedanIyaM hi karmakamasti cettadvipakSi c| na yatosyAstyaghAtisvaM prasiddha paramAgamAt // 1116 // . artha--yadi vedanIya karmako sukha guNakA vipakSI karma mAnA jAya to bhI ThIka nahIM hai, kyoMki jaina siddhAntase yaha karma aghAtiyA prasiddha hai| bhAvArtha-vedanIya karma aghAtiyA karma hai, aghAtiyA karma anujIvI guNoMkA ghAta nahIM kara saktA hai / sukha guNa Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / subodhinI TIkA / mAtmAkA anujIvI guNa hai / isaliye vedanIya karma usakA pAtaka-vipakSI nahIM kahA jA saktA hai / * asaMyata bhAvaasaMyatatvamasyAsti bhAvopyaudayiko yataH / pAkAcAritramohasya karmaNo labdhajanmavAn // 1117 // . artha-cAritra mohanIya karmake udayase honevAlA asaMyatatva bhAva bhI bhAtyAkA audayika bhAva hai / bhAvArtha-cAritramohanIya karma AtmAke cAritra guNakA ghAla karatA hai| cAritrakA nAma hI saMyata-saMyama hai / jaba taka cAritra mohanIya karmakA udaya rahatA hai tabataka AtmAmeM saMyama nahIM prakaTa hotA hai| kintu asaMyama rUpa avasthA banI rahatI hai| isaliye cAritramohake udayase honevAlA asaMyata bhAva bhI AtmAkA audayika bhAva hai| itanA vizeSa hai ki cAritra mohanIya karmakI uttarottara mandatAse usa asaMyata bhAvameM bhI antara par3atA calA jAtA hai / jaise-cauthe guNasthAna taka sarvathA asaMyata bhAva hai * kyoMki vahAM taka apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakA udaya rahatA hai aura apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya eka deza saMyama bhI nahIM hone detii| pAMcaveM guNasthAnameM eka deza saMyama prakaTa ho jAtA hai| parantu vahAMpara bhI pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakA udaya honese sakala saMyama nahIM hone pAtA / chaThe guNasthAnase dazaveM guNasthAna taka sakala saMyama to prakaTa ho jAtA hai parantu saMjvalana kaSAyakA udaya honese yathAkhyAta saMyama nahIM hone pAtA / yadyapi bArahaveM guNasthAnameM pratipakSI karmakA . * isI prakAra mohanIya karma bhI sukhakA vipakSI nahIM kahA jA saktA hai, kyoMki mohanIya karmakA nAza daza guNasthAnake antameM ho jAtA hai, yadi mohanIya karma hI usakA vipakSI ho to vahIM para ananta sukha prakaTa ho jAnA cAhiye, parantu ananta sukha terahaveM guNasthAnameM prakaTa hotA hai, jaba ki jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, antarAya ye tInoM karma bhI naSTa ho jAte haiM, isaliye siddha hotA hai ki cAroM hI ghAtiyA karmoMmeM sukha guNake ghAta karanekI zakti hai| Upara jo AThoM hI kamako sukhakA vighAtaka kahA gayA hai vaha AtmAke pUrNa svarUpakI aprAtikI apekSAse kahA gayA hai, vAstavameM anujIvI guNoMkA ghAta pAtiyA kA~se hI hotA hai| hAM dazaveM guNasthAna taka mohanIyakA sambandha honese AThoM hI karma sukhake vidhAtaka haiN| cauthe guNasthAnameM samyagdarzanake sAtha kucha aMzoMmeM AtmAkA sukha guNa bhI prakaTa hotA hai, vaha isIliye hotA hai ki ghAtiyA ko maise anyatama mohanIyakA vahAM upazama athavA saya athavA kSayopazama ho jAtA hai| isase bhI yaha bAta bhalIbhAMti siddha hai ki sukhakA ghAtaka koI eka karma nahIM hai / ntu sAmmAleta karmoM kI sAmAnya zakti hai| ___ * sUkSma dRSTise pahA meM svarUpAcaraNa saMyama hai aura vaha anantAnubandhI karmake abhAbase hotA hai| Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwwwww pazcAdhyAyI sarvathA nAza ho jAnese pUrNa saMyama pragaTa ho jAtA hai tathApi yogAdi AnuSaGgika doSoM ke kAraNa usakI pUrNa pUrNatA caudahaveM guNasthAnake antameM hI kahI gaI hai / jahAM para pUrNa saMyama hai usIke uttara kSaNameM mokSa ho jAtI hai| yahAM para zaMkA ho sakI hai ki jaba cAritrakA nAma hI saMyama hai taba cAritra mohanIyake udayase honevAle kaSAya bhAvoMkA nAma hI asaMyata hai phira audayika bhAvoMmeM kaSAya bhAva aura asaMyata bhAvako judA judA kyoM ginAyA gayA hai| isakA uttara yahI hai ki asaMyata vratAbhAvako kahate haiM aura kaSAya AtmAke kaluSita pariNAmoMko kahate haiN| yadyapi jahAMpara kaluSita pariNAma haiM vahAMpara vrata bhI nahIM ho sake haiM tathApi kArya kAraNakA donoMmeM antara haiN| kaSAya bhAva vratAbhAvameM kAraNa haiN| isIliye mantarbhedakI apekSAse donoMko judA 2 ginAyA gayA hai, arthAt AtmAkI eka aisI avasthA bhI hotI hai ki jahAMpara vaha vratoMko dhAraNa nahIM kara saktA hai aura vaha avasthA AtmAke kaluSita bhAvoMse hotI hai| kaluSita bhAvoMkA nAma hI kaSAya hai| saMyamake meda-- saMyamaH kriyayA dedhA vyAsAdadvAdazadhA'thavA / zuddhasvAtmopalabdhiH syAt saMyamo niSkriyasya ca // 1918 // artha-kriyAkI apekSAse saMyamake do bheda haiM / athavA vistArakI apekSAse usake bAraha bheda haiM / tathA apane AtmAkI zuddhopalabdhi-zuddhatAkA honA hI niSkriya-kriyA rahita saMyamakA svarUpa hai |bhaavaarth-nisskriy saMyamakA lakSaNa isa prakAra hai-"saMsArakAraNanivR. timpratyAgUrNasya jJAnavataH karmAdAnanimittakriyoparamaH samak caaritrm| saMsArake kAraNoMko dUra karanevAle samyagjJAnIke jina kriyAoMse karma Ate haiM una kriyAoMkA zAnta ho jAnA hI niSkriya saMyama hai, arthAt saMsArako bar3hAnevAlI bAhya aura abhyantara kriyAoMkA ruka jAnA hI niSkriya saMyama hai / jitanI zubha azubha pravRtti rUpa kriyAyeM haiM saba bAhya kriyAyeM haiN| tathA AtmAke jo aviratAdirUpa pariNAma haiM ve saba abhyantara kriyAyeM haiM, ina donoM prakArakI kriyAoMkI nivRtti ho jAnA hI niSkriya saMyama hai, aura vahI AtmAkI zuddhAvasthA hai| sakriya saMyama zubha pravRtti rUpa hai usake do bheda haiM, aba unheM hI kahate haiN| indriyAM aura manake rAkanasa haataa.h|... ... artha-sakriya saMyamake pahale bhedakA nAma indriya nirodha saMyama hai / vaha pAMcI indriyAM aura manake rokanese hotA hai| Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyaay| subodhiniittiikaa| - MAANAAAAAAAAAAAAAAN ~ sakriya saMyamakA dUsarA bhedasthAvarANAM ca paJcAnAM trasasyApi ca rakSaNAt / asusaMrakSaNAkhyaH syAdadvitIyaH prANasaMyamaH // 1120 // artha-sakriya saMyamake dUsare bhedakA nAma asusaMrakSaNa hai usIko prANa saMyama bhI kahate haiM / vaha pAMca sthAvara aura trasa jIvoMkI rakSA karanese hotA hai / prazna- . nanu kiM nu nirodhitvamakSANAM manasastathA / saMrakSaNaM ca kinnAma sthAvarANAM trasasya ca // 1121 // artha-mana aura indriyoM ko rokanA to kyA hai aura sthAvara tathA trasa jIvoMkI rakSA karanA kyA hai ? arthAt ina donoMkA svarUpa kyA hai ? uttara-- satyamakSArthasambandhAjjJAnaM nAsaMyamAya yat / / tatra rAgAdibuddhiryA saMyamastannirodhanam // 1122 // prasasthAvara jIvAnAM na vadhAyodyataM manaH / na vaco na vapuH kApi prANisaMrakSaNaM smRtam // 1123 // artha-indriya aura padArthake sambandhase jo jJAna hotA hai vaha asaMyama nahIM karatA hai kintu indriya padArthake sambandha hone para usa padArthameM jo rAgadveSa pariNAma hote haiM ve hI asaMmayako karanevAle haiN| una rAgadveSarUpa pariNAmoMko rokanA hI indriya niroSa saMyama hai / tathA trasa sthAvara jIvoMkA mAraneke liye mana vacana kAyakI kabhI pravRtti nahIM karanA hI prANa saMyama hai bhAvArtha-indriya saMmaya aura prANa saMyama ina donoM meM indriya saMyama pahale kiyA jAtA hai, prANa saMyama pIche hotA hai / usakA kAraNa bhI yaha hai ki binA indriya saMyamake hue prANa saMyama ho nahIM saktA / indriyoM lAlasAoMkA ruka jAnA hI indriya saMyama kahalAtA hai| jaba taka zaktiyoMkI lAlasA nahIM rukatI taba taka jIvoMkA rakSaNa honA asaMbhava hai| jitane anartha hote haiM saba indriyoMkI lAlasAse hI hote haiM * abhakSya tathA haritAdi sajIva padArthoMkA bhakSaNa bhI yaha jIva indriyoM kI lAlasAse hI karatA hai / yadyapi puruSa jAnatA hai ki kanda mUlAdi padArthoMmeM ananta jIvarAzi hai, tathA acAra Adi padArthoMmeM trasa rAzi bhI hai tathApi indriyoMkI tIvra lAlasAse unheM chor3a nahIM saktA / isaliye sabase pahale indriya saMyamakA dhAraNa karanekI bar3I AvazyakatA hai| binA indriyoMko vazameM kiye kisI prakArakA dharma nirvighna nahIM pala sakA hai| isI * madyamAMsAdi abhakSya padArthoMke sevana karanevAle aneka trasajIvoMkA ghAta karate haiM, Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 paayii| dUsarA liye sacita tyAga pratimAvAlA padArthoMko acittavanAkara khAtA hai / harIko nahIM khAtA hai, jalako prAsuka banAkara pItA hai / yadyapi aisA karanese vaha jIva hiMsA se mukta nahIM hotA, tathApi jitendriya avazya ho jAtA hai / svAdiSTa padArthoMko asvAdiSTa banAne se indriyoMkI kasAyeM kama ho jAtI haiM : indriya saMyama pAlanevAlA hI Age calakara ThavIM AraMbha tyAga pratimArge prANa saMyama bhI pAlane lagatA hai / parantu saMkalpI hiMsAkA tyAgI pahale se hI hotA hai| AThavIM pratimAmeM AraMbha janita hiMsAkA bhI vaha tyAgI ho jAtA hai / ityuktalakSaNo yatra saMgamo nApi lezataH * asaMyatatvaM tannAma bhAvostvaudayikaH sa ca // 1124 // artha ---- Upara kahA huA donoM prakArakA saMyama jahAMvara leza mAtra bhI nahIM pAlA jAtA hai vahIM para asaMyata bhAva hotA hai, vaha AtmAkA audayika bhAva hai / zaGkAkArananu vA saMyatattvasya kaSAyANAM parasparam / ko bhedaH syAca