Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
મર્ઝાન્ટ જે પુણ્ડાહ્ય લ
સંસ્કૃતિ
GD
દેશવાદ
わたしのプーン
»
GE2
વર્ષ :૨
સામગ્રદ ડી. શાહ્
ખંડ ૧
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
૧૭
૨૩
વિષયાનુક્રમ १ मुनिपदस्तवना गीत
શ્રી અશેય ૨ અમારૂં શરૂ થતું નવું વર્ષ
સંપાદકીય ૩ તત્વજ્ઞાનના પ્રચારની આવશ્યકતા
આચાર્યદેવશ્રી વિજયલબ્ધિસૂરિ મહારાજ ૪ બ્રહ્મચર્યને મહિમા
શ્રી સુંદરલાલ ચુનીલાલ એમ. એ. ૫ આપણું ખોવાયેલું તીર્થ અષ્ટાપદજી ૬ મુદ્રિત ગ્રન્થનું સંશોધન
પૂ. પંન્યાસજી શ્રી મુક્તિવિજયજી ગણિવર ૭ ચતુર્વિધ જૈન સંઘનું ભાવિ
પૂ. આચાર્યદેવશ્રી વિજ્યરામચન્દ્રસૂરિ મહારાજ ૮ મુસાફીર ! તું સાંભળતો જા !
* પૂ. ઉપાધ્યાયજી શ્રી ભુવનવિજ્યજી ગણિવર - ૯ આપણું વર્તમાન સુખદુઃખે
પૂ. પંન્યાસશ્રી પ્રવીણવિજ્યજી ગણિવર ૧૦ ધર્માનુકાનમાં વિધિને આદર
પૂ. મુનિરાજશ્રી મનકવિજયજી મહારાજ ૧૧ જીવન સંસ્મરણે
પૂ. મુનિરાજશ્રી કનકવિજયજી મહારાજ ૧૨ શ્રી સર્વદેવકથિત શાસ્ત્રો
પૂ. મુનિરાજશ્રી ભદ્રંકરવિજયજી મહારાજ ૧૩ મંત્રીશ્વર શ્રી અભયકુમાર
શ્રી જયંતિ શાહ ૧૪ થતો ધર્મસ્તતો ગયની વિજયગાથા
પૂ. ઉપાધ્યાયજી શ્રી ભુવનવિજયજી ગણિવર ૧૫ પરમગુરુદેવશ્રીની જીવનસાધના
૪૦ વિ૦ ૧૬ મૂર્ખને ૧૫૦ બેલ
પૂ. મુનિરાજ શ્રી સુબુદ્ધિવિજયજી મહારાજ ૧૭ દ્રવ્યાનુયેગની અપેક્ષિક મહત્તા
પૂ. મુનિરાજશ્રી મુકિતવિજ્યજી મહારાજ
૪૫
૭૧
७७
૮૫
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૩
૧૦૭
૧૦૯ ૧૧૫
૧૧૭
૧૨૦
૧૮ આપણે શું કરવું જોઈએ ?
શ્રી હરજીવનદાસ શાહઃ જામનગર ૧૯ સત્ય ' '
શ્રી મફતલાલ સંઘવી ૨૦ કર્મજનિત વિશ્વની વિચિત્રતા
પૂ. મુનિરાજશ્રી ભદ્રંકરવિજયજી મહારાજ ૨૧ અમીનાં વહેણ
પૂ. મુનિશ્રી મહિમાવિજયજી મહારાજ ૨૨ ગૃહસ્થને ધર્મ
* શ્રી પીયૂષ ૨૩ ગાતાજીના પ્રાર્થના -
पू. पाठकप्रवर श्री भुवनविजयजी महाराज ૨૪ ધાર્મિક ક્રિયાઓ અને શરીરનું આરોગ્ય
વૈદ્યરાજ કાતિલાલ દેવચંદ શાહ ૨૫ જૈનદર્શનને લેકત્તર આસ્તિકવાદ
પૂ. મુનિરાજશ્રી કનકવિજયજી મહારાજ ૨૬ ૧૬ ૮૭ ના દુષ્કાળનું ઐતિહાસિક શબ્દચિત્ર
- શ્રી અભ્યાસી ૨૭ યુગાદિનાથ શ્રી ઋષભદેવ અને ગીતાકાર શ્રી કૃષ્ણ
પૂ. મુનિરાજશ્રી ભાનુવિજયજી મહારાજ ૨૮ મૂઢ, નથી પામતા !
શ્રી અતિથિ ૨૯ ચીનગારી
પૂ. મુનિરાજ શ્રી કીર્તિવિજયજી મહારાજ ૩૦ ભદ્રિક સુધન
શ્રી સુવાસ ૩૧ આજનું વિશ્વયુદ્ધ
શ્રી સેમચંદ શાહ ૩૨ “ઈતિહાસ ! હારા વહેણે ” ૩૩ જ્ઞાન ગોચરી.
શ્રી ગષક ૩૪ કલ્યાણને આવકાર
૧૨૬
૧૩૪
૧૪૧
1
2
૧૪૩ ૧૪૮ ૧૫૩ ૧૫૮
१७०
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી કલ્યાણ ગ્રન્થમાળા
વ્યવસ્થા અને યોજના, ૧ કલ્યાણ ગ્રન્થમાળાને મુખ્ય ઉદ્દેશ “દેશ અને સમાજના વાતાવરણને અનુલક્ષીને જૈન સંસ્કૃતિને સંદેશ સરળ, ભાવવાહી અને સંસ્કારી ભાષાના લેખો દ્વારા જૈન–જૈનેતર સમાજના સંસ્કારવાંચ્છુ વર્ગની સમક્ષ રજૂ કર.'
૨ જૈન તત્વજ્ઞાન, શિક્ષણ, ઇતિહાસ, સાહિત્ય, તીર્થપ્રવાસ, કથા કે ધર્મોપદેશ ઈત્યાદિ કોઈપણ વિષયને સ્પર્શીને, ટૂંકમાં મુદ્દાસરનું લખાણ કે, જે હળવી, શિષ્ટ અને સરળ ભાષામાં લખાયેલું હશે તેવું લખાણ પ્રગટ કરવું. ઉપદેશરૂપનું લખાણ વર્તમાનકાલની સાહિત્યશૈલીએ સુચિપૂર્ણ ભાષામાં હોવું આવશ્યક છે. આવેલા લેખમાં કઈક અનિવાર્ય કારણે ફેરફાર કરવાનો અધિકાર સંપાદકને રહેશે.
૩ લેખેની પસંદગીનું કાર્ય સંપાદકની ઈચ્છા ઉપર રહેશે. પસંદગીનું ધોરણ બેશક નિષ્પક્ષ રીતે સચવાશે. કોઈને પણ અન્યાય નહિ થાય તેની પૂરતી કાળજી રહેશે. પણ પ્રાચીન સંશોધન, જૈન તત્વજ્ઞાન કે અદ્યતન શૈલીએ રજૂ થતી ઐતિહાસિક કથા, અથવા તીર્થયાત્રા અને ધાર્મિક કે સામાજિક પ્રશ્નોની જૈન સંસ્કૃતિની દૃષ્ટિયે સમાલોચના; ઇત્યાદિ વિષયના ટૂંકા, મર્મસ્પર્શી અને રોચક ભાષાવાળા લેખોને પહેલું સ્થાન મળશે.
- ૪ શ્રી જૈન શાસનના શાસ્ત્રીય સિદ્ધાતે પ્રત્યે પૂર્ણ શ્રદ્ધાવાન, સંસ્કારી લેખકેનાં લખાણને હંમેશા સ્થાન મળશે. પૂ. સુવિહિત વિદ્વાન મુનિવરના લેખોને પહેલું સ્થાન મળશે.
૫ કેઈપણ કારણસર અપ્રગટ થયેલ લેખ પાછે મંગાવનારને મંગાવનારના ખર્ચે તે લેખ પાછો મેકલવામાં આવશે. પણ પ્રસિદ્ધ ન કરવાનાં કારણે જણાવવાને સંપાદક જવાબદાર નહિ રહે.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલયાણું : ૬ લેખ વધારેમાં વધારે પુસ્કેપ ૨ પૃષ્ઠથી અધિક ન હોવો જોઈએ. લખાણ કાગળની એક બાજુ સ્પષ્ટ અક્ષરમાં શાહીથી લખેલું હોવું જોઈએ.
૭ સમાચનાર્થે ભેટ મોકલવામાં આવતા પુસ્તક, કે પની સ્વીકારોંધ તેમ જ યોગ્ય સમાલોચના પ્રસિદ્ધ કરવા શક્ય થશે.
૮ કલ્યાણ ગ્રન્થમાળા ૪ ખંડમાં, ક્રાઉન ૧૬ પછ કદના લગભગ ૩૬ થી ૪૦ ફારમેનું નક્કર વાંચન આપશે. તેનું વાર્ષિક લવાજમ રૂા. ૪-૦-૦ [ પિસ્ટેજ સહિત ] રહેશે. ગ્રન્થમાળા સંબંધી દરેક પ્રકારને પત્રવ્યવહાર આ સરનામે કરે
શ્રી કલ્યાણ પ્રકાશન મંદિર, [ માનમંત્રી : સેમચંદ ડી. શાહ)
ઠે. બાબુ બિલ્ડીંગ : પાલીતાણા : [ કાઠિયાવાડ ] પૂ. આ. શ્રી વિજયદાનસૂરિ જૈન જ્ઞાનમંદિર [ સાવરકુંડલા ] દ્વારા સંચાલિત-સ્વાધ્યાય ગ્રન્થમાળાનાં પ્રકાશનો એટલે સંસ્કારી અને લેકભોગ્ય ધાર્મિક ગ્રન્થો.
૧ માધુકરી, ૨ દિવ્યદર્શન, ૩ તત્વાર્થાધિગમસૂત્ર, ૪ ધન્ય જીવન : તાજેતરમાં પ્રસિદ્ધ થનારાં પ્રકાશને –
૧ શ્રી જૈન રામાયણનાં વિવેચને. ' ૨ પૂ આ શ્રી વિજયદાનસૂરિ જીવનયાત્રા. ( પત્રવ્યવહારઃ સેમચંદ ડી. શાહના સરનામે
ભૂલ સુધારો – અશુદ્ધિ
શુદ્ધિ જુનું यतस्मार
यतः स्मार અસં તેલ, નાખે છે.
• *
X
૮૧
છ
૧૨૫
સંતોષ,
૧૨૫
-
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
– આપ્તમંડળની યોજના :
કલ્યાણ-ગ્રંથમાળાની હિતકર પ્રવૃત્તિઓને પહોંચી વળવાની આર્થિક સ્થિતિ અમારી પાસે નહિ હોવાથી તેને સારુ જે સમાજના શ્રદ્ધાળુ, સંસ્કારરસિકની સમક્ષ અમે ટેલ પાડી હતી. અને શુભેચ્છકોની સલાહથી “આપ્તમંડળની જના” તેના નિભાવ માટે આ મુજબ નિશ્ચિત કરી છે.
જના: ૧. રૂા. ૨૦૧ એકી વેળાયે આપનાર સગ્રુહસ્થ સંરક્ષક મંડળના આજીવન સભ્ય, ૨. રૂ. ૧૦૧ એકી વેળાયે આપનાર સદ્ગહ સહાયક મંડળના આજીવન સભ્ય. ૩. રૂા. ૫૧ એકી વેળાયે આપનાર સગૃહસ્થ શુભેચ્છક મંડળના આજીવન સભ્ય. ૪. રૂ. ૨૧ એકી વેળાયે આપનાર સગ્રુહસ્થ શુભેચ્છક મંડળના પંચવર્ષીય સભ્ય. ૫. રૂા. ૧૧ એકી વેળાયે આપનાર સદ્ગસ્થ શુભેચ્છક મંડળના દિવર્ષીય સભ્ય.
આસમંડળ : આપ્તમંડળની ઉપરોક્ત જનાને આવકારવા પૂર્વક, કલ્યાણની શુભપ્રવૃત્તિઓને પિતાને સહકાર આપવાની ઉદારતા કરી, જેઓએ પિતાનાં શુભ નામે અમારા આતમંડળમાં સેંધાવ્યા છે તે સગૃહ–
સંરક્ષક મંડળના આજીવન સ: ૧ શેઠ શાંતિલાલ મણીલાલ શ્રોફ ખંભાત
૩ શેઠ કાન્તિલાલ ઉજમશી શ્રોફ ખંભાત ૨ શેઠ રમણભાઈ દલસુખભાઈ મુંબઈ
૪ શેઠ બાબુભાઈ છગનભાઈ શ્રોફ મુંબઈ
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
સહાયક મંડળના આજીવન સમયે ૧ શેઠ જયંતિલાલ બહેચરદાસ દેશી મુંબઈ
૫ સી. પી. દેશી એન્ડ કું. મુંબઈ ૨ શેઠ પોપટલાલ પરશોતમદાસ મુંબઈ
૬ શેઠ ઝવેરચંદ પ્રાગજી ઝવેરી જામનગર ૩ શેઠ રમણલાલ વજેચંદ ખંભાત
૭ શેઠ રતનલાલ જીવાભાઈ ચોકસી અમદાવાદ ૪ શેઠ ભેગીલાલ ગીરધરલાલ મુંબઈ
૮ શેઠ ઇટાલાલ હેમચંદ રાજકોટ
શુભેચ્છક મંડળના આજીવન સા. ૧ શ્રી શાંતિભવન જૈન સંઘ જામનગર
૮ શેઠ કેશવલાલ છોટાલાલ ખંભાત ૨ શેઠ માણેકલાલ પુંજાભાઈ મુંબઈ
૯ શ્રી સી પર જૈન સંઘ સીપેર ૩ શેઠ કેશવલાલ વજેચંદ કાપડીઆ ખંભાત
૧૦ શેઠ વાડીલાલ છોટાલાલ વિસનગર ૪ શેઠ મુળચંદ ડાહ્યાભાઈ દલાલ ખંભાત
૧૧ શેઠ મેહનલાલ સખારામ પુના સીટી. ૫ વોરા ઉમેદચંદ કાલીદાસ હ. હેમકેરબેન જામનગર ૧૨ શેઠ કાન્તિલાલ હંસરાજ રાજકોટ ૬ શેઠ હીરાલાલ ઉમેદચંદ ખંભાત
૧૩ શેઠ મફતલાલ મોહનલાલ ૭ શેઠ અમરચંદ મંગુભાઈ ખંભાત
૧૪ સંગીતરત્ન હીરાલાલ દેવીદાસ અમદાવાદ
શુભેચ્છક મંડળના પંચવર્ષીય સ. ૧ શાહ નેમચંદ માણેકચંદ મુંબઈ
૫ ઝવેરી શાંતિલાલ ખેતસી જામનગર ૨ શેઠ ગીરધરલાલ અમીચંદ કુંડલા
( ૬ શાહ નાનચંદ તલકચંદ દાદર ૩ શાહ બાલચંદ ઈશ્વરલાલ મુંબઈ
છ દોશી લાલચંદ મુલચંદ જામનગર ૪ શાહ હરજીવનદાસ અભેચંદ મુંબઈ
૮ શાહ છોટાલાલ માણેકચંદ ,
: ભાસ્ટિક
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ : ૧૪
૯ ઝવેરી કપુરચંદ અજરામર ,
૨૬ શાહ બાબુલાલ નેમચંદ મુંબઈ ૧. જૈન લાઈબ્રેરી સીરસાલા
ર૭ શ્રી આગલેડ જૈન સંધ ૧૧ શા. શાંતિલાલ ઉમેદચંદ ખંભાત
૨૮ નંદરબાર જૈન પેઢી ૧૨ શા. સોમચંદભાઈ પાનાચંદ ખંભાત
ર૯ ઝવેરી અમૃતલાલ કપૂરચંદ મુંબઈ ૧૩ સંધવી કીરચંદ સુંદરજી મોરબી
૩૦ રાધનપુર જૈન સંઘ ૧૪ મકમ વેલજી કચરાભાઈ જામનગર
૩૧ શાહ કાંતિલાલ મહાદેવ કચ્છ-માંડવી ૧૫ શ્રી સરદારપુર જૈન સંઘ ૧૬ પારેખ નારણજી હીરજીભાઈ જામનગર
૩૨ શેઠ ચુનીલાલ કમળશી જોરાવરનગર
૩૩ શેઠ સાકરચંદ પાનાચંદ જામવણથલી ૧૭ શાહ ચંપકલાલ છોટાલાલ સુતરીયા ૧૮ શાહ નટવરલાલ ભોગીલાલ વડનગર સુરત
૩૪ શાહ વીરપાળ હીરાલાલ જામનગર ૧૯ શાહ ભાઈચંદ ફુલચંદ મોરબી
૩૫ શાહ રમણલાલ ચુનીલાલ મુંબઈ ૨૦ મહેતા માધવજી હીરજીભાઈ ધોરાજી
૩૬ શાહ રાયચંદ દેવરાજ જામનગર ર૧ શાહ નરભેરામ હંસરાજ જામનગર
૩૭ શાહ બાબુભાઈ પરશોતમ તબેલી રાજકોટ ૨૨ શાહ વાડીલાલ ફક્કીરચંદ ખંભાત
૩૮ શાહ મગનલાલ પાનાચંદ રાજકોટ ૨૩ શેઠ પ્રેમચંદ કચરાણી ભાણવડ
૩૯ શાહ વીરચંદ લખમીચંદ અમદાવાદ ૨૪ ગાંધી મેનજી ધનજી આરામડા
૪૦ શાહ શીખવાજી મનાલાલે મુંબઈ ૨૫ શા. ત્રિભોવનદાસ હીરજી શીવા
૪૧ પટવા ચીમનલાલ છોટાલાલ અમદાવાદ
શુભેછેક મંડળના દ્વિવષય સ. ૧ વેરા લાલચંદ વેલચંદ વઢવાણ શહેર .
૩ દેશી સવચંદ જેઠાભાઈ વઢવાણ શહેર ૨ શાહ મણિલાલ ચુનીલાલ વઢવાણે શહેર
- ૪ દોશી ફુલચંદ લાલચંદ વઢવાણ શહેર,
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫ શાહ શાંતિલાલ ત્રીકમલાલ વઢવાણ શહેર ૬ શ્રી જિતરાજ હિંદુમલજી કેલ્હાપુર ૭ શાહ બાલચંદભાઈ ભીખાભાઈ ખંભાત ૮ શાહ ફુલચંદ રણછોડદાસ ખંભાત ૯ શાહ અમરચંદ કસલચંદ ખંભાત ૧૦ શાહ ભોગીલાલ દલસુખભાઈ ખંભાત ૧૧ પા. મગનલાલ લલ્લુભાઈ ખંભાત ૧૨ શાહ વાડીલાલ ચુનીલાલ દંતારા ખંભાત ૧૩ શાહ નેમચંદ પાનાચંદ ખંભાત ૧૪ શાહ ઠાકરશીભાઈ ધરમચંદ ખંભાત ૧૫ શાહ ભીખાભાઈ ચુનીલાલ ખંભાત ૧૬ શાહ હીરાલાલ કીલાભાઈ ખંભાત ૧૭ શાહ ન્યાલચંદ રતનચંદ ખંભાત ૧૮ શેઠ ભેગીલાલ બબલદાસ મુંબઈ ૧૯ ઝવેરી માણેકલાલ ચુનીલાલ સુરત ૨૦ ર્ડો. વલ્લભદાસ નેણશીભાઈ મોરબી ૨૧ શાહ વરવાલાલ અમૃતલાલ ખાવડ ૨૨ શ્રી લાડોલ જૈન સંઘ [ વિજાપુર ] ૨૩ શાહ સુંદરલાલ ચુનીલાલ વડોદરા
૨૪ શાહ ભીખાભાઈ ઝવેરચંદ ખંભાત ૨૫ શાહ પરશોતમદાસ છગનલાલ ખંભાત ૨૬ શાહ જીવાભાઈ મોતીલાલ ખંભાત ૨૭ શાહ નગીનદાસ આશાલાલ ખંભાત ૨૮ શાહ ભોગીલાલ ચુનીલાલ ખંભાત ૨૯ શાહ ગુલાબચંદ કપુરચંદ ખંભાત ૩૦ શાહ મનુભાઈ કચરાભાઇ ખંભાત ૩૧ શાહ રતનલાલ છગનલાલ ખંભાત ૩ર ૫. અમૃતલાલ મનસુખભાઈ ખંભાત ૩૩ શાહ કેશવલાલ મુળચંદ ખંભાત ૩૪ શાહ નાનાલાલ જેઠાભાઈ ખંભાત ૩૫ શાહ ભીખાભાઈ મોહનલાલ ખંભાત ૩૬ શાહ નાથાલાલ મોહનલાલ મહેસાણા ૩૭ મેઘજી ટોકરશીભાઈ હ. પ્રેમજીભાઈ મુંબઈ ૩૮ શ્રી જૈન વેતામ્બર પાઠશાળા ઈડર ૩૯ ચીમનલાલ છ. શાહ મુંબઈ ૪૦ શાહ લાલજી કેશવજી ચીનાઈ મુંબઈ ૪૧ શાહ ચંદુલાલ ભોગીલાલ અમદાવાદ ૪૨ ઝવેરી મંગળદાસ નથુભાઈ વિજાપુર
: લિસ્ટ
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
આભાર દર્શન કલ્યાણ પ્રકાશન મંદિરની શુભ પ્રવૃત્તિઓને જેઓશ્રી પિતાની માયાળુ લાગણી અને શક્તિદ્વારા ઉત્તેજી રહ્યા છે. તે પૂ. કવિકુલકિરીટ આચાર્યદેવ ૧૦૦૮ શ્રીમદ્ વિજયલધિસૂરીશ્વરજી..મહારાજ, પૂ. આચાર્યદેવ ૧૦૦૮ શ્રીમદ્ વિજય જખુરીશ્વરજી મહારાજ, પૂ. પાઠક પ્રવર શ્રીમદ્ ભુવનવિજયજી ગણિવર, પૂ. પંન્યાસજી મહારાજ શ્રી નવીનવિજ્યજી મહારાજ, પન્યાસજી મહારાજ શ્રી પ્રવીણુવિજયજી ગણી, પૂ. મુનિરાજ શ્રી કનકવિજયજી મહારાજ, પૂ. મુનિરાજ શ્રીભદ્રકરવિજયજી મહારાજ, પૂ. મુનિરાજશ્રી પદ્યવિજયજી મહારાજ, પૂ. મુનિરાજ શ્રી વિક્રમવિજયજી મહારાજ આદિ મુનિવરેની શુભ લાગણુની અમે આ અવસરે આભારપૂર્વક નેંધ લઈએ છીએ.
તદુપરાંત અમારી આ પ્રવૃત્તિઓને સહકાર આપવા પૂર્વક અવસરે અવસરે યોગ્ય સહાય કરવા માયાળુ લાગણી ધરાવનાર ધર્મપ્રેમી શેઠશ્રી રમણલાલ દલસુખભાઈ શ્રેફ, શેઠશ્રી શાન્તિલાલ મણિલાલ શ્રોફ, શેઠ રમણલાલ વજેચંદ, શેઠ જયતિલાલ બહેચરદાસ દોશી અને શેઠ માણેકચંદ પૂજાલાલ આદિ શાસનરસિક સદ્દગૃહસ્થને અમે અવસરે આભાર માનીએ છીએ, અને આ રીતે અન્ય પણ શાસનપ્રેમી સદગૃહસ્થ અમારી આ પ્રવૃત્તિને શક્ય સહકાર આપતા રહેશે. માનદ સંપાદક.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
صديق ريكافح افكارفخافكارعهكارهحرقكارفخارحي
૦
૦
? ? ( જ
,
૨-૪-૦
حالتحرشحرفحا محمح وهدے
.
૨-૪-૦
.
૨-૪-૦
૩ પાઠશાળા અને લાયબ્રેરી ઉપયોગી પ્રકાશને 3 : પાઠશાળા ઉપગી: | : લાયબ્રેરી ઉપગી: 2 બે પ્રતિક્રમણ મૂળ ૧૦૦ના ૨૫-૦-કીર્તિશાળી કેચર [વાર્તા ૦-૧૨-૦
સામાયિક સૂત્ર મૂળ ૧૦૦ના ૧૨-૦-૦ તરંગવતી તરંગલેલા... ૦-૧૨-૦ ૬ નિત્યનોંધ ... ૧૦૦ના ૧૨-૦-૦.વર્ષપ્રબોધ ... ... ૪-૦-૦ 3 પંચપ્રતિક્રમણ મૂળ ... ૧-૮-૦ | શ્રીપાળરાજાને રાસ ... ૨-૮
સંવાદ-સંગ્રહ... ... ૦-૧૮-૦ ચંદરાજાને રાસ ... ૩–૮–૦ કે જૈન અભ્યાસક્રમ ... ૦–૮–૦
મહાવીરસ્વામી ચરિત્ર... ૩–૮–૦ ૬ * નવસ્મરણ ... ... ૦–૮–૦ આદિનાથ ચરિત્ર . 1 ગહુંલી સંગ્રહ... ... ૦-૮-૦ ચંદ્રપ્રભુ ચરિત્ર... ... 2 પ્રકરણમાલા ... ... ૧-૮-૦ વિમળનાથ ચરિત્ર . # સ્નાત્ર પૂજા ... ... ૦-૩-૦ શ્રમણવંશ વૃક્ષ... ... . ૦-૧૨-૦
પ્રાચીન સ્તવનાવલિ ... ૦-૬-૦ સેન પ્રશ્ન ભાષાંતર .. 1 મોટી સઝાયમાલા ... ૧-૮-૦ કુબેરદત્તા ... ...
જીવવિચાર સાથે ... ૦-૯-૬ વિશસ્થાનક કથા ... તે નવતત્વ સાથે... ... ૧-૦-૦ સિંદુર પ્રકર ... ...
દંડક સંગ્રહણી સાથે... ૧--૦ અભક્ષ્ય અનંતકાય ... 4 કર્મગ્રંથ ભા. ૨ ... ૨-૪-૦ ગુણવર્મા ચરિત્ર ... 2 સુધારસ સ્તવનાવલિ... ૦–૮–૦ | ધન્ય જીવન ... ... ૧-૮-૦ { તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર ... ૦-૧૨-૦ | ગાંધીજીની અહિંસા ... – | પંચપ્રતિક્રમણ સાથે... ૩–૪–૦ | હીરપ્રશ્નોત્તરાનુવાદ ... ૧--૦ A પંચપ્રતિક્રમણ મૂળ શાસ્ત્રી ૧-૨-૦ પ્રભાવના ઉપયેગી પ્રકાશને મળશે.
મળો યા પૂછાસેમચંદ ડી. શાહ. C/o જીવન નિવાસ સામે; પાલીતાણ [ કાઠીઆવાડ]
? ? ? ?
...
૧-૦-૦
..
?
૦-૧૨-૦
જન્મ commu
اهداف
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
4
+] IN
caવા
વિ. સં. ર૦૦૧ :
૬ સેચે તે તમારે : ફાલ્સન
-
-
-
-
-
मुनिपदस्तवना
[રાગ માઢ : તાલ કહેરવા ]. થા વીર શાસન છે સાર સંસારમાં, અનુભવ રત્ન ખજાના, જર્મ નિબિડ, હરવા ધ્યાન, સુજ્ઞાનની જ્યોત અમાના; ૧
જે નહિ પાપી, માર્ગ ઉથાપી, નિંદા કરત અજાના, નથી બીજા દર્શન, ચિત્ત સુપ્રસન્ન, જૈન ધર્મ છે મહાના. ૨ સખા મુકિત–માર્ગના, ધર્મ પંથના, જીવ-જીવન-આધારી;
ન્યભાવ ન ધારી, જન–હિતકારી, સદા આદર્શ—આચારી. ૩ વશ કરતા કામ, જગ પુનિત નામ, નિજ ધર્મ–દીપાવનહારી, વશ કીર્તિ સવાઈ હર્ષ વધાઈ, ધર્મ–મૂર્તિ-મંગલકારી; ૪ ચમ શમ દમ...ધારી, વિષય-વિરાગી, શાસનના શણગારા, વંદન હે વંદન, શીતલ–ચંદન, મુનિવર જીવન અધારા. ૫ તુર્ત તત્વ પીછાણે, સમયને જાણે, આગમ-તત્ત્વ-પ્રકાશે, રવિ સમ જે દીપે, મિથ્યા ન સમીપે, જિન-શાસન આકાશે; { રાવત નહિ ખીન્ના, તત્ત્વમાં લીના, આતમ ધ્યાન નિવાસે, જગ જયવંતાને, ભગવંતાને, વંદના અતીવ ઉલ્લાસે. ૭
. શ્રી અશેય
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
અમારૂં શરૂ થતું નવું વર્ષ.
-= સંપાદકીય. ઇ
નૂતનવર્ષના પ્રારંભકાલે, “લ્યાણ” ની આસપાસના વાતાવરણને સ્પર્શતા પ્રશ્નોને જવાબ આપવાપૂર્વક “કલ્યાણ પ્રકાશન મન્દિરની વ્યવસ્થાને અને સંપાદક સ્થાનેથી શુભેચ્છકે, વાચકે અને ગ્રાહકોની સેવામાં કેટલીક રજૂઆત આ કલમોમાં થઈ રહી છે, જે વાંચી જવા સહુ કેઈ સહૃદય શુભેચ્છકોને અમારે આગ્રહ છે.
કાન શુક્લા ત્રયોદશીની ખીલતી મંગલ ઉષાએ, કલ્યાણને આ દ્વિતીય વર્ષ પ્રવેશ ઉજવતાં અમારે આત્મા અપૂર્વ આનન્દ અનુભવે છે. અન્તર હર્ષની ઊર્મિઓથી ઉછળી રહ્યું છે. હૈયાને આ થનથનાટ શબ્દો દ્વારા વ્યક્ત કરવાને અમારી પાસે શક્તિ નથી. આ અતિશયોક્તિ નથી, પણ વાસ્તવિક હકીક્ત છે. આવા કપરા કાળમાં, દરેક પ્રકારનાં તંગ વાતાવરણમાં આ રીતનું પ્રકાશન કાર્ય કરવાનું સાહસ એ સાચે અમારી શક્તિ મ્હારનું હતું; છતાં આજે આ રીતે એક વર્ષની યાત્રા પૂર્ણ કરી અમે નૂતનવર્ષમાં પ્રવેશીએ છીએ એ જ અમારે મન નિરવધિ આનન્દને વિષય છે.
પરિવર્તનશીલ આ સંસારમાં અનેક પ્રકારનાં પરિવર્તને રોજ-બરોજ નોંધાતાં જાય છે. ગઈ કાલ ગઈ, આજ આવી અને આવતી કાલ ઊગશે–આ બધું કાલચક્રનું જ નૃત્ય છે. આજ આવી છે એ નવા પે, નવા લેબાસમાં અને ન કલ્પી શકાય તેવી સ્થિતિમાં; જ્યારે ગઈકાલ ગઈ તે પણ તે રીતે; અને આવતી કાલ ઊગશે પણ તે રીતે. આમાં કોઈપણ પ્રકારની શંકા રાખવા જેવું રહેતું નથી.
કલ્યાણનું આ પ્રકાશન આજે જે રૂપે, જે રીતે અને જે અવસરે; આપને આપના હાથમાં મળી રહ્યું છે, કે આપની આંખ રહામે આવીને પડ્યું છે યા વંચાઈ રહ્યું છે તેમાં આપને અમારી પ્રકાશન પ્રવૃત્તિનાં
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ: ૧ :
આ પરિવર્તનની સામે ફરિયાદ કરવાનું રહેશે! કઈક સહદય શુભેચ્છકને કે વાચકને “ ટાઈમસર નહિ રહેતાં અમારા આ પ્રકાશનને અંગે તેની અનિયમિતતાની ફરિયાદ પણ કરવાનું મન થશે!”
ઉપરોક્ત બને ફરિયાદોને જવાબ અમારી પાસે અન્ય કઈ છે જ નહિ, તદુપરાંત બચાવનામાંની લંબાણ દલીલ કરવાની અમારે રહેતી નથી; અમારે એક જ જવાબ આની હામે છે અને તે એ કે, “વિશ્વયુદ્ધને કારણે સરકારી પ્રેસ ધારે” દેશી સ્ટેટમાં પણ અમલી બનવાથી કલ્યાણનું પ્રકાશન આ કદની-ક્રાઉન ૧૬ પિજી ગ્રન્થમાળા ૪ પુસ્તકેદારી પૂર્વની જેમ પ્રગટતું રહેશે. આ કદમાં પણ ૩૬ થી ૪૦ ફારમાં આ શૈલીના લખાણોનું અનેકવિધ સાહિત્ય પીરસવાપૂર્વક તેના સંચાલક પિતાની જવાબદારી [ આ પરિસ્થિતિ પલટે નહિ લે તે ] અવશ્ય અદા કરશે.”
જ્યાં સુધી વિશ્વયુદ્ધની ભયંકર તાંડવલીલા જગત પર નાચી રહી છે, ત્યાં સુધી નિપાયે કલ્યાણના સંચાલકોને આ રીતે પરિસ્થિતિવશ બની કદ પરિવર્તન કરવું પડ્યું છે, અને અનિયમિત ગ્રન્થમાળા તરીકે ચાળને પોતાની વાંચન સામગ્રી રજૂ કરવાની સ્થિતિ ઊભી થઈ છે.
ધર્મને વફાદાર રહી સાહિત્ય અને સંસ્કારની સેવા કરતી આ ગ્રન્થમાળા પિતાનાં કાર્યક્ષેત્રમાં દિન-પ્રતિદિન વધુ પ્રગતિ કરતી આજના કરતાં આવતી કાલે સવિશેષ, સંગીન અને સમૃદ્ધ બનશે; એક રીતે નહિ પણ અનેક રીતે; એટલે કે, સાહિત્યની દૃષ્ટિયે, શ્રદ્ધાળ અને સંસ્કારી લેખકની દષ્ટિગે; સહદય શુભેચ્છકો અને વાચકની દૃષ્ટિએ; આ બધી દષ્ટિએ આગેકૂચ કરવાની અમારી અભિલાષા છે.
અમારી એક ફરિયાદ હજુ ઊભી છે, શુભેચ્છકોને સહકાર અમને જો કે, મળ રહ્યો છે–જે અમારું નૈતિક બલ છે. સહાયક આતમંડળ એ અમારે આર્થિક બલ છે, જે અમારી જૈન શાસનનાં શાસ્ત્રીય સના પ્રચારની લાગણીની મમતાથી અમને મળી રહ્યું છે. તેમ જ પૂ. વિદ્વાન સુવિહિત આચાર્ય, ઉપાધ્યાયજી મહારાજ, પંન્યાસજી મહારાજ
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણ :
તદુપરાંત પૂ. મુનિવરે, ઉદારચિત ધર્મશીલ ગૃહસ્થો આ બધાનો સાર સહકાર પણ દરેક રીતે અમને મળી રહ્યો છે–આ વિશે કાંઈ પણ કહેવાનું અમારે રહેતું નથી. પણ અમારે જે કાંઈ કહેવાનું છે તે કલ્યાણના ગ્રાહકોની દૃષ્ટિયે, હજુ જોઈએ તેટલી ગ્રાહક સંખ્યા અમને મળી નથી. હા, દિન-પ્રતિદિન વધતી જતી ગ્રાહક સંખ્યા અમારી આત્મશ્રદ્ધામાં જરૂર ઉમેરે કરે છે. - કલ્યાણના સાહિત્ય વિભાગને વધુ વિસતું, તેમજ વર્તમાનની સરળ શૈલીયે જૈન સંસ્કૃતિના વિવિધ ક્ષેત્રને અનેક લેખકની કલમે રજૂ થતું, જેવાની અમારી અભિલાષા છે. અને વર્તમાનની યુદ્ધ પરિસ્થિતિથી આવી પડતી અનિવાર્ય મુશ્કેલીઓ સિવાય, વિના રોકટોકે અમે આમાં મક્કમતાપૂર્વક ડગ માંડી શકીશું એ અમારો મરથ છે.
અમારી ટપાલથેલીમાં દરરોજ નવા નવા લેખે, લખાણ, સંદેશાઓ, સંવાદો, ગીત, સલાહ-સૂચને આ બધું આવી પડે છે, જે અમારા પરની અંગત શુભેચ્છાની લાગણી કે પ્રકાશન મંદિરની મમતાનું પ્રતીક જ કહી શકાય. આ માટે અમે સહુ કોઈ તે તે સહૃદય શુભે
છકેને આ તકે આભાર માનીયે છીએ. અને આજના છાપકામ, કાગળ, કલમ અને શાહીની સખ્ત મેંધવારીના કાળમાં અમારાથી બની શકે તે રીતે આને અંગે ઘટિત અને યોગ્ય કરવા શક્ય કરીશું.
સ્વચ્છતા, સુઘડતા, સુન્દરતા અને આકર્ષકતા ઈત્યાદિમાં કલ્યાણનાં પ્રકાશનને દિન-પ્રતિદિન વધુ સમૃદ્ધ, સુંદર અને સંગીન બનાવવા અમે દરેક રીતે ઈચ્છી રહ્યા છીએ. સુશોભનોથી આ પ્રકાશન સર્વાંગસુંદર બને તે જોવા અમે અતિશય આતુર છીએ, પણ આજની કાગળ-છાપકામ ઈત્યાદિમાં અસહ્ય મોંઘવારી, મેળવવા મથતાં પણ વસ્તુની અછત, તેમ જ અમારા આર્થિક ભંડેળની પરિમિતતા;–આ બધા સંગમાં જેમ બને તેમ વધુ કરકસરતાપૂર્વક વ્યવસ્થિત રીતે અમારા કાર્યક્ષેત્રમાં આગેકૂચ કરવામાં હાલ અમે માનીયે છીએ. છતાં શ્રી મહોદય પ્રેસના
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ : ૧ :
૧૫
માલીક સહૃદયી શ્રી ગુલાબચંદભાઈ શ્રી વિનુભાઈ વગેરેના આત્મીયભાવલૂકઃ સહકારશ્ન અને સ્વાસ્કુજાદુલ્લા કકાજે જાહ્નન્ટ આકર્ષકતાની જેમ બાહ્ય આકર્ષકતાથી પણ અપૂર્વ ભાત પાડતું પ્રસિદ્ધ કરી શક્યા છીએ.