cAritramohasyaikasya paryayAt // 1125 // artha - asaMyata bhAva aura kaSAyoM meM paraspara kyA antara hai kyoMki donoM hI eka cAritra mohanIyakI paryAya haiM / arthAt donoM hI cAritra mohake udayase hote haiM ? / indriyoM kI lAlasA ghaTa jAnese manuSya apanA tathA parakA bahuta kucha upakAra kara saktA hai / aneka kartavyoM meM saphalatA prApta kara sakatA hai / parantu unakI vRddhi honese manuSyakA bahuta samaya indriya bhogya yogya padArthoMkI yojanA meM hI calA jAtA hai / tathA viSayAsaktatA meM vaha nija kartavyako bhUla bhI jAtA hai / * lezataH pAThase yaha bAta prakaTa hotI hai ki ukta donoM saMyana yathAzakti jaghanya avasthA meM bhI pAle jAte haiM / isI liye jo niyama rUpase pAMcavI pratimAMmeM nahIM haiM ve bhI pAkSika avasthA bhI abhyAsa rUpase haritAdikA tyAga kara dete haiM / kucha naye vidvAn pAMcavI pratimAse nIce haritAdike tyAgakA viSedha karate haiM, pratyutaH haritAdi bhakSaNakA vidhAna karate haiM yaha unakI bar3I bhUla hai, kyoMki vidhAnakA kahIM upadeza nahIM hai jitanA bhI kathana hai saba niSedha mukhase hai cAhe vaha thor3e hI aMzoMmeM kyoM na ho / pAMcavI pratimAneM to haritAdikA tyAga Avazyaka hai, usase nIce yadyapi Avazyaka nahIM hai tathApi abhyAsa rUpase usakA karanA prazasya hI hai| jitane aMzoM meM bhI tyAga mArga hai utanA hI acchA / bhagatI haiM, yadi ve harIkA parvo tyAga karate haiM, upavAsAdi dhAraNa karate haiM kandamUlakA tyAga karate haiM to aisI avasthA meM avazya ve zubha pravRttivAle haiN| bhale hI ve manda jJAnI hoM parantu ananta sthAvara jIvoMke vaghase baca jAya~ga / jitanI bhI pratimAyeM hai sabhI tyAgakI maryAdAko Avazyaka batalAtI haiM parantu unase nIcI zreNIvAlA bhI leza mAtra tyAgI athavA abhyasta isaliye jo puruSa yA pUrNa tyAgI bhI bana saktA hai / Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / ] subodhinI TIkA / [3.5 wwwwwwwwww uttara satyaMcAritramohasya kArya sthAdubhavAtmakam / asaMyamaH kaSAyAzca pAkAdekasya karmaNaH // 1126 // artha-ThIka hai cAritra mohanIyake hI do kArya haiM / usI eka karmake udayase asaMyama bhAva aura kaSAya bhAva hote haiN| cAritra mohanIyake bhedapAkAccAritramohasya krodhAdyAH santi ssoddsh|| nava nokaSAyanAmAno na nyUnA naadhikaasttH|| 1127 // artha-cAritra mohanIya karmake pa.kase krodhAdika solaha kaSAyeM aura nava no kaSAyeM hotI haiN| ina paccIsase na kama hotI haiM aura na adhika hI hotI haiM / kaSAyoMkA kAryapAkAtsamyaktvahAniH syAt tatrAnantAnubandhinAm / pAkAcApratyAkhyAnasya sNytaasNytksstiH|| 1128 // pratyAkhyAnakaSAyANAmudayAt sNymksstiH|| saMjvalananokaSAyairna yathAkhyAtasaMyamaH // 1129 // artha-anantAnubandhi kaSAyake udayase samyagdarzanakA ghAta hotA hai / apratyAkhyAna kaSAyake udayase saMyamAsaMyamakA ghAta hotA hai| pratyAkhyAna kaSAyake udayase sakala saMyamakA ghAta hotA hai aura saMjvalana aura no kaSAyoMke udayase yathAkhyAta saMyamakA ghAta hotA hai| ityevaM sarvavRttAntaH kAraNakAryayoIyoH / kaSAyanokaSAyANAM saMyatasyetarasya ca // 1130 / / artha-yaha sampUrNa kathana kaSAya nokaSAya saMyama aura asaMyamake kArya kAraNako prakaTa karatA hai / bhAvArtha-kaSAya nokaSAyakA asaMyama ke sAtha kArya kAraNa bhAva hai, aura unake abhAvakA saMyamake sAtha kArya kAraNa bhAva hai| itanA vizeSa hai ki jahAM nitanI kaSAyeM haiM vahAM utanA hI asaMyama hai| kintu tacchaktibhedAlA nAmiLa bhedasAdhanam / ekaM syAdvApyanekaM ca viSaM hAlAhalaM yathA // 1131 // artha-kintu cAritra mohanIyameM zakti bhedase bheda sAdhana asiddha nahIM hai| jisa prakAra viSake viSa, hAlAhala ityAdi aneka bheda ho jAte haiM, usI prakAra ukta karma bhI eka tathA aneka rUpa ho jAtA hai| asti cAritramohe pi zaktidvaitaM nisargataH ekazcA'saMyatatvaM sthAt kaSAyatvamathAparam // 1132 // Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pshcaadhyaayii| [dUsarA artha-cAritra moha karmameM bhI svabhAvase do zaktiyAM haiM-(1) asaMyata (2) kaSAya / zaGkAkArananu caivaM sati nyAyAttatsaMkhyA cAbhivardhatAm / yathA cAritramohasya bhedAH SavizatiH sphuTam // 1133 // artha-yadi kaSAya aura asaMyatabhAva donoM cAritra mohake hI bheda haiM to cAritramohanIyakI saMkhyAkA bar3hanA bhI nyAya saMgata hai / paccIsake sthAnameM asaMyata bhAvako milAkara chabbIsa bheda usake hone cAhiye ? uttarasatyaM yajAtibhinnAstA patra kArmANavargaNAH / + AlApApekSayA'saMkhyAstatraivAnyatra na kacit // 1134 / / nAtra tajAtibhinnAstA yatra kaarmaannvrgnnaaH| kintu zaktivizeSosti sopi jAtyantarAtmakaH // 1135 // artha-ThIka hai, jahAMpara bhinna bhinna jAtiyoMmeM vaTI huI kArmANa vargaNAyeM hotI haiM, vahIM para AlApa ( bheda ) kI apekSAse asaMkhyAta vargaNAyeM bhinna 2 hotI haiM / athavA jahAM bhinna jAtivAlIM vargaNAyeM hotI haiM vahIM para AlApakI apekSAse saMkhyA bheda hotA hai, jahAM aisA nahIM hotA vahAM karmoMkI saMkhyA bhI bhinna nahIM samajhI jAtI hai| yahAM para bhinna jAtivAlIM vargaNAyeM nahIM haiM kintu eka cAritra mohanIyakI hI haiM isaliye cAritra mohakI chavvIsavIM saMkhyA nahIM ho saktI hai parantu zakti bheda avazya hai, vaha bhI bhinna svabhAva vAlA hai| bhAvArtha-jahAM para jAtikI apekSAse vargaNAoMmeM bheda hotA hai vahIM para kauke nAma bhI jude 2 ho jAte haiM jaise-matijJAnAvaraNa zrutajJAnAvaraNa Adi / parantu jahAM para jAtibheda nahIM hai kintu zakti bheda hai vahAM para kaukI nAma saMkhyA judI judI nahIM hotI / jaise-eka hI matijJAnAvaraNa kSayopazamake medase aneka bhedavAlA hai / dRSTAntake liye dhatturako hI le lIjiye / dhatturakI jar3a bhinna kAmameM AtI hai usake patte bhinna kAmameM Ate haiM tathA usake phala bhinna kAmameM Ate haiM parantu vRkSa eka dhatturake nAmase hI kahA jAtA hai| isaliye jahAM para zakti bheda hotA hai vahAM para nAma bheda nahIM bhI hotA / yadi vinA jAtibhedake kevala zaktibhedase hI nAma bheda mAnA jAya to cAritra mohanIyakA hI bheda-anantAnuvandhI kaSAya samyaktva aura cAritrako ghAta karanekI zakti rakhatA hai, usake bhedase bhI cAritra mohanIyake chabbIsa bheda hone cAhiye / isI prakAra saMjvalana + 'AlApApejhayA saMkhyA tatraivAnyatra na kacit aisA saMzodhita pustakameM pATha hai| yahI ThIka pratIta hotA hai isIliye Uparase dUsarA artha likhA gayA hai| Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyaay|] subodhinI ttiikaa| [307 kaSAyake kucha spardhaka pramatta bhAvako paidA karate haiM, kucha nahIM karate vahAM bhI zakti bhedase cAritra mohake adhika bheda hone cAhiye ? isa liye jahAM jAtibheda hotA hai vahIM para saMkhyA bheda bhI hotA hai yahAM para jAtibheda nahIM hai / jahAM para jisa jAtikI kaSAya hai vahAM para usI jAtikA vratAbhAva-asaMyata hai| kaSAya aura asaMyamakA lakSaNatatra yannAma kAluSyaM kaSAyAH syuH svalakSaNam / batAbhAvAtmako bhAvo jIvasyAsaMyamo mtH|| 1136 // artha-jIvake kaluSita bhAvoMkA nAma hI kaSAya hai yahI kaSAyakA lakSaNa hai| tathA jIvake vrata rahita mAvoMkA nAma hI asaMyama hai / bhAvArtha-kaSAyakA svarUpa gomaTTasArameM bhI isa prakAra kahA hai " suhaduHkhasubahusassaM kammakkhettaM kasedi jIvassa, saMsAradUrameraM teNa kasAotti NaM ti / sammattadesasayala carittanahakhAda caraNa prinnaa|| ghAdaMti vA kaSAyA causola asaMkhalogamidA" jisa prakAra koI kisAna eka vIghA, do vIghA daza vIghA khetako jotatA hai, jotaneke pIche usameM dhAnya paidA karatA hai / usI prakAra yaha kaSAya to kisAna hai, jIvakA karmarUpI kheta hai, usa khetakI ananta saMsAra hada ( maryAdA ) hai, usa khetako yaha kapAyarUpI kisAna barAbara jotatA rahatA hai, phira usase sAsAMrika sukha duHkharUpI dhAnya paidA karatA hai| arthAt jo jIvake pariNAmoMko halake samAna kaSatA rahe use, kaSAya kahate haiN| athavA samyaktva, dezacAritra, sakalacAritra, yathAkhyAtacAritra rUpa jIvake zuddha pariNAmoMko jo ghAte use kaSAya kahate haiM / kaSAyeM cAra haiM-(1) krodha (2) mAna (3) mAyA (4) loma / ye cAroM hI kramase cAra cAra prakArake hote haiM unake dRSTAnta isa prakAra haiM-eka to aisA krodha jaise ki patthara para rekhA / eka aisA jaise pRthvI para rekhA / eka aisA jaise dhUlipara rekhA / eka aisA jaise pAnIpara rekhA / patthara para kI huI, rekhA gAr3ha hotI hai, bahuta kAla taka to aisI hI banI rahatI hai / pRthvIpara kI huI usase kama kAlameM naSTa honAtI hai, isI prakAra dhUli aura jalarekhAyeM kramase ati zIghra miTa jAtI haiM / krodha kaSAyakA yahI bheda kramase naraka, tiryaka, manuSya devagatiyoMmeM jIvako lejAtA hai| jaise krodhakI tIvramandAdikI apekSAse cAra zaktiyAM hai usI prakAra mAna, mAyA, lobha kI haiN| mAnake dRSTAnta-parvata, hahI, kATha, veta / mAna kaSAyako kaThoratAkI upamA dI gaI hai| parvata bilakula sIdhA rahatA hai thor3A bhI nahIM mur3atA / isI prakAra tIvra mAnI sadA parvatake samAna kaThora aura sIdhA rahatA hai, isase kama darnevAle mAnIko haDDIkI upamA dI hai / haDDI yadyapi kaThora hai tathApi parvatakI apekSA kama hai| kATha aura vetameM kramase bahuta kama kaThoratA hai| ye cAro mAna kaSAyeM bhI