પ્રાતે શુભેચ્છકે, વાચકે અને ગ્રાહકે સહુ કોઈને; આજ શરૂ થતા નૂતનવર્ષના પ્રારંભે આગ્રહપૂર્વકની અમારી આરજૂ છે કે, કલ્યાણનું આ પ્રકાશન આપનું છે, કલ્યાણું પ્રકાશન મંદિરની પ્રવૃત્તિઓ આપની છે, આપે આપનાં આ પ્રકાશનને; એ દિન-પ્રતિદિન એનાં કાર્યક્ષેત્રમાં વધુ પ્રગતિ કરતું રહે એ રીતે એને તન, મન અને ધનથી શક્ય સહકાર આપવાનું રહે છે.
કલ્યાણ આપની પાસે આટલું માંગે છે, દીનતાપૂર્વક નહિ, હક્ક અને અધિકાર છે અને આ માંગવાને; અને કર તરીકે કે કંટાળીને નહિ પણ પ્રસન્નતાથી સહૃદય હિતૈષી આપ્તજન તરીકે આપવાને આપને કર્તવ્યધર્મ છે. સહૃદય શુભેચ્છકેની સેવામાં પ્રાસજ્ઞિક આટલું કહી અમે વિરમશે.
| વઢંતા નિશાનનમ્ |
સંસ્કૃતના અભ્યાસી વિદ્વાનોને
પાદપૂર્તિની યોજના : સંસ્કૃત ભાષાના અભ્યાસી શક્તિશાલી માટે પાદપૂર્તિની યોજના અહિં રજૂ થઈ છે. આ રજૂ થયેલાં છેલ્લા પદ પરથી ઉપરના ત્રણ પદે નવા જોડી આ પદની સાથે અર્થથી અને છંદથી સમન્વય સાધે તે રીતે એક લેક તૈયાર કરી અમને મોકલાવી આપ. જેથી કલ્યાણના આગામી ખંડમાં તેને પ્રસિદ્ધ કરી શકાય. જે કોઈ વિદ્વાન અભ્યાસીઓને આને અંગે જણાવવા જેવું લાગે તે જણાવવા કૃપા કરે ! જેઓ તરફથી આને જવાબ મળશે તેઓનાં
નામ સહિત તે છે કે પ્રસિદ્ધ થશે. સં. विद्वान् प्राप्तेऽधिकारे नयति विफलतां योग्यकार्याधिकारात् ॥१॥
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
| ન્યાયના અભ્યાસીઓ માટે સંગ્રાહ્ય અપૂર્વ ગ્રન્થરત્ન, છે જૈનરત્ન વ્યા, . કવિ કુલકિરીટ સૂરિસાર્વભૌમ આચાર્યદેવ
શ્રીમદ્ વિજયલબ્ધિસૂરીશ્વરજી મહારાજસંકલિત.
શ્રી સમ્મતિ તવસોપાન
સમ્મતિતક” અને તેની “તત્વબેધવિધાયિની” ટીકા અતિ ગહન અને 5 9 પરિશ્રમથી ગમ્ય છે. આથી તે મહાન પ્રાસાદરૂપ છે. ઉપરોક્ત ગ્રન્થમાં 2 ગ્રન્થર્તા પૂ. શ્રી સૂરિદેવે યથાસંભવ સુગમતાપૂર્વક એ પ્રાસાદમાં સરળ ટિ આ રીતે પ્રવેશ કરવા માટે સંપાનરૂપે એ મૂલ અને ટીકાના આધારે સંક્લના જે 9 કરી છે. ન્યાયના અભ્યાસીઓ માટે અત્યંત ઉપયોગી આ ગ્રન્થરત્ન ટૂંક હું છે સમયમાં જિજ્ઞાસુઓના હસ્તકમળમાં પ્રાપ્ત થશે.
પ્રાપ્તિસ્થાન-શ્રી લબ્ધિસૂરીશ્વરજી જૈન થસ્થમાલા.
C/o શાહ ચંદુલાલ જમનાદાસ ?
મુ. છાણી (વડોદરા) - ઘર્મ, શ્રદ્ધા અને સંસ્કારની લહાણુ કરતી– છે શ્રી જૈન વિદ્યાર્થિ ગ્રન્થમાળા
અમારાં પ્રકાશન
:ઃ પ્રથમ શ્રેણી : ૧. પુણ્યને સિતારે.
૫. સુસીમા. ૨. હૃદયનાં તાર.
૬. પીયુષ પ્રવાહ. ૩. વિનાશનાં વમળ.
૭. વીર રણસિંહ. ૪. પવિત્રતાને પથે.
૮. પ્રાર્થના. (પ્રેસમાં) આ શ્રેણમાં દશ પુસ્તિકાઓ દ્વારા વિશ ફરમાનું વાંચન વિદ્યાર્થીવર્ગને છે. 8 અત્યંત ઉપયોગી થાય તેવું સુંદર અને સરળ રીતે આપવામાં આવે છે. તે
શ્રેણીના પહેલેથી ગ્રાહક થનારે. પિસ્ટેજ સાથે પિણ બે રૂપીઆ છે મક્લી પહેલાં નામ નોંધાવી લેવા ચૂક્યું નહિ.
પ્રાપ્તિસ્થાન–શા. ઉમેદચંદ રાયચંદ ૯
- ગારીઆધાર கேகனமைனபையனவைகனை
gછgee૭૭૭૭૭e B૭૯૭Beg૭eta
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
હું તરવજ્ઞાનના પ્રચારની આવશ્યકતા હે પૂ. આચાર્યદેવ શ્રી વિજયલબ્ધિસૂરીશ્વરજી મહારાજ.
~v
^
^^
^
^^
^^^^^
^^^^
^
^^,
- જે તત્ત્વજ્ઞાનના બળે પરમતારક શ્રી અરિહંતદેવ, કેવળજ્ઞાન પામી સંખ્યાતીત આત્માઓના સાચા ઉદ્ધારક બન્યા છે, તે જૈન દર્શનનાં સર્વાગ સુંદર લકત્તર તત્વજ્ઞાનને મોટા પ્રમાણમાં પ્રચાર થવો આજે આવશ્યક છે.
પૂજનીય સૂરિદેવશ્રી, આ લેખમાં જેન તત્ત્વજ્ઞાનના પ્રચારની આવશ્યકતા માટે સમાજના ધનાઢય શ્રદ્ધાસંપન્નોને પ્રેરક ધર્મસંદેશ આપી સમાજના શાણું આગેવાનોને “જાગતા રેજે”ની રોન મારે છે, જે આજના સગામાં ખૂબ જ હિતકર અને અનિવાર્ય છે. .
આ જગતમાં તત્વજ્ઞાન સિવાયનું જીવન તે જીવન નથી, સુખ તે સુખ નથી, ધન તે ધન નથી, મન તે મન નથી અને તન તે તન નથી. આવા તત્વજ્ઞાનની કો સહૃદયી ઈચ્છા ન ધરાવે? જેનાથી રત્નત્રયી અને તત્વત્રયી પ્રાપ્ત થાય તેની ઉપેક્ષા કેમ રાખી શકાય ? જેનામાં ચેતના છે તે તે તેવા જ્ઞાનથી વંચિત રહી શકે જ નહિ. તત્વજ્ઞાનમાં પણ કેટલીક વાર ભ્રમ થાય છે. અતત્વને તત્વ માની લેનારે બહોળો વર્ગ છે;
જ્યારે તત્વને જ તત્ત્વ સમજનારે બહુ જ અલ્પ વર્ગ છે. સર્વજ્ઞ પ્રભુકથિત પદાર્થોને પદાર્થરૂપે માનવા તેનું નામ સાચી તત્વશ્રદ્ધા છે અને તેને જાણવા તેનું નામ સાચું તત્વજ્ઞાન છે. હેયને બેડી, શેયને જાણી, ઉપાદેયને આદરવાની પ્રવૃત્તિનું નામ તસ્વરૂપ ચારિત્ર છે. આ ત્રણ મુક્તિના માગે છે. આ આત્મસ્વરૂપ પ્રાપ્તિનું સાધન છે. . . - આત્માનું સાચું જવાહર તત્વજ્ઞાન છે. ઉચ્ચ તત્વજ્ઞાન વધાખ્યાંત ચારિત્રનું મૂળ છે. કર્મને બેકાર બનાવવા માટે શલ છે. કર્મ સૈન્યને વિનાશ કરવા આત્મ બલદેવનું મૂશલ છે. એ છે ત્યાં સક્લ જતનું કેશલ. સકલ કલ્યાણનું કારણ છે અને અકલ્યાણનું વારણ છે. - કર્મ રોગનું મારણ છે. ભદધિમાં ડૂબી મરતાઓનું તારણ છે. આવા તત્વજ્ઞાનના
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રરૂપક શ્રી જિનેશ્વર દેએ આપણું ઉપર અથાગ ઉપકાર કર્યો છે. માટે આપણે તે દેવાધિદેવની ત્રિકાલ પૂજા કરીએ છીએ અને કૃતજ્ઞતાના ચિહ્નરૂપે તે પ્રભુના ચરણે ભક્તિરૂપ પુષ્પાંજલી ધરીએ છીએ. આથી આપણું શ્રદ્ધા નિર્મલ બને છે અને તે નિર્મલ જ્ઞાન અને ચારિત્રને નિમંત્રે છે અને શ્રદ્ધાપૂર્વકનું આ નિમંત્રણ કદિય ખાલી જતું નથી. તે બન્ને યોદ્ધાઓ હદયાંગણમાં આવી અનાદિના ઘૂસેલા કર્મ લુંટારૂઓને પાયમાલ કરી આત્માને સ્વરાજ અપાવે છે અને તે આત્મા શિવરાજ નામની રાજ ધાની વસાવી સદેવને માટે સુખી રહે છે. પુનઃ આત્માનું પતન થતું નથી અને અખંડ આત્મિક સુખને ભોક્તા બને છે. તરવજ્ઞાનના પ્રભાવે માત્ર બે જ આના કમાનાર પુણ્યક શ્રાવક સંતેવી બની આનંદથી જિંદગી વ્યતીત કરતે સ્વર્ગીય જીવન જીવી રહ્યો હતો. મમ્મણની પાસે ક્રોડાની મિલકત અને હજારની આવક હોવા છતાંય તત્વજ્ઞાનના અભાવે નારકીય જીવન જીવી રહ્યો હતો અને મર્યા પછી પણ એકનું ઉચ્ચ સ્થાન અને બીજાનું અધ:પતન થયું.
જે તરવજ્ઞાનના બળે પ્રભુ કેવલજ્ઞાન પામી સંખ્યાના આત્માઓના સાચા ઉદ્ધારક બન્યા છે તે જ જ્ઞાનના અભાવે વેષવિંડબક પાખંડીઓ અને નેતાઓ જ્ઞાનહીન રહી અનેક આત્માઓને અવળા માર્ગો ઉતારનારા બન્યા છે. આવાં જૈન દર્શનનાં સર્વાગ સુંદર તરવજ્ઞાનને બહોળો ફેલાવો થાય તે માટે પોતાની લક્ષ્મીના સવ્યયદ્વારા સમાજના ધનાઢ્ય વગે ઠેકાણે ઠેકાણે પાઠશાળાઓ, ઉચ્ચ શિક્ષણ આપનારા શિક્ષકો, તેમજ તેવી જાતનું અદ્ભુત સાહિત્યસર્જન કરાવી જગતનું હિત સાધવું જોઇએ. આજે આ દિશા તરફ ચતુર્વિધ સંધનું લક્ષ રહેવું જોઈએ. આમ માત્ર એક જ સદીની કારવાઈ સમાજને શીધ્ર ઉદ્ધાર કરી. સમાઈને જન્મ મરણથી બચાવી શકશે અને ખરા તત્વજ્ઞાનને પચાવી શકશે.
આવા પવિત્ર કાર્ય માટે સમાજના નેતાઓએ ભીષ્મ પ્રતિજ્ઞાઓ લેવી ઘટે છે. તેમાં જોધપુરની પ્રતિજ્ઞા જેવી શિથિલતા ન હોવી જોઈએ. એક વખત કોઈ મહારાજે, જોધપુરના વ્યાખ્યાનમાં શાસનના એક શુભ
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ : ૧
,
કાર્ય કરવા માટે ખૂબ જોરશોરથી ઉપદેશ આપે. તેમાં એક બહારના બહાદુરે પ્રતિજ્ઞા કરી કે, “જ્યાં સુધી એ કાર્યની શરૂઆત ન કરું ત્યાં સુધી રેટી નહિ ખાઉં. અન્તમાં શેઠ ઢીલા થયા, કાંઈ પણ કાર્ય થયું નહિ. કેટલાક દિવસ પછી મહારાજે પૂછયું કેમ ભાઈ! કાંઈ શરૂઆત કરી નથી એટલે રેટી તો ખાતા નથી ને ? " શેઠે જવાબ આવ્યું કે, “ નહિ સાહેબ રેટી કેવી રીતે ખવાય? પુલકાં ખાઉં છું. આવી પ્રતિજ્ઞાથી તે જરાય ફાયદો નથી માટે સમાજના ધર્મશીલ સાધનસંપન્નોએ એ ધ્યાનમાં રાખી લેવું ઘટે, જેથી આચાર્ય ભગવતો તત્વજ્ઞાનના ફેલાવા માટે ઠેકાણે ઠેકાણે ઉપદેશ જારી રાખે, એટલે તેઓ કથળીનાં મેઢાં ખુલ્લા કરી આ તરફ ધનવૃષ્ટિનાં પૂર વહાવે. તત્વજ્ઞાની શ્રમણ નિર્ચા-નિઃસ્પૃહ ત્યાગી મહાપુરૂષો પિતાની પાસે આવનારાઓને આ વિષયનું જ્ઞાન આપે, સાધ્વી વર્ગ સ્વયં જ્ઞાની બની સ્ત્રીઓને સાચું તત્વજ્ઞાન પીરસે તેથી તે સ્ત્રીઓ પોતાના બાળકોને ઉછેરતાં ઉછેરતાં પણ એવું સુંદર તત્વજ્ઞાનનું અમૃત પાન કરાવશે કે જે વર્ષોની મહેનતે પણ શિક્ષકો નહિ કરાવી શકે. કલ્યાણ અને તત્વજ્ઞાન ભિન્ન નથી. જ્યાં તત્ત્વજ્ઞાન છે ત્યાં કલ્યાણ છે અને કલ્યાણ છે ત્યાં તત્ત્વજ્ઞાન છે. આમ બન્ને સમવ્યાપ્તિક પદાર્થો છે. માત્ર શરત એટલી જ કે તે તત્વજ્ઞાન ફલિપ હોવું જોઈએ.
ધર્મનો અસ્વીકાર એટલે સત્યની અવગણના !
ધર્મની જરૂર દુનિયામાં છે કે નહિ? એ પ્રશ્નનો ઉત્તર એજ્જ ૬ વાક્યથી મળે છે. દુ:ખની હયાતિ દુનિયામાં છે કે નહિ ? જો ના. તો
ધર્મની જરૂર નથી. જે હા. તે ધર્મની જરૂર છે. જે દુનિયામાં દુઃખની હતિ આપણે દેહની હયાતિની માફક જ સત્ય હોય તે ધર્મની હયાતિ પણ આપણું દુઃખની હયાતિ જેટલી જ સત્ય છે. દુઃખ અને સુખ એ
જ્ઞાન અને કૃતિની જેમ પ્રમાણસિદ્ધ વસ્તુઓ છે. એનાં કારણભૂત ધમી છે અને અધમ એ પણ પિત નહિ કિન્તુ તેમનાં જેટલાં જ સત્ય છે. તેથી જ ધર્મની જરૂર નથી એમ કહેવું એ એક પરમ સત્યની જ અવગણના છે.
- ૦ ૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦ ૨૦૦૦
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
46
બ્રહ્મચય ના મહિમા શ્રી સુદરલાલ એમ. એ.
જો શુદ્ધ અને વિસ્તૃત વિચારશક્તિ મેળવવા ઈચ્છા હોય ! સ્મરણરાક્તિ, દૃઢ મનેબળ અને અનેક સુંદર સદાચાર પ્રાપ્ત કરવાની અભિલાષા હોય તા પ્રત્યેક વિચારક પેાતાનાં જીવનને હંમેશા મત, વચન અને કાયાદ્વારા પવિત્ર બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરવા તત્પર રહેવું બેઈએ.
.
બ્રહ્મચર્યને અંગે કેટલીક ઉપયેાગી વિગતે ટૂંકાણમાં રજૂ કરવાપૂર્વક લેખ; આ લેખમાં બ્રહ્મદેવને મહિમા વર્ણવે છે.
Give me that man that is not passion's slave, And I will wear him in my heart's core,
બ્રહ્મચય' શબ્દની વ્યુત્પત્તિ કરતાં બ્રાનિ ચર્યા અર્થાત્ આત્મનિ સર્ચ એટલે કે ‘ જોઽમ્ ? ત: આવત: ? ૪ મિથામિ ? ’ એ આધ્યાત્મિક પ્રશ્નોવડે આત્માવલેાકનમાં રટન કરવુ એવા ગૂથ અને મૂળ ભાવાર્થ નીકળે છે; કિન્તુ આત્માવલાકન પ્રબળ વીર્યાવરોધન વિના હોઇ શ્યું નહિ. અતઃ એવ થીનિોષો હિબ્રહ્મચર્યમ્। એ વાક્યાનુસાર શરીરના પાયારૂપ સાત ધાતુ પૈકી છેવટના અને અમ્રપદ ભાગવતા શુક્ર( વીર્યનું રક્ષણ કરવુ એ બ્રહ્મચર્ય કહેવાય છે ' અથવા જરા આગળ ધપીએ તો · વિષયાભિલાષનિવૃત્તિ એ બ્રહ્મચર્યનુ લક્ષણ. સારાંશ કે જેટલે અંશે વિષયનિવૃત્તિ તેટલા પ્રમાણમાં વી રક્ષા અને તેથી જ કરીને વીરક્ષા એ બ્રહ્મચર્ય.
re
<
"
માનવ જીવનમાં વિકાસ ત્રિધા સાંપડે છે. શારીરિક, માનસિક યાને આધ્યાત્મિક. શરીરમાં સ્ફૂતિ અને કાંતિના આંદોલને જે તદુંરસ્તીના ચિહ્નો છે, મનની અપૂર્વ શાંતિ અને ઉત્કટ મનેાખળ, હારા વિચારાની હારામાં શાંતનિવેશન, જે માનસિક ઉન્નતિના દશક છે, અને આત્મસ્વરૂપ
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિંતવનમાં એકાગ્રતા, સ્થિરતા અને તન્મનયતા જે આધ્યાત્મિક પ્રાસા દના દૂર દર્શિત શિખરે છે; આ સર્વની સુલભતાસંપૂર્ણ પ્રાપ્તિ તે જ જીવન-વિકાસ.
તy ઘા રંમજ સર્વત્રતશિરોમણિ અને સર્વ એય કારણ કે વિશેષ કરીને માનવ જીવન વિકાસના સાધનરૂપ બ્રહ્મચર્ય દેવને પ્રભાવ અલૌકિક છે. તેને સતેજ તાપ શાંત છે. જીવન પ્રાસાદના શારીરિક માનસિક યાને આધ્યાત્મિક ત્રણ મહાતંભો પાયો નાખનાર પ્રવીણ શિલ્પકાર તે છે, તેમાં અવનવા આલેખન લેખનાર કુશલ ચિત્રકાર બ્રહ્મચર્ય છે. તેથી મારમા જો દિ પૂમિમા એ પરમ ભાવનાને જન્મ આપનાર એ બ્રહ્મ પરમપિતા છે. કહ્યું છે કે, શિવાના परमं शौचं तपसां च परमं तपः॥
માનવજીવનમાં મુખ્યત્વે બે સુંદર સંસ્થાઓ નિર્માયેલી છે. એક વિરાગીઓની–સાધુ મહાત્માઓની અને બીજી ગૃહસ્થની. એકને સર્વથા બ્રહ્મચર્ય છે; બીજીમાં દેશતઃ આંશિક બ્રહ્મચર્ય પર ભાર મૂકવામાં આવ્યો છે. આને મુખ્ય અને ગૌણ બ્રહ્મચર્યની સંજ્ઞા પણ આપવામાં આવે છે. વિદ્યાર્થી આલમમાં દૃષ્ટિવિક્ષેપ કરીએ તે એ તે બ્રહ્મચર્ય—પાલક અને સર્વસંસ્થાના પાયારૂપ તે એક વિશાળ ક્ષેત્ર છે. છતાં સુપ્રસિદ્ધ ગ્રંથ ચરકની પંક્તિ-સાત વા જ દિt cવ જીલ્લા વિકા આજકાલ આ હકીકત વિદ્યાર્થિઓમાં વિસ્તૃત થતી જોવાનું દુર્ભાગ્ય સાંપડે છે. શાથી? કાલે જનેતા અને જનકેની નિર્બલતામાંથી. બ્રહ્મચર્ય બહિર્મુખતામાંથી. અગરતો વિદ્યાર્થીઓની વિકૃતિમાંથી. આધ્યાત્મિક કલાવિહીન આજની કેળવણીને પણ આંશિક ફાળો આમાં રહેલે છે!
સાચે જ બ્રહ્મચર્ય વિશ્વભર છે, કારણ કે જિંદગીને પામે છે. આત્મશક્તિ ખીલવવાનું સ્પષ્ટ પ્રમાણુ વિષયત્યાગમાં જ છે. મનુસ્મૃતિ જેવા નીતિશાસ્ત્રમાં પણ સ્પષ્ટ સમજાવ્યું છે કે:- સર્વેતામાન જીત્યા વિરાણા નિઃસંદેહ “એ જ ખરે ધીર છે, વીર છે,
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણ : વિદ્વાન છે અને મુનિવર છે કે જેણે પોતાની મનોનિગ્રહરૂપી લગામવડે ઇદ્રિયો પર સત્તા ફેલાવી છે.”
સાડાત્રણ ક્રોડ કલેક અર્થે વિશ્વને અર્પ, ગુર્જરેશ કુમારપાળ જેવા ક્ષત્રિયને પરસ્મહંત બનાવનાર કોણ? પાંચ વર્ષની વયે દીક્ષા ગ્રહણ કરી કોલસાના સ્વરૂપમાં દેખાતા ઢગને હેમગ દર્શાવનાર તે જ કળિકાળ સર્વજ્ઞ શ્રીમહેમચંદ્રાચાર્યજી તે કોણ? એ કે તેજોમય ઉત્કૃષ્ટ બાળ બ્રહ્મચારી ! અકબર જેવા મુસલમાન બાદશાહને પ્રતિબોધ પમાડનાર જગદ્ગુરુ શ્રીમદ્ હીરવિજયસૂરીશ્વરજી તે કોણ? તેર વર્ષની વયે સંસારને સર્વથા ત્યાગ કરનાર પ્રખર બ્રહ્મચારી. અરે, કલહપ્રિય નારદની મુક્તિ યા સ્વર્ગપ્રાપ્તિમાં પ્રભાવ તો આજન્મ બ્રહ્મચર્યનો જ ને ? યાદ કરી આત્મશક્તિથી શુળીને સિંહારાનના સ્વરૂપમાં ફેરવનાર સુદર્શન શેઠને અને કેવળજ્ઞાની–સર્વજ્ઞ મહારાજના મુખથી પ્રકલ્પ પ્રશંસા પામનાર, અસિધારા વ્રત પાળનાર વિજયશેઠ અને વિજયા શેઠાણીને ! શા ચમત્કૃતિ ભરેલા, બ્રહ્મચર્યના બળથી નિપજેલ માનસિક બળથી થએલા ચારિત્ર્ય અને આધ્યાત્મિક વિકાસ ! - ' હે આત્મન ! જે શુદ્ધ અને વિસ્તૃત વિચારક્ષેત્ર ખેડવા ઇચ્છતા હોય,
સ્મરણશક્તિ વધારવી હોય, સદ્વર્તનની સીડીઓ ચઢવા ઈચ્છતા હોય, વીરની પંકિતમાં પ્રયાણ કરવું હોય યાવત સચ્ચિદાનંદ મુકિતપદની પ્રાપ્તિ કરવી હોય તો શરીર અને મનને દૂર કરે અને તેમને દઢ કરવા બ્રહ્મચર્યનું પ્રાણથી પણ અધિક રક્ષણ કર.
કર કલ્યાણ સર્વ કેરનું તે કલ્યાણકારક બ્રહ્મદેવ; અ મમબ્રાતા અને ભગિનીઓને વિકાસ ત્રિધા તે બ્રહ્મદેવ; પામે અપૂર્વ આહાદ તમ બાળક ! મમ બંધુઓ ! કરતાં કલિ સુવર્ણવાડીએ બ્રહ્મચર્યદેવની.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપણું ખોવાયેલું તીર્થ શ્રી અષ્ટાપદજી
શ્રી પન્નાલાલ મસાલીઆ રાધનપુર.
આજથી લગભગ ૨૫ શત પહેલા જેનાં પવિત્ર દર્શન કરી આત્માને કૃતાર્થ કરતા હતા તે તીર્થ આજે “દશ્ય કેમ નથી ? અને ભારતવર્ષીય માન શ્રી અષ્ટાપદતીર્થનાં દર્શન કરી શક્તા નથી, તે તે અદશ્ય છે તે શું સત્ય છે”
આ લેખમાં તેના લેખક પિતાના અભ્યાસને પરિણામે પિતાને જે કાંઈ જણાય છે તે રીતે પ્રશ્નોના જવાબ અહિં આપે છે.
અંતે લેખક જણાવે છે કે, આ બધાં અનુમાને છે, એક હળવું સંશાધન છે, આથી જે કે તે વિષયના જાણકારને આમાં જણાવવા જેવું લાગે તે અવશ્ય જણાવે !
એ પંચતીર્થો માંહેલે અષ્ટાપદ આજે ક્યાં છે? ત્યાં ચક્રવતી આ ભરત મહારાજાએ સુવર્ણ મંદિર રચી ચતુર્વિશ જિનેદ્રવરની રત્નમય પ્રતિમાઓ ભરાવી, જ્યાં પ્રતિવાસુદેવ શ્રી દશાનને વીણાનું અદ્ભુત ત્ય કરી શ્રી તીર્થકરનામકર્મ ઉપાર્જન કર્યું, જયાં લબ્ધિના સાગર શ્રી ગૌતમ મહારાજાએ પિતાના સ્વબળથી આરહણ કરી જેના ઉપર વિજય પ્રાપ્ત કર્યો. ભાવિ આપત્તિથી તીર્થના રક્ષણ કાજે જ્યાં સગરપુત્રાએ ફરતી વિરાટ ખાઈ બેદી દેહના અણમોલ બલિ આપ્યાં, જ્યાં યુગાદિદેવ પરમાત્મા શ્રી કષભદેવસ્વામી દશ હજાર મહાશ્રમ સહિત અક્ષયપદને પામ્યાં, વળી ત્યાં શૈલેશી ધ્યાનમાં રહેલી અને પોતપોતાની દેહમાનવાળી એવી ચોવીશે જિનબિંબની નાસિકા એક જ લીંટીથી સાધ્ય બને, એવું આપણું એ પરમપવિત્ર તીર્થ સ્થળ આજે ક્યાં છે? - લગભગ ૨૫૦૦ વર્ષથી જેનાં દર્શન માત્રથી સૌ કોઈ વંચિત છે એવું
આ મનોરમ્ય તીર્થસ્થળ આપણે મન તો આજે કેવળ પુસ્તકનાં પવિત્ર ધર્મ પાનામાં જ રહેલું છે. એ અપૂર્વ મનોહર તીર્થભૂમિ આપણું ભાગ્યમાંથી ખસી ગદ', જૈનત્વને એ જીવંત વારસો આપણું પ્રારબ્ધ
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
કલ્યાણ :
માંથી ભૂંસાઈ ગયે, આપણે ગાંઠ વાળ કે, “અષ્ટાપદજી આજે દૃશ્ય છે નહીં” અથવા “મહાસાગરનાં ઊંડા વારિમાં તે ગર્ણ થઈ ગયું છે. - પણ ગિરિરાજ શ્રી સિદ્ધાચલજી અને શ્રી રૈવતાચલજીને અદશ્ય થવાનું કારણ નથી, તેમ શ્રી અષ્ટાપદજીને પણ અદ્રશ્ય થવાનું કયું કારણ હોઈ શકે? એનું કારણ “સુવર્ણ મંદિર અને એ રત્નમય પ્રતિમાઓ ” હેય, તે પણ એ પ્રતિમાઓ અને એ મંદિર જ નહિ અને માઈલે લાંબે એ આખે ગિરિરાજ જ અદશ્ય શાથી ?
આ પ્રશ્નના જવાબમાં મારી સાદી સમજપૂર્વક અંગત અનુમાને આ છે કે, ફક્ત આ દુઃસહ ચઢાણવાળો પર્વત લેકેથી અજેય રહ્યો હેવાથી અને એથી જ કાળક્રમે જનસમૂહને તે વિસારે પડવાથી–પછીથી આપણે તેને અદ્રશ્ય, અથવા તે મહાસાગરમાં જળ પીતે માની બેઠા. વસ્તુતઃ એ અદ્રશ્ય અથવા તે સમુદ્રમાં ગરક થયો હોવાને આથી બીજું કાંઈ જ કારણ છેવું દુ:શક્ય છે.
આ મહાતીર્થ વિનીતાની ઉત્તરે આવેલું છે, કોઇના મતે તે એની પૂર્વે પણ હેય. સેનપ્રશ્નમાં એને વિનીતાથી બાર યોજન દૂર હોવાનું લખે છે. પર્વત શિરોમણિ હિમાલયને પણ સૌ કોઈ અયોધ્યાની ઉત્તરે જોઈ શકે છે. એનાં કેટલાંક શિખરે એની પૂર્વે પણ આવેલાં છે. હિમાલયનાં ઊંચા શિખર એવરેસ્ટ વગેરેને આજે પણ કેઈ સર કરી શકતું નથી. એને પદાક્રાંત કરવા પશ્ચિમની દુનિયામાંથી ઉજળા પુરુષની લાંબી હારમાળા ચાલી આવે છે, પણ આ ગૌરવોન્નત લેંદ્ર કોઈથી પણ પિતાની હાર કબૂલ નથી. એને યુરટલેંજ, નૈન, શિપન, બ્રુસ, હેરીસ કે સ્માઈથ વગેરે કોઈ જ પરાક્રમબાજોને હિસાબ નથી. એણે સૌને જરાય ભેદ વિના સરખી જ રીતે પરાસ્ત કરી પાછા ધકેલી દીધા છે. જ્યારે 3. મલે, મમ્મરી, ઇરવિન, ડૉ. કેલાસ અને મૅલરી જેવા કેટલાય મરવાની કબર સુદ્ધાં એણે ત્યાં જ કરી નાંખી છે, એની અધિષ્ઠાત્રી દેવી ચામેલુંગ્મા (ચકેથરી!) કોઈને ય પાસે ટૂંકવા દેતી નથી.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫ પવનના સપાટા અને હિમશિલાઓની રસમસ્તી ત્યાં એટલી તે પ્રબળ અને વેગવંતી હોય છે કે, મૃત્યુ હથેલીમાં આવી વસે છે. એટલી ઊંચાઈએ માણસ પૂરતી રીતે શ્વાસ પણ લઈ શકતો નથી. જ્યાં સમ્મી આંખો પણ છેતરપીંડી રમે છે. લાલ પીળા કે એવા બીજા ભેદ પણ જયાં પરખાતા નથી, ભૂખ લાગતી નથી. અને ગમે તેવા પ્રચંડકાય દૈત્યને પણ ડાં પગલાં ભરતાં વિસામાની અનિવાર્ય જરૂર રહે છે; એવો તે એ દુસહ છે.
એનું એક શિખરે “એવરેસ્ટ' ૨૯૧૪૨ ફીટ ઊંચું છે. એના કેટલાંક શિખરે સિયાંગ પ્રાંતમાં આવેલા છે, જેની તે હજુ ધખાળ પણ થઈ નથી, એ બાજુ વાતાવરણ એવું તે પ્રગાઢ ધુમ્મસમય રહે છે કે, વર્ષમાં ઘણી વેળા એ શિખરે કે બાજુમાં જ રહેલાં માણસો સુદ્ધાં. દેખી શકાતાં નથી. હિમગિરિનાં આ શિખરે તે ત્રીસ ત્રીસ હજાર ફીટથીએ વધુ ઊંચાં છે. સંભવ છે કે એવાં જ એકાદ શિખર ઉપર આપણું એ પૂનિત સુવર્ણ મંદિરે આવી રહેલાં હોય, કદાચ ત્યાં જ એ રત્નમય પ્રતિમાઓ શાંતિના વારિ વરસાવી રહી હોય, અને કદાચ આપણું સાધર્મિક દેવે ત્યાં નાટારંભ ચલાવી ભક્તિનાં ભરણું ભરી રહ્યાં હેય.
આપણુ પવિત્ર ધર્મ પ્રમાણે જહુનુકુમારે અષ્ટાપદની પાસ એક હજાર યોજન ઊંડી ખાઈ ખોદી તેને ગંગામૈયાના સ્વચ૭ નીરથી ભરી દીધી હતી. આજે તે એ સ્થળે પાણું નથી, છતાંય આજના વૈજ્ઞાનિકા અને પુરાતત્વવિદો નિશ્ચયપૂર્વક માને છે કે, “એક વખત અહીં પૂર્વસમુદ્ર કિલેલો હતો, એનાં પાણું નગાધિરાજ હિમાલયનાં પાઠપૂજન કરતાં. હતાં તે સમયે આજનું આખું રજપુતાના હતું નહીં, એને સ્થળે તે અગાધ ઊંડા જલ ફરી રહ્યાં હતાં. તે એક તરફથી સિંધ ઉપરથી થઈને અરબી સમુદ્રમાં પડતાં અને બીજી તરફથી બંગાળના સાગરમાં મળી જતાં. તેમજ હિમાલયની પાછળની બાજુએ પણ એવાં જ અગાધ ઊંડ વારિ પરિભ્રમણ કરી રહ્યાં હતા. જહુનુકુમારે દેત્નથી ખેલી ફરતી એ વિરાટ ખાઈનું જ શું આ સ્મરણું કરાવતાં નથી ?
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણું ?
શ્રી ગૌતમસ્વામીજી મહારાજ જ્યારે અષ્ટાપદજી ગયા ત્યારે તાપસો 'પણ ત્યાં શું “એ પ્રયાસ કરતા ન હતા? જે ગિરિરાજ અદ્ર હોત કે પછી સાગરના ખારા જલમાં ગક હેત કે શું આ “પ્રયાસ સંભવી શકત ખરે? આજે પણ હજારે તાપસે ( લામાઓ) ત્યાં વસે છે. ઉપર જવાને પ્રયાસ સુદ્ધાં કરે છે, પણ કોઈ જ ઉપર સુધી જઈ શકતું નથી, એનાં અધિષ્ઠાયકેને શ્યામ અને ઉજજવલ મનુષ્યોને કે સંસારવાસી કે ત્યાગી તપસ્વીઓને જરાય હિસાબ જ નથી. એ તે સૌને સરખી જ રીતે હાર માત્ર આપવામાં જ બસ સમજ્યા લાગે છે.
તેમ અષ્ટાપદગિરિને વેત » ગણવામાં આવ્યો છે. એથી પણ તે હિમાલયનું કઈ ઉત્તુંગ શિખર હેય તેમ સમજાય છે. એનાં ઘણાં શિખરે હંમેશાં લગભગ હિમાચ્છાદિત જ રહે છે. અષ્ટાપદગિરિનું એક નામ (કૈલાસકહેવાય છે. હિમાલયના એક ભાગને આજે પણ “કૈલાસ” નામથી જ ઓળખાવાય છે.
ઇરાની ગુફામંદિરમાં “કૈલાસ ઉપાડતા રાવણનું મનહર દ્રશ્ય કતરેલું છે. એ કૈલાસનો આકાર આબેહુબ આપણાં હિમાલયના કૈલાસને જ મળે છે. આપણું પવિત્ર ધર્મશાસ્ત્રોમાં પણ શ્રી રાવણને અષ્ટાપદ- ગિરિને ઉપાડવા મથતો જણવ્યો છે. એથી પણ હિમાલય એ જ શ્રી અષ્ટાપદ ગિરિ હેવાનું સંભવી શકે છે.
એક સ્થળે અષ્ટાપદગિરિનું વર્ણન કરતાં કર્તા કહે છે, “ભરતકુમારે દંડ રત્નથી તેનાં દાંતા તેડી નાંખ્યા, જેથી ભવિષ્યમાં સ્વેચ્છાદિ કઈ આવી શકે નહિં. એથી તે શિખર ઊંચા સ્તંભની જેમ ન ચઢી શકાય તેવું થઈ પડયું.” આ વર્ણન એવરેસ્ટને પણ આબાદ લાગુ પડે છે,
એને આકાર પણ ઊંચા સ્તંભ જેવો જ છે અને આજે પણ ત્યાં કોઈ ફક્કી શકતું નથી. જહનુકુમારે દંડરર્નવડે જે સ્થળેથી ગંગા નદીને આગળ ચાલુ કરી ત્યાં તે “ જાન્હવી” અને તેમના પુત્ર ભગીરથે જ્યાંથી તેને પાછી વાળી ત્યાં તે “ભાગીરથી” ને નામે ઓળખાણી, આજે પણ તે જ નામથી ઓળખાય છે.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંડ : ૧ :
બીજું જગન્નાથપુરીના રહીશો માને છે કે “જ્યારે દિશાઓ ચેકખી હોય છે ત્યારે ત્યાં હિમાલય ઉપર ગઢ કે કિલ્લા જેવું કાંઈક દેખી શકાય છે.
આ બધાં અનુમાન ઉપરથી એવા નિશ્ચય ઉપર આવી શકાય છે કે પર્વતાધિરાજ શ્રી હિમાલય એ જ આપણું પરમપૂનિત તીર્થ શ્રી અષ્ટાપદજી હશે ! એ અષ્ટાપદ તીર્થ અને તેને અલંકારરૂપ મંદિર તેમજ તેમાં બિરાજમાન રત્નમય શ્રી અરિહંત દેવને ઉદ્દેશીને ભક્તહૃદયી એક મહાપુ ગાયું છે કે,
અષ્ટાપદે અરિહંતજી, મારા વાહલાજી રે, આદીશ્વર અવધાર, નમીએ નેહશું.
મારા વાહલાજી
1 સુનિઓને વિષે ઇન્દ્ર–ગણધર ભગવંતે તેઓને વિષે ચન્દ્ર-તીર્થંકર છેભગવતે, તેમને સંબોધીને લાક્તત્ત્વનિર્ણય ગ્રન્થરત્નને વિષે આચાર્ય છે ભગવંત હરિભદ્રસૂરિ સ્તવે છે કે હે મુનીન્દચન્દ્ર! જેઓ તને પૂર્ણ ભાવ ૬ વિના પણ નમે છે, તેઓ પણ દિવ્ય સંપદાને પામનારા થાય છે, જેમાં # તને વિચાર વિના કે પિછાન્યા વિના નમે છે તેઓ પણ દેવતાઈ સં૫» ત્તિના ભોક્તા થાય છે, જેઓ તને બીજાના અનુકરણથી નમે છે તેઓ તે પણ સંપદાઓને પામે છે, અથવા જેઓને લમાં સંદેહ છે, તેઓ જ પણ જે તને નમે છે તે અપૂર્વ સંપદાઓને મેળવે છે. ભાવ વિના, ઈચ્છા
વિના સ્વયે પ્રેરણાવિના કે ફળના નિશ્ચય વિના પણ શ્રી જિનેશ્વરદેવને છે કરેલો નમસ્કાર દેવતાઈ સંપદાઓને આપનાર થાય છે. એવું નિરૂપણ આ સમર્થ શાસ્ત્રકાર સૂરિપુરંદર ભગવાન શ્રી હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ જ કરે છે. તે પછી તેની પાછળ શું આશય રહેલું છે? તેને શોધવા તે માટે બુદ્ધિમાન પુરૂએ અવશ્ય પ્રયાસ કરે જોઈએ. અને પ્રયાસના 3 અંતે વીતરાગના નમસ્કારને ચમત્કાર ખ્યાલમાં આવે તે તે માર્ગે પોતે છે જેવા અને બીજાઓને જોડવા માટે સદા કટિબદ્ધ રહેવું જોઈએ.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુદ્રિત શાસ્ત્રગ્રન્થાનુ સાધન
{ આગમાંય સમિતિ દ્વારા પ્રકાશિત : શ્રી અભયદેવસૂરીય ટીકાયુક્તઃ ] શ્રી જ્ઞાતાસૂત્ર-સટીનું શુદ્ધિ પત્રક
પૂ પન્યાસજી શ્રી મુક્તિવિજયજી ગણિ [વાગડવાળા
18.
સુદ્રણકલાના આ યુગે આપણને
અનેક રીતે પછાત રાખ્યા છે, અનેક પ્રકારના ગેરલાભો આપ્યા છે, તે બધા ગેરલાભા કરતાં આપણે વધુ મોટુ નુકશાન મેળવ્યુ ય તે તે આ જ કે, આપણા પવિત્ર આગમશાસ્રો મુદ્રિત થતાં, જૂનાં હસ્તલિખિત પુસ્તક વાંચવા, તેની પ્રાચીન શાસ્ત્રીય લીપિના અભ્યાસ કરવા, ઇત્યાદિ મહાન લાભા આપણે ગુમાવ્યા.
તદુપરાંત લેખનકલા, ચિત્રકલા જે આપણા પૂ. જૈન મુનિવરોની પોતાની એક મહત્ત્વની કલા તે કાલે ગણાતી હતી, તે ઉપેક્ષણીય બની. અને જેવા તેવા મુદ્રિત આગમગ્રન્થા આપણે હાથમાં લઇ વાંચતા થઈ ગયા. તે તે મુદ્રિત ગ્રન્થાનાં મુદ્રણમાં, પ્રેસદોષ, દોષ કે મિતદોષ અથવા
ચ્યા પ્રતિના દોષથી જે અશુદ્ધિઓ રહી જાય છે, તે ચાવનુંતિવારી બની જાય છે, કેમકે, નવા સંસ્કારકા લિખિત પ્રતેને હામે રાખી પુનર્મુદ્રણ કરાવવાને કે તે રીતે સંપાદન કરવાના શ્રમ પ્રાયઃ લેતા નથી.
આ કારણે આ ખંડથી ચાળમાં આ સશોધન વિભાગ શરૂ કર્યાં છે. અત્યાર અગાઉ મુદ્રિત સાસ્ત્રગ્રન્થામાં જે જે અશુદ્ધિઓ, ઊપા વગેરે રહ્યું છે, તે તેના અભ્યાસી અમને મેકલી આપશે તે તે લખાણ મેકલનારની
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
म
: १:
अपामारी ममे मा सते. स . . . કરીશું. પ્રગટ કરવામાં આગમગ્રન્થને પ્રથમ સ્થાન મળશે; તે ગ્રન્થની પ્રકાશક સંસ્થાનું નામ અને સાથે લખી મોકલવું જોઈશે.
અમે આશા રાખીયે છીએ કે અભ્યાસી વિધાન મુનિવરેને અમને આ કાર્યમાં પૂર્ણ સહકાર મળશે ! . અમે પણ વર્તમાનકાલના સંગે મુજબ શકય પ્રકાશન कल्याणमा ४२ता २डीशु. -सं०
पत्र-पुंठि-पंक्ति अशुद्धि
३-२-१० निर्नायक ४-२-१४ वामाभिः ८-१-१० तित्यर्थ ८-२-१२ जाणएणं १६-२- ४ मधिकं २१-२- ६ ल्पल २८-१-५-११ रइवेणं । गिरेवैः २८-२- ३ ओलग्गा ३१.२.२. ७ गमणग । १४ ३७-२- ८ तए णं तत्ते णं ३७-२-१४ परिमिज्ज ३९-१-१३ घरमाणे ४३-१-६-७ प्रेक्षण । अहह . ४८-१-१० महेचेः ।
शुद्धि - निर्णायक व्यामाभिः मांग मित्यर्थः जावरण मधिकं । प्पल खेणं । गिरे ओलुग्गा मणुगुण । .१६ तए ण परिगिज चरमाणे प्रेषण हद
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
माण
४९-१-१०-१४ भुयाहिं । पायए वा भुयाहिं । पायए वा णालं, ५५-१-१४ लवफांद्यु
लोहाद्यु ५६-१- ४ विच्छेद विच्छ ५७-२-१२ हेममयः
हेमवय ५८-२-१३ वत्र
वेत्र ५९-२- ७ दुस्तर
दुत्तर ६२-१- २ संयंत
संयत ६७-१- ६ तृषितः
तृषितः ७०-२-१३ पाणे
पाए ७६-२- ७. शरीर
न शरीर ८३-२- ४+माणा ८६-२-५८ पिंडए । पिंडए, पिडए । पिडए. ८८-१- १ पडिय
पिडय १०६-१- ७ जीवाजीवे जाव जीवाजीवे जाव पडि.
लाभेमाणे विहरइ, तएणं तस्स सुयस्स परिवायगस्स इमीसे कहाए लट्ठस्स अयमेयारुवे
जाव १०९-२- ७ लोमेन
[लाभेन] ११५-२- ५ खेह
क्लेइ ११७-२- ९ पचं
पंच ११८-२-११ रुग्ने
रुग्णे
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रभा
११.९-१- ९ साधम्ययात् साधम्र्वयात्. १२४-१- ३ चतुर्भक्तादि चतुर्थभक्तादि १२५-२-१-४ कुळाणा । तिथि १६ कुणाला । तिथि १५ १२५-२-१४ णेत्यर्थः
नेत्यर्थः । १२८-१-१२ मृक्तिका
मृत्तिका १२९-१-१३ पउमाम
पउम्मपह १३०-१- ९ अकान्तरकः
अकान्ततरकः. १३२-१-१४ पमा१३३-१-१३ दिवं गयाहिं दिवंगयाहिं १३३-२-१४ भिन्न
ऽभिन्न १३६-१-१४ बोधिस्य
[बोहित्य १४२-१- १ घूयाए
धूथाए १४४-२-१४ सो
सा: १४६-२-१२ राया णो
रायाणो १४९-१- २ हरूयालि
हेरुथालिं १४९-१-५-६ विवडिय । विपत्तिता निवडिय। निपतिता १४९-२- १ त्रत ।
तत्र १५०-१-१३ विइव्वंत्ति
विउज्वति १५१-२ -६ आव ।
[जाव] १६०-२-१४. लोगाहार
लोहागर १६४-१- ९ अवये
अवय १७९-२.१-१३ सोहे। सेय जल्ल साहे। सेयजल्ल.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२
કયામુ
दामेण
१८१-२-८ पुढवाएहि पुटवाएहिं पत्र-पुंठी-पंक्ति
. . १८१-१-६ जुवो। १८८-२-.५ पुत्तस्स
पुरस्स १९२-१- ५ कनध्वजेन कनकध्वजेन १९६-२- ४ अपुताए
अपुनाए २०६-२-१२ पडि.
पाडि २१०-१- ९ पंडुए
[दुचए] २१०-२-१० अर्थतः
अथोत् २१२-१- ३ दाणेण २१४-२- १ उव०
उवा० २.१७-१-१४ सड़ाओ
संडाओ २१८-२-१२ वणं :
जण्णं २१९-२- ८ वर्षो२२४-१- ५ णूति
णूमंति २२४-२-८ पंच . २२६-२- २ वंदति णमंसति वंदति णमंसंति २२९-२- ३ वि चित्त
विचित्त २३१-२- ९श्मामान्
श्यामान् २३४-२- २ मणं !
मरणं २३५-२-२-१४ खल्लए । जय .. २३८-२-१० प्रवृत्तस्स
प्रवृत्तस्य
घर्षों
.. पंड
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રમણ ભગવાન શ્રી મહાવીરદેવે પ્રરૂપેલું
શ્રી ચતુર્વિધ જૈનસંધનું ભાવિ પૂ. આચાર્યદેવ શ્રી વિજય રામચન્દ્રસૂરીશ્વરજી . - વર્તમાનમાં આપણે જે સ્થિતિ અનુભવી રહ્યા છીએ તે સ્થિતિ પણ ભગવાને કહેલી છે, અત્યારે આપણે જે કાંઈ અનિચ્છનીય જોઈ રહ્યા છીએ, તેમાં વસ્તુતઃ નવાઈ પામવા જેવું કાંઈ છે જ નહિ. ખરાબ કાળમાં જ્યારે શાસન ચાલતું હોય ત્યારે જેટલું સારું ચાલે તેટલું અહોભાગ્ય.
મંડલેશ પુણ્યપાલે જોયેલ આઠ સ્વપ્નમાં હાથી અને વાનર સ્વપ્નના ફલાદેશમાં શ્રાવક સંઘ અને આચાર્યાદિ સાધુ સંઘનું ભાવિ, ભગવાન શ્રી મહાવીર પરમાત્માએ પોતાની અતિમ કપ્રહરની ધર્મ દેશનામાં પ્રરૂપ્યું છે. અને શ્રી હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાએ એ હકીકતનું વર્ણન ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરૂષ મહાકાવ્યમાં ફરમાવ્યું છે.'
Vઆ સ્વપ્નના ફલાદેશ જે વાસ્તવિક રીતે સમજે, તે આજની સ્થિતિને જોઈને મૂંઝાય નહિ. બીજાની ખરાબી ઈ. -સાંભળી મૂંઝાવું એમાં ડહાપણ નથી, પણ તે ખરાબી પિતાને ન અડી જાય તે માટે ચેતતા રહેવું એમાં ડહાપણું છે.'
શ્રમણભગવાન શ્રી મહાવીર પરમાત્માએ પોતાના આયુષના અન્તને જાણીને આ પ્રહર સુધી ધર્મદેશના આપી હતી. તે વેળા મંડલેશ પુણ્યપાલ પણ ત્યાં હાજર છે, તેઓને આગલી રાતના જ આઠ વસ્તુઓ સંબધી આઠ સ્વપ્ન આવ્યાં છે. જ્યારે ભગવાન અન્તિમ ધર્મદેશના આપીને વિરામ પામ્યા, એટલે મંડલેશ પુણ્યપાલે પિતાને આવેલાં આઠ સ્વપ્નનું ફલ કહેવાની ભગવાનને વિનતિ કરી, શાસન જેને મ-રોમમાં પરિણામ પામી ગયેલું હોય છે, તેનાં સ્વપ્ન શાસનને
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
અસર કરનારાં પણ હોઈ શકે છે. એમ ભગવાને કહેલા ફલાદેશ ઉપરથી ક૯પી શકાય છે.
પુણ્યપાલ મખ્ખલેશ શાસને સમર્પિત બનેલા એક પુણ્યાત્મા છે. એ પુણ્યાત્માએ રાતના સ્વપ્નમાં આઠ વસ્તુઓ જોઈ છે? અને તે આઠ વસ્તુઓ પણ એવી સ્થિતિમાં જોઈ છે કે, તે વસ્તુઓને જોવાથી પુણ્યપાલ મણ્ડલેશ ભય પામ્યા છે, પુણ્યપાલ મર્ડલેશને સ્વનાં આવે છે, અને ભગવાન અપાપાપુરીમાં પધારે છે. ભગવાનને નિર્વાણુકાળ નજદિક છે, અને પુણ્યપાલ મણ્ડલેશને આવેલાં આઠ સ્વપ્ન શાસનના ભાવિનાં સૂચક છેઃ આ કે સુંદર યોગ !
આ કારણે ભગવાનના નિર્વાણ પૂર્વે શાસનની ભાવિ સ્થિતિ તે તારકના મુખથી સ્પષ્ટ થઈ ગઈ છે. માનમાં આપણે જે સ્થિતિ અનુભવી રહ્યા છીએ, તે સ્થિતિ પણ ભગવાને કહેલી જ છે. અત્યારે આપણે જે કાંઈ અનિચ્છનીય જોતા હોઈએ, તેમાં વસ્તુતઃ નવાઈ પામવા જેવું કાંઈ છે જ નહિ. ખરાબ કાળમાં શાસન ચાલતું હોય, ત્યારે જેટલું સારૂં ચાલે તેટલું અહોભાગ્ય.
“આ કાળમાં સામાન્ય રીતે એ ખરાબ ઘણું અને સારા થોડા” એ સ્થિતિ જ રહેવાની. એવી સ્થિતિ પણ આવવાની છે, જ્યારે ડાહ્યાએને ડાહ્યા છતાં દેખાવમાં ગાંડાં બની જવું પડશે. શાસનના નામે ચરી ખાનારા વેષવિડમ્બનું જોર એટલું વધવાનું કે, શાસનના સિદ્ધાન્ત રૂપી દેહને એવાઓ, શબને જેમ કીડા કોતરી ખાય તેમ કતરી ખાવાના. ઉદાર પણ શ્રાવકને તેવા લિંગિએ પિતાની જાળમાં ફસાવી દેશે. પિતાના રાગી બનાવેલા શ્રાવકેની પાસે સારા સારા સાધુઓની નિન્દા કરી, તેઓ તેમને સુસાધુઓથી ઉભગાવી દેશે. જ્ઞાન–ક્રિયાના આચારમાં શિથિલ બનેલા અને હૃદયમાં મલિન વાસનાવાળા થયેલા ઘણું લિંગિઓ પાકશે, કે જે સાચા સાધુઓને મસરથી હેરાન કર્યા કરશે. હિતશિક્ષા આપનારા મહાપુરૂષોની તેઓ મશ્કરી કરશે. આવું આવું ભગવાને સ્વયં કહ્યું છે.
આ આઠ સ્વપ્નના ફલાદેશને જે વાસ્તવિક રીતે સમજે, તે
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ:૧:
૨૫
આજની સ્થિતિને જોઈને ય મૂઝાય નહિ. બીજાની ખરાબી જોઈને મૂંઝાવું એમાં ડહાપણ નથી, પણ તે ખરાબી પોતાને ન અડી જાય એ માટે ચેતતા રહેવું એમાં ડહાપણુ છેઆપણે કેમ આરાધક બની રહીએ-તેની કાળજી રાખવી, એ જ હિતાવહ છે. માત્ર મૂંઝવણ કર્યા કર્થે આરે નહિ આવેઃ મૂંઝવણથી મુક્ત બનીને આરાધનાશીલ બળે જ આરે આવશે.
પ્રથમ સ્વપ્નમાં હસ્તિ, બીજા સ્વપ્નમાં કપિ, ત્રીજા સ્વપ્નમાં ક્ષીવૃક્ષ, ચોથા સ્વપ્નમાં કાગડા, પાંચમા સ્વપ્નમાં સિંહ, છઠ્ઠા સ્વપ્નમાં કમળ, સાતમા સ્વપ્નમાં બીજ અને આઠમા સ્વપ્નમાં કુંભ. આ આઠ વસ્તુઓનાં આઠ પુણ્યપાલે જોયાં છે. આ બધી વસ્તુઓને તેમણે ભિન્ન ભિન્ન હાલતમાં જોઈ છે અને જે હાલતમાં તે વસ્તુઓને જોઈ છે, તેની અપેક્ષાએ ભગવાને ફલ કહ્યું છે. ૧ હાથીના સ્વપનને ફલાદેશ - હસ્તિ સ્વપ્નનું ફલ ફરમાવતાં ભગવાને જે કહ્યું, તેનું વર્ણન કરતાં કલિકાલસર્વજ્ઞ આચાર્યભગવાન શ્રીમદ્દ હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા શ્રી ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરૂષચરિત્ર નામના પિતે રચેલા મહાકાવ્યમાં ફરમાવે છે કે,
विवेकवन्तो भूत्वापि, हस्तितुल्या अतः परम् । चत्स्यन्ति श्रावका लुब्धाः, क्षणिकर्द्धिसुखे गृहे ॥ . . न दौस्थ्ये परचक्रे वा, प्रव्रजिस्यन्त्युपस्थिते । आत्तामपि परिव्रज्यां, त्यक्ष्यन्ति च कुसंगतः ॥
विरलाः पालयिष्यन्ति, कुसंगेऽपि व्रतं खलु । શ્રાવકે વિવેકી હોવા છતાં પણ કઈ રીતે વર્તશે? તેનું અહીં વર્ણન છે. અહીં શ્રાવકને હાથીની ઉપમા આપવામાં આવી છે. જનાવરમાં હાથી ઉચ્ચ કોટિનું જનાવર ગણાય છે. એ પ્રાણિમાં કેટલાક સામાન્ય ગુણો સ્વાભાવિક રીતે હોય છે. હાથીને માટે એમ કહેવાય છે કે, એ જાનવર પ્રાયઃ દીનતાને ધારણું કતું નથી. માણસ જ્યારે તેની પાસે ખાવાનું લઈને આવે છે, ત્યારે તે આંખ બંધ કરીને ઉભું
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
કયાણ :
રહે છે. કેટકેટલાં મનામણાં કરે, પંપાળે, ત્યારપછી ખાવા માંડે. તે પ્રાયઃ એવી રીતે કે આજુબાજુનાં નાનાં પ્રાણિઓ ધરાય તેટલું વેરાય; સરોવર, તળાવ, નદી વગેરે સ્થળે એ પાણી પીવા જાય તે પણ પીતાં પહેલાં સૂંઢથી આજુબાજુ પાણી ઉડાડે, હાથીમાં સ્વાભાવિક ગંભીરતા હોય છે. એની ચાલ પણ વખણાય છે. - આમ અનેક રીતે એ હાથી બીજાં જનાવરે કરતાં ઉત્તમ જનાવર તરીકે ઓળખાય છે. હાથી બહુ સુખશીલી હોય છે. શરીર ધૂલ એટલે ઉઠવું–ચાલવું મુશ્કેલ. એને આરામથી રહેવાનું બહુ ગમે, એને જે સ્થાન ઘણો વખત ભેગવ્યું હોય, તેને તજીને નવા સ્થાને જવું પ્રાયઃ ગમતું નથી. નવા સારા સ્થાને પણ કઈ મૂકી આવે, તેય પ્રાયઃ જુના સ્થાનને મોહ એને ખેંચ્યા કરે છે.
આ રીતે વિકવાળા હોવા છતાં પણ શ્રાવક, ક્ષણિક ઋદ્ધિસુખવાળા ઘરમાં લુબ્ધ બનીને વસશે. ઘર ક્ષણિક ઋદ્ધિસુખવાળું હશે અને તેમ છતાં પણ શ્રાવકે તેમાં લુબ્ધ થયા થકા વસશે. આમાં વિવેકની હયાતિ છતાં પણ લુબ્ધતા હોવાનું જે અણુવ્યું છે, તે કાલાદિના મહિમાનું પણ સૂચક છે.
આ વસ્તુ આજે અનુભવ ગોચર છે. ઋદ્ધિ-સુખોની ક્ષણિકતા આજે બજારમાં પણ દેખા દઈ રહી છે. ઘડીમાં બજાર ઉંચે ને ઘડીમાં બજાર નીચે. બજારના ફેરફાર સાથે હૈયામાં પણ નવા નવા ઉત્પાત જભ્યા કરે. બપોરે મેટરમાં લહેર કરતો બજારમાં આવ્યું હોય, ત્યાં સાંજે બંગલા, બગીચા ને બૈરીનાં ઘરેણું પણ ગીરે મૂકાયાં હોય; અથવા કપાળમાં બુધવારીયા કૅર્ટની કાળી ટીલી લાગવાની તૈયારી હેય. રાત્રે નિરાતે સુતે હોય ને સવારે છાપામાં ભાવ જોઈને રોવા માંડે. આજના વ્યાપાર ધંધામાં પૂર્વકાળના જેવીય શાન્તિ કયાં છે ? આજે સતિષ જેવી તે જાણે પ્રાયઃ વસ્તુ જ રહી નથી. સૌને મેટર, બંગલો વગેરે જોઈએ અને એથી ઉધું ઘાલીને સટ્ટા કરે એમાં દુર્ભાગ્યને ઉદય હોય તે ઝુંપડી યે જાય અને લોકેાની દાઢીઓમાં હાથ ઘાલીને પેટ ભરવાને વખત પણ આવે.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ :૧ઃ
૨૭
પૂર્વકાલમાં તે સાહ્યબી ય એવી કે, એ જતાં જતાં ય આદમી ધારે તે ચેતી જઈ શકે. કોઈ આસમાની-સુલતાની જે બનાવ બની જાય તે વાત જુદી છે, બાકી એકદમ બધું જ ન જાય. આજના શ્રીમતેના કે ગરીબેના, સતિષ વિનાના સૌના લાયલેપાની વાત મહા ભયંકર.આવાઓ ક્ષણિક ઋદ્ધિસુખમાં લુબ્ધ બન્યા રહે અને દુઃખમાં પણ દીક્ષા ન લે તે સ્વભાવિક છે. પરંતુ અહીં તે કહ્યું કે, “શ્રાવકે વિવેકવાળા હોવા છતાં પણ ક્ષણિક ઋદ્ધિસુખવાળા ઘરમાં લુબ્ધ થયા થકા વસશે. એટલું જ નહિ, પણ ગમે તેવી દુઃસ્થિતિમાં મૂકાઈ જશે તોય દીક્ષા લેવાને માટે તો કાયર જ બન્યા રહેશે. ગમે તેટલી દરિદ્રતા આવી જશે તો પણ વૈરાગ્ય નહિ આવે. રોશે એ બનશે, પણ ત્યાગી બનવાની વૃત્તિ નહિ આવે. પૌગલિક અદ્ધિ આદિ જાય, બગડે, લાત મારે, તોય દીક્ષા લેવાની ઉત્સુક્તા નહિ થાય. ચાહે પરચક્ર આવે તોય સંયમ લેવા માટે જોઈતી આતુરતા નહિ આવે. વિકી હોવા છતાં પણ સુખશીલીયાપણું, પ્રમાદવશતા અને શિથિલતાનો પાર નહિ !
પહેલી વાત તો એ કે, “દીક્ષા લેશે નહિ.” અને “લેશે તે પણ કુસંગના ગથી મૂકી દેશે. ઠેઠ સુધી પાળશે નહિ” વિકી છે એટલે વૈરાગ્યભાવના આવ્યા વિના રહે નહિ અને કોઈક વાર દીક્ષાના પરિણામ પણ આવી જાય. એમાં દીક્ષા લઈ તે લે, પણ કુસંગ મળે એટલે મૂકી દે, એવા પણ શ્રાવકે થશે. એવા શ્રાવકે તો વિરલ થશે, કે જેઓ વૈરાગ્ય પામીને દીક્ષા લેશે અને જીવનના અન્ત સુધી તેનું પાલન કરશે. આ કાળની અસર તેવા વિરલ આત્માઓ ઉપર જ નહિ પડે. થોડા આત્માઓ આવા કાળમાં પણ પ્રત્રજ્યા લેશે અને યાજજીવ તેનું સુન્દર રીતે એ પાલન કરશે, એ વિભાગમાં આપણે રહેવાનો જ ઉદ્યમ કરવા જેવો છે.
આ ઉપરથી એ વાત પણ સમજી લેવી જોઈએ કે, શ્રાવકે ક્ષણિક ઋદ્ધિસુખવાળા ઘરમાં લુબ્ધ થઇને વસે તો ય મૂંઝાવું નહિ, દીક્ષા લેવાને તૈયાર ન થાય તે ય મૂંઝાવું નહિ અને દીક્ષા લીધા બાદ કુસંગથી સાધુપણાને છેડી પણ દે, તોય મૂંઝાવું નહિ. વિચારવું કે, “હેય, એમ પણ
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલયાણું ઃ
બને. એવું બનશે એમ ભગવાને કહ્યું છે. આમ વિચારીને કઈને ખોટા તિરસ્કારમાં મ પડવું, પણ સૌની દયા ચિન્તવવી. આ તે બીજાને અંગે, પણ પિતાને માટે વિવેકી શ્રાવકોએ સ્વયં તે દીક્ષા લેવાને માટે પ્રયત્નશીલ બનવું જોઈએ. બીજાઓ દીક્ષિત થાય તે માટે ધર્મની–વૈરાગ્યને પમાડનારી સામગ્રી ન હોય તે ઉત્પન્ન કરવી જોઈએ તથા જે તે હોય તે તેને વધારવી જોઈએ. દીક્ષિત થયેલા કુસંગથી બચે અને સાધુપણામાં ટક્યા રહે તેમ કરવું જોઈએ તેમજ જે દીક્ષિત થયા હોય તેમણે પોતેય સાવધાનીથી વર્તવું જોઈએ. આવા કાળમાં તે જે વૈરાગ્ય પામીને દીક્ષિત બને અને તેની આરાધનામાં સુન્દર પ્રકારે ટક્યા રહે, તે ધન્યવાદને પાત્ર છે. બીચારા ન લે અગર તે લઈને તજી દે, એમાં તે આશ્ચર્ય પામવા જેવું અગર મૂંઝાવા જેવું કાંઈ નથી. આપણે એવા વિરલની કટિમાં આવીએ, તે માટે પ્રયત્ન કરવાને. હાથી જેમ જીર્ણશાલાને મોહી થયો થકો નવી શાળામાં જવાને તત્પર બનતો નથી અને આફતો આવે તેય ભાગી નીકળતું નથી, તેમ શ્રાવકે વિવેકી થઈને પણ સંસારશાલામાં પડયા રહેશે પણું વ્રતશાળામાં જશે નહિ અને જશે તોય કુસંગથી પાછા કરશે, પણ વિરલ આત્માઓ જ વ્રતશાલામાં ટકી રહેશે. ૨. વાનર વનને ફલાદેશઃ
શ્રી પુણ્યપાલ મણ્ડલેશે બીજા સ્થાનમાં વાનર જોયે છે. વર્તમાન શાસનના નાયક ભ. શ્રી મહાવીર પ્રભુ; એ સ્થાનનું ફલ જણાવતાં ફરમાવે છે,
प्रायः कपिसमा लालपरिणामाल्पसत्त्वकाः । आचार्यमुख्या मच्छस्थाः, प्रमादं गामिना व्रते। ते 'विपर्यासयिष्यन्ति, धर्मस्थानितरानपि । भाविनो विरला एव, धर्माद्योगपररा: पुनः ॥ धर्म लथेषु ये शिक्षा, प्रदास्यन्त्यप्रमादिनः । ते तैरुपहसिष्यन्ते, प्राम्यैामस्थपौरवत् ॥ इत्थं प्रवचनावज्ञाऽतः परं हि भविष्यति । प्लवंगमस्वप्रफलमिदं जानीहि प्रार्थिव ! ॥
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
હાથીના પહેલા સ્વપ્નને આશ્રયીને શ્રાવક્રેની ભાવિ દશાને વળ્યા બાદ, વાનરનાં આ ખીજા સ્વપ્નને આશ્રયીને સાધુઓની ભાવિ દાને ભગવાતે ફરમાવી છે.
આચાય આદિ સાધુએનુ સ્થાન, શ્રી જૈનશાસનમાં સામાન્ય કાટિનુ નથી. આચાય આદિ સાધુએ શ્રી પંચ પરમેષ્ઠિ ગણાય છે. શ્રી પંચ પરમેષ્ટિમાં આચાય ત્રીજા પદે, ઉપાધ્યાય ચેાથાં પદે અને સાધુ પાંચમા પદે આરાધ્ય છે. આચાય આદિ આરાધક પણ છે અને આરાધ્ય પણ છે. તે તે પદની તેમનામાં જેટલી જેટલી લાયકાત હાય, તેટલા તેટલા અંશે તે આરાધ્ય છે. આચાય આદિની આરાધનાના આધાર પણ તેઓ પોતે જે પદ ઉપર સ્થિત છે, તે પદને કેટલા વફાદાર છે? તેના ઉપર નિર્ભર છે. શ્રી પંચપરમેષ્ઠી પદા, એ વેષ કે બાહ્યાડંબરને જ આશ્રયીને નથી, પણ મુખ્યત્વે ગુણને જ આશ્રયીને છે.
'
દરેક દરેક આચાયૅ, ઉપાધ્યાયે અને સાધુએ બરાબર ખ્યાલમાં રાખવુ. જોઇએ કે, “ આપણે તે તે પદને વધુ ઉજાળી શકતા ન હાઇએ, તે પણ આપણાથી તે પદને લાંછન તો નહિ જ લાગવુ જોઇએ. ’ તે તે પદે ગણાવું, તે તે પદને અંગે પૂજાવું અને તે તે પની જવાબદારીથી પરાસ્મુખ રહેવુ.' એને અર્થે તેા એ જ થાય કે, સ્વયં ડૂબવું અને પોતાના વિશ્વાસમાં જે કાઈ આવે તેને ડૂબાવવા.' શક્તિ-સામગ્રી આદિની જોઇએ તેવી અનુકૂળતા ન હોય, તે આપણે આરાધના થાડી કરી શકીએ એ બને, અવસરોગી સધળી ક્રિયા ન કરી શકીએ એ અને, શાસન માટે જે કાંઈ કરવા યેાગ્ય હોય તેમાં થાપું કરી શકીએ અગર તે તે ન કરી શકીએ એમેય બને, પણ હૈયામાંથી આરાધકલાવ ખસવા જોઇએ નહિ અને વિરાધકભાવ આવી જવા જોઇએ નહિ.
જે આચાય, ઉપાધ્યાય । સાધુ, આ રીતે વિરાધકભાવથી પર બનીને પોતાના આરાધકભાવને તેજ બનાવવાને મથે છે, તે આચાય આદિ શક્તિસામગ્રીના અભાવે કદાચ પેાતાના પદને વધુ ઉજાળી શકે નહિ, તા પણ તેઓ પેાતાના પદને લાંછન લગાડનારા. તા નિવડતા જ
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણ :
નથી. અનન્ત જ્ઞાતિઓની આજ્ઞા મુજબ આપણે તે તે પદને વફાદાર હેવાને માટે પ્રયત્નશીલ હોઈએ અને તે તે પદને છાજતી આરાધનાની ક્રિયા કરવામાં પણ યથાશક્તિ તત્પર હોઈએ, તે છતાં પણ અજ્ઞાન અગર દેશી કે દુજન, આપણું નામે પદને પણ કદાચ કલંકિત કરવા મથે, તો પણ તેથી આપણને દેષ લાગતું નથી જ. એવા પણુ આત્માએને તેવી તક ન મળે, એને માટે આપણે જરૂરી કાળજી અવશ્ય રાખવી જોઈએ. પણ તે કાળજી એવી ન જ બની જવી જોઈએ, કે જે કહેવાતી કાળજીના પ્રતાપે આપણે આજ્ઞાની આરાધનામાંથી જ બાતલ થઈ જઈએ, આજ્ઞાની આરાધના, એ જ દરેકે દરેક આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુનું ધ્યેય હોવું જોઈએ અને તે ધ્યેય હોય તે જ તેઓ સ્વપરના ઉપકારને સાધી શકે અને શાસનને પ્રભાવ વિસ્તારી શકે.
પુણ્યપાલ મલેશને આવેલા વાનરનાં સ્વપ્નનું ફલ દર્શાવતાં, ભગવાન શ્રી મહાવીર પરમાત્મા ફરમાવે છે કે, “હવેથી આચાર્ય વગેરે ગ૭માં રહેલા સાધુઓ પ્રાયઃ વાંદરાની માફક ચંચળ પરિણામવાળા થશે.” વાંદરાની જાત બહુ ચંચળ હોય છે. ઝાડ ઉપર પણ એ જાત સીધી બેસી રહે નહિ. કાંઈક આડું અવળું અડપલું પણ એને કરવા જોઈએ. એવી રીતે એ આચાર્ય વગેરે ગચ્છમાં રહેલા સાધુઓ મોટે ભાગે ચંચળ પરિણામવાળા થશે. એટલું જ નહિ, પણ વાંદરામાં જેમ પરાક્રમ નથી હતું, તેમ આ પણ મોટે ભાગે અ૮૫ સત્વવાળા થશે. સામાન્ય રીતે સારા પણ કામમાં પરિણામની સ્થિરતા જેવી જોઈએ તેવી નહિ અને સર્વ . શાસનનું કોઈ કામ આવે તે મોટે ભાગે ઝટ એમ કહી દે કે- આપણી શક્તિ નહિ.” પરિણામમાં ચંચળતા અને સત્વમાં અલ્પતા હેય, એટલે તેવા આત્માઓ પ્રાયઃ વ્રતમાં પ્રમાદી બન્યા વિના પણ રહે નહિ. અને જે આવા બન્યા, તે કર્યો અનર્થ ન કરે, તે કહેવાય નહિ.
વાંદરાની જાતમાં સર્વ ઓછું, પણ જે ગામમાં એ પેસે તે ગામનાં છાપરાંનાં નળીયાંને પ્રાયઃ ભાંગીને ભૂક્કો કરી નાખે. આ છાપરેથી પેલા છાપરે અને બીજા છાપરેથી ત્રીજા છાપરે એમ કુદ્યા કરે
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ઃ ૧.:
અને કોઈનું કાંઈ તે કોઈનું કાંઈ બગાડ્યા વિના જપે નહિ. એજ રીતે એ ચંચળ પરિણામવાળા, અલ્પ સત્ત્વવાળા અને વ્રતમાં પ્રમાદી બનેલા આચાર્યાદિ માત્ર પિતાનું જ બગાડીને અટકશે એમ નહિ, પણ બીજા પણ ધર્મિઓને ધર્મમાં નહિ રહેવા દે. પિતે વિરૂદ્ધ કરે તે છતાં પણ ગપ્પાં મારીનેય એને સાચું ઠરાવવાનો પ્રયત્ન કરી, બીજા ધમિઓને પણ તેવા આચાર્ય વગેરે ગચ્છમાં રહેલા સાધુઓ ધર્મથી ખસેડી નાખશે. તેમને વિપર્યાસ કરશે. પિતે ચંચલ પરિણામ-. વાળા છે, અલ્પ સત્ત્વવાળા છે અને વ્રતમાં પ્રમાદી છે, એ છૂપાવવાને માટે તેમજ પોતે જે ખોટું કરે છે તે પણ બરાબર છે એવું બતાવવાને માટે, તેઓ એવી એવી રીતે પ્રરૂપણા વગેરે કરે કે જેથી બીજા ધર્મસ્થ આત્માઓને વિપર્યાસ થઈ જાય.
ધર્માચાર્ય કહેવડાવવું, ધર્માચાર્ય તરીકે પૂજાવું અને સાચા ધર્માચાર્યને છાજતી કાર્યવાહી નહિ, ઉધી કાર્યવાહી; એટલે બીજા ધર્મસ્થ આત્માઓને ધર્મથી પાડવાને તેવા પ્રયત્ન કરે તે તદ્દન સ્વાભાવિક છે. નિદ્ધન, કુમતીઓ અને શિથિલાચારી બનીને ઉન્માર્ગે ચઢેલા આચાર્યો વગેરેનાં જીવનનું નિરીક્ષણ કરીએ, તો દેખાય કે, તેમણે કયી કયી રીતે એ ધમમાં રહેલા બીજા આત્માઓને ઉન્માર્ગે ચઢાવી દેવાને પ્રયત્ન કર્યો છે? નિશ્ચિત વિચારમાં મીંડુ, સર્વ એટલું કે, નળીયું ખખડે ને હૈયું ફટકે, તથા દશા એવી કે, વ્રત સદાય તે હા, પણ જાત નહિ સીદાવી જોઈએ. ચંચળ પરિણામ છતાં હું સ્થિર વિચારવાળો છું એવું દેખાડવું હેય, સત્ અલ્પ છતાં હું મહાપરાક્રમી છું એવું દેખાડવું હોય અને જાતને સદાવા નહિ દેવામાં વ્રત સદાય તેની ચિન્તા ન હોય, એટલે તેવાએ ધમિએને ધર્મથી વિમુખ કરે તેમાં આશ્ચર્ય શું?