kramase narakAdi gatiyoMmeM le jAnevAlI haiN| mAyAko vakratA ( kuTilatA-TedApanA-mur3A huA ) kI upamA Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308] paJcAdhyAyI / [ dUsarA dI hai usake dRSTAnta ye haiM- veNuke nIcekA bhAga, bhaiMsakA sIMga, gaukA mUtra, khurapA / veNuke nIcekA bhAga bahuta gAMTha gaThIlA hotA hai tathA uttarottara kama kuTilatA hai / ve cAroM mAyA kaSAyeM bhI kramase narakAdi gatiyoMmeM le jAnevAlI haiN| lobhakI cikkaNatA se upamA dI hai| usake dRSTAnta ye haiM- kRmi rAga, arthAt hiramijIkA raMga pahiyekI oMgana, zarIrakA mala, haldIkA raMga / ye cAroM lobha kaSAyeM bhI kramase narakAdi gatiyoMmeM le jAnevAlI haiN| jIvake vrata rahita bhAvakA nAma asaMyama hai, kinhIM pariNAmoMmeM yaha jIva aSTamUla guNoMko bhI dhAraNa nahIM kara saktA hai / kinhIM pariNAmoMmeM aSTa mUla guNoMko dhAraNa kara letA hai parantu aNutratoM ko nahIM dhAraNa kara saktA hai / kahIMpara aNuvratoMko to dhAraNa kara letA hai parantu unake atIcAroMko nahIM chor3a saktA hai / kahIM para mahAtratoMko dhAraNa nahIM kara saktA hai / jaba taka asaMyama mAvakA udaya rahatA hai taba taka AtmA vratoMko dhAraNa karaneke liye tatpara nahIM hotA hai / kaSAya aura asaMyamakA kAraNa - etaddvaitasya hetuH syAcchaktidvaitaikakarmaNaH / cAritramohanIyasya netarasya manAgapi // 1137 // artha - kaSAya bhAva aura asaMyama bhAvakA kAraNa - do zaktiyoMko dhAraNa karanevAlA kevala cAritra mohanIya karmakA udaya hai| kisI dUsare karmakA udaya ina donoM meM sarvathA kAraNa nahIM hai| donoM sAtha hI hote haiM- yaugapadyaM dvayoreva kaSAyAsaMyattasvayoH / samaM zaktidvayasyoccaiH karmaNosya tathodayAt // 1138 // artha - kaSAyabhAva aura asaMyatabhAva ye donoM sAtha sAtha hote haiM, kyoMki samAna do zaktiyoMko dhAraNa karanevAle cAritra mohanIya karmakA udaya hI vaisA hotA hai / dRSThAnta--- asti tatrApi dRSTAntaH karmAnantAnuvandhi yat / ghAtizaktizyopetaM mohanaM dRkUcaritrayoH // 1139 // artha-do zaktiyoMko dhAraNa karanevAle karmake udayase eka sAtha do bhAva utpanna hote haiM isa viSaya meM anantAnuvandhI kaSAyakA dRSTAnta bhI hai-- samyagdarzana aura samyakaftant at karane rUpa do zaktiyoMko dhAraNa karanevAlI anantAnuvandhi kaSAya jisa samaya udayameM AtI hai usa samaya samyagdarzana aura cAritra donoM hI guNa naSTa ho jAte haiM / zaMkAkAra nanu cApratyAkhyAnAdikarmaNAmudayAt kramAt / dezakRtsnapratAdInAM kSatiH syAttatkathaM smRtau // 1140 // Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % 3D adhyAya ] subodhinI ttiikaa| ___ artha-jaba ki apratyAkhyAnake udayase dezavratakI aura pratyAkhyAnake udayase mahAvratakI krama kramase kSati hotI hai taba apratyAkhyAnake udaya samayameM mahAvrata kyoM nahIM ho mAtA kyoMki usa samaya mahAvratako rokanevAlA pratyAkhyAnakA to udaya rahatA hI nahIM aura yadi apratyAkhyAnake udayakAlameM pratyAkhyAnakA bhI udaya mAnA jAya to donoMkA kramakramase udaya kyoM kahA hai ? uttara satyaM tatrAvinAbhAvo bandhasatvodayaM prati / dayoranyatarasyAto vivakSAyAM na dRSaNam // 1141 // artha-apratyAkhyAnake udayakAlameM pratyAkhyAnakA bhI udaya rahatA hai isaliye to apratyAkhyAnake udayakAlameM mahAvrata nahIM hotA aura pAMcaveM guNasthAnameM apratyAkhyAnake udayakA abhAva honepara bhI pratyAkhyAnakA udaya rahatA hai isaliye kathaMcit kramase udaya kahA jAtA hai tathA apratyAkhyAnakA udaya kahanese pratyAkhyAnakA bhI udaya AjAtA hai kyoMki apratyAkhyAnake baMdha udaya aura sattva pratyAkhyAnake baMdha udaya aura sattvake sAtha avinAbhAvI haiM, arthAt pratyAkhyAnake baMdhodaya sattvake binA apratyAkhyAnake baMdha udaya sattva nahIM hoskte| isaliye cauthe guNasthAna taka donoMkA udaya rahate hue bhI apratyAkhyAnakA udaya kahanemeM koI doSa nahIM AtA / avinAbhAvI padArthoMmeM ekakA kathana karanese dUsarekA kathana svayaM honAyA karatA hai| yahAM yaha zaMkA hosakatI hai ki jaba anyatarakA hI (kisI ekakA) prayoga karanA iSTa hai taba apratyAkhyAnake sthAnameM pratyAkhyAnakA hI prayoga kyoM nahIM kiyA jAtA arthAt jaise apratyAkhyAnake udayase pratyAkhyAnake udayakA bodha hotA hai usI prakAra pratyAkhyAnakA udaya kahanese apratyAkhyAnake udayakA bhI bodha ho jAnA cAhiye paraMtu isakA uttara yaha hai ki apratyAkhyAna va pratyAkhyAnake udayakI paraspara viSama vyApti hai kyoMki cauthe guNasthAna taka apratyAkhyAnakA udaya to vinA pratyAkhyAnake udayake nahIM rahatA kiMtu pA~ca guNasthAnameM pratyAkhyAnakA udaya apratyAkhyAnake udayake vinA bhI raha jAtA hai| isaliye apratyAkhyAnakI jagaha pratyAkhyAnakA prayoga nahIM hosakatA / -asiddhatvabhAvaasiddhatvaM bhavedbhAvo nUnamaudayiko yataH / ---- vyastAdA syAtsamastAdA jAteH karmASTakodayAt // 1142 // artha- asiddhatvabhAva bhI audayika bhAva hai / yaha bhAva AThoM karmoke udayase hotA hai / bhinna 2 karmoke udayase bhI hotA hai aura AThoM kauke sammilita udayase bhI hotA hai| Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcAdhyAyI / siddhatvaguNasiddhatvaM kRtsnakarmabhyaH puMsovasthAntaraM pRthak / jJAnadarzanasamyaktvavIryAdyaSTaguNAtmakam // 1143 // artha- sampUrNa karmoMse rahita puruSakI zuddha avasthAkA nAma hI siddhatvaguNa athavA siddhAvasthA hai / vaha avasthA jJAna, darzana, samyaktva, vIryAdi ATha guNa svarUpa hai / bhAvArtha - jJAnAvaraNa karmane AtmAke jJAnaguNako Dhaka rakkhA hai / jIvoMmeM jJAnakI jo nyUnAkitA pAI jAtI hai vaha jJAnAvaraNa karmakI nyUnAdhikatA ke nimittase hI pAI jAtI hai / mUrkhose vidvAnoMmeM, vidvAnoMse mahAvidvAnoM meM jJAnakA Adhikya pAyA jAtA hai unase RSiyoM meM, tathA unase maharSiyoM aura gaNadharoMmeM jJAnakA Adhikya uttarottara hotA gayA hai parantu yaha saba jJAna kSayopazamarUpa hI hai| jahAM para jJAnAvaraNarUpI pardA sarvathA haTa jAtA hai vahIM para yaha AtmA samasta lokAlokako jAnanevAlA sarvajJa ho jAtA hai / usa sarvajJa - jJAnameM samasta padArthoM kI samasta paryAyeM sAkSAt jhalakatI haiN| hara eka AtmAmeM sarvajJa - jJAnako prApta karane kI zakti hai parantu jJAnAvaraNa karmane usa zaktiko meghoMse Dhake hue sUryake samAna chipA diyA hai / isI prakAra darzana guNako darzanAvaraNa karmane Dhaka rakkhA hai / saMsAra meM jo jIva dekhe jAte haiM unameM kitane to aise haiM jo kevala padArthoMko chUnA hI jAnate haiM, unake muha, nAka, AMkha, kAna, nahIM hote, dRSTAntake liye vRkSako hI le lIjiye / vRkSake kevala eka sparzana indriya hai usIse vaha pAnIkA sparza kara vRddhi pAtA hai| isI koTi meM pRthivIkAya, jalakAya, agnikAya, vAyukAya, vAle jIva bhI haiN| ina jIvoMke pRthivI Adi hI zarIra haiM isaliye hama sivA usa pRthvI jala Adi sthUla zarIrake unakA pratyakSa nahIM kara sakte haiM / una jIvoMkI cetanA karmoMse gaharI AcchAdita hai isaliye kevala vRkSa parvatAdikI vRddhise unakA anumAna kara lete haiM / kucha jIva padArthoMko chUte haiM aura ghakhate haiM / unake pahale jIvoMkI apekSA eka muMha (rasanA indriya) adhika hai / ina jIvoMkI cetanA karmoMke kucha maMda honese padArthake rasakA anubhava bhI kara saktI hai / kucha jIvoMmeM padArthoM kI gandha jAnane kI bhI zakti hai aise jIvoMke nAsikA indriya bhI hotI hai| isa zreNI meM cIMTiyAM, makor3e Adi jIva Ate haiN| ina jIvoMke AMkhe kAna nahIM hote haiM / bhramara, bareM, makkhI Adi jIva dekha bhI sakte haiM / aura kucha jIva suna bhI sakte haiM / aura kucha jIva aise hote haiM jo manameM padArthoMkA anubhava bhI karate haiM / isa zreNImeM manuSya pazu Adi Ate haiN| yahAMpara vicAranekI yaha bAta hai ki jaise manuSya AMkhase jitanA dekhatA hai kyA vaha utanI hI dekhanekI zakti rakhatA hai ? nahIM, vaha sampUrNa AtmAse samasta padArthoMke dekhanekI zakti rakhatA hai, parantu dekhatA kyoM nahIM ? dekhatA isa liye nahIM, ki vaha AMkha rUpI jharokhese paratantra ho rahA hai| darzanAvaraNa karmane " 310] [ dUsarA Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyaay| subodhinI ttiikaa| usake darzana guNako Dhaka diyA hai kevala thor3AsA kSayopazama honese vaha AMkha rUpI arokhese dekha sakatA hai| jina jIvoMke itanA bhI bhayopazama nahIM hotA ve vicAre itanA bhI nahIM dekha sake arthAt unake AMkha bhI nahIM hotI, jaisA ki pahale kahA gayA hai / isakA dRSTAnta spaSTa hI hai jaise eka AdamI baMda makAnameM baMda kara diyA jAya to vaha bAharakI vastuoMko nahIM dekha saktA hai / parantu usa makAnakI yadi eka khir3akI khola dI jAya to vaha khir3akIke sAmane Aye hue padArthoMko dekha saktA hai yadi dUsarI khir3akI bhI khola dI jAya to usake sAmane Ae hue padArthoM ko bhI vaha dekha saktA hai / isI prakAra pUrva pazcimakI taraha uttara dakSiNakI taraphakI khir3akI bhI yadi khola dI jAya to udharake padArthoMko bhI vaha dekha saktA hai| yadi saba makAnakI mittiyoMko girA diyA jAyaM aura caupaTa kara diyA jAya to vaha AdamI cAroM orake padArthoko dekha sakatA hai / dUsarA dRSTAnta darpaNakA le lIjiye / eka vizAla darpaNa para yadi kAjala pota diyA jAya to usameM sarvathA muMha dikhAI nahIM detA hai| parantu usI darpaNa para eka aMgulI phera kara usakA aMgulIke barAbarakA bhAga svaccha kara diyA jAya to utane hI bhAgameM dIkhane lgegaa| yadi do aMgulI pherI jAya~ to kucha adhika dIkhane lagegA isI prakAra tIna cAra pAMca aMguliyoMke pheranese bahuta acchA dIkhane lagegA / kapar3ese acchItaraha pUre darpaNako sApha kara diyA jAya to sarvathA spaSTa aura pUrNatAse dIkhane lagegA / isI prakAra AtmAmeM sampUrNa padArthoke dekhanekI zakti hai parantu darzanAvaraNa karmane usa zaktiko Dhaka rakkhA hai| uttIke nimittase AtmA indriyarUpI aroMkhoMke bandhanameM par3akara padArthako spaSTatAse nahIM dekha saktA hai / aura na sUkSma aura dUravartI padArthako hI dekha saktA hai| AtmA jaba darzanAvaraNa karmake bandhanase mukta hotA hai taba vaha indriyoMkI sahAyatAse nahIM dekhatA hai, kintu AtmAse sAkSAt dekhane lagatA hai usI samaya akhila padArthoM kA vaha pratyakSa bhI kara letA hai jaise ki khir3akIse dekhanevAlA makAnako phor3a denese khir3akiyoMkI sahAyatAke vinA AsapAsake samasta padAryoko dekha letA hai / vedanIya karma aneka prakArase sAMsArika sukha duHkha detA rahatA hai| yadyapi vedanIya karma avAtiyA hai tathApi rati karma aura arati karmakA sambandha honeke kAraNa vaha AtmAko AghAta pahuMcAtA hai* isIliye vedanIya karmakA pATha ghAtiyA kauke bIcameM diyA hai| jabataka vedanIya karmakA sambandha rahatA hai taba taka AtmA sAMsArika sukha duHkhakI bAdhAse bAdhita rahatA hai / vedanIya karmake do bheda haiM (1) sAtA ( 2 ) asaataa| asAtAke udayase to isa jIvako asAtA hotI hI rahatI hai parantu sAtAke udayase jo sAtA hotI hai vAstavameM vaha bhI asAtA hI hai| saMsArI jIva sadA duHkhoMse santapta rahatA hai isaliye ____ * gyArahaveM, bArahaveM, terahaveM guNasthAnoMmeM rati aratikA udaya na honese vedanIya karma kucha nahIM kara sktaa| Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pshcaadhyaayii| [dUsarA - NNNNNNNN sAtAke udayase jo sukhasA pratIta hone lagatA hai use hI vaha saccA sukha samajhatA hai| vAstavameM vaha sukha nahIM hai kintu duHkhakI kamI hai / sAMsArika sukhakA udAharaNa aisA hai jaise kisI AdamImeM koI mudgarakI mAra lagAve aura lagAte 2 thaka jAya to usa samaya piTanevAlA samajhatA hai ki aba kucha sAtA milI hai| ThIka isI prakAra duHkhakI thor3I kamIko hI yaha jIva sukha samajhane lagatA hai / mAMsArika sukhake viSayameM svAmI samantabhadrAcAryane kahA hai 'karmaparavaze sAnte duHkharantaritodaye / pApabIje sukhe'nAsthA zraddhAnAkAMkSaNA smRtA / arthAt (1) sAMsArika sukha kamauke adhIna haiM / jaba taka zubha karmoMkA udaya hai tabhI taka hai| (2) isI liye usakA anta bhI zIghra ho jAtA hai (3) bIca bIcameM usake duHkha bhI Ate rahate haiM (4) aura pApakA bIna hai arthAt jina bAtoMmeM saMsArI sukha samajhatA hai ve hI bAteM pApabandhakI kAraNabhUta haiM isaliye sAMsArika sukha duHkhakA kAraNa athavA duHkha rUpa hI hai| vedanIya karmakA abhAva ho jAnese AtmA avyAbAdha guNakA bhoktA ho jAtA hai / AtmAke usa nirAkula svarUpa avyAbAdha ( bAdhA rahitapanA) guNako vedanIya karmane Dhaka rakkhA hai mohanIya karmake viSayameM pahale bahuta kucha kahA jA cukA hai / AThoM karmoM meM eka yahI karma anaryokA mUla hai / yaha karma saba karmokA rAmA hai| yahI AThoM kauke bandhakA kAraNa hai| mohanIya karmameM dUsare kase eka bar3I vizeSatA yahI hai ki dUsare guNa vo apane pratipakSI guNoMko Dhakate hI haiM parantu mohanIya karma apane pratipakSI guNako viparIta svAdu banA detA hai| yaha karma AtmAke pradhAna guNa samyaktva aura cAritrakA ghAta karatA hai / isI karmane jIvoMko kupathagAmI-bhraSTa-anAcArI tathA rAgI dveSI banA rakkhA hai| isa karmake dUra ho jAnese AtmA parama bItarAga-zuddhAtmAnubhavI ho jAtA hai / Ayu karma ber3IkA kAma karatA hai| jisa prakAra kisI doSIko ber3Ise jakar3a dene para phira vaha kahIM jA nahIM saktA, isI prakAra yaha saMsArI jIva bhI gatirUpI jelakhAnoMmeM AyurUpI ber3Ise jakar3A rahatA hai jaba taka Ayu karma rahatA hai taba taka ise mRtyu bhI nahIM uThA saktI hai| narakagatimeM varNanAtIta duHkhoMko sahana karatA hai parantu Ayu karma vahAMse Talane nahIM detA hai| Ayu karmake cAra bheda haiM, unameM tiryagAyu, manuSyAyu, devAyu ye tIna Ayu zubha haiM / narakAyu azubha hai| Ayu kamake udayase yaha jIva kabhI kisI zarIrake AkArameM baMdhA rahatA hai kabhI kisI zarIrake AkArameM baMdhA rahatA hai paraMtu apane vAstavika svarUpakA avagAhana nahIM karatA hai, arthAta apane svarUpameM nahIM Thahara pAtA hai / isaliye Ayukarmane jIvake avagAhana guNako chipA rakhA hai| nAma karmane AtmAke sUkSmatva guNako roka rakkhA hai / isa karmake udayase AtmA gati, jAti, zarIra, aMga, upAMga, Adi aneka prakArake aneka rUpoMko dhAraNa karatA huA sthUla paryAyI vana gayA hai| vAstava meM gatyAdika vikAroMse rahita-amUrtika AtmAkA sUkSma svarUpa Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww adhyaay| subodhinI TIkA / hai / parantu nAma karmane usa sUkSmatAko chipA diyA hai,| jina prakAra kisI kArakhAnekA eka iJjana aneka kAryoko karatA hai, usI prakAra nAmakarma bhI AsmAko aneka rUpoMmeM ghumAtA hai| nAma karmakI upamA eka bahu rUpadhArI-bahurUpiyAse ThIka ghaTatI hai| jisa prakAra bahu rUpoMko dhAraNa karanevAlA bahurUpiyA apane asalI sUkSma svarUpako chipA rakhatA hai, usI prakAra nAma karmane AtmAke asalI-sUkSma svarUpako chipA rakkhA hai aura sthUla paryAyoMse use bahu rUpadhArI-bahurUpiyA banA rakhA hai| ___ AtmA ananta guNadhArI, nirvikAra zuddha hai usameM na nIcatA hai aura na uccatA hai vaha sadA ekasA hai, parantu gotra karmane use UMca nIca vanA rakkhA hai| nIca gotrake udayase yahI ananta guNa dhArI AtmA kabhI nIca kahalAne lagatA hai aura ucca gotrake udayase kabhI ucca kahalAne lAtA hai| gotra karma kA kArya gomaTTasArameM isaprakAra hai 'saMtANakameNAgaya jIvAyaraNa-sa godamidi saNNA, ucca NIcaM caraNaM uccaM NIcaM have godaM, arthAt kula paramparAse calA AyA jo jIvakA AcaraNa hai usakI gotra saMjJA hai| usa kula paramparAmeM yadi ucca AcaraNa hai to vaha ucca gotra kahalAtA hai| yadi niMdya hIna AcaraNa ho to vaha nIca gotra kahalAtA hai| yadyapi ucca nIca gotrameM AcaraNakI avazya pradhAnatA hai, parantu sAtha hI kula paramparAkI bhI pradhAnatA avazya hai| anyathA kisI kSatriya rAjAke jo putra hotA hai vaha janma dinase hI ucca kahalAne lagatA hai| isI prakAra eka cANDAlake jo putra hotA hai vaha janma dinase hI nIca kahalAne lagatA hai| yadi ucca nIcakA AcaraNase hI sambandha ho to janma dinase loka unheM uttama aura nIca kyoM samajhane lagate haiN| unhoMne abhI koI AcaraNa nahIM prAraMbha kiyA hai| yadi kahA jAya ki unhoMne AcAraNa bhale hI na kiyA ho parantu unake mAtA pitA to apane AcaraNoMse ucca nIca bane hue haiM, unhIMke yahAM jo bAlaka janma letA hai vaha bhI usI zreNImeM zAmila kiyA jAtA hai to siddha huA ki sAkSAt AcaraNa ucca nIcakA kAraNa nahIM hai, kintu kula parasparA hI pradhAna kAraNa hai / gotra karmakA lakSaNa banAte hue svAmI pUjyapAdane sarvArthasiddhi meM bhI yahI kahA hai-yasyodayAllokapUjiteSu kuleSu janma taduccairgotraM, yadudayAdgarhiteSu kuleSu janma tannIccairgotram, jisake udayase lokapUjita kuloMmeM janma ho use uccagotra kahate haiN| aura jisake udayase niMdya kuloMmeM janma ho use nIcagotra kahate haiN| isa uccagotra nIcagotrake lakSaNase yaha bAta spaSTa hai ki kula paramparAse hI uccatA nIcatAkA vyavahAra hotA hai| sAkSAt AcaraNoMse nahIM hotA / isakA kAraNa bhI yahI hai ki gotra karmakA udaya vahIMse prAraMbha hojAtA hai jahAMse ki yaha jIva eka paryAyako chor3akara dUsarI paryAyameM jAne lagatA u. 40 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pshcaadhyaayii| [dUsarA ~ hai| arthAt vigrahagatimeM hI ucca athavA nIca karmakA udaya prAraMbha hojAtA hai, aura jaisA karmakA udaya hotA hai vaisI hI isa jIvako paryAya milatI hai isIliyeusa karmodayake kAraNa hI usa jIvako janma samayase hI saMsAra ucca nIcakA vyavahAra karane lagatA hai / lokameM yaha vyavahAra bhI prasiddha hai ki koI AdamI yadi brAhmaNa kulameM janma lekara zilpIkA kArya karane lage to loga use yahI kaha kara pukArate haiM ki yaha jAtikA to brAhmaNa hai parantu hIna karma karatA hai, use hIna karma karate hue bhI usa paryAyameM zudra koI nahIM kahatA hai / yadi sAkSAt AcAraNoMse hI varNa vyavasthA mAna lI jAya to ucca gotra karma aura nIca gotra karmakA udaya hI nirarthaka hai / karmodayako nirarthaka mAna lenese saMsArakA saba rahasya hI uTha jAtA hai / Ayu karmakA bandha nitya hotA hai vaha chUTatA nahIM hai aura jIvako usa paryAyameM niyamase le jAtA hai / yadi isako bhI akiMcitkara samajha liyA jAya to phira jIvakA ghUmanA hI banda ho jAya parantu jaba taka karma haiM taba taka aisA honA asaMbhava hai| ve apanA zubhAzubha phala dete hI haiN| dUsarI bAta yaha bhI hai ki eka manuSyane jIvanabharameM koI kAma na kiyA ho, vaise hI par3e 2 AnaMdase jIvana vitAyA ho to usa jIvanameM