આચાર્ય વગેરે ગચ્છમાં રહેલા સાધુઓ પ્રાયઃ આવા થશે, છતાં કેટલાક એવા પણ પુણ્યાત્માઓ રહેશે કે, જે સ્વપરહિતમાં આજ્ઞાને આધીન રહીને શક્તિ મુજબ રક્ત રહેશે. ધર્મોદ્યોગમાં તત્પર તે વિરલ આત્માઓ જ હશે, પણ હશે એ વાત નક્કી છે તે આપણે એ વિરલ કોટિમાં જ રહેવાને સદા પ્રયત્ન કરવો જોઇએ.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
જર
કલ્યાણ ચંચળ પરિણામ, અપ સત્વ, વ્રતમાં પ્રમાદ અને બીજાને બગાડવાની પ્રવૃત્તિ–આ ચારેય વસ્તુઓ પૂર્વે પણ હતી અને આજે પણ સમ્યગ રીતે એ જેનારને સ્પષ્ટ દેખાય છે. આ ચાર વસ્તુઓ વિરલ આત્માઓમાં જ નહિ હોય, એને પણ આજે સાક્ષાત્કાર થાય છે. આ ચાર વસ્તુવાળા આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુ સંખ્યાબંધ થવાના. પિતે ડૂબે અને સાથે બીજાઓને ડૂબાવે, એવી જાતના આચાર્યો વગેરે ઘણા થવાના. અણસમજુ પાસે તે બચાવની બારી ડી, પણ સમજુ પાસે ઘણી. એને અપવાદને ઉત્સર્ગ બનાવી દેતાં વાર ન લાગે અને પાપને ખેટે પણ બચાવ કરવા ખડે પગે તે તૈયાર રહે.
વાંદરામાં એક બીજો દુર્ગુણ પણ હોય છે. એને કંઈ બગાડ અટકાવવા કેઈ જાય, તે તે સામે દાંતીયાં કરે. ઉપદેશને માટે પણ કેટલાક આત્માઓ નાલાયક હોય છે અને તેવા આત્માઓને ઉપદેશ દેવાથી તેમને કાંઈ ફાયદો થતો નથી, પણ ઉલટું દેખીતી રીતે તે ઉપદેશ દેનારને જ કાંઈક ને કાંઈક નુકશાન થાય છે. જો કે, શુદ્ધ બુદ્ધિથી આજ્ઞાનુસાર ઉપદેશાદિ દેનારાઓને પરમાર્થથી તે એકાન્ત લાભ જ થાય છે. આમ છતાં પણ, એકાન્ત ઉપકારની ભાવનાથી તરબોળ હૃદયવાળા શાસ્ત્રકારોએ પણ તેવા અયોગ્ય આત્માઓને ઉપદેશ દેવાની પણ મના કરી છે.
. વાંદરાને આ દુગુણ પણ ધર્મમાં શિથિલ એવા આચાર્ય વગેરેમાં - આવશે. જે એમને હિતશિક્ષા આપશે, તેનું નિકંદન કાઢવાની પેરવીમાં પેલા પડશે! પહેલી વાત જ એ કે, “મને ઉપદેશ દેનારે એ કોણ? હું ક્યાં ને તે ક્યાં ?” એવાને સારી, સાચી અને હિતકર પણ વાત કડવી જ લાગે. હૈયામાં ગર્વને પાર નહિ, પાપની બીક નહિ અને મોટા તરીકે પૂજાવાની ભૂખ ગળા સુધી, એટલે એવાઓ સારાને અનેક રીતે કલંકિત કરવાના પ્રયત્નો કર્યા વિના રહે નહિ અવસર પામીને, પાંચ પચીસ જુઠ્ઠાં કલ કે જ્યારે સુસાધુને માથે ઓઢાડે, ત્યારે તો એવાઓને કાંક ઠંડક વળે.
આપણે કોઈ વ્યક્તિને વ્યક્તિષથી આંખ સામે રાખીને નથી
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ : ૧૯
બેલતાઃ અમુક વ્યક્તિને માટે જે નથી બોલતા. પણ તેવા ચપલ પરિણમી, અલ્પ સત્વવાળા, વ્રતમાં પ્રમાદી અને પિતાનું એ રીતે. બગાડવા સાથે બીજા પણ ધર્મસ્થ પુણ્યાત્માઓમાં ધર્મ વિષે વિપર્યાસબુદ્ધિ પેદા કરનારા આચાર્ય આદિ ગચ્છમાં રહેલા જે કઈ સાધુએ તેવા હોય, તે સર્વને અંગે આ વાત કહેવાય છે. જેઓ તેવા નથી અગર તે તેવા બનવાને ઈચ્છતા નથી, તેઓને આવું બેલાય તેથી ખીજાવાનું કારણ નથી. “બધા આચાર્ય વગેરે સાધુઓ આવા છે.”—એમ પણ આપણે કહેતા જ નથી. આપણે તે ઉલટું એમ કહીએ છીએ કે, “સુસાધુએ આજે પણ હયાત છે અને પાંચમા આરાના છેડા સુધી તેને સર્વથા અભાવ થવાને નથી.” પણ આ વેષમાં આજેય એવા કુસાધુઓ પણ હયાત છે કે, જેઓ પિતાના દોષે શાસનની અવહીલના કરાવી રહ્યા છે અને તેમ છતાં પણ થોડા એવા સુસાધુઓને માથે તદ્દન કલ્પિત રીતેજ શાસનની હીલનાને ટેપલે ઓઢાડવાનું ભયંકર પાપ કરી રહ્યા છે !
ભગવાને વાનર સ્વપ્નનું ફલ વર્ણવતાં એ વાત પણ ફરમાવી છે કે, તેવા આચાર્ય વગેરે ગચ્છમાં રહેલા સાધુઓને, ધર્મમાં શિથિલ જાણુને, જે અપ્રમાદી સાધુઓ શિક્ષા દેવા જશે, તે અપ્રમાદી સાધુઓને પેલા શિથિલાચારી સાધુઓ ઉપહાસ કરશે.” એવાઓને વ્રતમાં પ્રમાદી તથા બીજાઓને ધર્મથી ભ્રષ્ટ કરતા જોઈને, જે વિરલા સુસાધુઓ તેમને શિક્ષા દેવા જશે, તે પેલા ગામડીયાઓ ગામડામાં આવેલા શહેરીની જેમ મશ્કરી કરે, તેમ સુસાધુઓની મશ્કરી કરશે. ગામડીયાઓને શહેરની સારી પણ રીતભાત નવાઈ ઉપજાવે અને કેટલીક વાર તે શહેરની રહેણી-કહેણી જોઈ-સાંભળીને ગામડીયાએ શહેરની મશ્કરી કરે. આ રીતે ધર્મમાં શિથિલ એવા તે આચાર્યાદિને જે અપ્રમાદી સાધુઓ શિક્ષા આપશે, તે અપ્રમાદી સાધુઓને ધર્મમાં શિથિલ એવા આચાર્યાદિ, ગામડીયાઓ ગ્રામસ્થ શહેરીને જેમ ઉપહાસ કરે તેમ, ઉપહાસ કરશે.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુસાફીર તું, સાંભળતા જા ! આત્માને ઉદ્દેશીને એક ગઝલ પૂ. ઉપાધ્યાયજી મહારાજ શ્રી ભુવનવિજયજી ગણિ
અરે! પ્રવાસી, આત્મન્ ! તુ કાણુ છે?, તેના ખ્યાલ તને નથી રહ્યો! સનાતન અજર-અમર મેાક્ષમા'ના તું મુસાીર છે ! પણ તુ ભૂલા પડ્યો છે, તારી જીવનનાવ ભરરિયે અથડાઈ રહી છે, કારણ કે, તારા સુકાની તે સ્વીકાર્યું છે, તે માહુરાન આંધળા છે અને તારા જેવા ભાનભૂલાને ઉન્માર્ગે દોરી જાય છે.
ત્હારા આ સંસાર સબન્ધા અનિત્ય છે, જગતમાં સધળે અંધારૂ છવાઈ રહ્યું છે. હજી કહું છું કે, એ પ્રવાસી તુ મૂઝાતા મા; જો શ્રી વીતરાગદેવના માર્ગ–જૈનશાસનની સને-મુસાફરીને તું સ્વીકારી લે, તા ત્હારા માર્ગ નિચ છે.
સનાતન સત્ય ૫થાના, મુસાફીર તું, સાંભળતા જા ! મીઠી મધુરી સુભાષામાં, સ ંદેશા એક લેતા જા ! જીવનદારી તૂટેલી છે, જીવનને એ દગેા દેશે; વીખૂટા સ્નેહિથી કરશે, સર્વસ્વ લૂટીને લેશે. સહેલા મીલ્કત અને મેાજો, બધી અહિંની અહિં રહેશે; જતાં પરલેાકના પંથે, હા, કે ના, કાઇ નહી કહેશે. જીવનની નાવ એ તેરી, અરે મજધાર ચાલે છે; સુકાની મેાહ · અધેા છે, ડગમગતી નાવ ચાલે છે. જીવન કલહેાની આગેામાં, બળીને ખાખ કેઈ થાતાં; લક્ષ્મી લલનાના પાÀામાં, રાજખરાજ અકડાતાં. મિથ્યા અધેરી છાઇ છે, આત્મગુણુ રત્ન નથી જડતાં; ખાળીને થાકયા છે તુ પણ, હીરા નથી હાથમાં ચડતા. પહેલું બચપણુ પછી જોમન, પછી મુઠ્ઠી। આવે છે; દશાએ તેા રહે ક્રૂતી, તાકાના એમ ચાલે છે. પ્રાત:કાલે દીઠા પંખી, સાય’કાલે ઉડી જાતાં; રાત્રિના તે કહી જાતાં, ખીજે દિવસે ન દેખાતાં. અનિત્ય ભાવ સહુમાં છે, મુસાફીર મા ! મૂંઝાતા તું; પ્રભુ શ્રી વીરશાસનની, સર કરનારા થઈ જા તું.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપણાં વર્તમાન સુખ દુખ માટે
આપણે જ જવાબદાર છીએ! પૂ. પંન્યાસજી મહારાજ શ્રી પ્રવીણુવિજયજી ગણિ
કર્મવશ બની પોતે પૂર્વમાં-ભૂતકાલે કરેલી ભૂલ માટે પોતાને જવાબદાર નહિ ગણુતા નિમિત્તને જવાબદાર ગણનારાઓની બુદ્ધિ શ્વાન કરતાં અધિક તો નથી !
જયારે તમારા પર કઈ કમનશીબી આવી પડે ત્યારે કે પણ અન્ય નિમિત્તનો દેષ કાઢશે નહિ! તમારે સમજવું કે આ માટે હું પોતે જોખમદાર છું.
सव्वे पुव्वकयाणं कम्माणं, पावए फलविवागं ।
अवराहेसु गुणेसु य, निमित्तमित्तं परो होइ ॥ વિશ્વવર્તિ સમગ્ર આત્માઓ પૂર્વમાં કરેલા પિતાના શુભાશુભ કર્મોનાં અનસારે જ ફળના વિપાકને પ્રાપ્ત કરે છે. અપરાધમાં અગર ગુણમાં બીજે તે નિમિત્ત માત્ર થાય છે.
ઉપરોક્ત લેકનું કેટલું સુંદર રહસ્ય છે ! કેવો સરસ સિદ્ધાન્ત છે! એ લોકનાં રહસ્યને બહુજ મનનપૂર્વક વિચારવામાં આવે તો એમાંથી આપણને ઘણું ઘણું જાણવાનું મળે છે. અનાદિ અનન્ત જગતમાં તમામ પ્રાણુઓ જે જે સમયે સુખ દુઃખના વિપાકને અનુભવ કરે છે. તે તે શુભાશુભ કર્મોનાં પરિણમે છે.
સર્વજ્ઞકથિત આ સુંદર સિદ્ધાન્તને નહિ સમજનારા આત્માઓ જ્યારે જ્યારે પિતે દુઃખી થાય છે ત્યારે ત્યારે દુઃખ આપવામાં નિમિત્ત થનારાઓને ગુન્હેગાર ગણે છે. પોતાની પૂર્વકૃત–કરેલી ભૂલનું આ પિ ણામ છે આટલી સામાન્ય વાત ઉપર પણ વિચાર કરવાની તસ્દી લેતા નથી. અને તેથી જ પિતાના ઉપર આવી પડેલાં દુઃખના ટોપલાને
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
કયાણ ? સઘળે આપ નિમિત્તના ઉપર ઢળી દેતા વિલંબ કરતા નથી. એટલું જ નહિ પરંતુ પિતાને ગુન્હેગાર ગણવાને બદલે નિમિત્તને જ ગુનહેગાર ગણું તેને શી રીતે નુકશાનમાં ઉતાર તેની જ રાત અને દિવસ ચિંતા કરી સજજનેને તે શું પણ એક સામાન્ય મનુષ્યને પણ નહિ છાજે એવી અનેકવિધ અધમ પ્રવૃત્તિઓ આદરવા માટે તનતોડ પ્રયાસ કરે છે. આવી અજ્ઞાનમૂલક પ્રવૃત્તિઓથી એક બીજાની સાથે ઈર્ષ્યા અને વૈર વિરોધને વધારે થયા વિના રહેતું નથી. અને તેથી જ મનદ્વારા આત્મા ચીકણું કર્મને બન્ધ કરી ભભવને માટે અનંતા દુઃખને હેરી લે છે.
કર્મવશ બની પોતે પૂર્વમાં કરેલી ભૂલ માટે પિતાને જવાબદાર નહિં ગણુતા નિમિત્તને જવાબદાર ગણુનારાઓની બુદ્ધિ શ્વાન કરતાં અધિક તે નથી કહ્યું છે કે,
उपेक्ष्य लोष्टक्षेप्तारं लोष्टं दशति मंडलः ।
सिंहस्तु शरमप्रेक्ष्य, शरक्षेप्तारमीक्षते ॥ શ્વાન પત્થરના મારનારની ઉપેક્ષા કરી પત્થરને બચકું ભરે છે. જ્યારે સિંહ બાણની ઉપેક્ષા કરી બાણ મારનારને જ જુએ છે. એવી જ રીતે અજ્ઞ મનુષ્ય કુતરાની પેઠે નિમિત્તને જ બચકું ભરવાને પ્રયત્ન કરે છે. અને જ્ઞાની મનુષ્ય સિંહની માફક પિતાના શુભાશુભ કર્મને વિચાર કરી નિમિત્તની ઉપેક્ષા કરે છે. - જેમ કેઈક રાજા પિતાના દુશ્મન રાજા ઉપર પોતાની સાથે યુદ્ધમાં સજજ થવા માટે સંદેશ લઈ દૂતને મોકલે છે. દૂત તે રાજાની સભામાં જઈ પોતાના રાજાના અનેકવિધ ગુણગાન કરવા સાથે દુશ્મન રાજાના અવર્ણવાદ પણ બેલે છે. તેમ છતાં તે દૂતને રાજ અવધ્ય ગણી તેનું સન્માન કરી યોગ્ય જવાબ વાળી વિદાય કરે છે. કારણકે તે સમજે છે કે, આ દૂત પિતાના તરફથી નહિ પરંતુ તેના રાજા તરફથી બોલે છે, એટલે મારે વાસ્તવિક અપરાધી દૂત નહિ, પરંતુ રાજાજ ગણાય.
તેજ મુજબ ઉપરોક્ત સિદ્ધાન્તનાં રહસ્યને સમજનાર સુજ્ઞ જને પિતાના ઉપર ઉપસર્ગોની ઝડી વરસાવનારાને દૂતના સ્થાનમાં ગણી જરા
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ:૧:
પણ રોષ કરતા નથી. પરંતુ રાજાના સ્થાનમાં રહેલા પિતાના અશુભ કર્મને જ દોષ માને છે. આ વાતની પુષ્ટિમાં એક અંગ્રેજ સાક્ષર પણ ovenia g }“ When a misfortune befalls you, do not find fault with the person who is the apparent agent. Scrutinize your conduct and perhaps you will find your self responsible for the same. અર્થાત “જ્યારે તમારા ઉપર કોઈ કમનશીબી આવી પડે ત્યારે નિમિત્તને દોષ કાઢશો નહિ. પરતું તમારું વર્તન તપાસશે તો માલુમ પડશે કે આ માટે હું પોતે જોખમદાર છું.'
વીતરાગ પ્રભુના શાસનને નહિ પામેલાઓની પણ આ વિષયમાં કેવી સરસ માન્યતા છે. તો પછી જેઓ વીતરાગ શાસનને પામેલા છે. તેમણે આ વસ્તુ ઉપર ખૂબ જ વિચાર કરી પિતાની ભૂલ માટે બીજાને જવાબદાર ગણવાની ખોટી માન્યતાને તિલાંજલી આપવાની જરૂર છે.
આ માટે સંગમદેવ, રાજગૃહીને સેની, સેમીલબ્રાહ્મણ અને ધવલશેઠ આદિ મરણન્ત કોને આપનારના ઉપર પણ ભાવ દયાના ઝરાને વહેતા મૂકનારા ભગવાન શ્રી મહાવીરદેવ, શ્રી મેતારજ મુનિવર, શ્રી ગજસુકુમાલ અને શ્રીપાલકુમાર આદિ મહાન મહાત્માઓનાં જીવનચરિત્રને વારંવાર વાંચવા વિચારવાની જરૂર છે. આવા મહાન પુરુષોની જીવન નીરખવાથી ઉપરોક્ત સિદ્ધાન્તના રહસ્યને સમજતા વિલંબ ન થાય અને તેમ થતાં
જ બધાને સુખી કરું છું, નહિ હોઉં તો દુનિયાનું શું થાય આવા ધમંડી વિચારે, તેમજ મારૂં અમુક જ બગાડનાર છે આવી ગાંડી માન્યતાને અંત આવતા વાર નહિ લાગશે. અને પુરૂષાર્થની સાચી દિશા હાથ લાગશે.
તદુપરાંત આ ખોટી માન્યતાને અંત આવવાથી એક બીજા પ્રત્યેની ઈર્ષ્યા, કોઈને સુખી જોઈને હૃદયમાં બળાપ કરવાની કુટેવ, પરસ્પરનો વૈરે વિધ, કાલ્પનિક દુશ્મનતા આદિ અવગુણોને નાશ થશે અને આત્મા સમતા સુખને અનુભવ કરી શાશ્વત સુખને ભાગી થશે.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમનુષ્ઠાનમાં વિધિમાર્ગ પ્રત્યેને
આદરભાવ હોવો જોઈએ ! પૂ. મુનિરાજ શ્રી કનકવિજયજી મહારાજ. ૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦
ધર્માનુષ્ઠાનની આરાધના જેટલી જીવનમાં આવશ્યક છે, તેનાથી વિશેષ વિધિપ્રત્યેના આદરભાવની આવશ્યક્તા છે. - જે કે શરૂઆતમાં પ્રારબ્ધ ક્રિયામાં અવિધિ સંભવિત છે, તેટલા માત્રથી ક્રિયાના આચરણથી જ વંચિત રહેવું એ શોચનીય છે. પણ અવિધિ પ્રત્યે અરૂચિ તેમજ વિધિમાર્ગ પ્રત્યે રૂચિ અવશ્ય હોવા જોઈએ. 'જ પરન્તુ જાણવા કે હમજવા છતાં વિધિ નહિ જાળવતાં જેઓ આડંબર, ધામધૂમ કે જાહેરજલાલી પૂરતાં જ અનુષ્ઠાને સેવતાં હોય, તેઓનાં તુચ્છ ધન, ધાન્યાદિ ફલની લિસામાત્રથી અચરાતાં તે અનુષ્ઠાનો લાભ આપનારાં નથી બનતા. શ્રી વીતરાગકથિત શુભ અનુષ્ઠાનેનું સેવન કરતાં કરતાં સમતા, કષાયત્યાગ, વિષયવિરાગ, આત્મલક્ષિતા ઈત્યાદિ તો અવશ્ય પ્રાપ્ત થવાં જોઈએ.
એ એક સનાતન સ્વતઃસિદ્ધ તત્વ છે કે કોઈ પણ કાર્યની સિદ્ધિ તે કાર્ય સાધક સાધને વિના થઈ શકતી નથી. જ્યાં સુધી કાર્ય સાધક સાધન સંચય કરી સામગ્રી પૂર્ણ ન કરવામાં આવે, ત્યાં સુધી કઈ પણ કાર્ય સિદ્ધ થઈ શકતું નથી. એ અબાધિત અનુભવ છે. સાધનેને સંચયે ત્યારે જ થઈ શકે છે કે, જ્યારે એના જ્ઞાતા દ્વારા એ સાધનનું વાસ્તવજ્ઞાન થાય અને શ્રદ્ધાપૂર્વક એને સંચિત કરવા ઉચિત પ્રયાસો આદરાય. જ્યાં સુધી જ્ઞાતાના સૂચન કે ઉપદેશ દ્વારા તેને સાધનાનું વાસ્તવ જ્ઞાન ન થાય, ત્યાં સુધી વસ્તુતઃ તાત્વિક ચિ કે ફલપ્રદ પ્રયત્ન આદરી શકાતું નથી.
મુક્તિરૂપ ફલના વાંછુઓ માટે પણ એ જ કલ્યાણકર પંથ છે કે,
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ :૧:
YE
મેક્ષાકાંક્ષિઓએ પ્રથમ મેાક્ષનાં સાધનેનું વિજ્ઞાન મેળવવું; એ વિજ્ઞાન સન તીર્થંકર પરમાત્માએ અરૂપતયા અને ગણધર ભગવતે એ સૂત્રરૂપતયા ગુતિ આગમશાસ્ત્ર દ્વારા થઈ શકે છે. સર્વાંના ભગવતે એ ધાર તપ, ઉત્કટ .સયમ અને અચલ–ધ્યાન આદિના પ્રતાપે રાગ–દ્વેષાદિ રૂપ આવરણાનો સર્વથા વિલય કરી અનન્તજ્ઞાનાદિના પ્રાદુર્ભાવ કર્યાં છે અને ત્રિકાલીન અર્થાને કરામલકવત્ સાક્ષાત્કાર કર્યા છે. બાદ યથાવસ્થિત તત્ત્વને પ્રકાશ કર્યાં છે. જેને ઝીલી ગણધર ભગવ તાએ સૂત્રરૂપે પ્રકાશિત કર્યાં છે.
એ આગમનું આલખન જ અજ્ઞાન મેાક્ષેચ્છુકા માટે હિતાવહ છે. એ આગમ પ્રત્યે આદરભાવ કે બહુમાન, એટલેજ ભગવાન પ્રત્યે આદરભાવ કે બહુમાન. એની આરાધના એટલેજ પરમાત્માની તત્વતઃ આરાધના. કારણકે, ભગવન્તની આરાધના, એટલે એમની આજ્ઞાની ઉપાસના એ આજ્ઞાનું આગમમાં પ્રણયન થયેલુ છે. એથીજ આગમની સાદર આરાધના, એજ ભગવન્તની સબહુમાન આરાધના. મુક્તિ આદિ અતીન્દ્રિય અર્થાનું જ્ઞાન પ્રત્યક્ષાદિ દ્વારા સરાઞ જ્વાને શક્ય નથી. એથીજ એ જીવાને અતીન્દ્રિય અદૃષ્ટા સર્વજ્ઞાએ પ્રતિપાદિત આગમાનું આલખન પરમ હિતાવહ છે.
કારણ કે, આગમ વિના કાઇ પણ પ્રમાણમાં સ્વતઃ તથાવિધતત્ત્વ પ્રદર્શિત કરવાનું સામર્થ્ય નથી. એ આગમમાં મુક્તિસાધક સાધને ને ઉભયથા પ્રકાશ પાડવામાં આવ્યા છે. અંતર્ગ અને અહિરગ રાગદ્વેષાદિ રૂપ દેષા દ્વારા ઉત્પન્ન થતા વિકારા કે મલિનતાદિને કિવા કષાયાદિ દ્વારા ઉદ્ભવતા કિલષ્ટ અધ્યવસાયાથી જન્મતી અવિશુદ્ધિ આદિને દૂર કરી શુદ્ધ–નિ`લ ભાવને પેદા કરનાર જે સમભાવ, આત્મધ્યાન, અને આત્મ સ્વભાવમાં રમણતા આદિ, તે અંતરગ અનુષ્ઠાન અને એવી ઉત્કટ–દશાને પ્રાપ્ત કરાવનાર જે સામાયિક, પ્રતિક્રમણ, પૂજા, ઉપાસના આદિ બાહ્ય—દૃષ્ટિથી દૃશ્યમાન અનુષ્ઠાન—તે બહિર્ગ અનુષ્ઠાન.
પ્રથમ અનુષ્ઠાન ધ્યેયરૂપ છે અને ઉત્તર અનુષ્ઠાન સાધનરૂપ છે. પ્રાથમિક દશામાં અભ્યાસરૂપે ઉત્તર અનુબ્રાન સવિશેષ હિતાવહ છે. કારણ કે
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલયાણ :
પૂર્ણ સમાહિત દશા કે નિર્વિકલ્પ દશા વિના સ્વસ્વભાવ રમણતા આદિની સંભાવના શક્ય હઈ શકતી નથી. આમ છતાં ય વસ્તુતઃ ધ્યેયરૂપે તે એ જ હોવું જોઈએ. પ્રથમ અનુષ્ઠાન શુદ્ધ દશારૂપ છે. જ્યારે ઉત્તર શુભ દશારૂપ છે. પરંતુ શુભના યોગે અશુભ દશા વિનષ્ટ થાય છે. અને શુદ્ધ દશાને પ્રાદુર્ભાવ થાય છે. આ રીતે શુદ્ધ દશાની પ્રાપ્તિ પછી તે શુભ અનુકાનોની આવશ્યકતા રહેતી નથી.
વર્તમાનમાં શુદ્ધ દશાની પ્રાપ્તિ ઈષ્ટ હોવા છતાં અશક્ય છે. એથીજ શુભદશા પ્રાપક શુભ અનુકાનોમાં સતત અને અવિરત પ્રયત્નશીલ રહેવું જોઈએ. પરંતુ એ પ્રયત્ન ફલપ્રદ બને એ થવો જોઈએ. એ ફલપ્રદ ત્યારે જ બની શકે કે જ્યારે એ અનુકાના હેતુ, સ્વરૂપ અને પરિણમનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું હોય, આ અનુષ્ઠાને પ્રત્યે અવિચલ શ્રદ્ધા પ્રગટ કરી હોય તથા આદર અને બહુમાનપૂર્વક એકાગ્ર ચિત્ત ઉપયોગ અને વિધિપૂર્વક એ અનુદાનેનું સેવન કર્યું હોય!
એ જ્ઞાન શાસ્ત્રજ્ઞ અને સંયમનિટ સશુન્ના સવિનય ઉપાસનથી શ્રત અથવા પઠિત આગમ દ્વારા થઈ શકે. વર્તમાનમાં સદ્ગક્ના સમાગમની જ ચિન્તા ન હોય તે ભક્તિ અને આદરભાવપૂર્વક ઉપાસનની તે કલ્પના જ ક્યાંથી હોય? તથા શુદ્ધ ચિત્તવૃત્તિવિનાશક દૃશ્ય અને દ્રવ્ય તથા વાચ તમાં જ નિકા હોય, ત્યાં આગળ શ્રવણની પિપાસા યાંથી હોય ? એ ન હોય, એથી કેવલ તારક પણ અનુષ્ઠાનની અભિરુચિ ક્યાંથી જ થાય ? અને એથી જ અશ્રદ્ધાળુ હૃદયી કઈ રીતે એ અનુણાનેના પાલનમાં પ્રવૃત્ત થઈ શકે ? પરંતુ આથી પણ વિશેષ ખેદમય ઘટના તે એ છે કે, જેઓ તે તે અનુકાનમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે, તેઓને પણ એ અનુદાને પરત્વે કેટલો સદ્ભાવ છે, તે એક વિચારણય પ્રશ્ન છે.
આજે એક તે આનન્દની ઘટના છે જ કે, અનેક સ્થળોમાં તરહતરહના અનુકાનો સેવાઈ રહ્યા છે. મહોત્સવ કે તપ ત્યાગની સતિયા વગેરે સચરાઈ રહ્યા છે, પરંતુ સાથે જ ખેદજનક બીના એ પણ છે કે, બહુલતાએ આજે એ અનુકાનમાંથી વિધિ અદશ્ય થઈ ગઈ છે. એનું
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ : ૧૯
નિદાન એ છે કે, જે સમજીને કેવળ મુક્તિના ધ્યેયથી શ્રદ્ધાપૂર્વક એ અનુષ્ઠાનેનું સેવન કરવું જોઈએ, તે પ્રાયઃ વિનષ્ટ થઈ ગયું છે. એથીજ અનુદાનેનું સેવન કયાં તે નીરસભાવે કે વ્યગ્રચિત્તે પ્રાયઃ થઈ રહ્યું છે. અથવા તો એક બીજાની હરિફાઈમાં ઉભા રહી ચડસા-ચડસી કે હુંસા તુંસીથી થઈ રહ્યું છે. કિંવા તે તે પ્રકારના ઋદ્ધિ, સમૃદ્ધિ કે વૈભવાદિરૂપ આ લેકના તુચ્છ ફળની કામનાથી થઈ રહ્યું છે, જે અનર્થકર હોઈ ખૂબ જ અનિચ્છનીય છે.
એ વાત પ્રત્યે ખૂબ જ લક્ષ્ય દેરવાની જરૂર છે કે, ભગવાનની આજ્ઞાનું આરાધન જેમ શ્રેયસ્કર છે, તેમ એમની આજ્ઞાની વિરાધના ભયંકર સંસારવર્દક અને દુઃખાવહ છે. કારણ કે, જે રીતે ભગવંતે અનુકાના સેવનની વ્યવસ્થા નિર્ણત કરી હોય અને જે કેવળ મુક્તિના ધ્યેયથી કિંવા નિષ્કામભાવથી જ અનુદાનના સેવનને નિર્દેશ કર્યો હોય, તે અનુષ્ઠાનની યથેચ્છ સેવના કે તુચ્છ ફલની આકાંક્ષાથી થતી સેવના આત્માને વિરાધનારૂપ ભયાનક દોષથી દૂષિત કરી બહુકાલ પર્વત દુર્ગતિના ભયંકર દુઃખોનું ભાજન બનાવે છે અને સંસારમાં પર્યટન કરાવે છે.
કારણ કે, મનસ્વી કલ્પનાનુસાર અનુષાનેનું સેવન કરવાથી ધર્મની લઘુતા-નિન્દા થાય છે. જેની તુલ્ય અવર કોઈ પણ નિન્દ-પાપ નથી. એથી જ વિધિથી સેવન કરનાર જેમ મહાકલ્યાણને ભોક્તા બને છે, તેમ અવિધિથી સેવન કરનાર મહા અશિવને ભકતા બને છે અને ચિરકાલ પર્યન્ત ઘોર સંસારમાં પરિભ્રમણ કરનારે બને છે. એ વાત હરેકના લક્ષ્યમાં ખાસ તરવરતી રહેવી જોઈએ કે, ધર્માનુષ્ઠાનની આરાધના જેટલી જીવનમાં આવશ્યક છે, તેનાથી વિશેષ વિધિની તત્પરતા કે વિધિના રાગની આવશ્યક્તા છે.
જ્યાં સુધી અવિધિ પ્રત્યે દ્વેષ અને વિધિ પ્રત્યે રાગ પ્રગટ થાય નહિ તથા શક્ય પ્રયત્ન વિધિરક્ષણ થાય નહિ, ત્યાં સુધી કોઇપણ અનુષ્ઠાન લાભદાયક બની શકતું નથી. અલબત્ત ! અવિધિ થવા છતાં જે વિધિનો
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
કલ્યાણ ઃ
રાગ અવિહડ ઝધમધતા હોય તે, અવિધિને દોષ તથાવિધ હાનિકર બની શકતા નથી, બલ્કે વિધિના રાગ શ્રેયાવહુ બની જાય છે, એથી જ ‘ અવિધિથી ક્રિયાકરણતઃ અનાચરણ જ ઉચિત છે. ' એવી જેએની માન્યતા હાય, તે ભ્રમિત જ છે. કારણ કે શરૂઆતમાં પ્રારબ્ધ ક્રિયામાં અવિધિ તે સંભવિત જ છે. તેટલા માત્રથી ક્રિયાના આચરણથી જ વંચિત રહેવુ તે તે છેક શાંચનીય છે.
પરન્તુ જાણવા કે સમજવા છતાં વિધિ નહિ જાળવતા, જે આડખર, ધામધૂમ, કારકીર્દી કે જાહેાજલાલી પૂરતાં જ અનુષ્કાના સેવાતાં હાય, તુચ્છ ધન–ધાન્યાદિરૂપ ક્લની લિપ્સા માત્રથી જ અચરાતાં હોય, તે અનુષ્ઠાન તા લાભપ્રદ બની શકતા નથી જ. ખકે અવિધિનું દુ:ખ અને વિધિને રાગ નહિ હોવાથી કદાચિત્ હાનિકર પણ બની જાય. એથી જ વિધિ પ્રત્યે લક્ષ્ય દોરવાની ખૂબ જ આવશ્યક્તા છે. સાથે જ જેમ બાહ્ય અનુષ્કાના સેવ્યા છે. તેમ સવિશેષ અન્તર દૃષ્ટિસ્થાપન પણુ આવશ્યક છે. વીતરાગ–કથિત શુભ અનુષ્ઠાનેનુ સેવન કરતાં કરતાં સમતા, કષાય– પરિણતિનો ત્યાગ, વિષય વિરાગ અને આત્માનુલક્ષિતા, ઇત્યાદિ અવશ્ય પ્રાપ્ત થવાં જોઇએ.
આ તત્ત્વ તે પ્રાયઃ નાબૂદ જ થતાં નિહાળાય છે પણ વાસ્તવ મુક્તિ મા આ તત્ત્વા ઉપર નિર્ણીત થયેલ છે. બાહ્ય અનુષ્ઠાને તે આ તાત્ત્વિક માના પ્રાપક છે પણ એ તત્ત્વની પ્રાપ્તિ બહિર્મુખ દષ્ટિ જ્યાં સુધી હાય ત્યાં સુધી શક્ય નથી. એથી જ શુદ્ધ ભાવની પ્રાપ્તિ થઈ શકતી નથી. એથી જ ક`નિત સામગ્રી પરથી દષ્ટિનું ઉત્થાપન કરી સ્વાભાવિક આત્મિકગુણ સાધક સામગ્રી પરત્વે દષ્ટિ કેન્દ્રિત કરવી જરૂરી છે. જેથી વ્યવહાર અને નિશ્ચય દ્વારા વાસ્તવ સાધ્યની સિદ્ધિ થઇ શકે. જો કે, આ વિષય ખૂબ જ લખાણુ વિવેચન માંગે છે, પણ આ પ્રસગે માત્ર દિશાસૂચન કરી હાલ તે વિરમું છું.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વ॰ આચાર્ય દેવશ્રી વિજયક્ષમાભદ્રસૂરિજીની જીવનયાત્રાનાં સંસ્મરણા.
પૂર્વ મુનિરાજશ્રી કનવિજયજી મહારાજ
પૂજયશ્રીને પુણ્યપ્રભાવ ૯૩ના સુરતના ચાતુર્માસમાં સારી અસર પાડી ગયા કે, જેના યેાગે વાતાવરણમાં કૃત્રિમ ઉગ્રતા આણવાના પ્રયત્નો કરનારાં આન્દોલને તે વેળા આપમેળે શમી ગયાં, અને શાસનને—સત્યપક્ષને જય જયકાર થયા. -
*
સત્યને જેમ જેમ ગૂંગળાવી નાંખવાના પ્રયત્ન થાય છે, તેમ તેમ સત્ય વધુને વધુ વિકસતું જાય છે. સત્યવાદ કે સિદ્ધાન્ત’ એ, વ્યક્તિઓની કે ટાળાઓની બહુમતિ પર ઊભા નથી, ટયા નથી કે સ્થિર થયા નથી,’–એમ જૈનશાસન કહે છે.
ગુરૂદેવસ્થાનીય વડિલ ઉપકારીઓની સેવામાં સદ્ભાવ પૂર્વાંકને। અર્પિતભાવ પૂ• ઉપાધ્યાયજી મહારાજમાં સારી રીતે ખીલ્યા હતા. ગમે ત્યારે ગમે તે અવસરે ડિલેાની આજ્ઞા કે સેવાભક્તિને લાભ નિસ કાચણે તેઓ લેતા.