saMsAra use kisa varNakA kahakara pukAregA ! usase uccatAkA vyavahAra kiyA jAyagA yA nIcatAkA ? kyoMki usane sAkSAt AcaraNa to koI kiyA nahIM hai / vinA sAkSAta AcaraNake varNa vyavasthA nahIM mAnane pAloMke matase use varNa rahita kaheM athavA cAroM varNose atirikta kula hIna- paJcamavarNavAla, kaheM ! kyoMki usake sAtha uccatA athavA nIcatAkA kucha na kucha vyavahAra karanA hI hogaa| usa vyavahArakA AdhAra vahAM AcaraNa to hai nahIM, isaliye vinA kula. paramparAse AI huI uccatA nIcatAko svIkAra kiye kisI prakAra kAma nahIM cala saktA / jo loga kulAgata varNa vyavasthAkA lopa karate haiM ve avicAritaramya-karma vinayI sAhasI haiM / Azcarya to yaha hai ki aise loga bhI mAtA pitAko upadeza dete hue kahA karate haiM yadi tuma yogya putra cAhate ho to apane bhAva unnata rakkho, tumhAre jaise bhAva hoMge putrameM bhI ve bhAva hoMge, isa upadezase svabhAvakRta saMskAroMkA hI prAdhAnya siddha hotA hai / isaliye guNa karmase nahIM, * yadi svabhAvakRta uccatA nIcatA na ho, aura saMskAroMko kAraNatA na mAnI jAya to bhAratavAsI kyoM lArDa gharAnoM-rAja gharAnoMke zAsakoMko cAhate haiM ? isIliye na, ki ve svabhAvase udAracetA hote haiM ? svabhAvase jaise kulameM yaha jIva utpanna hotA hai vaise mArgapara svayaM calane lagatA hai, isa viSayameM eka dRSTAnta hai ki kisI jaMgalameM eka gIdar3akA bacA siMhinIke hAtha laga gyaa| siMhinIne use choTA-pyArA honeke kAraNa pAla liyA / jaba siMhinIke bacce paidA hue taba vaha gIdar3a unhIMke sAtha khelane lgaa| ekavAra saba bacce kisI dUsare Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyaay| subodhinI ttiikaa| rowivowww kintu svabhAvase hI gotra vyavasthA nyAyasaGgata hai| paramparA guNa karma bhI kAraNa haiN| isa prakArakI uccatA aura nIcatA isa gotra karmake kAraNa hI AtmA prApta karatA hai, gotra karmake abhAvameM vaha agurulaghu hai / na to bar3A hai aura na choTA hai, yaha choTA bar3A ucca nIca vyavahAra karmase hotA hai / gotra karmane AtmAke usa alaukika agurulaghu guNako chipA diyA hai| antarAya karmane AtmAkI vIrya zaktiko naSTa kara rakkhA hai| vIrya zakti AtmAkA nija guNa hai, usIko Atmika balake nAmase pukArA jAtA hai| zArIrika bala aura Atmika balameM bahuta antara hai| zArIrika balavAloMse jo kArya nahIM ho sakte haiM ve Atmika bala vAloMse acchI taraha ho jAte haiN| yogiyoMmeM yadyapi zArIrika bala nahIM hai ve tapasvI haiM sAtha hI kSINa zarIrI bhI haiM parantu Atmika bala unameM bahuta bar3hA huA hai usIkA prabhAva hai ki ve itane sAhasI ho jAte haiM ki siMhoMse bhare hue ati bhayAnaka jaMgalameM nirbhaya hokara dhyAna lagAte haiN| yaha unake Atmika balakA hI pariNAma hai| bahutase vidvAn mAnasika balako hI AtmIka bala samajhate haiM unheM yaha pUMchanA cAhiye ki vaha mAnasika bala jJAnase bhinna hai yA abhinna ? yadi bhinna hai taba to siddha ho cukA ki jJAnase vala dUparA guNa hai, parantu jJAnameM vaha sahAyaka avazya hai, usIke nimitta te mAnasika jJAnameM usakI upacarita kalpanA kara lI AtI hai| jitanI jisakI Atmika bala zakti prabala hai / utanA hI usakA jJAna bhI puSTa hotA hai yadi jJAnase vaha abhinna hai to usameM bala zabdakA prayoga kisa Azayase kiyA jAtA hai ? isaliye yaha bAta nirdhArita hai ki jJAnase atirikta eka vIrya nAmA bhI AtmAkI zakti hai| usa zaktikA zArIrika balase sambandha avazya hai| bAhya zakti antaraMga zaktimeM sahAyaka hai| AtmA jitanA kisI padArthakA jJAna karatA hai utanI antaraMga bala zakti bhI sAtha hI usameM sahAyatA pahuMcAtI hai| isIliye AcAryoMne jaMgalameM nikala gaye, vahAM hAthiyoM kA jhuNDa dekhakara unapara ve siMhinIke bacce, siMha TUTa par3e, parantu isa bhayAspada kautukase gIdar3a Darakara pIche bhaagaa| siMhinIke bacce bhI apane bar3e bhAIvo lauTatA huA dekha lauTa to par3e parantu unase na rahA gayA, ve mAtAse bole mA ! Aja ImeM bar3e bhAIne hAthiyoMkI zikArase roka diyA hai yaha ThIka nahIM kiyA hai| siMhinIne manameM socA ki isakA kula to gIdar3oMkA hai isaliye isameM Darapoka svabhAva mere pAsa rahanepara bhI A hI jAtA hai| usane ekAntameM usa gIdar3ako bulAkara use hitakara yaha upadeza diyA "zUrosi kRtavidyosi darzanIyosi putraka ! yasmin kule tvamutpanno gajastatra na hanyate" he putra ! tU zUravIra hai, vidyAvAn hai, dekhane meM yogya hai, parantu jisa kulameM tU paidA huA hai usa kulameM hAthI nahIM mAre jAte isaliye tU zIghra hI aba yahAMse bhAga jA, anyathA ye mere bacce tujhe kahAM taka bacAyeM rkheNge| tAtparya yahI hai ki kulakA saMskAra kitanA hI vidyAvAn kyoM na ho, A hI jAtA hai| vaha usa paryAya nahIM miTatA / Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcAdhyAyI / [ dUsarA 316] kevalajJAnake antargata ananta vIryakA sadbhAva batalAyA hai| jahAM para AtmAmeM vaha ananta vIrya zakti prakaTa ho jAtI hai vahAM phira zArIrika bala kI use AvazyaktA nahIM par3atI hai / usa ananta vIrya zaktiko antarAya karmane roka rakkhA hai / jitanA 2 antarAya karmakA kSayopazama hotA jAtA hai utanA 2 hI Atmika bala kSayopazama rUpase saMsArI jIvoM meM pAyA jAtA hai / usI antarAya karmake dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya aura vIryAntarAya aise pAMca bheda haiN| kisI seuke yahAM bahutalA na bhI hai parantu usake deneke pariNAma nahIM hote, samajhanA cAhiye usake dAnAntarAya karmakA udaya hai / do AdamI eka dina aura eka hI sAtha vyApAra karane nikalate haiM, eka usameM hAni uThAtA, eka lAbha uThAtA hai, samajhanA cAhiye ki ekakA antarAya karma tIvra hai, ekakA manda hai / bhogya - yogya sAmagrI rakhakhI huI hai parantu use kisI kAraNase bhoga nahIM saktA hai, samajhanA cAhiye usake bhogAntarAya karmakA udaya hai / antarAya karmane AtmAkI vIryAdi zaktiyoM ko roka rakkhA hai / isa prakAra AThoM hI karmoMne AtmAkI ananta acintya zaktiyoM ko chipA diyA hai isaliye AtmAkI asalI avasthA prakaTa nahIM ho pAtI / AtmA alpajJAnI nahIM hai, alpadRSTA bhI nahIM hai, mithyA dRSTibhI nahIM hai, duHkhI bhI nahIM haiM, zarIrAvagAhI bhI nahIM hai, sthUla bhI nahIM hai, choTA bar3A bhI nahIM hai, aura azakta bhI nahIM hai, kintu vaha ananta jJAnI - sarvajJa hai, samyagdRSTi hai, sarva STa hai, ananta zaktizAlI hai, sUkSma hai, agurulaghu hai, AtmAvagAhI hai, anyAbAdhaTET rahita hai / inhI acintya zaktiyoMse jaba AtmA vikasita hone lagatA hai arthAt jatra ye ATha guNa usake prakaTa hojAte haiM tabhI vaha siddha kahalAne lagatA hai / AtmAkI zuddha avasthAkA nAma hI siddha hai / athavA jJAnAdi - zaktiyoMke pUrNa vikAzakA nAma hI siddha hai / isI avasthAkA nAma mokSa hai| AtmAkI zuddhAvasthA - siddhAvasthAko chor3a kara mokSa aura koI padArtha nahIM hai / karma mala kalaGkase rahita AtmAkI svAbhAvika avasthAko hI mokSa kahate haiM jaba taka kamakA sambandha rahatA hai taba taka AtmA mukta nahIM kahA jA saktA / arhanta devake yadyapi ghAtiyA karmoMke naSTa ho jAnese svAbhAvika guNa prakaTa ho gaye haiM tathApi aghAtiyA karmoMke sadbhAvase pratijIvI guNa prakaTa nahIM hue haiM akarmane abhI taka unheM zarIrAvagAhI hI banA rakkhA hai | vedanIya karma yadyapi arhanta devake 1 * niravazeSanirAkRta karma malakalaGkasyA zarIrasyAtmano'cintya'svAbhAvikajJAnAdiguNamavyAbAba sukhamAtyantikamavasthAntaraM mokSa iti / arthAt samasta karma mala kalaGkase rahita azarIra AtmAkIacintya - svAbhAvika jJAnadarzana sukhavIrya avyAvAdhA svarUpa avasthAkA nAma hI mokSa hai| sarvArthasiddhi / Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya subodhinI ttiikaa| kucha sukha duHkha nahIM pahuMcA sakatA hai kyoMki usake parama sahAyaka mohanIya karmako ve naSTa kara cuke haiM, apane sakhAke viyogameM vedanIya bhI sarvathA kSINa ho cukA hai ' tathApi yogake nimittase abhI taka karmoMkA AnA jAnA lagA huA hai, yadyapi aba una karmoko AtmAmeM sthAna nahIM mila saktA hai, sthAna denevAlI AkarSaNa zaktiko to ve pahale hI naSTa kara cuke haiM tathApi yogadvArake khule rahanese abhI taka vedanIyake Ane jAnekI bAdhA sI ( vAstavameM kucha bAdhA nahIM hai ) lagI huI hai / isa prakAra adhAtiyA karmone AtmAkI pratijIvI zaktiyoMko x chipA rakkhA hai| aura ghAtiyA karmoMne isakI anujIvI zaktiyoMko chipA rakkhA hai| uparyukta kathanase yaha bAta bhalI bhAMti siddha ho jAtI hai ki AThoM hI kamauke udayase asiddhatva bhAva hotA hai aura unake abhAvameM AtmA siddha ho jAtA hai| * + NaTTAya rAya dosA iMdivaNANaM ca kevalimhi jado / teNa du sAdAsAdajasuhadukkhaM Natthi iMdiyajaM // gomttttsaar| arthAt kevalI bhagavAnake (aInsake) rAgadveSa sarvathA naSTa ho cukA hai, indriyajanya jJAna bhI naSTa ho cukA hai, isaliye unake sAtA asAtA vedanIyase honevAlA indriyajanya sukhaduHkha nahIM hotA hai| x sattAtmaka guNatva rahita-karmoM ke abhAvase honevAlI avasthAko hI pratijIva zakti kahate haiN| * ahaviyakammaviyalA sIdIbhUdA NiraMjaNA NiccA ahaguNA kidakiccA loyaggaNivAsigo siddhaa| gomttttsaar| __ artha-siddhoM kA svarUpa isa prakAra hai-(1) aSTakarmase rahita (2) vItarAgI-paramazAnta (3) rAgadveSa-malase sadAke liye mukta (4) nitya-phira saMsArameM kabhI nahIM lauTanevAle (5) aSTaguNa sahita (6) kRtakRtya-niSkriya-sRSTi ke nirmAtA nahIM (7) (7) lokAgrabhAgameM nivAsa karanevAle / ina vizeSaNoMse paramoMkA khaNDana bhI hojAtA hai| para matavAle IzvarakA svarUpa-mukta jIvakA svarUpa isa prakAra mAnate haiM- sadAzivaH sadAkarmA sAMkhyo muktaM sukhojjhitaM, maskarI kila muktAnAM manyate punarAgatiM / kSaNikaM nirguNaM caiva budo yogazca manyate'katakRtyaM tamIzAno maNDalI cordhvagAbhinam, arthAt ziva matavAle mukta jIva Izvaravo sadA karma rahita mAnate haiM, use anAdise hI karma rahita mAnate haiM, parantu vAstavameM Izvara aisA nahIM hai| sabhI jIvoMke pahale karmamala hote haiM pIche unakA nAza karanevAle IzvarIya avasthAko prApta karate haiN| saMsAra pUrvaka hI mukti hotI hai| jo karmabandhanase chUTatA hai vahI mukta kahalAtA hai isI bAtako prakaTa karaneke liye siddhoMkA vizeSaNa-aSTa karma rahita, diyA hai arthAt pahale ve karmose sahita ye pIche karmoMse chUTe haiN| sAMkhya siddhAnta mukta jIvako sukha rahita mAnatA hai, parantu vAstavameM mukta jIvake saMsArI jIvoMkI apekSA parama-alaukika-ananta Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pshcaadhyaayii| jaba taka saMsAra hai siddhAvasthA nahIM hotInedaM siddhatvameti syaadsiddhtvmrthtH| / yAvatsaMsArasarvasvaM mahAnAspadaM param // 1144 // mukha prakaTa hojAtA hai-isIliye siddhoMkA parama zAnta-parama sukhI aisA vizeSaNa diyA hai| maskarI-maskaphUra matavAle mukta jIvakA phira saMsArameM AnA svIkAra karate haiM isako mithyA siddha karaneke liye siddhoMkA vizeSaNa-niraJjana diyA hai, aba unake rAgadveSa aJjana nahIM hai isaliye aba ve kabhI karmoM ke jAlameM nahIM A sakate haiN| karmoMkA kAraNa rAga deSa hai| jaba kAraNa hI nahIM to kArya bhI kisI prakAra nahIM ho saktA hai| isaliye ekavAra mukta hue jIva phira kabhI nahIM saMsArameM lauttte| Arya samAja bhI mukta jIvakA lauTanA svIkAra karate haiM, unakA siddhAnta bhI mithyA hai / bauddha darzana mukta jIva (padArtha mAtra) ko kSaNika mAnatA hai parantu sarvathA kSaNikatA sarvathA bAdhita hai, sarvathA zcaNika mAnane para mukti saMsAra Adi kisI padArthakI vyavasthA nahIM bana sakatI hai isIliye siddhoMkA nitya vizeSaNa diyA hai| siddha sadA nitya hai ve sadA siddha paryAyameM hI rheNge| unameM anityatA kabhI nahIM AsaktI hai / yogadarzana mukta jIvako nirguNa mAnatA hai, naiyAyika aura vaizeSika bhI mukta jIvake buddhi sukhAdi guNoMkA nAza mAnate haiN| aisA mAnanA sarvathA mithyA hai, kyoMki jIva guNa svarUpa hI hai| guNoMkA nAza mAnanese jIvakA hI nAza ho jAtA hai| dUsare-guNa nitya hote haiM unakA nAza honA hI asaMbhava hai| tIsare-ukta darzanavAle hI jIvakA aura guNoMkA samavAya sambandha batalAte haiM aura samavAya sambandha unhIMke matameM nitya svIkAra kiyA hai, nitya bhI kahanA aura nAza bhI kahanA svayaM unake maMtase hI unakA mata bAdhita karanA hai| isaliye guNoMkA siddhoMmeM nAza nahIM hotA kintu unameM guNa pUrNa rUpase prakaTa ho jAte haiM isIse siddhoMkA * aSTa guNasahita ' vizeSaNa diyA hai / IzAna matavAle mukta jIvako kRtakRtya nahIM mAnate haiM arthAt mukta jIvako bhI abhI kAma karanA bAkI hai aisA unakA siddhAnta hai isI siddhAntake antargata Izvarako sRSTi kartA mAnanevAle Ate haiN| parantu zarIra rahita, icchA rahita, kriyA rahita mukta jIvake sRSTikA karanA haranA kucha nahIM ho saktA hai| sRSTi sadAse hai| usakA karanA, haranA bhI asiddha hI hai| aura uparyukta tIna bAtoMse rahita mukta jIvake bhI usakA karatA, haratA asiddha hai| isIliye siddhoMkA 'kRtakRtya' vizeSaNa diyA hai| siddha sadA vItarAga-alaukika-Atmottha-paramAnandakA AsvAdana karate haiM unheM koI kArya karanA nahIM hai| maNDalI nAmaka siddhAnta mukta jIvako sadA Urddhagamana karatA huA hI mAnatA hai arthAt mukta jIva jabase Upara gamana karatA hai tabase barAbara karatA hI rahatA hai kahIM Thaha. ratA hI nhiiN| isa siddhAntakA nirAkaraNa-'lokAgranivAsI, isa vizeSaNase ho jAtA hai| jahAM taka dharma dravya hai vahIM taka anaMta zakti honeke kAraNa eka samayameM hI mukta jIva calA jAtA hai, dharma dravyake abhAvase Age nahIM jA sktaa| dharma dravya loka taka hai isaliye siddha jIva lokAmameM Thahara jAte haiN| Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwwwwwwwww adhyAya / subodhinI ttiikaa| [319 artha-jaba taka mahA anarthoMkA ghara saMsAra hI isa jIvakA saba kucha hai| taba taka isake siddhatvabhAva nahIM hotA hai kintu asiddhatva rahatA hai bhAvArtha-jaba taka isa jIvake aSTa karmokA sambandha hai taba taka isake siddha paryAya nahIM hotI hai| jIvakI azuddha paryAya saMsArAvasthA hai| . isake chUTane para usakI zuddha paryAya prakaTa ho jAtI hai| usIkA nAma siddha paryAya hai| lezyA-bhAvalezyA SaDeva vikhyAtA bhAvA audadhikAH smRtaaH| yasmAdyogakaSAyAbhyAM dvaabhyaamevodyodbhvaaH|| 1145 // artha-lezyAoMke chaha bheda haiM-1 kRSNa 2 nIla 3 kApota 4 pIta 5 padma 6 zukla / inhIM chaha bhedoMse lezyAyeM prasiddha haiN| lezyAyeM bhI jIvake audayika bhAva haiN| kyoMki lezyAyeM yoga aura kaSAyoMke udayase hotI haiM / karmoMke udayase honevAle AtmAke bhAvoMkA nAma hI audayika bhAva hai| bhAvArtha-kaSAyoMke udayase raMjita yoga pravRttikA nAma lezyA hai| gomaTTasArameM bhI lezyAkA lakSaNa isI prakAra hai-joga pauttI lessA kasAya udayANuraMjiyA hoii| tattodoNNaM kannaM baMdha caukkaM sudih| arthAt kaSAyoMke udayase anuraMjita (sahita) yogoMkI pravRttikA nAma hI lezyA hai / karmake grahaNa karanekI zaktikA nAma yoga hai arthAt aMgopAMga aura zarIra nAma karmake udayase manovargaNA, vacanavargaNA aura kAyavargaNA ina tIna vargaNAoM meM se kisI eka vargaNAkA avalambana karanevAlI-karma grahaNa karanekI jo jIvakI zakti hai usIkA nAma yoga hai / usa yogake ukta tIna vargaNAoMke avalambana karanese tIna bheda ho jAte haiM (1) manoyoga (2) bacanayoga (3) kAyayoga / jisa vargagAkA avalambana hotA hai, yogakA nAma bhI vahI hotA hai, parantu kisI bhI eka yogase karma nokarma sabhIkA grahaNa hotA hai / itanA vizeSa hai ki eka samaya meM eka hI yoga hotA hai| yogoMse prakRtibandha aura pradezabandha hote hai / jisa jAtikI yogapravRtti hotI hai usI jAtikA karmagrahaNa hotA hai| isa jIvake prati samayameM anantAnanta vargaNAoMkA samUharUma-eka samaya prabaddha meM AtA hai| usake Ane meM :yoga hI kAraNa hai| yogake nimittase jJAnAvaraNAdi aSTakarma aura AhArAdi nokarma anantAnanta paramANuoMke pariNAmako liye hue khiMca Ate haiN| jo karma Ate haiM unameM tIna prakArakI vargaNAyeM hotI haiM (1) gRhIta-jinako isa jIvane pahale bhI kabhI grahaNa kiyA thA (2) * paramANUhi aNaMtahiM vaggaNasaNNA hu hodi ekkA hu| tAhi aNaMtarhi NiyamA samayapavaddho have eko| gomttttsaar| .' arthAt ananta paramANuoMkI milakara vargaNA saMzA hai| aisI 2 anaMta vargaNAoMkA samUha samaya prabaddha kahalAtA hai| Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 ] pacAdhyAyI / [ dUsarA agRhIta - jinako pahale kabhI grahaNa nahIM kiyA thA ( 3 ) gRhItAgRhIta jinameM se kuchako pahale grahaNa kiyA thA, kucha ko navIna grahaNa kiyA hai| yogake sAtha hI kaSAyakA udaya rahatA hai| vaha Ae hue karmoMmeM sthiti anubhAga bandha DAlatA hai| Aye hue karma - AtmAke sAtha ba~dhe hue karma kitane kA ThahareMge, aura unameM kitanA rasa par3A hai yaha kArya kaSAryoMkA hai| arthAt karmoM meM niyamita kAla taka sthiti DAlanA aura unakI isa zakti meM hInAdhikatA karanA Sairat kArya hai / jisa prakAra yogoMkI tIvratAse adhika kamaukA grahaNa hotA hai usI prakAra kaSAyoM kI tIvratA kamaumeM sthiti bandha aura anubhAga bandha adhika par3atA hai| manda kaSAyase manda par3atA hai / isa prakAra prakRtibaMdha * pradezabaMdha yogase hote haiN| sthiti baMdha anubhAga bandha kaSAyase hote hai| yoga kaSAyake samudAyakA nAma hI lezyA hai / isaliye lezyA hI cAroM baMdhoMkA kAraNa hai / lezyAke do bheda haiM ( 1 ) bhAvalezyA ( 2 ) dravyalezyA / varNanAma karmake udayase jo zarIrakA raMga hotA hai use hI dravya lezyA kahate haiM / dravya lezyA janma paryanta eka jIvake eka hI hotI hai| jisakA jaisA zarIrakA raMga hotA hai vahI usakI dravya lezyA samajhanI cAhiye / dravya lezyAke raMgoMke bhedase aneka bheda hojAte haiM / sthUlatAse dravya lezyA ke kRSNa, nIla, kApota, pIta, padma, zukla aise chaha bheda haiM / tathA pratyekake uttara bheda aneka haiM / varNakI apekSAse bhramarake samAna kRSNalezyA, nIlamaNi ( nIlama ) ke samAna nIlalezyA, kabUtara ke samAna kApotI lezyA, suvarNa ke samAna pIta lezyA, kamalake samAna padmalezyA, zaMkhake samAna zuklalezyA hotI hai / inameM pratyeka taratama varNakI apekSAse athavA mizrakI apekSAse aneka bheda haiN| tathA indriyoMse grAhyatAkI apekSAse saMkhyAta bheda haiN| skandhoMkI apekSAse asaMkhyAta bheda haiM / paramANuoM kI apekSAse ananta bheda haiM / gatioMkI apekSAse sAmAnya rItise dravyalezyAkA vidhAna isa prakAra hai- sampUrNa nArakiyoMke