લેખાંક જોઃ પ્રકરણઃ પ સુઃ
ગોડીજીના ઉપાશ્રયખાતે રતુ આ ચાતુર્માસ નિવિઘ્નપણે આમ પૂર્ણ થયું. આ ચાતુર્માસના ચારે મહિના માટે પૂ॰ ઉપાધ્યાયજી મહારાજશ્રીની નિશ્રામાં રહેવાનું બન્યુ હતું. પંડિતજી શ્રી મશીધરજીની પાસે ન્યાયના ગ્રન્થાનુ અધ્યયન ચાલુ હાવાને કારણે પૂ॰ પરમ કાણિક ગુરૂદેવાની આજ્ઞાથી ગાડીજીના આ ચાતુર્માસમાં તેઓશ્રીના પુણ્યપરિચયના લાભ મને આ રીતે પ્રાપ્ત થયેા. પૂર્વ શાન્તપ્રકૃતિ સુમતિવિજયજી મહારાજ, મુનિરાજ શ્રી ગુરુવિજયજી, મુનિરાજ શ્રી ભક્તિવિજયજી ઇત્યાદિ મુનિવરા પણ તે ચાતુર્માસમાં સાથે જ હતા. ચાતુર્માસ બાદ પૂજ્યશ્રીએ મુંબઈથી સુરત બાજુ વિહાર લખાવ્યેા જે વેળા અમે તેએશ્રીને વળાવવા વાલકેશ્વર સુધી સાથે ગયા હતા.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણ :
- વાલકેશ્વરથી પાછા આવ્યા બાદ, તે સમયે જેની સામાન્ય કલ્પના પણ નહતી તે હકીકત આજે મને યાદ આવે છે. કેને ખબર હતી કે, વાલકેશ્વર પરની એ વિદાય મારે માટે અતિમ હશે ? સાચે ભવિતવ્યતા એ અલંધનીય છે. સર્વજ્ઞ ભગવન્ત કે વિશિષ્ટજ્ઞાની મહાપુરૂષો સિવાય એને જાણવાને સારૂ પણ કોઈ સમર્થ નથી. આપણા જેવા છઘમસ્થાએ આ કારણે શુભમાર્ગના પુરૂષાર્થમાં કદિ વિલંબ કરે જોઈએ નહિ. ધાર્યું પરિણામ ન પણ આવ્યું, છતાં પ્રયત્ન અવશ્ય સફળ છે. હા, તે શુભમાર્ગના–કલ્યાણકર આત્મહિતનાં હોવા જોઈએ! સ્વ કે પરના આત્મકલ્યાણની પ્રવૃત્તિઓ આચરનારાઓને પરિણામે લાભ જ રહે છે.
શ્રી સિદ્ધગિરિજી તીર્થની યાત્રા કરવાની ભાવના તેઓશ્રીના હૃદયમાં રમતી હતી. પણ સુરતની ક્ષેત્રસ્પર્શના બલવાન હતી. અંધેરી, અગાશી, દહેણું, દમણ ઈત્યાદિ ગામોની સ્પર્શના કરતા પૂજ્યશ્રી સુરત મુકામે પધાર્યા. ગોપીપુરા–નેમુભાઈની વાડીના વહિવટદારે એ પૂજ્યશ્રીની ભકિત સારા બહુમાનપૂર્વક કરી, અને ખાસ આગ્રહથી ચાતુર્માસ માટે વિનતિ કરી. લાભની હિતદષ્ટિને હામે રાખી પૂવ ઉપાધ્યાયજી મહારાજે ૯૩નું ચાતુર્માસ સુરત ખાતે કર્યું. આ ચાતુર્માસમાં પણ ગત વર્ષની જેમ તપાગચ્છીય પ્રાચીન સુવિહિત પરંપરા માન્ય ચંડ શુગંડૂ પંચાંગ મુજબ ઔદયિકી ભાદરવા સુદિ ચૂથ–બુધવારના દિવસે પૂજ્યશ્રીએ શ્રી સંવત્સરી પર્વની આરાધના કરી.
ઉપાધ્યાયજી મહારાજશ્રીની ધર્મનિશ્રામાં નેમુભાઈની વાડીના ઉપાશ્રયે શાસનરસિક જનસંઘે શાંતિપૂર્વક પર્યુષણ મહાપર્વની આરાધના પૂર્ણ ઉત્સાહથી કરી. પૂજ્યશ્રીને પુણ્યપ્રભાવ આ રીતે સુરતના તે ચાતુર્માસમાં સારી અસર પડી ગયો કે જેના યોગે વાતાવરણમાં કૃત્રિમ ઉગ્રતા આણવાના પ્રયત્ન કરનારા આન્દોલને તે વેળા આપમેળે શમી ગયાં અને શાસનને—સત્યનો જય જયકાર થયો.
સત્યને જેમ જેમ ગૂંગળાવી નાંખવાના પ્રયત્ન થાય છે, તેમ તેમ સત્ય વધુને વધુ વિકસતું જાય છે. ઈતિહાસની તવારીખ આ હકીકત
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૧ :
આપણું હામે સ્પષ્ટ રીતે કહી દે છે કે, “સત્યવાદ કે સિદ્ધાન્ત એ વ્યક્તિઓની કે ટોળાઓની બહુમતિ પર ઉભે નથી; ટ નથી કે અખંડપણે જીવ્યો નથી.” બહુમતિ કે અલ્પમતિથી સત્ય કે અસત્યનાં માપ માપનારાએ બહુમતિવાદનાં ઝાંઝવાનીરમાં અટવાઈને પિતાનાં હાથે જૈનશાસનનાં સત્ય સિદ્ધાન્તોને જાણેઅજાણે છેહ દઈ રહ્યા છે. :
ચાતુર્માસ બાદ સુરતથી વિહાર કરી, ઉપાધ્યાયજી મહારાજ ખંભાત પધાર્યા. સ્થંભનતીર્થની પવિત્ર ભૂમિ પરનું પૂજ્યશ્રીનું આ આગમન અનેક રીતે યશસ્વી બન્યું. આમ પણ થંભનતીર્થની ધરતી ગૂજરાતી ઈતિહાસ કિતાબમાં અમર થઈ ચૂકી છે. ભારતવર્ષની લેકોત્તર જૈન સંસ્કૃતિનો વિકાસ સૈકાઓના સિકાઓ સુધી જે ધરતીએ જે, અનુભવ્યો અને પરિણુમાવ્યો, એ બધી તીર્થસ્થાનીય પ્રાચીન ભૂમિમાં ખંભાતની ઐતિહાસિક ધર્મભૂમિએ ખૂબ મહત્વનો ફાળો નેંધાવ્યો છે. એમ અવશ્ય કહી શકાય.
સુશ્રાવક શ્રી કસ્તૂરભાઈ આદિ ધર્મરસિક આત્માઓના આગ્રહથી ૯૪નું ચાતુર્માસ પૂજ્ય ઉપાધ્યાયજી મહારાજે ખંભાતમાં કર્યું. સ્થંભનતીર્થની ઉગતી પ્રજાને પૂજ્યશ્રીના આ ચાતુર્માસમાં ભારે લાભ મલ્યો. સાત વર્ષના ન્હાના બાળકોથી માંડી વીસ-પચીસ વર્ષના યુવાન સુધી સહુ કઈ સામાયિક, પૌષધ અને સ્નાત્રાદિક ધર્માનુકાનમાં સેંકડોની સંખ્યામાં રસપૂર્વક ભાગ લેતા રહ્યા. આજે પણ પર્યુષણ પર્વના દિવસોમાં ૬૪ પ્રહરને પૌષધ કરનારા ન્હાના ન્હાના ૮ થી ૧૨ વર્ષની વયવાળા બાળકોની જે મોટી સંખ્યા ખંભાતમાં જણાઈ આવે છે તેટલી ગૂજરાત કે કાઠિયાવાડના કેઈ પણ શહેરમાં નજરે નથી પડતી એમ પ્રાયઃ કહી શકાય.
૯૪ના ચાતુર્માસ બાદ સુશ્રાવક શ્રી મુળચંદ દલાલ દ્વારા ગુરુમૂર્તિઓને પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ શરૂ થયું. પૂજ્યશ્રીની ધર્મ સાનિધ્યમાં ગુરૂભક્તિને આ મહાન સમારંભ ભવ્ય રીતે અને ખૂબ ધામધૂમથી ઉજવાયો. યુગપ્રધાનકલ્પ ન્યાયાભાનિધિ પરમશાસનપ્રભાવક તપાગચ્છાધિ
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણ *
પતિ ૧૦૦૮ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજયાનન્દસૂરીશ્વરજી મહારાજ; જંગમકલ્પતરૂ નિઃસ્પૃહ શિરોમણિ સુરિપુરંદર ૧૦૦૮ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજયકમલસૂરીશ્વરજી મહારાજ અને સલાગમરહસ્યદિ સાધુચરિત ૧૦૦૮ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજયદાનસૂરીશ્વરજી મહારાજ –આ ત્રણે પૂજ્ય સ્વર્ગીય સૂરિની ભવ્ય મૂર્તિઓને એ પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ પૂજય ઉપાધ્યાયજી મહારાજશ્રીના શુભ હસ્તે નિવિદને આ રીતે ઉજવાઈ ગયો.
તે વેળાયે મુંબઈ ખાતે બિરાજમાન પૂજ્ય પરમકારુણિક આચાર્ય દેવ શ્રી વિજયપ્રેમસૂરિ મહારાજે, શ્રી ઉપાધ્યાયજી મહારાજને સૂરિપદારૂઢ કરવાની પોતાની ભાવનાને અનુલક્ષી, મુંબઈ બાજૂ વિહાર કરવાની આજ્ઞા ફરમાવી. આથી તેઓશ્રીએ મુંબઈ બાજૂ વિહાર કર્યો. - ગુરૂદેવસ્થાનીય વડિલ ઉપકારીઓની સેવામાં સદ્ભાવ પૂર્વકને અપિ તભાવ પૂજ્યશ્રી ક્ષમાવિજયજી મહારાજનાં જીવનમાં સુંદર રીતે ખીલ્યો હતે, ગમે ત્યારે, ગમે તે અવસરે તેઓશ્રી વડિલેની–ઉપકારી ગુજનેની આજ્ઞા સેવા કે ભક્તિને મહામૂલ્ય લાભ નિઃસંકોચપણે લેવાને તૈયાર રહેતા. તેઓશ્રીના આ મહાન સદ્ગણને પ્રભાવ, શ્રદ્ધેય પરમ ગુરૂદેવનાં નિસ્પૃહ હદયને પણ એના પ્રત્યે મમતાભાવ પેદા કરતું હતું. જેમાં પૂજ્યશ્રીની સાચી અર્પિતતા અને પરમ ગુરૂદેવની નિરપેક્ષ વાત્સલ્યવૃત્તિ. સેવ્ય સેવક વચ્ચે આ બન્ને સગુણેને સાચે સુવર્ણસંગમ હતે.
મુંબઈ લાલબાગ ખાતે નૂતન જિનમંદિરમાં દેવાધિદેવ શ્રવ ભ૦ શ્રી મહાવીર પરમાત્માનાં ભવ્ય, પ્રાચીન પ્રતિમાજીને સિંહાસનાધિરૂઢ કરવાને મહત્સવ માહ મહિનામાં શરૂ થયો. પૂજ્ય પરમકાણિક ગુસ્ટવ આચાર્ય મહારાજ શ્રીમદ્ વિજય પ્રેમસૂરિ મહારાજના ધર્મનેતૃત્વમાં તેઓશ્રીના પુણ્યહસ્તે પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ અને અંજનશલાકા મહોત્સવ સુંદર રીતે ઉજવાયે. - આ દરમ્યાન મુંબઈના ધર્મશ્રદ્ધાળુ ભવિકની આગ્રહપૂર્વકની વિનંતિ, અને પૂ. પરમ ગુરૂદેવ આચાર્ય મહારાજશ્રી વિજયપ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજની, ઉપાધ્યાયજી મહારાજજી પ્રત્યેની વાત્સલ્યદૃષ્ટિ; આ બન્નેના સુવર્ણમેળે મહા સુદિ સપ્તમીના શુભ મુહૂર્ત મુંબઈ શહેરમાં વિશાલ
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩૧:
માનવમેદિનીની વચ્ચે પૂ. ક્ષમાવિજયજી - મહારાજશ્રીને પૂ. આચાર્યદેવે સૂરિપદથી અલંકૃત કર્યાં. ત્યારે તેઓશ્રીનું શુભ નામ પૂ. આચાય દેવ શ્રીમદ્ વિજયક્ષમાભદ્રસૂરિ' આ રીતે પ્રસિદ્ધિને પામ્યું. માહ મહિનામાં ઉજવાઈ ગયેલા આ બધા ધર્મ મહોત્સવાનાં પુણ્ય દિવસા જોનાર સહુ કાઈ ભક્તિભાવિત હૃદયાના આનન્દ, ઉલ્લાસ અને ઉત્સાહના સાગરને નિરવિધિ બનાવી વિદાય થઇ ગયા. અને પૂજ્યશ્રીએ મુંબઇથી વિહાર કર્યાં.
G
૯૫ નું ચાતુર્માસ વાપીના સંધના આગ્રહથી પૂજ્યશ્રીએ વાપી કં, આ વેળાયે શ્રી ગૌતમીય મહાકાવ્યનું સંપાદન પૂજ્યશ્રીએ હાથ ધર્યુ હતુ. નિયસાગર પ્રેસમાં આ કાર્ય ચાલતું હતું, આ કાર્ય શીઘ્ર પૂર્ણ કરવાની તેણેાશ્રીની ભાવના હતી, જ્યારે પ્રેસમાંથી અન્ને વખત પ્રુફ્ શીટસા—ગેલીએ વાપી મુકામે પાટ્ટ દ્વારા જાય, આવે, સુધારા વગેરે થાય આમાં સમય ઘણો થાય. આથી પૂજ્યશ્રીએ આ કાય મને સોંપ્યું. કારણ કે મારૂ એ ચાતુર્માસ પૂ. પરમ ગુરૂદેવશ્રીની આજ્ઞાથી અન્ય મુનિવરોની સાથે મુંબઇ—લાલબાગ ખાતે તે વેળાયે હતુ.
:
સંપાદન કાય ને અનુભવ મારે માટે નવે હતા. ગૌતમીયકાવ્ય— સટીક' અત્યાર સુધી અમુદ્રિત અવસ્થામાં હતું, મૂલ ગ્રન્થનું મુદ્રણ થયુ હતું, સટીક ગ્રન્થની એક પ્રેસ કાપી પરથી પ્રુફા જોવાં, તેની ટીકામાં આવતા વ્યાકરણના સૂત્ર કે શબ્દકૈાષના લેાકેાની શેાધ કરી, સાથે કાટખૂણુ કાઉસમાં તેનાં સ્થાનેની નોંધ મૂકવી; ટીપ્પણા કરી મૂલની હકી– કતને વધુ સ્પષ્ટ કરવી—ત્યાદિ, હું મારી શક્તિ-સામગ્રી મુજબ કરતા, અને પૂજ્યશ્રીની સલાહ, સૂચના તેમ જ માને આમાં મને વારવાર મળતા રહ્યા, જેના યેગે મારા અનુભવમાં વધારો થવા લાગ્યા. કહેવુ જોઇએ કે, પૂજ્ય આચાર્યશ્રી વિજયક્ષમાભદ્રસૂરિજીની વાત્સલ્યદૃષ્ટિ અને પોતાનાં જ્ઞાન, અનુભવ કે અભ્યાસના લાભ અન્યાને આપવાની ઉત્સુકતા મને આ સંપાદન કાર્ટીમાં ખૂબ જ પ્રેરણા પાનારી બની.
વાપીના ચાતુર્માસ બાદ, તેઓશ્રીની સંપાદન વ્યવસ્થાનું કાય ચામેર વિસ્તૃત ખનતું ગયું. ત્યારબાદ મારવાડ, માળવા વગેરે પ્રદેશામાં તે
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮
કલ્યાણ ? શ્રીએ વિહાર લંબાવ્યો. મારવાડમાં બેડા મુકામે તેઓશ્રીએ વિશાલ જ્ઞાનભંડાર સ્થા. જેમાં દરેકે દરેક ભાષાના સાહિત્ય ગ્રન્થને સુંદર સંગ્રહ વ્યવસ્થિત રીતે તેઓશ્રીએ કર્યો. જૈનાગમથી માંડી જ્યોતિષ, શિલ્પ, ઈત્યાદિ વિષયના સંસ્કૃત, પ્રાકૃત, હિન્દી, ઉર્દુ, ઈંગ્લીશ આદિ અનેક ભાષાના સેંકડે બહુમૂલ્ય ગ્રન્થ એ જ્ઞાનભંડારમાં તેઓશ્રીએ સંગ્રહીત કર્યા.
૯૬ ના વૈશાખ મહિનામાં એ જ્ઞાનમંદિરમાં શ્રી વિમલનાથ ભગવાનની પ્રતિષ્ઠા અને ગુરુમૂર્તિની સ્થાપના પૂજ્યશ્રીની છત્રછાયામાં મહેસવપૂર્વક થઈ, જેમાં સુશ્રાવક શ્રી પુનમચંદ ગેમાજીએ પિતાની લક્ષ્મીને સારો લાભ લીધો.
૯૭, ૯૮ આમ બન્ને વર્ષો માલવા, મારવાડમાં વિચરી; તેઓશ્રીં ૯૯ ના ફાગણ મહિનામાં રાજનગર મુકામે પધાર્યા.
ઐતિહાસિક કથા-લેખકની વફાદારી
ઐતિહાસિક નવલકથાકાર સ્થળકાળના વાતાવરણથી બંધાયેલો જ છે. એ વાતાવરણને વફાદાર ન રહેવું હોય તે ભલે એ ન રહે, હું પોતે પણ કદાચ ન રહું. પણ હું તેને ઐતિહાસિક ન કહું. ઈતિહાસનું વાતાવરણ પોતાને ગમે તે રીતે ફેરવી નાખવાને હક્ક મેઈને ન હોઈ શકે.
વાતાવરણને વફાદાર એવી સાચી “ઐતિહાસિક” નવલકથા તે કસોટીરૂપે હોય છે. ઈતિહાસને એ મદદ પણ કરે છે, પરંતુ એ રીતે વફાદાર રહેવામાં ન આવે તે
એ સાચી ઐતિહાસિક નવલકથા ન હોઈ શકે. , શ્રી મુન્શીની ઐતિહાસિક ને
નવલક્યાની ચર્ચામાં
છે -શ્રી રામનારાયણ પાઠક
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સર્વજ્ઞદેવ કથિત શા ” એ સમ્યગ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિનું સાધન છે. પૂ. મુનિરાજશ્રી ભદ્રંકરવિજયજી મહારાજ
*
સમ્યજ્ઞાન વિના જેમ ભસ્થાક્ય, પેચ કે અપેય, ગમ્ય કે અગમ્ય, કૃત્ય કે અકૃત્યને ભેદ પડી શકતો નથી, તેમ છવ, અજીવ, પાપ, પુણ્ય, ધર્મ, અધર્મ, હિત કે અહિતને પણ વિવેક થઈ શકતો નથી.
સમ્યજ્ઞાનની પહેલી અને સરળ વ્યાખ્યા એક જ કે જેનાથી પરિણામે હિત સાધી શકાય તેવી વસ્તુઓ જણાચ એનું નામ સમ્યજ્ઞાન”.
ત્રિકાળજ્ઞાનીઓનાં શાસ્ત્રો સિવાય આ સમ્યજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ શકય નથી. ત્રિકાલજ્ઞાનિઓ આજે હયાત નથી, પણ ત્રિકાલજ્ઞાનિએએ કહેલાં શાસ્ત્રો આજે પણ હયાત છે.
જે શાસ્ત્રને વિષય “સ્વાદુવાદ અને જે શાસ્ત્રોનું વિધાન “અહિંસા” છે તે શાસ્ત્રો ત્રિકાલજ્ઞાની શ્રી સર્વજ્ઞાએ રચેલા છે એમ આજે પણ સૌ કઈ (ઈઓ તો) જાણું અને સમજી શકે છે.
*
( Right Knowledge ) चक्षुष्मन्तस्त एव हि, ये श्रुतज्ञानचक्षुषा ।
सम्यक् सदैव पश्यन्ति, भावान् हेयेतरानराः ॥ શ્રત જ્ઞાનરૂપી ચક્ષુવડે જેઓ ત્યાગ કરવા લાયક અને આદર કરવા લાયક પદાર્થોને નિરંતર સમ્યફ પ્રકારે જૂએ છે, તેઓ જ આ વિશ્વમાં ચક્ષુવાળા છે.
જ્ઞાન એ પ્રકાશ છે અને અજ્ઞાન એ અંધકાર છે. અંધકાર સમાન આ જગતમાં બીજો એક પણ શ્રાપ નથી. સોનાની ડુંગરીઓ અને હિરાના ઢગલાઓ વચ્ચે પણ આંખ વિનાના માણસને કાંઈ સુખ નથી.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણ ? આંખવાળા માણસને પણ પ્રકાશના અભાવમાં તેનું અને પિત્તળ, હિરે અને પત્થરમોતી અને માટી સમાન છે. સોનાને સોના તરીકે અને પિત્તળને પિત્તળ તરીકે, મોતીને મેતી તરીકે, હિરાને હિરા તરીકે અને પત્થરને પત્થર તરીકે ઓળખાવનાર આંખ, એ પ્રકાશ છે. એના વિના બધું જ અંધારું છે. અંધકારમાં વસનારને ધળું અને કાળું, સારું અને નરસું, કિંમતી અને અકિંમતીપણુને વિચાર પ્રકાશની હયાતીમાં જ થઈ શકે છે, તે કારણે પ્રકાશની કિંમત દુનિઆમાં સૌથી શ્રેષ્ઠ ગણાય છે, અને અંધકારનું કષ્ટ સૌથી વધારે મનાય છે.
અજ્ઞાન પણ એક પ્રકારને અંધકાર જ છે. બાહ્ય અંધકાર કરતાં પણ વધારે કષ્ટદાયક છે અને પીડાકારક છે. અજ્ઞાન, અંધકારની હયાતિમાં જીવને બાહ્ય ચક્ષુ મળી હોય, બાહ્ય પ્રકાશ મળ્યો હોય, બાહ્ય સુખની સામગ્રી મળી હોય, પણ તેનાથી હિત સાધી શકતો નથી; સુખ પામી શકતો નથી, શાંતિ અનુભવી શકતો નથી. સુખ શાંતિ કે હિતની સાધના માટે બાહ્ય સામગ્રીઓની સાથે, બાહ્ય પ્રકાશની સાથે, બાહ્ય ચક્ષુની સાથે, તેને જ્ઞાન ચક્ષુની જરૂર પડે છે. જ્ઞાન ચક્ષુ વિના કરવા લાયક કે નહિ કરવા લાયક, કૃત્યને વિભાગ થઈ શકતો નથી તેથી નહિં કરવા લાયક કૃત્યોને કરીને અને કરવા લાયક કૃત્યને નહિં કરીને જીવ પિતાનું અહિત સાધે છે, અને. હિત સાધી શકતું નથી. હિત સાધવા માટે બાહ્ય ચક્ષુ કે બાહ્ય પ્રકાશ સહાયક બની શકત નથી, એ માટે તે એક જ્ઞાન ચક્ષુ જ ઉપકારી બની શકે છે.
એ જ્ઞાન ચક્ષુ જેઓને મલી નથી, તેઓ એક જ જીંદગીમાં કેટલાં અકથ્ય પાપને આચરે છે અને પરિણામે કેટલા અસહ્ય કષ્ટોને સહે છે તેને વર્તમાન જગત સમક્ષ ખુલ્લી ચક્ષુ રાખીને જોનારે સહેજે સમજી શકે છે. આજે માણસો નહિં ખાવા લાયક(માંસાદિ)ને ખાતા હોય, નહિ પીવા લાયક (મદિરાદિ) ને પીતા હોય, નહિં ભેગવવા લાયક (પદારાદિ) ને ભેગવતા હોય, નહિં માનવા લાયક (કુમતાદિ) ને માનતા હોય, કે નહિં આચરવા લાયક (હિંસાદિ) ને આચરતા હોય અને પરિ
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ : ૧ ?
ણમે પિતાનું ભયંકર અહિત સાધતા હેય, તે તે એક સમ્યજ્ઞાનરૂપી અંતરચક્ષુના અભાવનું જ ફળ છે, એને ઇનકાર કેનાથી થઈ શકશે?
ભક્ષ્યાભઢ્ય, પિયાપેય, ગાગમ્ય, કૃત્યાકૃત્ય કે સત્યાસત્ય વિચાર જે ચક્ષુથી થઈ શકે છે, અને જે ચક્ષુ વિના નથી જ થઈ શકતો તે ચક્ષની આજે જ જરૂર છે એમ નહિ, પણ સર્વ કાળે જરૂર છે. એનો જરૂર નથી એમ જે કઈ કહે છે તે જ અત્યંત દુઃખદાયી અંધકારની જ હિમાયત કરે છે અને તે જીવો અત્યંત સુખદાયી પ્રકાશને જ વિરોધ કરે છે, એમ કહેવામાં લેશ માત્ર પણ ખેટું નથી.
સમ્યજ્ઞાન વિના જેમ ભક્યાભઢ્ય, પેયાપેય, ગમ્યાગમ્ય, કૃત્યાકૃત્ય, કે સત્યાસત્યને ભેદ પડી શકતો નથી, તેમ છવ, અજીવ, પુણ્ય, પાપ, ધર્મ, અધર્મ, તત્ત્વ, અતત્વ, હિત, અહિત, ઈત્યાદિને પણ વિવેક થઈ શકતો નથી, અને એ વિવેકના અભાવે જીવનમાં સદાચાર નાશ પામત જાય છે અને દુરાચાર પ્રવેશ પામતે જાય છે. પરિણામે દુર્ગતિ અને અનર્થોની પરંપરા સિવાય કંઈ બચત રહેતું નથી. એ બધાથી બચવા અને બચાવવાને એકનો એક અને સરળમાં સરળ ઉપાય સમ્યગૂજ્ઞાનને અભ્યાસ અને પ્રચાર છે.
પણ સમ્યજ્ઞાન કહેવું છેને ?—આ સંબંધી આજે ઘણે વાદવિવાદ છે. સૌ પોતાને મનગમતી અને પસંદ પડતી વ્યાખ્યાઓ બાંધે છે. જેનું જેમાં હિત અને જેને જેમાં સ્વાર્થ હોય, તે જ એક વ્યાખ્યાને તે સત્ય તરીકે સાબીત કરવા મથે છે અને તેને જ એક પ્રચાર કરવાને માટે તે પિતાની સઘળી શક્તિઓને ઉપયોગ કરે છે. આપણે તે બધી વ્યાખ્યાઓનું અહિં પ્રયોજન નથી. સમ્યગૂજ્ઞાનની સહેલી અને સરળ વ્યાખ્યા એક જ છે કે, “જેનાથી પરિણામે હિત સધાય તેવી વસ્તુઓ જણાય એનું નામ સમ્યગૂજ્ઞાન'. ' - પરિણામે હિત સધાય તેવી વસ્તુઓને જાણવા માટેનું આજે સાધન શું ? એ સાધન ત્રિકાળ જ્ઞાનીઓના શાસ્ત્રો સિવાય આજે બીજું એક પણ નથી. આજે કોઈ ત્રિકાળ જ્ઞાની આ ક્ષેત્રમાં હયાત નથી પણું
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણ :
ત્રિકાળ જ્ઞાનીઓએ કહેલાં શાસ્ત્રો હયાત છે. ત્રિકાળ જ્ઞાનીઓએ કહેલાં શાસ્ત્રો પણ આજે હયાત નથી એમ જે કોઈ કહેતું હોય, તે તે માનવા લાયક નથી. એમ કહેવાની પાછળ એનું અજ્ઞાન અથવા સ્વાર્થ રહેલો હવે જોઈએ.
અનેક શાસ્ત્રોમાં ત્રિકાળ જ્ઞાનિઓએ કહેલાં શાસ્ત્રો ક્યાં? અને એને ઓળખવાં શી રીતે ? આ એક ઘણે જ ગૂંચવણમાં નાખનારે પ્રશ્ન છે. પણ જેઓને સમ્યજ્ઞાનને ખપ છે તેઓને માટે તેનું સમાધાન દુષ્કર નથી. જે શાસ્ત્રો, જગત જેવું છે તેને તે સ્વરૂપમાં જ જણાવે છે, અને જે શાસ્ત્રોનું એક પણ વચન પ્રત્યક્ષ જગતથી વિરૂદ્ધ જતી એક પણ વાતનું સમર્થન કરતું નથી, તે જ શાસ્ત્ર ત્રિકાળ જ્ઞાનીઓનું કહેવું છે.
પ્રત્યક્ષ જગત કેવળ નિત્ય (Permanent) નથી કે કેવળ અનિત્ય (Changing) નથી. દ્રવ્યરૂપે કાયમ રહીને, પ્રતીક્ષણ પર્યાયરૂપે પલટાયા કરે છે તેથી નિત્યાનિત્ય ઉભય સ્વરૂપ છે. (Changing and Permanent are both real) જગતને કોઈ પણ પદાર્થ એ ઉભય સ્વરૂપને છોડીને રહી શકતો નથી. કોઈ પણ પદાર્થને કેવળ નિત્ય માનો કે કેવળ અનિત્ય માનવો એ પ્રત્યક્ષ મૃષાવાદી છે. એવા મૃષાવાદને આશ્રય જે શાસ્ત્રકારોએ લીધે નથી, કિંતુ જગતનું સત્ય સ્વરૂપ બતાવવા માટે સ્યાદાદને આશ્રય લીધો છે, તે શાસ્ત્રકારના શાસ્ત્રો પરમ શ્રધેય છે.
શાસ્ત્રોની સત્યતાની બીજી કસોટી અહિંસા છે. જે શાસ્ત્રો હિંસાને પણ ધર્મ તરીકે સમજાવતા હોય તે શાસ્ત્રો ત્રિકાળ જ્ઞાની, અને વીતરાગ પુરૂષોનાં બનાવેલાં સિદ્ધ થતાં નથી. હિંસા એ સર્વ દેશ અને સર્વ કાળમાં સર્વ જીવોને અનિષ્ટ છે, અને તેને આચરનારે કાર્ય–કારણ (Actionreaction ) i G4H We should do to others, as we would be done by ( Principle of reciprocity ) zover કદી પણ બદલામાં સુખને મેળવી શકે નહિં. “જે જેવું વાવે તેવું લણે” “As you sow, so shall you reap” એ નિયમને એક નાનું બાળક; કે એક અજ્ઞાન ખેડુત પણ જાણી શકે છે.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ : ૧ :
છતાં હિંસા એટલે બીજાને દુઃખ દેવાની ક્રિયાથી “ધર્મ અને અહિંસા” એટલે બીજાને સુખ દેવાની ક્રિયાથી “અધમ' થાય છે એમ કઈ શાસ્ત્ર, કે કોઈ શાસ્ત્રકાર (કોઈ એક સ્થળે ભૂલથી પણ) નિરૂપણ કરે છે તે તે અજ્ઞાની, અસત્યવાદી, અને અશ્રધેય ઠરે છે. તે જે શાસ્ત્રોમાં એવા એક નહિં પણ અનેક નિરૂપણ આલેખાએલાં હોય તે શાસ્ત્રોમાં કહેલી છે અને બીજી વાતે “સમ્યજ્ઞાન” ના અર્થને માન્ય થઈ શકતી નથી. ત્રિકાળજ્ઞાની, અને સર્વ જગહિતૈષી (સર્વજ્ઞ અને વીતરાગ) પુરૂષોનાં કહેલા શાસ્ત્રોમાં “હિંસા” એ અધર્મ અને ‘અહિંસા ” એ જ ધર્મ હોય. એ સલ્લાસ્ત્રોની બીજી કોટી છે...
પરંતુ વિશ્વનું સ્વરૂપ સમજવા માટે “સ્વાદાદ’ ન્યાયને આશ્રય લીધા સિવાય જેમ ચાલતું નથી. તેમ અહિંસાનું શુદ્ધ સ્વરૂપ સમજવા માટે પણ “સ્યાદ્વાદ” ન્યાયને આશ્રય લીધા સિવાય ચાલતું નથી. કારણ * અહિંસા ” પણ બે વિભાગમાં વહેંચાએલી છે. એક જીવવધની ક્રિયા રૂપે (Injury)બીજી છવ વધના પરિણામરૂપે, (Intention) ઝવ વધની ક્રિયા અનેક પ્રકારની હોય છે. અને જવ વધને અધ્યવસાય પણ અનેક પ્રકારના હોય છે. તેથી જેવા જેવા પ્રકારના જીવોનો વધ અને તેની પાછળ રહેલે જે જેવો વધ કરનારનો અધ્યવસાય, તે મુજબ તેને હિંસા ” અને “અહિંસા ”નું ફળ મળી શકે છે. એ રીતે હિંસા અને અહિંસાને સર્વાગીણ (“Perfect”) અને સૂક્ષ્મતમ ( Minutest) વિચાર જે શાસ્ત્રમાં રહેલો છે, તે શાસ્ત્ર ત્રિકાળ જ્ઞાની અને સર્વ જગહિતૈષી પુરૂષોનાં રચેલાં આપોઆપ સાબીત થઈ જાય છે.
એવાં શાસ્ત્રોમાં ભક્ષ્ય, અભક્ષ્ય, પય, અપેય, ગમ્ય, અગમ્ય, કૃત્ય, અકૃત્ય, કે સત્ય, અસત્યનું જે નિરૂપણ કરેલું છે, તે સત્ય જ હોય છે અને તેને અનુસરીને જીવન જીવવું એ સૈકાલિક હિતને. માર્ગ છે.
આથી એ સિદ્ધ થયું છે કે, જે શાસ્ત્રોને વિષય “સ્યાદવાદ” અને જે શાનું વિધાન “અહિંસા ” તે શા ત્રિકાળ જ્ઞાનીનાં ચેલાં છે, એમ આજે પણ સૌ કઈ (ઈચ્છે તે) જાણું અને સમજી શકે છે. આ
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૪
કલ્યાણ
જન્મ ૩ ભવિષ્યનાં જન્મનું હિત સાધવાનાં મામાં તે શાસ્ત્રોને આશ્રય લેવા એ જ એક પરમ કર્તવ્યરૂપ છે. જેઓ એ શાસ્ત્રાના પ્રકાશથી દૂર છે, તેઓ ભાવ અંધકારમાં રહેલા છે, અને જેઓ એ શાસ્ત્રોના પ્રકાશમાં પોતાનું જીવન જીવી રહ્યા છે. તેઓ પેાતાનુ અને સાથે શક્તિ મુજબ ખીજાનું પણ કલ્યાણ સાધી રહ્યા છે.
સમ્યગ્નાનના અમૂલ્ય ખજાના (Treasures ) સમા એ શાસ્ત્રોને અનુસરવું એ જેમ હિતાર્થીઓનુ કર્તવ્ય છે તેમ એ શાસ્ત્રાને ઉત્પન્ન કરનાર અને આજ સુધી તેને આપણા સુધી પહેાંચાડનાર અનેક ઉપકારી શ્રી વીતરાગ પરમાત્મા, આચાય ભગવંતા, અને તેમના શાસ્ત્રાને ભણનાર અને તેમના કથન કરેલા માગે ચાલનારા મહામુનિવરોને નિરતર વાંા, પૂજવા, સત્કારવા અને સન્માનવા એ સૌ કૃતજ્ઞ સજ્જનગણુનુ પરમ કર્તવ્ય છે. એમાં સત્યની સેવા, ધની ( સેવા ) રક્ષા અને સુખની વૃદ્ધિ છે.
Ide
......૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦
૧૦,૦૦,૦૦૦.<
આપણે આજે કેમ જીવવું ?
જગત આજે જે ભયંકર યાતનાઓ વચ્ચેથી પસાર થઈ રહ્યું છે, તેમાંથી મુક્ત યારે થઈ શકાય ? પ્રત્યેક આત્મા, સમાજ કે દેશે પોતાનાં જીવનને કે વ્યક્તિત્વને સંપૂર્ણ શ્રદ્ધાપૂર્વક મહત્ત્વ આપી આને જવાબ આ રીતે જીવનમાં જીવી લેવા જોઈ એ અને તે એ કે, પ્રાપ્તસ્થિતિમાં સતાષ અને જે નથી પ્રાપ્ત થઈ તેવી ખાદ્ય ધન, સ્વજન આદિ આધિભૌતિક સામગ્રીઓ પ્રત્યેની તૃષ્ણાને જીતી લેવાનુ આત્મબળ ’
"
આટલુ જો આપણે સમજીને સ્વીકારી લઈએ તેા આપણાં વત માન દુઃખાને વિનાશ આપણે જ કરી શકીશું'.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્રીશ્વર શ્રી અભયકુમાર
શ્રી જયંતિ શાહ.
જૈન ઇતિહાસમાં ની યશોગાથાએ અમર બની ચૂકી છે, તે મંત્રીશ્વર શ્રી અભયકુમારને અંગેની કેટલીક ઐતિહાસિક વિચારણું અહિં રજૂ થઈ છે.
શ્રભગવાન શ્રી મહાવીરદેવના કાલને આ ઈતિહાસ છે. જૈનદષ્ટિયે મંત્રીશ્વરની જીવનકથા આપણને જે કંઈ પ્રમાણિકપણે કહી જાય છે, તે બધેય તરીકે સ્વીકારીને તે, અને તદુપરાંત બૌદ્ધસાહિત્ય આને અંગે જે હકીકત પિતાના પૃષ્ઠ પર નોંધે છે તે–આ બને ને શ્રી જયંતિ શાહની કલમ દ્વારા અમે અહિં મૂકીએ છીએ.
વિક્રમનું વર્ષ વિદાય થાય છે અને નૂતન વર્ષના સાથીઓ પૂરાય છે. વર્ષારંભના માંગલિક મુહૂર્તમાં જૈને ચેપડા લખે છે. આ ચેપડામાં “શ્રી અભયકુમારની બુદ્ધિ હ!”ના ગુણગાન ગવાઈ જાય છે. સારૂં યે ભારતવર્ષ આ પ્રસંગે શ્રી અભયકુમારને અભિવંદે છે.
ઇતિહાસના સુશોભનકારોએ અભયકુમારનું જીવન ચિત્રણ ખૂબ જ સરસ રીતે ભારતીય ઇતિહાસ ગ્રંથોમાં ઉપલબ્ધ કર્યું છે. એ પ્રકાશનેએ સિદ્ધ કર્યું છે કે, અભયકુમારનું વ્યક્તિત્વ જવલંત હતુ. જીવનની ભાવના અને સંસ્કાર ઉચ્ચ હતા. એક રીતે નહિ પણ અનેક રીતે જીવનના અદ્ભુત અને રમ્ય પ્રસંગમાં અભયકુમારે બુદ્ધિને પ્રત્યક્ષ પરિચય આપ્યો હતે..