kRSNalezyA hI hotI hai / kalpavAsI devoMke jaisI bhAva lezyA 1 * prakRti svabhAvako kahate haiN| jaise- amuka puruSakA kaThora svabhAva hai, amukakA sarala hai, svabhAva ke nimittase usa svabhAvI puruSakA bhI vahI nAma par3a jAtA hai jaise- kaThora svabhAvavAle puruSako kaThora kaha dete haiM / sarala svabhAvavAle puruSako sarala kaha dete haiN| isI prakAra kinhIM karmoM meM jJAnake ghAta karanekI prakRti-svabhAva hai / usa prakRtike nimittase usa karmako bhI usI prakRtike nAmase kaha dete haiM jaise- jJAnAvaraNa karma / yadyapi jJAnAvaraNa-jJAnakA AvaraNa karanA usakA svabhAva hai tathApi svabhAva svabhAvI meM abheda honese svabhAvIko bhI jJAnAvaraNa kaha dete haiN| sabhI karmoM ko isI prakAra samajhanA cAhiye / isa prakAra AThoM prakRtiyoM vAle AThoM kamakA bandha honA prakRti baMdha kahalAtA hai| itanA vizeSa hai ki AyukarmakA baMdha udayAgata Ayuke tribhAgameM hotA hai| zeSa khAtoM karmoM kA prati samaya hotA hai / Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AMMA jy by by Hh tm " wwwwwwwwww adhyAya / subodhinI ttiikaa| [ 321 hotI hai vaisI hI dravyalezyA bhI hotI hai / bhavanavAsI, vyantara, jyotiSI, manuSya, tiryaca, inake chahoM dravyalezyAyeM hotI haiM / uttama mogabhUmivAloMkI sUryake varNake samAna, madhyama bhoga bhUmivAloMkI candrake varNake samAna, jaghanya bhogabhUmivAloMkI harita dravyalezyA hotI hai / vigrahagativAle jIvoMkI zuklalezyA hotI hai / isa prakAra zarIra nAma karma aura varNa nAma karmake udayase yaha jIva jaisA zarIra grahaNa karatA hai vaisI hI dravyalezyA isake hotI hai| parantu dravyalezyA karmabandhakA kAraNa nahIM hai| karmabandhakA kAraNa kevala mAva lezyA hai| kaSAyodaya namita-pariSpandAtmaka AtmAke bhAvoMkA nAma hI bhAva lezyA hai / dravya lezyAke samAna bhAvalezyAke bhI kRSNAdika chaha bheda haiM, parantu dravyalezyAke samAna bhAvalezyA sadA ekasI nahIM rahatI hai kintu vaha badalatI rahatI hai| yahAMpara bhAvalezyAkA thor3AsA vivecana kara denA Avazyaka hai, kyoMki bhAvalezyAke anusAra hI yaha jIva zubhAzubha karmokA * bandha karatA hai / kaSAyoMke udayasthAna asaMkhyAta loka pramANa hote haiN| unameM bahu bhAga to azubha lezyAoMke saMkezarUpa sthAna hote haiM aura eka bhAga pramANa zubha lezyAoMke vizuddha sthAna hote haiN| parantu sAmAnyatAse ye donoM bhI asaMkhyAta loka pramANa hI hote haiN| kRSNAdi chahoM lezyAoMke zubha sthAnoMmeM yaha AtmA jaghanyase utkRSTa paryanta maMda maMdatara mandatama rUpase pariNamana karatA hai aura unhIMke azubha sthAnoMmeM utkRSTase jaghanya paryanta tIvratama, tIvratara, tIvra rUpase pariNamana karatA hai| isaprakAra pratyekameM ina chaha rUpoMse hAni vRddhi hotI rahatI hai / isa AtmAke saMkleza pariNAmoMkI jaisI 2 kamI hotI hai, vaise 2 hI yaha AtmA kRSNako chor3akara nIla lezyAmeM AtA hai, aura nIlako chor3akara kApotI lezyAmeM AtA hai / tathA saMklezakI kramase vRddhi honepara kapotase nIla aura nIlase kRSNa lezyAmeM AtA hai / isa prakAra saMkleza bhAvoMkI hAni vRddhise yaha AtmA tIna azubha lezyAoMmeM pariNamana karatA hai / tathA vizuddhikI vRddhi honese kramase pItase padma tathA padmase zakla meM AtA hai| aura vizuddhikI hAni honese kramase zuklase padma aura padmase pIta lezyAmeM AtA hai, isaprakAra vizuddha bhAvoMkI hAni vRddhise yaha AtmA zubha lezyAoMmeM pariNamana karatA hai| sAmAnya rItise cauthe guNasthAna taka chahoM lezyAyeM hotI haiN| pAMcave, chaThe, sAtaveM, ina tIna guNasthAnomeM pItapadmazukla hI hotI haiN| Uparake guNasthAnoMmeM kevala zukla lezyA hI hotI hai / lezyAoMkI sattA terahaveM guNa sthAnataka batalAI gaI hai vaha upacArakI apekSAse batalAI ____ * limpai appI kIrai edAye NiyamapuNNa puNNaM ca, jIvoti hodi lessA, lerasA guNa jaannykkhaadaa| gomttttsaar| ___ arthAt jina bhAvoMse yaha AtmA puNya pApakA bandha karatA hai unhIM bhAvoMko AcAryoMne lezyA kahA hai| Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rnmwwwwwwwwww 322 / pnycaadhyaayii| dUsarA gaI hai| vAstavameM lezyAoMkA sadbhAva daza guNasthAnataka hI hai kyoMki vahIM taka kaSAryoMke udaya sahita yogoMkI pravRtti hai| Uparake guNasthAnoM meM kaSAyodaya na honese lezyAoMkA lakSaNa hI nahIM jAtA hai / isaliye gyArahaveM bArahaveM aura terahaveM guNasthAnoMmeM upacArase lezyA kahI gaI hai * upacArakA bhI yaha kAraNa hai ki ina guNasthAnoMmeM abhI yoga pravRttikA sadbhAva hai / yadyapi kaSAyodaya nahIM hai tathApi daza guNasthAna taka kaSAyodayake sAtha 2 honevAlI yoga pravRtti aba bhI hai isaliye yoga pravRttike sadbhAvase tathA bhUta pUrva nayakI apekSAse uparyukta tIna guNasthAnoMmeM upacArase lezyAkA sadbhAva kahA gayA hai + caudahaveM guNasthAnameM yoga pravRti bhI nahIM hai isaliye vahAM upacArase bhI lezyAkA sadbhAva nahIM hai| vizeSa-nArakiyoMke kRSNa nIla kApota ye tIna azubha lezyAyeM hI (bhAvalezyA) hotI haiM ! manuSya tiryaJcoMke chahoM lezyAyeM ho saktI haiN| bhavanavAsI vyantara jyotiSka devoMke Adise pIta paryanta lezyAyeM hotI haiM parantu inakI aparyApta avasthAmeM azubha hotI haiN| tathA Adike cAra svargoM taka pIta lezyA hotI hai tathA padmakA jaghanya aMza hotA hai| bArahaveM svarga taka padma lezyA tathA zukla lezyAkA jaghanya aMza hotA hai| inase Upara zukla lezyA hotI hai| parantu nau anudiza aura pAMca anuttara vimAnoMmeM zukla lezyAkA utkRSTa aMza hotA hai| sampUrNa lezyAoMkA javanya kAla antarmuhUrta mAtra hai| kRSNalezyAkA utkRSTa kAla tetIsa sAgara hai| nIla lezyA kA satraha mAra hai| kApota lezyAkA sAta sAgara hai| pIta lezyAkA do sAgara hai| padmalezyAkA aThAraha sAgara hai (zukla lezyAkA kucha adhika tetIsa sAgara hai| chahoM lezyAoM vAle jIvoMkI pahacAnake liye una lezyAoMvAle jIvoMke kArya isa prakAra haiM-kRSNa lezyAvAlA jIva-tIvra krodha karatA hai, vairako nahIM chor3atA hai| yuddhake liye sadA prastuta rahatA hai, dharma, dayAse rahita hotA hai, duSTa hotA hai, aura kisIke vazameM nahIM AtA hai / * nIla lezyA vAlA jIva-maMda, vivekahIna, ajJAnI, indriyalampaTa, mAnI mAyAvI, AlasI, abhiprAyako chipAne vAlA, ati nidrAlu, Thaga, aura dhana dhAnya lolupa hotA hai| * "mukhyAmAve, sati prayojane nimitte copacAraH pravartate " arthAt jahAM para mukhyakA abhAva ho parantu koI prayojana athavA nimitta avazya ho vahIM para upacAra kathana hotA hai| ___+ NakasAye lessA uccadi sA bhUdapuvva gadiNAyA, ahavA jogapa uttI mukkhotti tahiM ve lessaa| . gomaTTasAra / * caMDo Na mucai beraM, bhaMDaNa sIlo ca ya dharmadaya rhio| duho Naya edi vasaM lakakkhaNameyaM tu kiNhassa x maMdo buddhivihINo NivviNNANI ya visayaloloya / mANI mAyI ya tahA Alasso ceva bhejjo y| NiddA vaMcaNa bahulo ghaNa ghaNNe hodi tivvasaNNAya / lakkhaNameyaM bhaNiyaM samAsado NIlalessassa / Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya / subodhiniittiikaa| [323 kapota lezyAvAlA jIva-krodhI, anyakI niMdA karanevAlA, dUsaroMko doSI kahanevAlA, zoka aura bhaya karanevAlA dUsarekI sampatti para DAha karanevAlA, dUsare kA tiraskAra karanevAlA, apanI prazaMsA karanevAlA, dUsare para vizvAsa nahIM karanevAlA, apane samAna dUsaroMko (duSTa) samajhanevAlA stuti karanevAle para prasanna honevAlA, apane hAni lAbhako nahIM samajhanevAlA, raNameM maranekI icchA rakhanevAlA, apanI prazaMsA karanevAleko dhana denevAlA, aura kArya akAryako nahIM samajhane vAlA hotA hai / + pIta lezyAvAlA jIva kArya akArya tathA sevya asevyako samajhanevAlA, saboMpara samAna bhAva rakhanevAlA, dayA rakhanevAlA, aura dAna denevAlA hotA hai / * padma lezyAvAlA jIva-dAnI, bhadra pariNAmI, pukAryakArI, udyamI, sahanazIla, aura sAdhu-guru pUjaka hotA hai ke zukla lezyAvAlA jIva-pakSapAta rahita, nidAna bandha nahIM karanevAlA samadarzI iSTa aniSTa padArthoMse rAga dveSa rahita, aura kuTumbase mamatva rahita hotA hai x chahoM lezyAoMvAle jIvoMke vicAroMke viSayameM eka dRSTAnta bhI prasiddha hai-chaha pathika jaMgalake mArgase jA rahe the, mArga bhUlakara ve ghUmate hue eka Amake vRkSake pAsa pahuMca gye| usa vRkSako phaloMse bharA huA dekhakara kRSNalezyAvAlene apane vicAroM ke anusAra kahA ki maiM isa vRkSako jar3ase ukhAr3akara isake Ama khAUMgA, nIlalezyAvAlene apane vicAroMke anusAra kahA ki maiM jar3ase to ise ukhAr3anA nahIM cAhatA kintu skandha (nar3ase UparakA bhAga) se kATakara isake bhAma khaauuNgaa| kapotalezyAvAlene apane vicAroMke anusAra kahA ki maiM to bar3I 2 zAkhAoMko hI girA kara Ama khaauuNgaa| pItalezyAvAlene apane vicAroM ke anusAra kahA ki maiM bar3I 2 zAkhAoMko tor3akara samagra vRkSakI hariyAlIko kyoM naSTa karU~, kevala isakI choTI 2 + rUsaha jiMdaha aNNe, dUsai bahuso ya soya bhaya bhulo| asuyaha paribhavai paraM pasaMsaye appayaM bahuso // Naya pattiyaha paraM so appANaM yiva parapi maNNaMto / thUsaha abhitthuvaMto Naya jANai hANi var3i vA // maraNaM patyei raNe deha subahugaM vi thunyamANodu / Na gaNaha kajAkajaM lakkhaNameyaM tu kAussa // * jANai kabAkajaM seyamaseyaM ca savva samapAsI / dayadANarado ya midU lakkhaNameyaM tu teussa / / * cAgI bhaddo cokkho ujjava kammo ya khamadi bahugaMpi / sAhu guru pUjaNa rado lakkhaNameyaM tu pammassa // xNaya kuNaha parakhavAyaM Naviya NidANaM samoya savvesiM / yi ya rAyaDosA hovi ya sukalessassa // gomhsaar| Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32. 1 pshcaadhyaayii| DAliyoM (TahaniyoM) ko tor3akara hI Ama khAU~gA / padmalezyAvAlene apane vicAroMke anusAra kahA ki maiM to isake phaloMko hI tor3akara khAUMgA / zuklalezyAvAlene Ane vicAroMke anusAra kahA ki tuma to phaloMke khAnekI icchAse itanA 2 bar3A AraMbha karaneke liye udyata ho, maiM to kevala vRkSase svayaM TUTakara gire hue phaloMko hI bInakara khAUMgA / inhI lezyAgata bhAvoMke anusAra yaha AtmA Ayu aura gatiyoM kA bandha karatA hai| jaisI isakI lezyA ( bhAva ) hotI hai usIke anusAra Ayu aura gatikA bandha isake hotA hai / parantu sampUrNa lezyAgata bhAvoMse AyukA bandha nahIM hotA hai kintu madhyake ATha aMzo dvArA hI hotA hai / arthAt lezyAoMke saba chanvIsa aMza haiN| unameM madhyake ATha aMza aise hote haiM jo ki Ayu vandhakI yogyatA rakhate haiN| unhIMmeM AyukA baMdha hosaktA hai ! bAkIke aMzoMmeM nahIM ho saktA / ye madhyake ATha aMza ATha apakarSa kAloMmeM hote haiM / apakarSa nAma ghaTanekA hai arthAt mujyamAna Ayuke do bhAga ghaTa nAnepara avaziSTa eka bhAgake pramANa antarmuhUrta pramANa kAlakA nAma apakarSakAla hai / inhIM kAloMmeM Ayubandhake yogya lezyAoMke madhyake ATha aMza hote haiM / parantu jisa apakarSameM Ayubandhake yogya ATha madhyama aMzoMmese koI aMza hogA usI apakarSameM AyukA bandha hogA auroMmeM nahIM / isIliye kisIke AThoM apakarSoM meM AyukA bandha hosaktA hai, kisIke saba apakarSoM meM nahIM hotA kintu kisI 2 meM hotA hai / kisIke AThoM hI apakarSoM meM nahIM hotA hai / jisako AThoM hI apakoMmeM bandhakI yogyatA nahIM milatI haiM usake Ayuke anta samayameM eka AvalikA asaMkhyAtavAM bhAga zeSa raha jAne para usase pahale antarmuhUrtameM avazya Ayu bandha hotA hai| dRSTAntake liye-kalpanA kariye eka manuSyakI 6561 varSa kI mujyamAna ( vartamAna-udaya prApta ) Ayu hai| usake pahalA apakarSa kAla 2187 varSa zeSa raha jAne para pdd'egaa| isa kAlake prathama antarmuhUrta meM yadi bhAyubaMdhake yogya ATha madhyama aMzoMmeMse koI aMza ho to parabhavajhI AyukA baMdha ho sakatA hai| yadi yahAM para koI aMza na par3e to 729 varSa zeSa rahane para dUsarA apakarSa kAla par3egA vahAM AyukA bandha ho sakatA hai| yadi vahAM bhI AyubaMdhakI yogyatA nahIM milI to tIsarA apakarSakAla 243 varSa zeSa raha jAne para pdd'egaa| isI prakAra 81 varSa zeSa rahane para cauthA, 27 varSa zeSa rahane para pAMcavA, 9 varSa zeSa rahane para chaThA, 3 varSa zeSa raha jAnepara sAtavAM aura sujyamAna AyumeM kula 1 : zeSa raha jAnepara AThavAM apakarSakAla pdd'egaa| una AThoMgasa nahIM baMdhakI yogyatA ho vahIM para AyukA baMdha ho sakatA hai| saboMmeM yogyatA ho to saboMmeM ho sakatA hai| yadi kahIM bhI yogyatA na ho to maraNa samayameM avazya hI parabhavakI AyukA baMdha hotA hai| itanA vizeSa ki jisa apakarSamai netA lezyAkA aMza par3atA hai usIke anusAra zubha yA azubha AyukA Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyaay| subodhinI TIkA / [ 325 baMdha hotA hai| isIliye AcAryokA upadeza hai ki pariNAmoMko sadA unAka banAo, nahIM mAlUma kisa samaya AyukA tribhAga par3a jAya / maraNa kAlameMse to avazya hI krodhAdikA bAga kara zAnta ho jAo kyoMki maraNakAlameM to AyubaMdhakI pUrNa saMbhAvanA hai| isIliye samAdhi maraNa karanA parama Avazyaka tathA parama uttama kahA gayA hai| * uparyukta Ayubandhake yogya ATha aMzoMko chor3akara bAkIke aThAraha aMza yogyatAnusAra cAroM gatiyoMke kAraNa hote haiM / aThAraha aMzoMmeMse jaisA aMza hogA usIke yogya gati bandha homA / zuklalezyAke utkRSTa aMzase mare hue jIva niyamase sarvArthasiddhi jAte haiN| usIke jaghanya aMzase mare hue jIva bArahave svarga taka jAte haiM tathA madhyama aMzase mare hue Anatase Upara sarvArthasiddhise nIce taka jAte haiM / padmalezyAke utkRSTa aMzase mare hue jIva sahasrAra svarga jAte haiM usake jaghanya aMzase mare hue jIva sanatkumAra mAhendra svarga jAte haiM aura madhyama aMzase mare hue inake madhyameM jAte haiN| pItalezyAke utkRSTa aMzase mare hue sanatkumAra mAhendra taka jAte haiM / usake jaghanya aMzase mare hue saudharma IzAna svargataka jAte haiM aura madhyama aMzase inake madhyameM jAte haiN| isaprakAra ina zubhalezyAoMke aMzoM sahita marakara mIva svarga jAte haiM / aura kRSNalezyA, nIlalezyA kApotIlezyAoMke utkRSTa adhanya madhyama maMzoMse mare hue jIva sAtaveM narakase lekara pahale naraka taka yathAyogya jAte haiN| tayA bhavanatrikase lekara sarvArthasiddhi takake deva aura sAtoM pRthiviyoMke nArakI apanI2 vezyAbhoMke anusAra manuSyagati athavA tiryaJca gatiko prApta hote haiM / itanA vizeSa hai ki jisa gati sambandhI AyukA bandha hotA hai usI gatimeM jAte haiM, bAkImeM nhiiN| kyoMki Ayubandha chuTatA nahIM hai| gatibandha chuTa bhI jAtA hai| AyukA avinAmAvI hI gatibandha udayameM AtA hai / vAkIkI udIraNA ho jAtI hai / tathA gatibandhake honepara bhI maraNa samayameM jaisI lezyA hotI hai usIke anusAra usI gatimeM nIcA athavA UMcA sthAna isa jIvako milatA hai| uparyukta lezyAoMke vivecanase yaha bAta bhalIbhAMti siddha hai ki anoMkA mUla kAraNa lezyAyeM hI haiM / isa paJcaparAvartanarUpa anAdi ananta-maryAdArahita saMsAra samudra meM yaha AtmA inhIM lezyAoMke nimittase gote khA rahA hai| kabhI azubhalezyAoMke udayase naraka tiryazca gatirUpa gahare bhramarameM par3akara ghUmatA huA nIce calA jAtA hai, aura kabhI zuma lezyAbhoMke udayase manuSya, deva gatirUpa taraMgoMmeM par3akara Upara uchalane lagatA hai, jisa samaya yaha AtmA nIce jAtA hai usa samaya ati vyAkula tathA cetanA hInatA hojAtA hai, misa samaya Upara Ata, * deva nArakiyoMke bhujyabhAna Ayuke chaha mahInA, aura bhoga bhUmiyoMke nau mahInA zeSa raha jAnepara parabhavakI AyukA bandha hotA hai| unake utane hI kAlameM ATha apakarSakAlakI yogyatA hotI hai| inakI kisI kAraNa vaza akAlamRtyu nahIM hotI hai isaliye inameM vizeSatA hai| Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pnycaadhyaayii| hai usa samaya bhI yadyapi tIvra taraMgoke jhakoroMse zAnti lAbha nahIM karane pAtA hai tathApi nIcekI apekSA kucha zAnti samajhane lagatA hai / isI liye katipaya vicArazIla uma bhramarajAlase pacaneke liye aneka zubha udyoga karate haiM / buddhimAna puruSoMkA kartavya hai ki ve chaho lezyAvoMke svarUpako unake kAryoMko unase honevAle Ayu vadha aura gati bandha Adiko samajhakara azubhalezyAoMko chor3a deM, aura zubha lezyAoMko grahaNa kareM / arthAt tIvra krodha, dharmahInatA, nirdayatA, svAtma prazaMsA, paraniMdA, mAyAcAra Adi azubha bhAvoMkA tyAgakara samatA, dayA mAva, dAnazIlatA, viveka dharmaparAyaNatA Adi zubha bhAvoMko apanAve isI liye gomaTTapArake AdhArapara lezyAoMkA itanA vivecana kiyA gayA hai / parantu sUkSmadRSTise vAstavika vicAra karanepara zubha tathA azubha donoM lezyAyeM isa saMsArasamudrameM hI DubAne vAlI haiN| azuma lezyA to saMsAra samudrameM DubAtI hI haiM parantu zubha lezyA bhI usase uddhAra nahIM kara saktI kyoMki vaha bhI to puNya baMdhakA hI kAraNa hai, aura jaba taka isa AtmAke sAtha bandha laga, huA hai taba taka yaha AtmA parama sukhI nahIM hosaktA hai / isaliye jo azubha tathA zubha donoM prakArakI lezyAoMse rahita haiM ve hI paramasukhI-sadAke liye karmabandhanase mukta-ananta guNa tejodhAma, vItarAga-nirvikAra-kRtakRtya-svAtmAnubhUtiparamAndanimagna-siddha parameSThI haiN| unhI parama maGgalasvarUpa siddha bhagavAnake jJAnamaya caraNAravindoMko hRdaya maMdira meM sthApita kara tathA unhIMkI bAra bAra bhAvanA kara isa grantharAjakI yaha subodhinI TIkA yahIM samApta kI jAtI hai| maMgalaM bhagavAn vIro maMgalaM gautamo gnnii| maMgalaM kuMdakuMdAryoM jaina-dharmostu maMgalaM // 1 // . . (mArgazIrSa zuklA navamI vIra saM0 2444.) Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - MIURDS Jave ESINE'S TUBE hamAre yahAM nIce lIkhe graMtha milate haiM AUR : AMDASTRAGRACTIONSIS AdipurANamUla zloka aura sarala hiMdI bhASAnuvAda sahita moTe majabUta kAgajapara khule patroMmeM chapA huaa| mUlya 16) ru. dharmapraznottara-sakalakIrtyAcArya viracita dharmapraznottarakA sarala hiMdI anuvaad| ___ mUlya 2) ru. dharmaratnodyota-chaMdobaddha upadezI grNth| mUlya 1) ru. jina zataka-zrI samaMtabhadrAcArya viracita citrabaddha zloka, kavivara narasiMha kRta saMskRta TIkA, sarala hiMdI bhASAnuvAda tathA zlokoMke citra sahita / mUlya // ) dIvAlI pUjana mUlya 2) inakA DAka kharca alg| uttarapurANa sarala hiMdI bhASAnuvAda sahita zuddha aura pavitra presameM chapa rahA hai / . patAlAlArAma jaina malhAragaMja, iNdaur| Page #337 -------------------------------------------------------------------------- Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________