પ્રાચીન ભારતવર્ષના ઇતિહાસમાં મગધે અગત્યને અને મહા મૂલ્યવાન ફાળો આપ્યો છે. પુરાતન સંસ્કૃતિનાં સંશોધકોએ એટલું તે સિદ્ધ કર્યું છે કે, ઉત્તર હિન્દુસ્થાનનું પહેલવહેલું સામ્રાજ્ય મૂળ મગધમાંથી ઘડાયું
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણ : હતું. મગજમાંથી ખૂબ જ વિસ્તાર પામ્યું હતું અને દૂર દૂર અફઘાનીસ્તાન, બંગાળ અને સંયુક્ત પ્રાંત લગી પહોંચ્યું હતું. મગધને પુરાણ ઇતિહાસ શિશુનાગવંશથી આરંભાય છે.
શિશુનાગવંશને આદિ અને મહાસમર્થ પુરૂષ બિંબિસાર હતે. જૈન કથાકારેએ બિંબિસારને પરમહંત શ્રેણિકના નામે ઓળખાવ્યો છે. જૈનતર સાહિત્યમાં બિંબિસાર નામથી માન પામે છે. બૌદ્ધ પિકમાં બિંબિસારનું જીવન ચિત્રણ “શ્રેણિક” નામે આલેખાઈ ગયું છે. શિશુનાગવંશને બિંબિસાર જીવન જ્યોતિ હતો.
મગધનું પાટનગર રાજગૃહ હતું. સંશોધન દ્વારા પ્રાપ્ત થયું છે કે, રાજાએ પાયો નાંખ્યો એટલે આ નગરનું નામ રાજગૃહ યોજવામાં આવ્યું. રાજગૃહમાં બધા ઘરે રાજાના મહેલ જેવા હતા. એટલે રાજગૃહ નામ મગધના ઈતિહાસમાં પ્રચાર પામ્યું છે.
મગધના પ્રવાસે ફાહીત્યાન નામક પ્રવાસી આવ્યું હતું ત્યારે તેની બેંધપોથીમાં તેણે લખ્યું હતું કે, “મારા પ્રવાસ સમયે રાજગૃહ તદ્દન ઉજજડ અને વેરાન બની ગયું હતું રાજગૃહને પાયો. બિંબિસારે નહી પણ અજાતશત્રુએ નાંખ્યો હત” ફાહીયાને (ઈ. સ. ૪૦૦) મગધના પાટનગર રાજગૃહને ખૂબ જ વિશાળ અને ભવ્ય નગરની ઉપમા આપી છે.
જૈન અને બૌદ્ધોની પ્રાચીન કીર્તિકથાનું મધ્યબિન્દુ એટલે રાજગૃહ, જૈન અને બૌદ્ધ સંસ્કૃતિને સંરક્ષવામાં આ નગરે મહદ્ ભાગ ભજવ્યો છે. રાજગૃહમાંથી શ્રી તીર્થકર દેવો, ધર્મપ્રચારકે અને તપવીઓએ પ્રેરણું મેળવી છે. શ્રમણ ભગવાન શ્રી મહાવીર પરમાત્માએ અને શ્રી ગૌતમબુધ્ધ મોટે ભાગે અહીંથી જ સુતેલી દુનિયાને જાગૃત કરી હતી. દયા અને માનવતાને પાઠ જનતાને શીખવ્યું હતું.
જૈન સાહિત્યમાં શ્રેણિકની રાણીઓ અને પુત્રોની સંખ્યા તથા નામ આ રીતે ઉપલબ્ધ થાય છે.
રાણીએ –(૧) ચેલણા (૨) નંદા (૩) નંદમતી (૪) નન્દ
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંઠ : ૧:
બારા (૫) નંદસેના (૬) મરૂતા (૭) સુમરા (૮) મહામરતા (૯) મરૂદેવા (૧૦) ભદ્રા (૧૧) સુભદ્રા (૧૨) સુજાતા (૧૩) સુમાનસા (૧૪) ભૂતાદિન્ના (૧૫) કાલી (૧૬) સુકાલી (૧૭) મહાકાલી (૧૮) કૃષ્ણ (૧૮) સુકૃષ્ણ (૨૦) મહાકૃષ્ણા (૨૫) ધારિણી (૨૬) દુર્ગધા.
પુત્ર –(૧) અભયકુમાર (૨) કુણિક (૩) હલ્લ (૪) વિહલ્લે (૫) મે કુમાર (૬) નંદિષણ (૭) કાલીકુમાર (૮) સુકાલીકુમાર (૯) મહાકાલીકુમાર (૧૦) કૃષ્ણકુમાર (૧૧) સુકૃષ્ણકુમાર (૧૨) મહાકૃષ્ણકુમાર (૧૩) વીરકૃષ્ણકુમાર (૧૪) રામકૃષ્ણકુમાર (૧૫) પઘણકુમાર (૧૬) મહાસંણકુમાર (૧૭) જાલી (૧૮) મયાલી (૧૯) ઉવયાલી (૨૦) પુરૂષસેન (૨૧) વીરસેન (૨૨) લઇદન (૨૩) દીર્ધદંત (૨૪) દીર્ધસેન (૨૫) મહાસેન (૨૬) ગૂઢદન (૨૭) શુદત (૨૮) દુમ (૨૯) તુમસેન (૩૦) મહાતુમસેન (૩૧) સિંહ (૩ર) સિંહસેન (૩૩) મહાસિંહસેન (૩૪) પુણ્યસેન.
શ્રેણિકની રાણીઓ અને સંતાનો ભગવાન મહાવીરના પરમ ભક્ત હતા. આ સંતાન અને રાણીઓએ ભગવાન મહાવીર પાસે દીક્ષા લીધી હતી એવો જૈન સાહિત્યમાં ઉલ્લેખ છે.
જૈન ઇતિહાસમાં અભયકુમારે શ્રેણિકના મુખ્ય સંતાન તરીકે સ્થાન મેળવ્યું છે. અભયકુમાર રાણી નંદાને પુત્ર તરીકે વિશિષ્ટ સ્થાન પામ્યો છે. નંદાનું ચરિત્ર ચિત્રણ દતિહાસકારોએ રૂપેરી રંગથી આલેખ્યું છે. અભયકુમાર મસાળમાં મેટ થાય છે. મોસાળમાં ભણે છે. ઉમ્મર વધતી જાય છે. પિતાનું નામ ઠામ જાણવા માટે પ્રયત્ન કરે છે. “પિતાની પુત્રીનું પાણિગ્રહણ કરનાર કયાં છે?” તે જાણવાની પિતાને જરાય જેટલી ઈચ્છા નથી. રાણી નંદાને ગર્ભ રહે છે, શ્રેણિક વિદાય માગે છે. તે પણ પિતા અથવા કોઈ સ્વજન પુછાછ કરતું હતું નથી. શ્રેણિક વખત જતાં નંદાને યાદ પણ કરતા નથી. શ્રેણિક વિદાય વેળાએ વીંટી આપીને ચાલી જાય છે. નંદાના પિતાને પણ પુત્રીનું પાણિગ્રહણ કર
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક૯યાણુ નારની તપાસ આદરવાની ઈચ્છા થતી નથી, આવી કથા જૈન ઈતિહાસમાં અમર છે.
બૌદ્ધ સાહિત્યની દૃષ્ટિએ શ્રેણિકના જીવનમાં રાણું ચલ્લણું-આમ્રપાલી અને દુર્ગધાએ અગત્યનો ભાગ ભજવ્યો છે. આમ્રપાલી વૈશાલિની મહાસુંદર કૌમાર્યવ્રતધારિણું લિચ્છવી કન્યા હતી. વૈશાલીવાસીઓ એના સૌન્દર્ય પાછળ મુગ્ધ હતા. નાચ ગાન અને વીણાવાદમાં એના જેવી સર્વોત્તમ વૈશાલીમાં કોઈ વ્યક્તિ નહતી. વૈશાલી પિતાના ગણતંત્ર માટે અભિમાન ધરાવતું હતું.
મગધ, કેશલ, કેશંબી અને અવંતી જેવા સમર્થ રાજતંત્ર વચ્ચે વૈશાલિન લિચ્છવીએ ગણતંત્રનું ગૌરવ જાળવી રહ્યા હતા. વૈશાલિના ગણતંત્રે એક કડક શરત મૂકી હતી કે, વૈશાલીની જે કન્યા અત્યંત સુંદર હોય તે કઈ એક પુરૂષની સંગિની થઈ શકે નહી. લિચ્છવી કુમારે આમ્રપાલી માટે સ્પર્ધામાં ઉતરતા.”
એક સમયની વાત છે, મગધના રાજકુમાર શ્રેણિક વૈશાલીમાં આવી ચડ્યો. આમ્રપાલીએ મગધના આ રાજકુમારને સંથાગરમાં જોયો હતે. આમ્રપાલીએ બિંબિસારના જીવનમાં પ્રેરણું મૂકી. બિંબિસારે આમ્રપાલીના જીવનમાં પ્રેરણું મૂકી. અરસપરસ એકમત થયા. આમ્રપાલી અને શ્રેણિકબિંબસારના સુહાગી મીલનને કેટલી ય રાત્રીઓ વહી ગઈ. વખત જતાં આમ્રપાલીએ એક મહા બુદ્ધિવાન પુત્રને જન્મ આપે. આ પુત્રનું નામ
અભયકુમાર. - આમ્રપાલી કૌમારવ્રતધારી વૈશાલી કન્યા હતી અને પાછળથી શ્રેણિકને પરણી હતી. લિચ્છવીના ગણતંત્ર સામે આમ્રપાલીએ વિરોધ ઉઠાવ્યો હતે. અભયકુમારને વખતોવખત લિચ્છવીકુમાર કહેવામાં આવ્યો છે બૌદ્ધ સાહિત્યમાં અજાતશત્રુને વૈદેહિ પુત્ર હતા એમ જણાવવામાં આવ્યું છે. આ ઉપરથી અભયકુમાર તરફ હંમેશા અજાતશત્રુ કેણિક શંકાની દષ્ટિ રાખતા હતા.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડઃ ૧:
- બૌદ્ધસાહિત્યમાં એક આખ્યિાયિકા છે કે, ગંગા ઉપર એક બંદર હતું તેમાં મગધરાજ અને લિચ્છવીઓને અડધો અડધ ભાગ હતો. બંદર ઉપર ઘણો કિંમતી માલ આવત. અજાતશત્રુ વિચારમાં રહેતે. આજે જઇશ–કાલે જઈશ. એવા વિચાર સેવ. લિચ્છવીએ સૌ એક સાથે મળી બધું લઈ આવતા. છેવટે અજાતશત્રુના ભાગે કશું ન આવતું. આથી અજાતશત્રુ ખૂબ જ બળ્યા કરતો. અભયકુમાર હંમેશા લિચ્છવીએને પક્ષ લેતે હતે. અભયકુમારની નસોમાં લિચ્છવીઓનું લોહી વહેતું હતું
તદુપરાંત બૌદ્ધ સાહિત્યમાં એક ઉલ્લેખ એવો છે કે, ઉજજૈનની એક પદ્માવતી પણ અભયકુમારની માતા હતી. એટલે પદ્માવતી અભયકુમારની માતા હોવાની હકીકત મળે છે.
આમ્રપાલી ગૌતમબુદ્ધની પરમ ભક્ત હતી. ગૌતમબુદ્ધને ચરણે રાજમહેલ જેવો મહેલ અને ઉદ્યાન એણે સમર્પણ કર્યા હતા અને પોતે પણ વૈરાગ્ય પામી સંસાર ત્યાગીઓના સમૂહમાં ભળી ગઈ હતી.
ઐતિહાસિક દૃષ્ટિનું સંશોધન કરતા શ્રેણિક અને શ્રી બુદ્ધ સમકાલીન હતા. સંશોધકોને શુદ્ધ નિર્ણય છે કે ભગવાન શ્રી મહાવીરદેવ અને શ્રી ગૌતમબુદ્ધ વચ્ચે માત્ર બાવીસ વર્ષનું અંતર હતું. ગૌતમબુદ્ધ જ્યારે ૩૦ વર્ષની ઉમ્મરે ગૃહ ત્યાગે છે ત્યારે ભગવાન મહાવીર આઠ વર્ષના હતા. શ્રેણિકે ભગવાન મહાવીર અને ગેતમબુદ્ધ જેવા સમર્થ ધર્મપ્રચારક પાસેથી પરિચય અને પ્રેરણશક્તિ મેળવી હતી.
શ્રેણિક અને અભયકુમાર જૈન અને જૈનેતર સાહિત્યમાં ખૂબ જ પ્રચાર પામ્યા છે. મગધનું રાજ્યતંત્ર આ બે દીપકે એ દીપાવ્યું છે. અભયકુમારની બુદ્ધિશક્તિએ મગધનું રાજ્યતંત્ર વિસ્તાર પામ્યું હતું. જૈન સાહિત્યમાં અભયકુમારના કેટલાક પ્રસંગો અદ્ભુત છે. શ્રેણિક ચરિત્રમાં એ ખૂબ દીપાયમાન બન્યાં છે.
અભયની માતા તરીકે જૈન સાહિત્ય નંદાનો સ્વીકાર કરે છે. નંદા એ શ્રેષ્ઠપુત્રી હતી અને અભયકુમાર લચ્છવીકુમાર તરીકે લચ્છવીઓમાં
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણ :
વધુ પંકાય છે. બૌદ્ધ ગ્રંથે આ હકીકતને સમર્થન આપે છે. આત્રપાલીને વારવનિતા તરીકે જૈનેતર સાહિત્યમાં સ્વીકારાઈ છે. એટલે બિબિન સારની રાણી તરીકે સ્થાન લઈ શકી ન હતી એમ સ્પષ્ટ પુરવાર થાય છે. આમ્રપાલી કૌમારવ્રતધારી લચ્છવી કુમારી હતી. પ્રસંગ મળતા બિંબિસારને પરણું ચૂકી હતી. આમ્રપાલી એ સામાન્ય નારી ન હતી. - બૌદ્ધ સાહિત્યમાં આમ્રપાલીને અંગે એક બીજી હકીકત પ્રાપ્ત થાય છે, ગૌતમબુદ્ધ એક વાર વૈશાલીમાં પધાર્યા હતા. ગૌતમબુદ્ધને સૌ આમંત્રણ આપવા આવ્યા. પણ આમ્રપાલીની અનુમતી મળી ન શકી, ગૌતમબુદ્ધને ભજન માટે નાગરિકોએ વિનંતી કરી પણ આમ્રપાલીએ. સંમતિ આપી ન હતી. ગૌતમબુદ્ધને ભોજન લેવા માટે સંમતિ અપાય તો આમ્રપાલીનાં ચરણે એક હજાર સેનામહોર ઠાલવાની ઇચ્છા પ્રદર્શિત કરી હતી. આમ્રપાલીએ જવાબ આપે હતો કે, “એક હજાર સોનામહોર તો શું પણ રાજ્યનો આ ભંડાર ખાલી કરે તો એ ગૌતમબુદ્ધને બીજે ભોજન લેવા જવાનું હું હા ન પાડું.”
વૈશાલીમાં ગૌતમબુદ્ધ રહ્યા ત્યાં સુધી આમ્રપાલીના પ્રાસાદમાં આશ્રય લીધે હતે. ગૌતમબુદ્ધને ઉપદેશ સાંભળી આમ્રપાલી વિરક્તિના પંથે પરવરી હતી. આમ્રપાલી પાસેથી પ્રેરણા અભયકુમાર અને બિંબિસારે મેળવી હતી. આ રીતે બૌદ્ધ ઇતિહાસમાં અભયકુમારની કથા સંકલના આપી છે.
"જીવનની પાટી પરબ તે યે આંકા પ્રથમ પડિયા તે હજીયે જતા ના. પાટી લાધી, લખલખ કર્યું, કેક વર્ષો સુધી, ને; ક'દિ વેગે, કદિક હળવે, જે સૂઝયું તે લખ્યું ત્યાં: ભૂસું પાછું નવિન લખવા માંડિયું ભૂલી જીજું; તે યે અકા પ્રથમ પડિયા તે હજીયે જતા ના,
–કવિતામાંથી
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
શરૂ થતો લાના સિદ્ધાન્તને વિજય ઉચ્ચારતી
એક ઐતિહાસિક ઘટના. પૂ. ઉપાધ્યાયજી મહારાજશ્રી ભુવનવિજ્યજી ગણિ.
ધર્મશીલ લલિતાંગ રાજકુમારને મલીન વૃત્તિના સજ્જન નામના મંત્રી પુત્રે દરેક રીતે કષ્ટ આપ્યું, જંગલમાં નિરાધાર અને આંખેથી અપંગ એવા રાજકુમારને ત્યજી સજજન નાસી છૂટયો, પણ ધર્મ પ્રત્યેની શ્રદ્ધાથી ભાવિત લલિતાંગ પુનઃ નેત્રને પામ્યા, તેમજ પુત્રીના દુઃખથી દુખિત ચંપાપુરીના રાજવીના સંતાપને ટાળી ધર્મના પ્રભાવે સુખને મેળવ્યું.
જ્યારે સર્જન, જંગલમાં લૂંટાયા, દરિદ્ર બની ટુકડા રોટલા માટે ભીખ માંગતે ચંપાપુરીના રાજરસ્તેથી પસાર થઈ રહ્યો છે,ત્યારે દયાદ્ધ રાજકુમાર લલિતાગ, સજ્જનની આપત્તિઓ ટાળી એને સુખી બનાવે છે, છતાં દુર્જન પ્રકૃતિને સજજન ઇર્ષ્યા અને અસૂચાથી રાજકુમારને નાશ કરવા કૌભાંડ રચે છે. અન્ત સ્વયં તેને ભેગ બની મૃત્યુને શરણ બને છે. એકંદરે “ધનઃ પાવત્ ક્ષય: ” ના સત્ય સિદ્ધાન્તને આ ઐતિહાસિક ઘટના આપણું આસપાસફરી એકવાર ગૂંજતો કરી જાય છે.
પ્રકરણ : ૨ : ખાડો ખોદે તે પડે
ચપાપુરીની પરિસ્થિતિ ગંભીર બની હતી. પ્રત્યેક માનવના મુખ પર શેકની શેરે તરી આવતી હતી. એક ઉલ્લેષણ કરનારધારા લલિતાંગ કુમારે રાજાને કહેવડાવ્યું “એક સિદ્ધ પુરુષ આવ્યો છે અને તમારી પુત્રીને દિવ્યનેત્રી બનાવશે આજે રાજવીની જીવનલીલાનો છેલ્લે દિવસ જ ગણાતું હતું અને આ સંદેશાએ કંઈક નવી આશા આપી. રાજાએ કુમારને સાબર રાજ્યદરબારમાં બેલાવ્યો. તેમજ સુખાસન પર બેસાડી ઉપાય કરવા કામના દર્શાવી.- લલિતાંગકુમારે પણ વેલડીના
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક૯યાણ :
રસમાં મેળવેલી ભારંડ પક્ષીઓની વીટથી રાજપુત્રીનાં નેત્રમાં અંજન કર્યું અને ક્ષણમાં પુત્રી દિવ્યનેત્રી બની.
સમગ્ર ચંપાનગરીમાં હર્ષની ઉર્મીઓ ઉછળી. રાજવી અને અન્ય કર્મચારી વર્ગ ઘણો જ આનંદિત થયે, રાજાએ કુમારને તેના જાતિ, કુલ વગેરે પૂછયાં પણ તેણે એ વાતને અવગણ, પરાક્રમી અને ઉજવેલ ગુણી પુરૂષો સ્વગુરતા ગાતાં શરમાય એ સ્વાભાવિક છે.
રાજપુત્રી પણ “આજ મારે પતિ હો” એમ મનમાં ધારણાઓ કરતી, અને ઇગિત સંકેત આકારેથી રાજા પણ સમજી જ ગયા કે, આ ઉભયની જુગતે જોડીજ છે. આ વિચાર કરીને શુભ મદર્તમાં ભારે સમારેહની સાથે ધર્મશીલ પુષ્પાવતીનાં કુમારની સાથે રાજાએ લગ્ન કર્યા. અર્ધરાજ્ય સુપ્રત કરી રાજા પિતાની જાતને ધન્ય માનવા લાગ્યો અને સત્ત્વમૂર્તિ શ્રી લલિતાંગકુમાર પણ ધર્મ પક્ષમાં દઢ મતિ કરી કૃતકૃત્ય બને. - લલિતાંગ રાજકુમાર અને પુષ્પાવતી રાજપુત્રી ઉભયનું દાંપત્ય પણ અનોખી રીતની વિશ્વપર ભાત પાડતું. સતીત્રત પરાયણુ પુષ્પાવતી પોતાના પતિદેવની ઉપાસના અને હૃદયને ઠારવામાં તન્મય જ રહેતી. દાસદાસીઓને પરિવાર તાબેદારીની તહેનાતમાં જ ઉભો ને ઊભે રહેતે આ વૈભવ અને સાહ્યબીઓ જોતાં લલિતાંગકુમાર ધર્મશ્રદ્ધાળ બનવા સાથે શાસ્ત્રવાકયોને આપ્તવાક્ય માની તેને અકલ્પ ઉપાસક બન્યો. “કયાં ભયંકર અટવીમાં નેત્રવિહેણ બની ચિંતામગ્ન અવસ્થાનો અનુભવ, કયાં દુર્જન મિત્રના વચન તીરેની તાડના ! અહા ધમં સામ્રાજ્યની નિશ્રા કેવી અદ્ભુત અને સૌભાગ્ય પ્રાપક હોય છે જેના પ્રતાપે હું રાજ્યભવ પામ્યો. અવસરે અવસરે પુણ્યવાન લલિતાંગ આ પ્રકારની વિચારણાથી આત્માને જાગૃત રાખો.
એક વેળા રાજકુમાર લલિતાંગ રાજમાર્ગ તરફ દષ્ટિ રાખી મહેલના ઝરૂખે ઊભો હતો એટલામાં રાજમાર્ગ પર દરિદ્રતાની પ્રતિમૂર્તિ, જેવો એક ભીખારી દેખાય. જેના મુખ પર દુઃખની નીશાનીઓ હતી.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડઃ૧: જેનું પેટ ભૂખથી બેસી ગયેલું હતું. ચિંતાની વેલડીઓએ જેનાં શરીર પર ભારે કશતા પેદા કરી હતી. એવા ગરીબ ભીખારીને જોતાં કુમારનું હદય દયાથી ઉભરાઈ આવ્યું. બારીકાઈથી જોતાં લલિતાંગકુમારને ઓળખાણ થઈ, એ હતું એને જૂને મિત્ર સજજન. કર્મની સત્તા–વિષમતા સહુ કોઈને સતાવે છે, ગમે તેમ હોય પણ એક સમયને ભયંકર અટવિમાં મારે સહચારી અને મિત્રભાવનું ભાજન એ દુ:ખી કેમ રહે ? પરમાર્થ રસિક લલિતાંગકુમાર ધીમેથી તેના અપરાધને ગળીને છેડા પણુઉપકારને બદલે આપવા સજજ થયો.
ઉપકર એ અમી છે. અપકાર એ ઝેર છે, અપકારી પર ઉપકાર કરવાથી અપકારનું ઝેર ઉતરી જાય છે અને શત્રુભાવની શતરજ સકેલાય છે. ફાટેલા કપડાં શરીર, મુખ ચિંતાની ચિતાથી શ્યામવર્ણ, ઉદર ભૂખથી ક્ષામ થઈ ગયેલું એવી દશામાં સજજનને જોઈને પરમાર્થમંદિર લલિતાંગકુમારે તે દરિદ્રની પાસે દાસી મોકલી પિતાની પાસે બોલાવ્યા. સજજન કુમારે પૂછયું. “કેમ મને તું ઓળખે છે ?” સૂર્યને કણ ને ઓળખે એમ જવાબ આપી ભૂમિ પર દૃષ્ટિથી મીટ માંડી શરમદે થયેલે સજજન ઊભો જ રહ્યો. કુમારે પુનઃ તેણે ધર્મશ્રદ્ધામાં સ્થિર કરવાના ઈરાદાથી જ જણાવ્યું. “રાજા તરીકે નહિ બીજી રીતે, તારા મિત્ર લલિતાંગને તું ઓળખી શકે છે ? ” લલિતાંગનું નામ સાંભળતાં એણે ધારીને જોયું. સજજનને પૂરી પીછાણ થઈ, અરે હું તે દુઃખ દીવાનલમાં સળગી ગયો આ તે નિરાધાર અને અંધ હોવા છતાં દેવલેકનાં સુખને પામ્યો એમ વિચાર કરતો સજજન લજજા અને ભયથી કાંપે. લલિતાગે સજનને દરેક રીતે સમૃદ્ધ કર્યો.
એક સમય મિત્રની ગાદી વિનોદ ચાલતાં, લલિતાગે સજજનને પૂછ્યું કે, હે મિત્ર! તારી આવી કરૂણાજનક દશા કેમ પ્રાપ્ત થઈ? સજજને લજજાથી કહ્યું કે, હે મિત્ર! તમને વટવૃક્ષની છાયામાં મૂકીને આગળ જતાં ચોરોએ મને લૂંટ્યો, ઘણી જ આજીજીથી જીવતે મૂકે. આપે ઉપકારને મેધ વર્ષા: સજનની આ વાત કરવાની ઢબમાં કેવળ
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક૯યાણ :
મુત્સદ્દિતા હતી, દંભથી એનું હદય તરબોળ હતું. સજજન કેવળ કુમારને ઠગવાની જ મેલી રમતો ખેલવાને સજજ હતે.
એક સમયે અવસરને જોઈ દક્ષ એવી રાજકુમારીએ પિતાના પતિ લલિતાગને નમ્રભાવે અને મમતાવશે જણાવ્યું, હે સ્વામિન ! સ્ત્રીઓ તે અબળા છે. હું મતિમન્દ દાસી છું પણ મને દેખાય છે કે, આ સજજનને તમેએ વિશ્વાસુ તરીકે રાખ્યો છે. પણ સ્વભાવથી આ દુર્જન અને વિશ્વાસઘાતી જણાઈ આવે છે. આની સંગતિ અનિષ્ટ છે. સર્પને પયપાન વિષવર્ધક જ બને છે. એ ભૂલવા જેવું તો નથી. પુષ્પાવતીના કહેવાથી કુમારે તેની સંગતિ ઓછી કરી. પણ દાક્ષિણ્યથી તે સમૂલત્યાગ ન કરી શકો.
રાજા જિતશત્રુએ એક સમયે સજજનને પૂછયું, “સજજન તહારે અને લલિતાંગકુમારને પરસ્પર પ્રાંતિનું શું કારણ? કુમારને દેશ, જાતિ, કુલ, પિતા, માતા, વગેરે તમે જાણતા હો તો જણ ! તમે ક્યાંથી, અહીં આવ્યા છો ?”
ગંગાનાં નિર્મલનીરમાં સ્નાન કરવા છતાં ય કાગડાઓ ધેળા ન જ થાય, શર્કરા ભેગી વાટેલી નીમ્બકલિ કડવાશને ન જ મૂકે, તેમ સજજનના ઉપર લલિતાંગકુમારે અસાધારણ ઉપકારને મેઘ વર્ષાવ્યો પણ તે પિતાની દુરાત્મવૃત્તિને નજ છેડી શકો. રાજાને શંકિત કરવા કુમારનું કાસલ કાઢવાની કુમતિથી રાજા જિતશત્રુને મીઠાશ અને નરમાશથી અણે ધૂર્તકલાકારા જણાવ્યું કે, “એ વાત પૂછશે જ નહી. પુનઃ પુનઃ રાજાએ શપથસહિત પૂછતાં તે દુર્મતિએ એવું ચોગઠું ચીવટથી ગોઠવ્યું કે, “મહારાજ હું શ્રીવાસનગરના રાજા નરવાહનને પુત્ર છું. આ મારો અધમ સેવક હતો. પિતાજીના અનાદરથી હું રાજ્ય છોડી બહાર નીકળી પડે છું. તેમજ લલિતાંગ કઈ સિદ્ધપુરૂષની સેવાથી વિદ્યાવાન બની પિતાની જાતિને છુપાવવા અન્ય દેશમાં ફરે છે. હું એને ઓળખું છું. આથી મને એ આ રીતે સાચવે છે.”
આ વિચિત્ર અને અસંભાવ્ય વાત સાંભળતાં રાજા સ્તબ્ધ જ થઈ
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંક :૧:
ગયે અને શોકના દાહથી સળગી ઊઠયો. પૂર્વાપર વિચારની તક ન લેતાં પિતાના મંત્રિરાજ સુમતિને બેલા અને અખિલ સમાચારથી વિદિત કર્યો. પણ મંત્રીએ આ સંબંધી તપાસ કરવી અને પછી અન્ય વિચાર કરે એમ જણાવ્યું. પણ રાજ મૌન રહ્યો અને મંત્રીના ગયા પછી માત્ર પિતાની મતિકલ્પનાથી ઘણે જ ગુસ્સે થયે. વિચારવા લાગ્યો કે; “આ પાપીએ મારા કુલને કલંકિત કર્યું. મારી પુત્રીને પણ તે પરણ્ય, જેમ શરીરની વ્યાધિ ઉત્પન્ન થતાવેંત જ નિર્મુલ કરવી તેમ ગમે તેમ હોય પણ આ કુમારને ગ્ય દંડ આપ જ જોઈએ.” એવો નિર્ધાર કરી રાજાએ મારાઓને લાવ્યા.
રાજા જિતશત્રુએ વિના વિચારે પગલું ભર્યું. અને મારાઓને આજ્ઞા ફરમાવી કે; “આજે રાત્રીના મધ્ય ભાગમાં મારા મહેલ પાસે ખડગ અને સુંદર વેશ પહેરીને આવતા પુરૂષને તમારે વિના પૂછયે પ્રાણમુક્ત કરવો” જે હુકમ જેવી રાજઆજ્ઞા એમ બોલતા મારા નમસ્કાર કરીને ત્યાંથી ચાલી નીકળ્યા.
દિવસને નાથ અસ્ત થયો. રાત્રિને રાજા અધંકાર વ્યાપવા લાગ્યો. જેમ જેમ રાત્રી જતી ગઈ તેમ તેમ રાજા ક્રોધથી ધમધ, મધ્યરાત્રી આવતાં પિતાના નિત્યસેવને આજ્ઞા ફરમાવી “જાઓ ! લલિતાંગકુમારને કહે કે, સર્વ કામ છોડીને રાજા તમને અગત્યનું કામ આવવાથી હમણુને હમણું યાદ કરે છે. આજ્ઞા થવાની સાથે સેવક ઘોડાગે કુમારના મહેલમાં આવ્યો અને રાજ હુકમ કહી સંભળાવ્યું. અકમ્પસાહસિક કુમાર ખડગને હાથમાં લઈ, જવા તૈયાર થયે. તરત જ પુણ્યમતિ પુષ્પાવતીએ કપડાનો છેડો પકડયો. તે ગભરાહૃદયે કહેવા લાગી, “સ્વામિન ! રાત્રીના મધ્યે એકાકી કયાં જવા તૈયાર થયા ? રાજ્યનીતિ કઈ ભયંકર ભેદી હોય છે. કાવતરાં અને મર્મપિતાઓ એ રાજતંત્રના પગથી. આઓ છે. રાજા કોઈને મિત્ર થયું હોય એમ સાંભળ્યું છે ? આમ મધ્ય રાત્રીએ એકાકી રાજમંદિરે જવા હારું હૃદયને પાડે છે. તો આપશ્રીના સર્વ કાર્યોમાં કુશલ અને અનુભવી સર્જન સચિવને મેકલે..
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
GT
કલ્યાણ :
વિશિષ્ટ કા આદેણુ આપશ્રી માટે હશે તેા તેના પાછા આવ્યા પછી આપને જવું ઉચિત રહેશે.' રાજદરબારમાં રવાના કરવા માટે સજ્જનને ખેલાવી રાજાની આજ્ઞા જણાવી. સજ્જન ણા જ ખુશી થતા, મલકાતા, રાજરસ્તે જઈ રહ્યો હતા. ચાલતા ચાલતા હ્રદયમાં કુમારનું કાસળ કાઢવાનું આ સુંદર ટાણું છે. એવા તરંગના મેાજાએથી પ્રેરા અને દુર્ભાવના દાવાનલે અન્તરથી સળગતો લગભગ રાજમહેલની નજીક આવી પહોંચ્યા. એટલામાં સાક્ષાત્ યમદૂત જેવા ભયંકર મારાથી તીક્ષ્ણ અસિધારાઓને તે એકાએક શિકાર બન્યા. મારાએ તે આદેશાધીન હતા.
આહ ! પાપી અને દુર્ભાવનાથી કલંકિત આત્માઓ અન્યોના નાશ કરવા મથે છે. પરંતુ સાથે જ તેઓના સર્જેલા સઘળાય ઉપાયે પોતાના જ નાશને નજીક નાંતરે છે. એ તદ્દન સત્ય છે.
-: સંસ્કારની આળખાણ ઃ
સંસ્કારનાં બીજ એવી રીતે રાપાએલાં હાય છે કે એને રંગ ચેાક્કસ ક્ષણે ઝળકયા વિના રહી જ શકતા નથી. કાઇ એક માનવીને તમે સહાયરૂપ થયા હા; તમારામાં સારા સંસ્કાર હાય ! તમે એ વાતને વારેવારે ઉલ્લેખ ન જ કરી શકે !
અમુક માણસમાં સસ્કાર નથી એને પોકાર કરવાની ખીજાને જરૂર જ રહેતી નથી. એ તે માણસના નાના વ્યવહાર દ્વારા જ સમજાઈ જાય છે. સંસ્કાર માત્ર મેટર દોડાવાથી હાથ કરી શકાતા નથી. સસ્કાર એ ઢંઢેરામાંથી કાંરે ય જાગતા નથી. ઘણીવાર એમ બને છે કે એક પેઢીને શેઠ ધનવાન હોય પણ એના અર્થ એ નથી કે એનામાં સંસ્કાર છે. કેટલીકવાર એના “તાકર”માં વધુ સસ્કાર હાય છે એટલે સંસ્કાર એ ખરીદી શકાય તેવી ચીજ નથી. પદવીને કારણે પણ સંસ્કારો પ્રાપ્ત થતા નથી. સરકાર તો સુંદર કાટિના વાતાવરણમાંથી માનવીને મળે છે.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધુચરિત સ્વર્ગીય પરમગુરુદેવશ્રીની યશસ્વી જીવનસાધના
૪૦ જિ.
મહાન પુરૂષોના જીવન પ્રસંગમાં જણાઈ આવતી વિશિષ્ટતાઓ ધર્મવિમુખ અશ્રદ્ધાળુ આત્માઓને દંતકથા કે ચમત્કારે જેવી કૃત્રિમ લાગે, પણ પૂર્વકાલીન ઉત્કટકોટિની આરાધનાના યેગે પુણાનુબંધી પુણ્યને ભોગવટો કરનાર શાસનપ્રભાવક આત્માઓનાં જીવનની આ બધી લોકોત્તર મહત્તાઓ એઓના પિતાના આત્મવિકાસની અપૂર્વ સિદ્ધિઓ છે. જે સ્વાભાવિક અને શ્રધેય હાય છે.
પૂજનીય સૂરિદેવ શ્રીમદ્ વિજયદાનસૂરિ મહારાજની જન્મભૂમિનું ગામ ઝીંઝુવાડા; વઢીયારદેશની ધરતીને ઈતિહાસ પ્રસિદ્ધ પ્રદેશ છે. શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથના ભવ્ય મંદિરના બનાવનારા દુર્જનશલ્યરાજાની સૂર્યઉપાસનાની ઘટના આ ગામમાં બની હતી. વિ. ના અગીઆરમા શતકની આસપાસ આ પ્રદેશ ઝાભરવાડના નામથી પ્રસિદ્ધિને પામ્યો, સિદ્ધરાજ જયસિંહ પર જાન
જિની સ્મૃતિને જાળવી રાખવા અહિં ભવ્યકિલ્લો વાવ, તળાવ વગેરે બંધાવ્યા છે.
આ ભૂમિ પર વિ. સં. ૧૯૨૪ ના કાર્તિક સુદિ ૧૪ની મંગળ રજનીએ જુઠાભાઈના કુળમાં રત્નકક્ષી શ્રીમતી નવલબાઇની કુખે પુણ્યવાન શ્રી દીપચંદભાઈએ જન્મ લીધો હતે.
૧. તે કાળે તે સમયે સંવત્સર પ્રવર્તક પરમહંત શ્રી વિક્રમ મહારાજાની ઓગણીસમા શતકની પહેલી વીશીએ [ વિ. સં. ૧૯૨૦ ] હજુ હમણાં જ વિદાય લીધી હતીઃ ભારતીય સંસ્કૃતિને મધ્યાહ્ર તપતા સૂર્ય મંદ ગતિએ ડગ ભરતો પોતાના યશસ્વી પ્રકાશને રેલાવતા હતા અને પૂરેપની કહેવાતી સભ્યતાએ ભારતવર્ષમાં પોતાનો પગદડે શરૂ કર્યા ને થોડા જ
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણ : વર્ષો વહી ગયા હતા. ૧૮૫૭ને ઈતિહાસ–પ્રસિદ્ધ બળવો શમ્યાને હજુ એક દશકા માંડ પૂરે થયો હતો.
હિંદુસ્તાનની ચોમેર દરેકે દરેક ક્ષેત્રોમાં ક્રાન્તિનાં આન્દોલને ઘૂધવાતા સાગરતરંગોની જેમ તોફાને ચઢયા હતા. શમ્યાં, અધૂરા શમ્યાં, એ બળે નફા કરતાં વધુ નુકશાની આપી આસપાસમાંથી વિદાય થઈ વિલીન થઈ જતા હતા. ચારે કોર આમ ગાજવીજના નાદે ગાજતી વર્ષા
તુ ધીરે ધીરે વિદાય થતી ગઈ અને શરદઋતુની શાન્તિનાં આંદલનો ફરી પાછાં હિન્દની આર્યભૂમિ પર ફરી વલ્યાં.
તે કાળ તે સમયની વાત છે. ગુજરાતની પુણ્યભૂમિના મુખકારે આમ દરેક રીતે સુરક્ષિત હતા. સૌરાષ્ટ્ર, મારવાડ, મહારાષ્ટ્ર અને પૂર્વમાં વિધ્યાદ્રિની દુર્ભેદ્ય કિલ્લેબંધીથી વીંટળાયેલી ગુજરાતની ધરતી સ્વાભાવિક રીતે સુસજજ હતી. આર્યાવર્તની પવિત્રતાનું વાતાવરણ ત્યાં નિરંતર ગૂંજતું રહેતું. ધર્મસંસ્કારે, ભક્તિ, શ્રદ્ધાભાવ, ઇત્યાદિ સદ્ગણે આ ભૂમિ પરના માનવ આત્માઓને પેઢી–દર પેઢીથી ચાલ્યો આવતો સંસ્કારવારસ હતો.
ગૂજરાતની કાંઈક ઉત્તર બાજુ સૌરાષ્ટ્ર, કચ્છ અને ગૂજરાતના પ્રદેને જોડતી સંગમભૂમિ ગણાતે ઝાલાવાડને ઇતિહાસ પ્રસિદ્ધ એ વિભાગ, રૂડી રઢીયાળી વઢીયાર દેશની ભૂમિને એક મહત્વને પ્રાચીન પ્રદેશ હતો. જે ઝાલાઓની વીરવસૂચક ગાથાઓ ગૂંજતી હજુ પણ ઇતિહાસના પૃષ્ઠો પર સંભળાઈ રહી છે, તે ઝાલાની ભૂમિ પર મધ્યબિન્દુની જેમ ઊભેલું ઝીંઝુવાડા એ, પૂ. પરમગુરુદેવશ્રીની જન્મભૂમિનું ગામ હતું. 1 ઝીંઝુવાડાની ગ્રામ્ય જનતા, ત્યારે ગ્રામ્ય પ્રદેશ, ત્યાંની શીતળ આબેહવા, આ બધું; સહુ કોઈને તે ભૂમિ પ્રત્યે આકર્ષણ કરનારું હતું. ગામની મધ્યમાં પ્રવેશતા પ્રવેશ દ્વારનો મુખ્ય દરવાજે, ગામને ચોમેર વીંટી વળેલે કિલ્લે, ઝીંઝુવાડાની પ્રાચીન ભવ્યતાની પ્રતીકસમ આજે પણ ભૂતકાળના અવશેષરૂપ બની ગંભીર ચહેરે અને ઝર્ઝરિત દેહે ગૂજરાતના મહારાજા સિદ્ધરાજ જયસિંહની શિલ્પ કલાના સજીવ સ્વરૂપે જેનારની હામે ઊભે છે. આ ગામના સૂર્યમન્દિરની પ્રખ્યાતિ જૈન
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ : ૧૯ ઈતિહાસમાંથી મળી રહે છે. જેના અવશેષે પણ શોધવા છતાં આજે આપણને પ્રાપ્ત થઈ શકતા નથી.
દેવાધિદેવ પુwાદાનીય ભ. શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથના અચિત્ય પ્રભાવની કથાને સૂચવતે ઝીંઝુવાડાનાં સૂર્યદેવતાની ઉપાસનાને ઈતિહાસ આ મુજબ આજે આપણે આસપાસ ગૂંજી રહ્યો છેઃ
ઝીંઝુવાડાની સમૃદ્ધિ તે વેળાયે રેલમછેલ હતી. ગામની મધ્યમાં સૂર્યનારાયણનું મન્દિર તે વેળાએ તીર્થની જેમ તેના પ્રત્યેની શ્રદ્ધાળુ જનતાને ચમત્કારોની દુનિયામાં ખેંચી જતું હતું, દેશ-દેશાવરથી સૂર્યની ઉપાસના કરવાને સારુ ભક્તિઘેલી ભદ્રિક પ્રજા કીડીઆળાની જેમ ઉભરાતી રહેતી. દિન-પ્રતિદિન માનવસંખ્યા વધતી જતી હતી. અનેક પ્રકારની માનતાઓ, આસ્થાઓ, બહેમ ઇત્યાદિના જોરે સૂર્યમન્દિરની આસપાસનું વાતાવરણ દેવી જેવું જણાતું. સૂર્યનાં દર્શને આવતે આ ભાવિક લેકસમૂહ; “સૂર્યદેવતામાં કોઈને કાંઈ ચમત્કાર કે પરચો છે.” આમ માનીને અંધશ્રદ્ધા, ગતાનગતિકતા વગેરેથી તે વેળાએ પોતાની જાતને સંતોષી.જ. આજે પણ માનતાની દુનિયા વીતરાગ પરમાત્મા જેવા દેવાધિદેવના અનુયાયી ગણાતી પ્રજાઓના રૂપમાં આપણી આસપાસ કયાં નથી દેખાતી ?
આ કેવી આત્મવંચના ! મિથ્યાત્વ, મોહ, કે અજ્ઞાન જૂજવારૂપે જગતને રગદળી રહ્યું છે તે આનું નામ ! દેવ જેવા પવિત્ર અને સાચા તારકતવની આના જેવી ભયંકર અવજ્ઞા અન્ય કઈ હોઈ શકે ? દેવને કે દેવનાં સ્વરૂપને ઓળખનારા આત્માઓ જેમ સરાગી સંસારી દેવને સુદેવ તરીકે ન જાણે, ને આદરે કે ન સેવે; તેમ વીતરાગ પરમાત્માની પણ ઉપાસના આત્મકલ્યાણની-વીતરાગભાવની પ્રાપ્તિ સિવાયની અન્ય કોઈ અભિલાષાથી ન જ કરે. ‘
વઢીયારના પ્રદેશની ભૂમિનો રાજવી રાજા દુર્જનશલ્ય કોઢની વ્યાધિથી તે વેળાયે પીડાતો હતે. શરીરની એ વ્યાધિ દિન-પરદિન એને માટે દુસહ બનતી ગઈ. ઔષધો અને ઉપચારની અવધિ હવે રહી નહિ.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણ : એને આ બધા ઔષધ પર કંટાળો આવ્યો, એ ત્રાસી ઉઠ્યો. એક વેળાયે એક સૂર્યભકતે રાજકુટુંબમાં વાત વહેતી મૂકી, “ઝીંઝુવાડાના સૂર્યદેવતાની ઉપાસના ચમત્કારવાળી છે.'
દુર્જનશલ્ય રાજાને આમાં આસ્થા ઉદ્ભવી, શરીરના વ્યાધિથી અને ઓષધોપચારના ત્રાસથી કંટાળેલા તેને સૂર્ય દેવતાના ચમત્કારની આ વાતમાં સહેજે રસવૃત્તિ જન્મતી ગઈ. મહોત્સવપૂર્વક તે ઝીંઝુવાડાના સૂર્યમંદિરમાં દર્શને આવ્યો. રાજરાણુઓએ અનેક પ્રકારની માનતાઓ કરી, અને આ રીતે ઝીંઝુવાડામાં સૂર્યનારાયણની પૂજા–સેવાનાં આ દિવસે માનોના મહાસાગરની જામીલી ઠઠથી ઉત્સાહનાં વાતાવરણમાં પસાર થતા ગયા.
દિવસેના દિવસે વહેવા લાગ્યા. પૂજા, બાધાઓ અને માનતાઓ હજુ અણુપૂરાયેલી રહી. દુર્જનશલ્ય રાજવીની શરીર વ્યાધિમાં કાંઈ જ પરિવર્તન ન આવ્યું. રાજા ઉત્સાહભગ્ન બન્યા. સૂર્યદેવતાની ઉપાસનાથી એનું ચિત્ત ઉઠી ગયું, આમ શરીરના દુઃસહ વ્યાધિથી રાતની રાતે એને વગર નિદ્રાએ ગાળી.
એક રાતની આ વાત છે. અનિદ્રાથી પીડાતે અને શરીરના કોઢથી દુઃખી રાજા બેચેન બની હવાર પડવાની રાહ જોતા પથારીમાં આમ તેમ આળોટી રહ્યો હતો. આકાશમાં તારાઓનો પ્રકાશ મન્દ મન્દ રીતે અવની પર ફેલાતું હતું, તે વેળા અચાનક દુર્જનશલ્ય રાજવીનાં નેણમાં નિદ્રા ફરી વળી. થોડીવાર થઈ રાજાના આવાસખંડમાં પ્રકાશનાં કિરણ આકસ્મિક રીતે રેલાતા ગયા. એ પ્રકાશમાંથી વાચા પ્રગટી અને રાજવીના કર્ણપટ પર એ શબ્દો અથડાયા;
“રાજન જે સાંભળ! શરીરને આ વ્યાધિ તારા દુષ્કર્મના ઉદયથી તને પીડી રહ્યો છે, સમભાવપૂર્વક વેદનાને સહન કર ! અત્યાર સુધી તું ભૂલ્યો છે! સ્વાર્થથી નિપજેલું દુ:ખ સ્વાર્થથી ન ટળે ! પરમાર્થભાવે દેવસેવા કરવાથી થોડા જ કાળમાં આ તારો વ્યાધિ અવશ્ય શમી જશે ! અને તારે આ દેહ કાંચનવણે થશે, પણ તે માટે હું કહું તે તારે
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંડ : ૧:
કરવાનું રહે છે ” દુર્જનશલ્ય આ સાંભળતા જ હ્યો, આશ્ચર્યચક્તિ બની તેણે આ બધું ખૂબ જ ઉત્સુકતાપૂર્વક સાંભળ્યા કર્યું. ફરી એ દેવતાઈ જબાને કહ્યું;
દેવાધિદેવ શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથના ભવ્ય પ્રતિમાજી, જે અસંખ્ય વર્ષોથી દેવ દેવેન્દ્રો, અસુર–નાગકુમારના ઈન્દ્રો અને માનવેન્દ્રોથી પૂજાતા આવ્યા છે, તેની નિષ્કામભાવે કેવળ પાપકર્મોની નિર્જરાના ધ્યેયથી પૂજા-સેવા અને ઉપાસના કરવાથી તારો આ વ્યાધિ અવશ્ય ટળી જશે .. શ્રદ્ધાપૂર્વક તે પરમાત્માની ઉપાસનાનું જીવનવ્રત તું સ્વીકારી લે છે :
વિજળીના ચમકારાની જેમ આકાશમાંથી ઉઠતી તે વાણી ક્ષણવારમાં અદશ્ય થઈ ગઈ, શેષરાત્રી એની વિચારણામાં રાજાએ પૂરી કરી. બીજે દિવસે હવારે એ “શ્રી શંખેશ્વરજી મહાતીર્થની આરાધના માટે નીકળ્યો. ભગવાનશ્રી પાર્શ્વનાથની શ્રદ્ધાપૂર્વકની ભક્તિ એને ફળી, અશાતાના કમંદળે પ્રભુભક્તિ અને ભાવનાનાં પવિત્ર જળથી ધેવાઈ ગયાં, શરીરને વ્યાધિ શમી ગયે. આત્માની મલિનતા ટળતાં એણે નવું જીવન પ્રાપ્ત કર્યું. અને શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનની આજ્ઞાની આરાધનાનું જીવનવ્રત ત્યારપછીથી દુર્જનશલ્ય ભૂપતિએ સ્વીકારી લીધું. - શંખેશ્વર ગામના મધ્યચોકમાં ઉભેલાં પ્રાચીન જિનમન્દિરના અવશેષે આજે પણ તે ભક્ત રાજવીની પ્રભુભક્તિની યશગાથાઓ ઉચ્ચારી રહ્યા છે. ઈતિહાસકારે કદાચ જેને નોંધવી પણ ભૂલી ગયા હોય એવી આ ઘટના એક ભક્તહૃદયી પ્રાચીન મહર્ષિએ શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથની સ્તવન દ્વારા આ પ્રકારે ગૂંથી છે
निःस्वादिवैश्वर्यमनाप्य झंझूपुरातो दुर्जनशल्यभूमान् । रूपंयतस्मारमिवाप्य देवसोव यच्चैत्यमचीकरच्च ॥
–ીણમાથઃ રત. : ઓ. : ભાવાર્થ દરિદ્ર પાસેથી જેમ ઐશ્વર્યની પ્રાપ્તિ ન થાય તે રીતે, ઝીંઝુવાડામાં સૂર્યની ઉપાસનાથી શરીરની વ્યાધિ ન ટળતાં શ્રી શંખેશ્વર
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણ
પાર્શ્વનાથની ઉપાસનાથી–પૂજાથી કામદેવ જેવા રૂપને પામીને દુર્જન શલ્યરાજાએ શંખેશ્વરગામની મધ્યમાં દેવવિમાન જેવું જે ચિત્ય કર્યું. ટીકામાં આ હકીકતને આ મુજબ ઉલ્લેખ છે –
झंझपुरे सूर्यपुरोऽनवाप्तं त्वत्तोधिगम्यागमनङ्गरूपम् । _ अचीकरद्दर्जनशल्यभूपो विमानतुल्यं तव देव ! चैत्यम् ॥
હે ભગવન્ ! આપના અચિત્ય પ્રભાવની શી વાત કહું ? ઝીંઝુપુરમાં સૂર્યદેવતાની પાસે ફલની પ્રાપ્તિ નહી થવાથી, અશરણશરણ એવા આપની ઉપાસના કરવાથી રાજા દુર્જનશલ્યને કઢનો ઉગ્ર વ્યાધિ શમી ગયો અને કામદેવ જેવાં સુંદર રૂપને તે પામ્યા. આથી એણે અપૂર્વ શ્રદ્ધાભાવથી વિમાન જેવું આપનું મનોહર અને ભવ્ય જિનાલય અહિં કર્યું. આ ઝીંઝુવાડાની ભૂમિ, પરમ ગુરુદેવ આચાર્ય શ્રી વિજયદાનસુરિવરની જન્મભૂમિ તરીકે ત્યારપછીના જૈન ઇતિહાસમાં આજે પણ ઐતિહાસિક દષ્ટિયે મહત્વની બની ગઈ તેમ તે પ્રદેશની પ્રાચીનતા મહાગુજરાત અને સૌરાષ્ટ્રની તવારીખમાં પણ ખૂબ જ મહત્વની આલેખાઈ ચૂકી છે.
પરમહંત શ્રી કુમારપાળ મહારાજા જેના ઉત્તરાધિકારી તરીકે પાટણની ગાદીનાં રાજ્યસિંહાસને અભિષિત થયા તે મહારાજા સિદ્ધરાજ જયસિંહની જન્મભૂમિ તરીકે પણ આ ઝીંઝુવાડાની ધરતી ઈતિહાસમાં બેંધાઈ છે. વિક્રમના અગિયારમા શતકની આસપાસનો આ બનાવ છે. મીનલદેવીએ ઝીંઝ-ઝુંઝા ભરવાડના નેહ-નેસમાં સિદ્ધરાજ જયસિંહને જન્મ આપ્યો હતો, તેથી મહાગુજરાતની રાજગાદી પર આવ્યા બાદ, સિદ્ધરાજ જયસિંહ, પરમ શ્રાવક મહામાત્ય શ્રી ઉદયન મંત્રી દ્વારા આ પ્રદેશની યાદગીરી રાખવાને સારુ આજૂબાજૂ ઘણો મજબૂત કિલ્લે બંધાવ્યું. પાદરમાં વિશાલ વાવ અને તલાવ બંધાવ્યું. ત્યારથી આ પ્રદેશ ઝીંઝુ– મુંઝાવાડા તરીકે પ્રસિદ્ધિને પામે.
કચ્છના રણને અડીને ઉભેલા આ પ્રદેશની ભવ્યતા નૈસર્ગિક રીતે ચિત્તને પ્રસન્ન કરે છે. સિંધ-કરાંચી જવાનો માર્ગ પગ રસ્તે અહિંથી તદ્દન નજદિક છે. ગામથી લગભગ એક ગાઉ ધરતી આગળ વધતાં કચ્છનું
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ -૧૩
રૈતાળ રણ શરૂ થાય છે. આ રણની શરૂઆતની ભૂમિ પર ગરમ પાણીના એક ઝરે। મન્દ મન્દ લહેરાતા પવનની લહેરાની સાથે રણના રેતાળ પ્રદેશ બાજૂ વહી રહ્યો છે. તે વિભાગના લાકા પ્રદેશને - ભાટવા ના નામથી ઓળખે છે. આમ તળાવા, વાવ, દામાકુડ, ઝિલાનદના સરોવરો હત્યાદિથી ઇતિહાસપ્રસિદ્ધ બની ચૂકેલી ઝીંઝુવાડાની ભૂમિ પૂ. પરમગુરુદેવશ્રીનુ માદરેવતન છે. આજે પણ એની મહત્તા અને પ્રતિષ્ઠા પ્રસિદ્ધ છે. આશરે સેા ધરની જૈન વસ્તીવાળા આ ગામની મધ્યમાં શ્રાવકે ની વસતિની વચ્ચે દેવાધિદેવ શ્રી શાન્તિનાથ ભગવાનનું નાજુક અને રમણીય જિનમન્દિર ગામની શાભામાં એર વૃદ્ધિ કરી રહ્યું છે.
>
વિક્રમના એગણીસમા શતકના બે દશકા અને એના પર ત્રણ વર્ષના વહાણા વહી ગયા હતા, જ્યારે ૧૯૨૪ ના કાર્તિક સુદિ ચતુર્દશીની મગળ રાત્રી લગભગ બે પ્રહર વટાવી ચૂકી હતી, અને આકાશમાં ચન્દ્ર નિજના પ્રકાશને ચોમેર વિસ્તારતા મધ્ય ભાગમાં અડેલ બની ક્રા ધ્યાનસ્થ ઋષિનો જૈન ગંભીર અને સુસ્થિર થઈ શેાભી રહ્યો હતા.
તે કાળે દીપચંદભાઇએ રત્નકુક્ષી, શ્રીમતી નવલબાઇની કુખે જન્મ લીધા. ત્યારે ઝવાડાની મહત્તા, પ્રતિષ્ઠા અને યશસ્વી ગૌરવ ગાથાએથી ગૂજતા ઇતિહાસના પૃષ્ઠો પર આ બનાવ એક મહાન યાદ્ગાર હકીકત તરીકે નોંધાઈ ગયે.
દશાશ્રીમાળી જ્ઞાતિમાં અગ્રસ્થાન ધરાવતું શ્રેષ્ઠી જૂઠાભાઇનું કુટુંબ આમ દરેક રીતે સુસંસ્કારી હતું. સાત-સાત પેઢીને અજવાળનારાં પુત્રરત્નના આગમનથી તે વેળાયે મા—આપ ભાઇ-ભાંડુ; સહુકાના આનન્દ અને ઉત્સાહને અવિધ ન રહી. જૂઠાભાઇના કુળમાં મહાપ્રભાવશાળી આ પુત્રને જન્મ એ અપૂર્વ મહોત્સવરૂપ બની ગયેા. -
આ અવસરે પૃથ્વી મન્દ મન્દ લહેરાતા વાયુની સુરભિ લહેરાથી ઉલ્લાસ અનુભવતી હતી. પ્રકાશનાં સ્વચ્છ કરણા ભૂમડળને ચારેકારથી અજવાળી રહ્યાં હતાં. રત્નકુક્ષી માતા નવલબાઈને આનન્દ, ઉલ્લાસ અને ઉત્સાહ માતા નહોતા. પ્રસૂતિની પીડા કે શરીરની કાઈ પણ વ્યાધિ
.
૩
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
કયાણ :
ભાગ્યશાલી નવલબાઈને તે કાળે રહેવા પામી ન હતી. નવલાં રૂપને ધારણ કરતાં માતા નવલકોના આજના ઘડિ–પળે સાચે ધન્ય બન્યા–સુધન્ય બન્યા કે, જૈન શાસનમાં કોઈ અપૂર્વ પ્રભાવક તરીકે પ્રગટનાર મહાન ધીર, વીર, ઓજસ્વી સાધુચરિત મહાત્માએ પિતાની કુખે જન્મ લીધો.
જૈન શાસનના ગગનમંડળમાં અપૂર્વ પ્રકાશ પાથરનારાં આવા સાધુરત્નોના જન્મ પ્રસંગે કે અન્ય તેવા પ્રકારના જીવનપ્રસંગેની આ વિશિષ્ટતાઓ સ્વાભાવિક રીતે અશ્રદ્ધાળુ હૃદયને કે પૂર્વગ્રહગ્રસ્ત ધર્મવિમુખ માનસનાં માનને ચમત્કારો કે દંતકથાઓની દુનિયા જેવું જણાય.
કારણ કે, આત્માની પવિત્રતા, ઉત્તમતા કે આત્માનાં ઓજસનું જેઓને ભાન નથી, આત્માની અનન્ત શક્તિના વિકાસની જેઓને સમજણ નથી, અને પુણ્યપ્રકૃતિના શુભ દ્રવ્ય તથા અચિન્ય પ્રભાવને જે ક્ષુલ્લક આત્માઓને પરિચય નથી; તેઓને આ બધા મહાન પુણ્યશાળી પુરુષના અપૂર્વ જીવનવૃત્તાન્ત, આત્મવિકાસની સ્વાભાવિક સિદ્ધિઓ, કેવળ તેઓની બાલીશતાને કારણે અવશ્ય વસવસો ઉપજાવે !, એ લેકેને જયાં પિતાની જાતને જ સભાન ખ્યાલ નથી ત્યાં એ સુહદયી જીવો કરે શું ? પાપોદયના પરિણામે એમની આંખે આવી સુખદ, સુભગ કે સુન્દર ઘટનાઓ જેવાને, અનુભવવાનો કે સાંભળવાને શુભ સંયોગ કયાંથી સાંપડે ?
પૂર્વકાલીન ઉત્કટ કોટિની આરાધનાના પ્રભાવે મહાન પુરુ, દરેક રીતે પોતાનાં જીવનમાં મહત્તાને પ્રાપ્ત કરનારા હોય છે. અમુક પ્રકારની વિશિષ્ટતા–જેને શાસ્ત્રીય શબ્દોમાં “ તથાભવ્યતા” શબ્દથી ઓળખાવી શકાય, તેના વેગે મહાન આત્માઓના દરેક વ્યવહારમાં લેકર વિશિષ્ટતાઓ સરજાતી કે સરજાઈ રહી હોય છે. પુણ્યાનુબલ્પિ પુણ્યના ભોગવટાને આ એક પ્રકાર છે. સામાન્યમતિના આત્માઓ આમાં બેશક મૂંઝાય, એની મૂંઝવણને ટાળવાને આપણી પાસે અન્ય કોઈ ઉપાય નથી. સિવાય જૈન દર્શનનાં તત્વજ્ઞાનનાં મર્મને–બેધને તેઓ સદ્ગુઓની નિશ્રાએ પામે, શ્રદ્ધાભાવે પરિણુમાવે અને અર્પિત બની પચાવે. [ચાલુ
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂખના ૧૫૦ બાલ
[ એક હસ્તલિખિત પાનાપરથી ] પૂ. મુનિ શ્રી સુબુદ્ધિવિજયજી મ૦
સ'ગ્રાહક પૂ. મુનિશ્રી અમને લખી જણાવે છે કે, · ામનગર શાન્તિભવનના જ્ઞાનભડારમાંથી કેટલાંક હસ્તલિખિત પાનાએ હાથમાં આવ્યા હતા, જેમાં ‘ મૂર્ખના ૧૫૦ ખેલ' વાળા પાના પરથી ઉતારો કરી આ લખાણુ માધ્યું છે. ભાષા, વાક્યરચના કે શબ્દોની ભેડણી ઇત્યાદિમાં કાંઈપણ પરિવર્તન કર્યા વગર એ લખાણ ઈરાદાપૂર્વક અક્ષરશઃ માકલી આપ્યું છે. આંકમાં એક સ્થાને ભૂલ થઈ છે. જેથી ૧૪૯ મેડલ છે. -
આ રીતે અમે પણ આ અપ્રસિદ્ધ કૃતિ જેવુ લાગતાં અક્ષરશઃ પ્રસિદ્ધ કર્યું છે. જેથી ભાષાની દૃષ્ટિએ એની પ્રાચીનતા જળવાઈ રહે અને વાચકાને નવું જાણવાનુ મળી રહે.
૧ ખાલકને છેડે તે મુર્ખ, ૨ વગરકામે પરઘેર જાએ તે મુ॰, ૩ જે બાપને નીચની ઉપમા દીયે તે મુ॰, ૪ જે વણુકામે પાપ કરે તે મુરખ, ૫ જે વણુકામે વેઠ કરે તે મુ॰, ૬ જે.દાન દેતા આડે પડે તે મુ. ૭ જે વણુકામે બંધાયે તે મુ॰, ૮ વડા માણસને વારંવાર ફેરવે તે મુ॰, ૯ જે ગીતમાં ગાનમાં આડીવાત કરે તે મુ, ૧૦ જે નીચના સગ કરે તે મુ॰, ૧૧, વડા માણસસુ ધાડે ખેલે તે મુ૦, ૧૨ સ્ત્રીસુ ગેઠીપણુ કરે તે મુ॰, ૧૩ રાજાએ માન્યા તે સાથે વીવાદ કરે તે મુ, ૧૪ ઝાડને પુઠી દઇને એસે તે મુ॰, ૧૫ રાજા આગલે કુડી સાખ ભરે તે મુ॰, ૧૬ પરસ્ત્રી દેખીને મશ્કરી કરે તે મુ॰, ૧૭ ગુરૂને આસને બરાબર એસે તઇ મુ૦, ૧૮ મેદાન વચ જાતાં વાત કરે તે મુ॰, ૧૯ ગુરૂને સામેા એલે સિખ્ખ ન માને તે મુ॰, ૨૦ સાનીસુ પ્રીતકરિ વીસવાસે રહે તે મુ॰, ૨૧ કુહિણી સ્ત્રીને ધરે જાએ તે મુ॰, ૨૨ જાણિને કુકમ કરે તે મુ૦, ૨૩ પતિસ્ વાદ કરે તે મુ॰, ૨૪ વૈદ્ય
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણ :
સાથે આગલ આપણી વાત કરે તે મુ૦, ૨૫ સમર્થ થકે ઉદ્યમ ન કરે તે મુ૦, ૨૬ પંડીતમાં પોતાને જ બોલે તે મુ૦, ૨૭ વેસાના વચનને વિશ્વાસ કરે તે મુ, ૨૮ કપટીને વિશ્વાસ કરે તે મુ૦, ૨૯ જુગટાના ધનની આસ્થા કરે તે મુ, ૩૦ ખેડ કરે તેમાં લાભને વિશ્વાસ ન કરે તે મુo, ૩૧ નીરબુદ્ધી થકે મેટે કચેર જે કરે તે મુo,
૩૨ પરદેશ ગયો થકે રસીકપણું કરે તે મુ૦, ૩૩ દેવું કરિને કુવસન સેવે તે મુ,૩૪ વૃદ્ધ થકે કન્યા પણે તે મુદ્ર, ૩૫ અણસાંભળ્યું શાસ્ત્ર વખાણે તે મુદ્ર, ૩૬ ઉઘાડિ જણસ જમે તે મુદ્ર, ૩૭ સમૃથ થકે વૈરી સાથે શંકા ન રાખે તે મુ૦, ૩૯ ધન દે પસ્તાવો કરે તે મુo, ૪૦ કસિ વાતે વાત ન કરે તે મુo, ૪૧ બેંલ્યાને અવસરે મુનપણું કરે તે મુ૦, ૪૨ લાભને અવસરે કજીઆ કરે તે મુo, ૪૩ જમવા ટાંણે ભજન લાઈ કલેસ કરે, ૪૪ થોડે લાભે ધન વખરી નાખે તે મુo, ૪૫ પારકે કયો માથે લીયે તે મુવ, ૪૬ બેટાને ધન સપિ પરાધિન થાય તે મુo, ૪૭ સાસરાને ઘેર જમાઈ રહે તે મુo, ૪૮ અસ્ત્રીને હાંસી કરે તે મુ, ૪૯ ક્રોધે કરિને પિતાની પરની નિઘા કરે તે મુદ્ર, ૫૦ કુલ અહંકારે ચાકરી ન કરે તે મુવ, ૫૧ પિતાનાએ કરિ કોઇનું વચન ન માને તે મુ, પર કામવ્યાપે ઘરમાંથી રૂડી વસ્તુ આપે તે મુક, ૫૩ અંગ ઉધારે આપી પાછો ન લીયે તે મુ૦, ૫૪ લેભીયા પાસેથી લાભ વાંછનાં કરે તે મુ, ૫૫ લેભીયા પાસેથી લાભ વાંછનાં કરે તે મુ૦, ૫૫ અજાઈ રાજા પાસે ન્યાય કરાવે તે મુ૦, ૫૬ કિધે ગુણ ન જાણે તે મુવ, ૫૭ નિઃ સનેહિસું પિતાને ગુણની વાત કરે, ૫૮ સુખ સમાધીસુ વૈદુ કરાવે તે મુo, ૫૯ રોગ આવે ઔષધ ન કરે તે મુક, ૬૦ લેભી થકે પોતાનાં કુટુંબને પીડે તે મુળ, ૬૧ મિત્ર તથા સજનને દુખે તે મુક, ૬૨ લાભ વેલાયે આલસ કરે તે મુળ, ૬૩ ધનને ધણી લેકસ વઢવડ કરે કે તે મુ, ૬૪ મુખે સાથે મીત્રાઈ કરે તે મુo, ૬૫ સમર્થવત પરને પીડાં તે મુ૦, ૬૬ પિતાની અસ્ત્રીને અવગુણ દેખીને દેષ ધરે તે મુ,
૬૭ પારકાં હાથમાં પિતાનું ધન સેપે તે મુક, ૬૮ સુખ આવિ દુખ
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ : ૧ વિસારે મુકે તે મુક, ૬૮ ધાતુરવાદિઅર્થક ધનવાં છે તે મુo, ૭૦ ખેલ થીયે હોય અને સરવ વસ્તુ ખાઓ તે મુખ, ૭૧ પિતાની મેટાઈ કરે તે મુ, ૭૨ આપઘાત કરે તે મુ૦, ૭૩, કારજ વીના ફરે તે મુ૦, ૭૪ બલવંતરું વેર કરીને નચીંત સુયે તે મુર, ૭૫ ડે ધને ઘણો આડંબર કરે તે મુવ, ૭૬ પિતાને મોઢે કહે છે હું પંડિત છે એમ કહેતે મુ૦, ૭૭ ઘણો વખાણીને ઉચાટ કરે તે મુ૦, ૭૮ કંઠ વીહુણે ગાય તે મુ૦, ૭૯
અસ્ત્રિની બીકે પણ ન કરે તે મુ૦, ૮૦ પ્રત્યક્ષ દોષ દેખિને વખાણે તે મુ૦, ૮૧ સભામાંથી અધવિચારે ઉઠી જાયે તે મુo, ૮૨ કાસિ દુવારકાં સંધસ ભૂલે તે મુ, ૮૩ ખાંસિને ધણી ચોરી કરે તે મુo, ૮૪ ભેજન વેલાં ટાલે કરે તે મુ૦, ૮૫ પારકા છીદ્ર પ્રકાશે તે મુo, ૮૬ વેસાનાં ઘરને ભાડાનું કલેસ કરે તે મુo, ૮૭ બેઉ જણે વાત કરે ને કાંત દીયે તે મુખ૦, ૮૮ વગર બોલાવ્યે કાન દીએ ને બોલે તે મુ૦, ૮૯ જસ લેવા સારૂં અજાંણાને જામીન થાયે તે મુo, ૯૦ જણ જશું પાસે પિતાને ગુજ પ્રકારે તે મુર, ૯૧ હેતુ ઉપરે અહંકાર વડાઈ કરે તે મુo, ૯૨ લેક વીવહાર ન જાણે તે મુ૦, ૯૩ ભૂડે કામે લજાઈ નહિ તે મુ, ૯૪ અજાણું ફલ જમે તે મુખ, ૫ ચોરીને ઠેકાણે અસ્ત્રિ સાથે વાદ કરે તે., ૯૬ અiણ મારગે એકલે ચાલે તે મુo, ૯૭ જમલઈ મારગે ચાલે તે મુળ, ૯૮ કુલહીણની સંગત કરે તે મુo, ૯૯ માતાપિતાની આજ્ઞા લેપે તે મુ,
૧૦૦ ધર્મ મારગ રૂડે હોય તેને લેપે તે મુ૦, ૧૦૧ પારકી નીંદા કરે તે મુ, ૧૦૨ ચડતે પાણી નદિ ઉતરે તે મુo, ૧૦૩ પિતાના કુલની મરજાદા લોપે તે મુo, ૧૦૪ પાણું પીને ઘર પુછે તે મુર્ખ, ૧૦૫ પોતે વાત કરે ને હસે તે મુo, ૧૦૬ સામે ટેલે બેસીને હસે તે મુo, ૧૦૭ જમવા બેસે થાલી ઉપરથી ઉણો ઉઠે તે મુo, ૧૦૮ ચાપી ચાપીને જમે તે મુ૦, ૧૦૯ ધરમના કામમાં ઢીલ કરે તે મુ૦, ૧૧૦ વીણુ અપરાધે ગાલ કાઢે તે મુ૦, ૧૧૧ વિષ્ણુ તારૂ પાણું ઘણુમા પડે તે મુ૦, ૧૧ર જમણુ વેલા રીસાવી બેસે તે
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક૯યાણ :
મુ૦, ૧૧૩ મારકણું જનાવરનેં સામો જાએ તે મુ૦, ૧૧૪ નબલે સબલાસું વાદ કરે તે મુ૦, ૧૧૫ સબલ થકે ધરમનું ઉદ્યમ ન કરે તે મુ૦, ૧૧૬ ધરમનાં કામમાં અંતરાઈ પાડે તે મુo, ૧૧૭ ચાલતાં જાય ને ખાતાં જાય તે મુત્ર ૧૧૮ ગુરૂનો વિનય ન કરે તે મુo, ૧૧૯ ભણતા રીસાએ તે મુક, ૧૨૦ અણસુઝતિ સીખામણ દેયે તે મુ, ૧૨૧ શ્રી અરિહંતજીની વાણું અસુચીયે ભણે તે મુo, ૧૨૨ અસૂચીએ ભણાવે સાંભલે સંભલાવે તે મુખ, ૧૨૩ ચેલા તથા બેટાને મોઢે ચડાવે તે મુo, ૧૨૪ ખોટો રાડ ઝગડે કરાવે તે મુ૦, ૧૨૫ પાંચમાં બેસી કુડિ સાખ ભરે તે મુ૦, ૧૨૬ દાલીદ્રી થઈને ધનની આશા કરે તે મુ૦, ૧૨૭ કુકર્મ કરિ હરખું જણ જણ પાસે વાત કરે તે મુ, ૧૨૮ વાટે જાતાં જંગલમાં સૂયે તે મુo, ૧૨૯ અણબોલે બોલાવે તે મુ૦, ૧૩૦ ભીખારી હોય તેને તેડ્યાની વાટ જોયે તે મુo, ૧૩૧ ઉઘાડ થઈ સુયે તે મુદ, ૧૩૨ સાચા દેવ ગુરૂધમ્મની નીદ્યા કરે તે, ૧૩૩ દુઃખ આવે ને દીનપણું કરે તે મુo, ૧૩૪ સુખ આવે દુઃખ વીસરે તે મુ, ૧૩૫ અપ્રીતિકારિ નીચને ઘરે જાએ તેં મુo, ૧૩૬ ઠાકોરસે અબોલ કરે તે મુ૦, ૧૩૭ નીરધનને છાયે ધન નાખિ દીયે તે મુo, ૧૩૮ રાજાને તથા તેનાં કામગરાનો વિસવાસ કરે તે મુo, ૧૩૯ અછતા આલ દે તે મુદ, ૧૪૦ રાજાસું ઘણું ગઠી કરે તે મુ, ૧૪૧ રાજાની અણદીધી વસ્તુ લીએ તે મુ, ૧૪૨ ધનવંત સાથે લડાઈ કરે તે મુo, ૧૪૩ ધનને વાંસે આપઘાત કરે તે મુo, ૧૪૪ ગયા ધનનો સચ કરે તે મુo, ૧૪૫ દાન, દયા તથા તપ કરિ પસ્તાવો કરે તે મુo, ૧૪૬ છતે જે દાન ન આપે તે માટે મુક, ૧૪૭ જૂગારિ તથા ચેરને ઉધારે આપે તે મુ૦, ૧૪૮ કુગુરૂ કુદેવને સંગ કરે તે મુ, ૧૪૯ પિતાને ચાલે તીઓ સુધી ઉપગાર ન કરે તે મુ, ૧૫૦ દાન, સિયલ, તપ ભાવનાં છતિ સક્તિએ કરે નહિ તે મુખ.
પશ્ચિમ અને પૂર્વના પહેરવેશમાં મુખ્ય ફરક એ છે, કે પશ્ચિમને | એ પહેરવેશ શરીરનાં અંગપ્રત્યંગ દેખાડવાનો પ્રયત્ન કરે છે, જ્યારે પૂર્વને ) શ શરીર ઢાંકે છે.”
લીન યુગ (“ઈમ્પોર્ટન્સ ઑફ લિવિંગ”) ૭
}
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન શાસનમાં દ્રવ્યાનુયાગની આપેક્ષિક મહત્તા
પૂ. મુનિરાજ શ્રી મુકિતવિજયજીમહારાજ ચાલુ લેખમાળા : લેખાંક : ૨ ન્યાયાચાર્ય શ્રાયશવિજયજી મહારાજ રચિતદ્રવ્યગુણપર્યાયને રાસ ઃ વિશિષ્ટ વિવેચન સહિત
varsaadaarucosedeer
-----...′0
દ્રવ્યાનુયાગની વિચારણામાં તરખાળ આત્મા, શ્રી જિનભાષિત તત્ત્વોના શ્રદ્ધાળુ ન હોય તેા તેની તે વિચારણા તાત્ત્વિક દ્રવ્યાનુયાગની વિચારણા નથી પણ કેવળ બુદ્ધિની જડતા છે.
શુદ્ધ શ્રદ્ધાપૂર્વક થતી દ્રવ્યાનુયાગની વિચારણા એટલે પરિણિત ધર્મ અને ચરણકરણની સાધના એટલે આચાર ધર્મ, પરિણામ ધ કરતાં આચારધર્મનું મહત્ત્વ આછું નથી.
વિના દ્રવ્ય અનુયાગ વિચાર, ચરણકરણના નહિ કો સમ્મતિ ગ્રંથૈ ભાષિ તેતા બુધ જન મનમાં વસ્યું.
સાર;
ઈશ્યૂ,
ભાષા:સમ્મતિ ગ્રંથના કર્યાં મહાવાદિ આચાર્યં શ્રીમદ્ સિદ્ધસેન દિવાકરજી મહારાજા ફરમાવે છે કે, દ્રવ્યાનુયાગની વિચારણા વગર ચરણુકરણની સાધના નિઃસાર છે. આ વાત પડિત પુરુષોનાં હૃદયમાં સ્થાન પામે છે પણ બાહ્ય દૃષ્ટિમાં ભટકનારા આત્માઓનાં હૃદયમાં સ્થાનભૂત થતી નથી.
વિવેચના: દ્રવ્યાનુયાગની વિચારણા એટલે પરમ કાણિક જિનેશ્વર દેવાએ અરૂપે કહેલા સ્યાદ્વાદ, નયવાદ અને સાત ભગી આદિ પદાર્થોમાં આત્માની મનેાલીનતા. દ્રવ્યાનુયાગની વિચારણા એટલે
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણ :
ગણધર દેવોએ સૂત્રરૂપે ફરમાવેલી દ્વાદશાંગીરૂપ જ્ઞાન-ગંગામાં આત્માનું અપૂર્વ સ્નાન. દ્રવ્યાનુયોગની વિચારણું એટલે ભગવાન જિનેશ્વર દેવના સિદ્ધાંત અબાધ્ય રાખી પૂર્વાચાર્યોએ ફરમાવેલા ષ ના દ્રવ્ય, ગુણ અને પર્યાનું આત્મકલ્યાણના ઈરાદે ગંભીર અને મંથન. જ્યારે, ચરણકરણનો સાધના એટલે નિર્દોષ (૪૭ દોષ રહિત) ભિક્ષાચર્યા; પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિનું પાલન વિશિષ્ટ પ્રકારના અભિગ્રહ કરવા તેમજ ઈદ્રિયનિગ્રહ વગેરે.
ભગવાન શ્રી જિનેશ્વર દેવનું શાસન ફરમાવે છે કે, આ બંને યોગની અપૂર્વ સાધનાના પ્રતાપે આત્મા ઉપર લાગેલા ઘાતિ કર્મો રૂપી દુશ્મને નાશ પામે છે અને સત્તાગત અનંતજ્ઞાનાદિ ગુણે પ્રકાશમાં આવે છે.
જ્યાં સુધી આ બંને યોગની સાધના જીવનમાં આવતી નથી ત્યાં સુધી આત્માને નિસ્તાર કદી પણ થતો નથી, આઠ રૂચક પ્રદેશને છોડી અસંખ્યાત પ્રદેશના માલીક એવા આ આત્માના પ્રત્યેક પ્રદેશમાં અનંતાનંત કર્મનાં દળી ચટેલાં છે તે દળીઓમાં રહેલા પ્રત્યેક કર્મ ઉપર અનંતાનંત ગણે રસ ચટેલે છે. તે દળીની પ્રકૃતિ, સ્થિતિ, રસ અને પ્રદેશ આત્માના ગુણને આવરે છે.
પંચસંગ્રહકાર મહાત્મા ફરમાવે છે કે, મોહાંધ એવા આત્માઓ માટે જેમ ઘાતિ કર્મો એ આત્મગુણોનો નાશ કરનાર છે તેમ અઘાતિ કર્મો પણ મેહાંધતાના યેગે આત્મગુણેના નાશમાં સહાયક થાય છે. યદ્યપિ અઘાતી કર્મો એ પુદ્ગલ વિપાકી પ્રકૃતિ છે. એનામાં આત્મામાં રહેલા અનંત જ્ઞાનાદિ ગુણોને આવરવાનું સામર્થ્ય નથી, તથાપિ મેહાંધતાના યોગે આત્મા અને પુગલના ભેદનું આંશિક એવું પણ જ્ઞાન યથાર્થરૂપે થતું નથી અને તેથી ઈષ્ટ પુદ્ગલો જીવ પાસેથી ચાલ્યાં જાય છે અને અનિષ્ટ પુદ્ગલેને જીવને સંયોગ થાય છે ત્યારે જીવ આકુળવ્યાકુળ થાય છે અને મહામોહનીય કર્મને બાંધે છે. આ બંને યોગની સાધનાથી શરૂઆતમાં મોહાંધતા ટળે છે અને મોહાંધતા ટળવાથી પુદ્ગલવિપાકી એવી અઘાતિ કર્મોની પ્રકૃતિએ આત્મગુણને નાશ કરવામાં સહાયક બની શકતી નથી
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડઃ ૧ઃ
અને પરિણામે આ બંને યોગની ઉત્કૃષ્ટ સાધનાથી ઘાતી કર્મોના નાશ થવાપૂર્વક આત્માને અનંત જ્ઞાન, અનંત દર્શન, અનંત ચારિત્ર અને અનંત વીર્યરૂપ અનંત ચતુષ્ટયની પ્રાપ્તિ પણ થાય છે. આ બંને યુગોમાં દ્રવ્યાનુયોગની સાધના એ અપેક્ષાએ પ્રધાનરૂપે છે જ્યારે ચરણકરણની સાધના એ અપેક્ષાએ ગૌણ રૂપે છે.
દ્રવ્યાનુયોગની વિચારણા વગરની ચરણકરણની સાધના એ સારરૂપ નથી પણ અસાર છે. એનું તાત્પર્ય એ છે કે, સમ્યફજ્ઞાનપૂર્વકની ચારિત્રની આરાધના એ ઈષ્ટ ફળને આપનારી છે, જ્યારે સમ્યફજ્ઞાનવગરની ચારિત્રની ક્રિયા એ મોક્ષફળની અપેક્ષાએ ફલવતી નથી પણ નિષ્ફળ પ્રાયઃ છે. આથી એ પણ સિદ્ધ થાય છે કે દ્રવ્યાનુયોગની વિચારણામાં તરબોળ બનેલે આત્મા શ્રી જિનભાષિત તને શ્રદ્ધાળુ ન હોય તો તેની તે વિચારણા પણ તાત્વિક દ્રવ્યાનુયોગની વિચારણું નથી પણ કેવળ મને ખેદ જ છે. શ્રદ્ધારૂપ રત્નને પ્રાપ્ત કરવા અથવા શ્રદ્ધારૂપ રત્નને વિશેષપણે પ્રકાશિત કરવા માટે થતી એવી દ્રવ્યાનુયોગની વિચારણું એ જ સાચી દ્રવ્યાનુયોગની વિચારણું છે.
વિચારતાં ખ્યાલ આવશે કે, વિશ્વવંદ્ય ભગવાન મહાવીર મહારાજાના શાસનમાં અભવ્ય એવા અંગારમર્દક આચાર્ય આરાધક કહેવાય કે ચરણકરણની સાધના વગરના શ્રેણિક મહારાજા આરાધક કહેવાય? જવાબ સ્પષ્ટ જ છે કે, ચરણકરણની સાધના વગરના પણ શ્રેણિક મહારાજા શુદ્ધ દ્રવ્યાનુ
ગની વિચારણાવાળા હેવાથી આરાધક છે. જ્યારે શુદ્ધ દ્રવ્યાનુયોગની વિચારણાથી શૂન્ય એવા અંગારમર્દક આચાર્ય ચરણકરણની સાધનાવાળા હેવા છતાં પણ અનારાધક છે. જો કે અંગારમદક આચાર્યના હૈયામાં દ્રવ્યાનુયોગની વિચારણું નથી જ એવું પણ નથી પણ તે વિચારણા શુદ્ધશ્રદ્ધારૂપ સંવેગથી વણાએલી નથી. હાથમાં મુહપત્તિ છે, બગલમાં એ છે, મુખે ધર્મલાભની આશિષ છે પણ જ્યાં હૈયું જ શ્રદ્ધાના વિષયમાં કેરું ધાકોર હોય ત્યાં પછી શુદ્ધ દ્રવ્યાનુયોગની વિચારણા ક્યાંથી હોય?
આપણે શુદ્ધ દ્રવ્યાનુયોગની વિચારણું તેને કહીએ છીએ કે, જેના
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણ :
હૈયામાં મુક્તિના ધ્યેયપૂર્વક ધર્માસ્તિકાય આદિ ષદ્ધનું ભાવવાહી ચિંતવન રમણતા પામેલું હેય. અંગારમદક પાંચસે શિષ્યોના ગુરુ છે. પરમેહી પદમાં રહેલા ત્રીજા પગથીઆરૂપ આચાર્યપદમાં પોતાની જાતને ઓળખાવે છે પણ હૈયામાં શુદ્ધશ્રદ્ધારૂપ અનંતજ્ઞાનીઓના શાસનની વફાદારી જ નથી, માટે જ તેઓનાં હૈયામાં તાત્વિક દ્રવ્યાનુયોગની વિચારણા નથી, એમ આપણે બેધડકપણે કહી શકીએ છીએ.
આથી એ ફલિત થાય છે કે, ચરણકરણની સાધના વગરની એકલી કવ્યાનુયેગની વિચારણું કિંમતી છે, પણ દ્રવ્યાનુયોગની વિચારણા વગરની અથવા તે દ્રવ્યાનુયોગના વિચારક એવા આત્માની નીશ્રા વગરની ચરણકરણની એકલી સાધના કીંમતી નથી. જો કે ઉપલી વસ્તુને ધ્યાનમાં રાખીને ક્રિયાચિ વગરના પણ કેટલાક આત્માઓ વર્તમાનમાં કહે છે કે “સમજણ વગરની ક્રિયા કરવાથી શું લાભ ? જ્ઞાનીના શાસનમાં સમજણની મહત્તા છે પણ ક્રિયાની મહત્તા નથી; માટે ક્રિયા ન કરીએ તે પણ ચાલે, માત્ર સમજણ જોઈએ.'
આવી વિચારણા કરનારા આત્માઓએ સમજવું જોઈએ કે, સમજણ એ ઉછીની પણ લઈ શકાય છે જ્યારે ક્યિા તે આપણે જાતે જ કરવી જોઈએ. કોર્ટમાં જ્યારે કેસ ચાલતો હોય છે ત્યારે વકીલ તે ભાડે પણ રખાય છે, પણ કોર્ટમાં હાજરી આપવી, પૂછે તેના જવાબ આપવા, કેસ દાખલ કરાવે વગેરે ક્રિયાઓ પિતાને જ કરવી પડે છે, માણસ અને માતુસ મુનિ શું ભણેલા હતા ? કહે કે માત્ર અષ્ટ પ્રવચન માતાના જાણકાર છતાં પણ એમની ચરણકરણની સાધના જેમ લાભપ્રદ કહી છે તેમ ગીતાર્થની નિશ્રાએ આરાધના કરનારા આત્માની પણ ચરણકરણની સાધના લાભદાયી જણાવી છે. મારૂસ અને માતૃસ મુનિ સ્વયં ગીતાર્થ નથી પણ ગીતાર્થ એવા આચાર્ય મહારાજની નિશ્રામાં છે માટે તેમની આરાધના પણ સફળ જ ગણાય.
શુદ્ધશ્રદ્ધાપૂર્વક થતી એવી દ્રવ્યાનુયોગની વિચારણ એટલે પરિણામ ધર્મ અને ચરણકરણની સાધના એટલે આચાર ધર્મ. પરિણામ ધર્મ કરતાં
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ : ૧ :
આચાર ધર્મનું મહત્વ ઓછું નથી, પણ એટલી વાત તે જરૂર છે કે, પરિણામ ધર્મ વગરની આચાર ધર્મરૂપ ક્રિયા એ ચૈતન્ય વગરના કલેવર જેવી છે, એટલા જ માટે શાસ્ત્રકારોએ ફરમાવ્યું છે કે, શ્રદ્ધાપૂર્વકની દ્રવ્યાનુયેગની વિચારણાવાળો ચરણકરણની સાધનાથી રહિત હોય તે પણ ચતુર્થ ગુણસ્થાનકે છે જ્યારે શ્રદ્ધાવાળી દ્રવ્યાનુયોગની વિચારણશૂન્ય ચરણકરણની સાધનાવાળે પ્રથમ ગુણસ્થાનકે છે. માટે જ જ્ઞાનસારમાં ઉપાધ્યાયજી મહારાજા ફરમાવે છે કે, क्रियाहीनं च यशानं ज्ञानहीना च या क्रिया।
अनयोरन्तरं शेयं भानुखद्योतयोरिव ॥ ચરણકરણની સાધના વગરનું સમ્યફજ્ઞાન એ સૂર્યના જેવું છે, જ્યારે સમ્યકજ્ઞાન વગરની ચરણકરણની સાધના ખજવા જેવી છે. મતલબ કે, સમ્યફજ્ઞાની અને માત્ર ક્રિયાકાંડ કરનારામાં એટલું અંતર છે કે જેટલું અંતર સૂર્ય અને ખજવામાં છે.
આથી કેઈએ એમ પણ ન માની લેવું કે, “આપણે જ્ઞાન જ ભણ્યા કરશું, ક્રિયાની શી જરૂર છે ?” આવી માન્યતા એ મિથ્યાત્વરૂપી દેશમાંથી જન્મે છે અને મિદર્શન અને મિથ્યાજ્ઞાનને અધિક પુષ્ટ કરે છે. સાચે જ્ઞાની કે શુદ્ધ દ્રવ્યાનુયોગની વિચારણું કરનારો ચરણકરણની સાધના વગરને હોય તે બને પણ તેને ક્રિયા પ્રત્યે અરુચિ હોતી નથી પણ પૂર્ણરુચિ હોય છે. ક્રિયાશીલ આત્માને એ જુએ એટલે એનું મસ્તક નમી જાય છે, હાથ ભેગા થઈ જાય છે, છાતી અને કમ્મર વાંકા વળે છે અને હૈયું પુલકિત બને છે. ઉત્તમ એવા ક્રિયાશીલ આત્માની એ કદી ઠેકડી કરનારે ન હોય, એને કદિ ઉતારી પાડનારે પણ એ ને હોય, તેમજ એના પ્રત્યે કદિ પણ આદરબહુમાન વગરને પણ એ ન હેય. આથી સમ્યજ્ઞાની કદિ એમ તે ન જ બોલે કે “ચરણકરણની સાધનાની શી જરૂર છે?”
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપણે શું કરવું જોઈએ? શ્રી હરજીવનદાસ શાહ: જામનગર,
અજ્ઞાનતાથી, બેટી દરવણથી આપણે ભૂલ કરતા રહ્યા છીએ. દેશહિતને નામે પરદેશીઓનું જ હિત કરી રહ્યા છીએ. સમાજસુધારણાના નામે આર્યોના પવિત્ર સંસ્કાર ત્યજી અનાર્ય સંસ્કારને પ્રચાર કરીએ છીએ. અધ્યાત્મવાદને ભૂલી. ભૌતિકવાદમાં જીવનને સંડવી ખરેખર આપણે આપઘાત કરી રહ્યા છીએ.
આપણે જે કરવાનું છે તે, સામાજિક અને ધાર્મિક દૃષ્ટિએ જે જે વિકૃતિઓ છે, તે તે દૂર કરી, તેના નિયમોનું શક્ય પાલન કરવા-કરાવવાનો આગ્રહ રાખવે, આ દ્વારા આપણું સંસ્કૃતિને ટકાવી રાખવી આ જ આપણું ક્તવ્ય છે.
આજે આપણે શહેરનાં પરિચયથી તેમજ કેળવણથી આગળ વધી રહ્યા છીએ. સામાજિક રૂઢિઓ અને અજ્ઞાનતાના ઓથાર તળેથી નીકળીને કેળવણીમાં, સામાજિક જીવનમાં તેમજ વેપાર-ઉદ્યોગમાં ઠીક ઠીક પ્રગતિ સાધીએ છીએ, પરંતુ એ પ્રગતિની સત્યાસત્યતાને વિચાર નહિ કરીએ, પ્રગતિ છે કે પતન ? તેને નિર્ણયાત્મક વિચાર નહિ કરીએ, તે દેશ, સમાજ અને ધર્મનું હિત કરવાને બદલે તેને નાશ કરી પતનની ઉડી ગર્તામાં સમાઈ જઈશું. - જ્યાં સુધી આપણે આપણું સામાજિક ઉન્નતિ માટે અને આધ્યાત્મિક ઉન્નતિ માટે જીવનમાં ધર્મને મહત્વનું સ્થાન આપી શક્યા નથી ત્યાં સુધી તેની પ્રગતિ કરવાની વાતે અપૂર્ણ ગણશે. ; આપણે સાંભળીએ છીએ કે “પ્રથમ દેશની આઝાદી જોઈએ ”
પરાધીન દેશ, સમાજ અને ધર્મની ઉન્નતિ નજ કરી શકે” આ વસ્તુ કેટલેક અંશે સાચી પણ છે; કારણ કે પરદેશી રાજકીય બંધને આપણને લગભગ ઘણીખરી બાબતોમાં વિકાસને બદલે પતન તરફ દોરી જનારા હોય છે, કેમકે તે હિંદની સંસ્કૃતિને અનુલક્ષીને જવામાં નથી આવ્યા.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ઃ ૧:
બકે જાણે હિંદી સંસ્કૃતિના વિનાશ માટે જ હોય તેમ વેજાએલા છે, માટેજ આપણે આપણું કૌટુંબિક હિતે, ધાર્મિક હિતે, સ્વરાજકીય હિતિ તેમજ બીજા હિતને સમજવામાં ભૂલ કરતા જઈએ છીએ એટલું જ નહિ પરંતુ પરદેશી સંસ્કૃતિનું ખોટું અનુકરણ કરવાધારા સમાજ, ધર્મ અને દેશને વધુ પરાધીન બનાવતા જઈએ છીએ.
પ્રાથમિક દૃષ્ટિએ આ વિગત સમજવી મુશ્કેલ છે, પરંતુ આપણું રહેણી, કહેણી અને કરણની તપાસમાં ઊંડા ઉતરીશું તે ખરેખર આપણે ભાનભૂલા છીએ તે સમજાયા વિના નહિ રહે.
આપણું ભૂતકાલીન સામાજિક, ધાર્મિક અને રાજકીય બંધને જે અરસપરસ–પૂર્વાપર વિરોધ રહિત–એકબીજાને હિત કર્તા બની રહે તેવી રીતે રચાએલા હતા. લગ્નબંધને, અણું પરિણ, સીમંત વગેરે રિવાજો વૃદ્ધો અને મોટેરાઓનાં સંબંધમાં પતિ પત્નીની મર્યાદાઓ, વેશપરિધાન બાળઉછેર, જન્મ અને મરણને લગતા રિવાજે વગેરે સામાજિક બંધને દેવવંદન, ગુરુવંદન, પૂજા, પ્રતિક્રમણ વગેરે તેમજ ઉજવણી, ઓચ્છ, જળજાત્રા-રથયાત્રા વગેરે વરઘોડાઓ વગેરે, સાધુ સાધ્વીના ચાતુર્માસે, સાધર્મિવાત્સલ્ય વગેરે ધાર્મિક અનુષ્ઠાને તેમજ માત્ર પ્રજાના જ હિત માટે જાએલા રાજકીય નિયમોના પાલનમાં સમાજ ખરેખર સુખી હત, ધર્મની ઉન્નતિ હતી, રાજ્યની આબાદી હતી અને પ્રજાની આઝાદી હતી.
પરંપરાગત આવેલા તે નિયમના ઐચ્છિક સ્વીકારથી સમાજ, ધર્મ અને દેશનું શિસ્ત સચવાઈ રહેતું હતું. તેમજ તે બંધનરૂપ લાગવાને બદલે તેના પાલન કરવા-કરાવવામાં સૌને આનંદ ઉત્પન્ન થતું હતું. - જ્યારે આજે આપણે શિસ્ત જાળવવાનાં તે નિયમને બંધન તરીકે માનીએ છીએ, પિતાને વાડામાં પૂરાએલા સમજીએ છીએ. કુટુંબમાં ધાર્મિક નિયમોનું પાલન કરવા-કરાવવામાં નિરાદર અને ઉપેક્ષા સેવીએ છીએ એટલું જ નહિં પરંતુ ધાર્મિકતાને ટૅગ માનવા સાથે તેવા પ્રચાર કરવામાં આનંદ માનીએ છીએ. તેમજ સમાજ અને ધર્મના તે બંધનોથી
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણ પર રહેવામાં જ સ્વતંત્રતા માની બેઠા છીએ. તેને પરિણામે સામાજિક શિસ્ત ઈ બેઠા છીએ, નિરંકુશ થવાને લીધે વિધવા વિવાહ, પુનર્લગ્ન, લગ્નવિચ્છેદ, વ્યભિચાર વગેરે જેને આર્યો દોષ માનતા હતા. તેનું જ આચરણ કરી રહ્યા છીએ, કૌટુંબિક ભાવનાઓમાં ગાબડાં પડ્યાં છે. પિતાપુત્ર, પતિપત્ની, ભાઈબ્લેનથી માંડીને દૂરના સંબંધિઓમાં રહેલી નિઃસ્વાર્થ પ્રેમભાવનાનું પૂર ઓસરી જતું જણાય છે. માની લીધેલી સ્વતંત્રતાના પરિણામે સ્વચ્છંદતાનું જ પિષણ થાય છે, દેશની લક્ષ્મી, શારીરિક સંપત્તિ, સંસ્કાર ધન વગેરે ઈ બેઠા છીએ.
જો કે અત્યારે આપણું સામાજિક અને ધાર્મિક રિતરિવાજમાં વિકૃતિનો પગપેસાર થયું છે પરંતુ તેથી કરીને આપણે સંસ્કૃતિને તે ન જ છોડી શકીએ. આપણા પ્રયત્ન તે તે વિકૃતિને દૂર કરવાને માટે જ હોવા જોઈએ. શરીરમાં રોગ થયો હોય તે રગને જ ઈલાજ થાય પણ રોગને નાશ કરવા માટે શરીરનો નાશ ન જ કરાય આજે આપણે ખોટી કેળવણીના પ્રતાપે, આંધળા અનુકરણકારા-ધાર્મિક બંધને જે સામાજિક શિસ્તપાલનમાં અંકુશ જેવા હતા તેને અવગણીને સમાજનું શિસ્ત તેડીએ છીએ, સાથે સાથે ગુલામીની બેડીઓમાં વધુ ને વધુ જકડાતા જઈએ છીએ. - આપણે સમજવું જોઈએ કે, સમાજ સેવામાં, કૌટુંબિક ઉન્નતિમાં, ધાર્મિક સંસ્કારો તથા નિયમોમાં પાલન કરવા-કરાવવામાં જ દેશનું ખરેખરૂં હિત કરીએ છીએ. તેમજ સામાજિક અને ધાર્મિક પ્રગતિદ્વારા દેશની આઝાદીમાં સક્રિય ફાળો આપીએ છીએ. આ સનાતન સત્યનું મહત્તવ કેઈપણ કાળમાં જરાપણ ઓછું થવાનું નથી વળી સમાજની ઉન્નતિમાં જ ધર્મ અને દેશની પ્રગતિ સાધી શકાય છે. તે પણ તેટલું જ , મહત્વનું છે. નબળો સમાજ ધર્મ અને દેશને ઉપકારી થવાને બદલે તેના નાશમાં જ વધુ ભાગ ભજવે છે.
શરીરમાં બીજા અવયવોનાં પ્રમાણમાં પેટ વધતું જતું હોય હાથપગ પાતળા પડતા હોય તેમ જ બીજા અવશે જાડા થતા હોય. આ
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
's:૧:
શારીરિક વિકાસ થતા હાય તો ? અરે આખું શરીર ખુબ માંસલ થઇને કૈાઠી જેવુ થયુ હોય પરંતુ માનસિક વિકાસમાં પશુઓને પણ ન પહેાંચી શકે તેવુ ક્ષુદ્ર-કેાડીયા જેવડું મગજ હાય તે!? તેને શું આપણે સાચા શરીરવિકાસ કહીશુ ? તેવા વિકાસથી આનંદ ઉલ્લાસ થશે ? તેવે વિકાસ સાધવા ખીજાતે ભલામણ કરી શકાશે? બલ્કે તેવે સમયે આપણને ભય ઉત્પન્ન થાય છે. વૈદ્યો, ડેાકટરો અને જાણકારોની સલાહુ લેવાય છે કે ‘ભાઇ ! પેટ વધે છે શુ હશે ?' મન તે! એવુ નબળુ થતુ જાય છે કે થાડુ વાંચવા-વિચારવાથી થાકી જવાય છે. સાધારણ બાબતા પણ સમજાતી નથી, વગેરે.
સમાજ, ધર્મ અને દેશની બાબતમાં આપણી સ્થિતિ ખરેખર આવી જ છે. તે સ્થિતિને દૂર કરવાને ત્રણેને સમન્વય સાધવા પડશે. સાચું દેશહિત, સાચું સમાજહિત શું છે ? તે વિચારવું જોઇશે.
અજ્ઞાનતાને લઈને, ખાટી દોરવણીના પ્રતાપે આપણે ન સમજાય તેવી ભૂલાની પરંપરા વધારતા જઈએ છીએ, દેશહિત કરવાને નામે પરદેશીઓનું જ હિત કરી રહ્યા છીએ, સમાજ સુધારણાને નામે આર્યાના પવિત્ર સંસ્કારને તિાંજલિ આપીને, અનાય સસ્કારીનુ પોષણ કરીએ છીએ, તેને પ્રચાર કરીએ છીએ અને સમાજમાં અનાર્યાંનાં તાસી તત્ત્વનું અનુકરણ કરવા-કરાવવા દ્વારા અનાર્યો થતા જઇએ છીએ. ધર્મને જાણ્યા વિના તેના વિતંડાવાદમાં આપણી ફરજોને ભૂલીએ છીએ અધ્યાત્મવાદને ભૂલીને ભૌતિક વાદમાં આપણાં જીવનને સડાવીને ખરેખર આપધાત કરી રહ્યા છીએ. જગતમાં અનીતિ અને અન્યાયનું સામ્રાજ્ય વધારી રહ્યા છીએ.
આપણી આ વર્તમાન સ્થિતિ પરિવર્તન માંગી રહી છે અનેક ઉપકારી પુરુષો પોતાના જીવનને ભેગ આપીને એને અંત લાવવા પ્રયત્ન કરી રહ્યા છે. તે વખતે આપણે શું કરવું ? તે મહાનપુસ્ત્રા જેટલી બુદ્ધિ, શક્તિ, લાગવગ કે રાજકીય વર્ચસ્વ વગેરેથી આપણે ચિત
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
કલ્યાણુ :
છીએ એટલે તેમના માર્ગે આપણે પ્રયત્ન કરવા તે આપણે માટે અશક્ય છે.
આપણે જે કરવાનું છે તે કાંઈ નવુ નથી તેમ જૂનું નથી. સામાજિક અને ધાર્મિક વિકૃતિઓને સમજપૂર્વક દૂર કરવી, તેના નિયમાનું શકય હાય તેટલું બધું પાલન કરવા-કરાવવાને આગ્રહ રાખવા. સ ંસ્કૃતિને ટકાવી રાખવી એ જ સાચી આઝાદી છે. તે ન જ ભૂલવું. સમાજ અને ધમાઁ એ સંસ્કૃતિરુપ મહેલના મુખ્ય મહાસ્તંભ છે. તેના વિના સંસ્કૃતિ મહેલનુ બધુ ચણુતર ભાંગીને ભુક્કો થઈ જશે. તે સ્તંભાને કુવિચાર, કુવાણી અને કુકરુપ કુઠારના પ્રહારોથી બચાવવાનું આપણું મુખ્ય કર્તવ્ય છે.
મહાપુરુષા પણ કહે છે કે, વૈભવ અને વિલાસમાં પણ આચારશુદ્ધિ રાખા, વિચારશુદ્ધિ કળવા, ભૌતિકવાદને ભૂલે, બની શકે તેટલુ આધ્યાત્મિક જીવન આચરા. વ્યક્તિગત, સમૂહગત અને દેશગત આ આચરણા જીવનમાં ઉતારી તેના પ્રચારારા પરદેશી બંધન ઢીલા કરા અને પરિણામે સાચી આઝાદી મેળવીને માત્ર દેશનુ જ નહિ પરંતુ પરંપરાએ સર્વ જગતનું કલ્યાણ કરો.
આ માટે સમાજ, ધમ અને દેશની મુક્તિ માટે પ્રયત્ન કરતા પૂજ્ય મુનિરાજો અને ખીજા મહાન ધર્માત્મા પુરુષાના કાર્યમાં આપણે આ રીતે સક્રિય સહકાર શું ન આપી શકીએ ?
કુટુમાંથી પ્રેમ ઓછા થતા જાય છે એવી બૂમે પાડવાથી પ્રેમ પ્રગટવાના નથી. પ્રેમ પ્રગટે છે જ્ઞાનપૂર્વકના ત્યાગથી. જેનામાં એવા ત્યાગ આચરવાની શક્તિ ન હેાય તેણે પોતાનુ કુટુંબ મર્યાદિત બનાવી દેવુ જોઇએ. જેના પ્રત્યે પ્રેમ અથવા કર્તવ્યની ભાવના પ્રગટે જ નહિ તેને દૂર કરવાં જોઇએ. પરાણે ખેંચવાથી અંતે સદ્ભાવ પણ નાશ પામશે.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્ય
શ્રી મતલાલ સંઘવી.
અસત્યાના ઊંડા અંધારેથી પરમ સત્યના સુવર્ણ મંદિરે પહોંચવા માટે મન, વચન અને કાયાને ધીમે ધીમે એ દિશાની દોરવણી આપવી તેઇએ. જીવન જીવ્યાના આનંદ માણનારે સમજવું ઘટે કે, ‘ સત્ય વિનાનું જીવન લૂણ વિનાના ભેાજન જેવું બની જાય છે.'
સત્યની મહત્તાનું આ મધુરું' સંગીત પેાતાની વિશિષ્ટ ડોલન શૈલીએ લેખક અહિં ગભીરભાવે રજૂ કરે છે.
સત્ય કેવું હોય ? સે। ટચના સેાનાના ટૂકડાને સેનાને કહેવા તે ખરું સત્ય ગણાય તેના કરતાં, પિત્તળને સાનાને પેાલીસ કરી ભરઅજારમાં તેને સુવર્ણ તરીકે જાહેર કરી સ્વ–આત્મધાતી બનનાર સમજી જઈને ‘ યથા તથા સ્પષ્ટતયા જાહેર કરી દે તે સત્ય સભર સત્ય ગણાય. તેમાં સત્યને દીપાવનારા નિર્ભેળ તત્ત્વનું પ્રમાણ માટુ હોય.
.
સત્ય સંસારનું સત્ય છે. સંસારમાં સુખે જીવન વહવા કાજે સત્યના આછા-પાતળા પ્રકાશની સારા-નરસા પ્રત્યેકને અપેક્ષા રાખવી પડે છે. સત્યમ્ને સંસાર જલહીન સરિતા જેવા બને.
દાનવતા અને માનવતા વચ્ચેના તારક પુલ તે સત્ય. અસુંદર વિચારાને સુંદરતાને નવા એપ ચઢાવનાર દ્રવ્ય તે સત્ય. ·
.
દરેક સમજે છે કે · સાચુ ખાલવું જોઇએ ' પણ આ સમજે કેટલાને ભીંજવ્યા હશે તે પરમ જ્ઞાની જાણે ! સાચુ ખાલવાથી અસત્યને પરાભવ થાય છે, એટલું જ નહિ, પરંતુ જગતના બજારમાં સત્યના પ્રકાશની કેટલી જરૂર છે, તેની અસત્યને આશ્રયે પળનુ સુખદ જીવન ગાળતા જીવાને ખબર પડે છે.
શરૂઆતમાં કદાચ સત્ય ખેલવું આકરું લાગે, પણ એ તે કઠણુ
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
કલ્યાણ જમીનને ફળદ્રુપ કરવા માટે લેવામાં આવતી જહેમત જેવી હકીકત થઇ, કારણ કે રસભીની ધરા કઠણ હોય, તેને પિચી કરવામાં કદાચ મહેનત વિશેષ પડે. કિન્તુ ભાવિમાં તેના ફળની મીઠાશ તે મહેનતને તમામ બદલે આપી ચૂકે છે. ખરે સત્યવાદી બદલાની આશા રાખે પણ નહિ કારણ કે તે એમ જ માનતા થઈ જાય છે કે, “હું સત્ય બોલું તે મારી ફરજ તરીકે, તેમાં હું અન્યને ઉપકારી નીવડતો નથી."
સત્યના અમર અસ્તિત્વને ગોપવનારી ઢાલ તે અસત્ય. રવિ આડે તરતી ક્ષણજીવી વાદળી જેવી આ ઢાલ ગણાય; છતાં જ્યારે એક વાદળીને અનેક વાદળ આવી મળતાં સંસારમાં ક્ષણભર ગાઢ તિમિર છવાય છે તેમ જીવનમાં સત્યને પણ પ્રસંગોપાત રેધાવું પડે છે. અને આવા રિધામણના પ્રસંગે મહદંશે સંસારીની પ્રગતિમાં તેજશ્મિઓ પૂરતા અનેક સુસાધકને કસોટીના કપરા કાળ જેવા થઈ રહે છે; કારણ કે અસ્તિત્વ ધરાવતા પ્રત્યેક સ્થૂળ યા સૂમ, સારા યા નરસા–અણુમાં તેના મૂળભૂત સ્વભાવાનુસાર પરિણામ જગવવાનું બળ રહેલું હોય છે. પછી ભલે તેનું તે બળ ક્ષણભર ટકે કે પળે પર્યત, છતાં તે એક વારની અસર તો કરી જ જાય છે.
જીવનમાં અસત્ય આચરતે-“સત્ય બેલું છું” એવો ડોળ કરનાર મનુષ્ય આ સંસારમાં સત્ય અને અસત્ય ઉભયને દ્રોહી બને છે; કારણ કે એક પક્ષે તે અસુંદર વિચારઘેલાઓની પીઠ થાબડે છે, તેમને પિષે છે, અને અમનચમન ઉડાવે છે; જ્યારે બીજી બાજુએ તે સુસુંદર તવાન્યાસીઓની સભામાં જઈ–“પોતે કે છે” અને “દરેકે કેવા થવું જોઈએ” તેના ભાષણ આપે છે. આમ સત્યાસત્ય ઉંભયથી વંચિત ડોળઘાઓ માટે આ સંસાર રૌરવ નરકાગાર કરતાં પણ ભયંકર થઈ પડે છે, કારણકે પ્રત્યેક પ્રાણીને તેનાં કર્મો પ્રતિચ્છાયારૂપે ડરાવી શકે છે.
તમા મારીને ગાલ લાલ રાખવાનું સંસારીઓને ભલે ગમતું હોય, બાકી ખરે આત્માનંદ તે જેવા હેઈએ તેવા જગતની કચેરીમાં જાહેર થઈ જવામાં જ છે. કારણ કે પિતાની જાતને છેતરનાર સ્વયં છેતરામણને
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ : ૧૯
૧૦૧
છોડ બની બેસે છે. વાણી-વિચાર ને ક્રિયાના અતૂટ ઐક્યમાંથી ગૂંજતા આત્મ-સંગીતના સત્યપરિત પરિમલવડે જ આ સંસારનું સત્ય જળવાઈ રહ્યું છે.
સત્યનું તેજ અતિ સૂક્ષ્મ ગણાય. નિર્મળ સરોવરમાં જેવું પૂણેન્દુનું પ્રતિબિંબ, તેવી જ આત્મ-સરે સત્યની છબિ સત્યમાંથી સ્નેહની પરાગ ખીલે. એકમેકને ચાહવાની વિશાળ ભાવના અંતર–પટે મુદ્રિત થાય. કલેશ—કંકાસ અને મમત્વ અલોપ થાય.
સ્વાર્થ કાજે પરને નુકસાન કરવાની પાશવી બુદ્ધિને વિલય થાય તે સારા યે સંસારમાં “સત્ય-સત્ય” મહેકી રહે.
જેને સત્યનું સારી રીતે ભાન થાય, તે પિતે અસત્યની તરફેણમાં એક અક્ષર પણ ન ઉચ્ચારી શકે. કદાચ કસોટીનો સમય આવે છે, તે પહેલાં તે વિશ્વના પરમ સત્યમાં નિજ આત્મ–સત્યનાં સર્વને સમાવી દે. કિન્તુ સત્ય-દ્રોહનું પાતક શિરે ન ઓઢે. સાચે સત્યવાદી “ ન વા કુંજરો વા ” બેલતાં પણ અચકાય. તેની નજરે અખિલ વિશ્વમાં સત્યની પરમ પૂનીત પ્રતિમા ઝળહળતી જણાય. સત્ય વડે સંસારનું અસ્તિત્વ છે, એમ તે માને, અને જગતને મનાવવા પ્રયાસ કરે.
સત્યના રાહે ચાલતાં શરૂઆતમાં અનેક સ્વાર્થ-હિતના વિષમ કંટકે ભોંકાય, અનેકવિધ કસોટીઓ થાય; છતાં એક બાળકની જેમ “પાપા–પગલી” કરીને પણ આગળ વધી પિતાની પરમ તેજસ્વી જનનીસત્યને પૂજવાની ભાવનાવાળો ભવ્યાત્મા અવશ્ય નિજ લક્ષ્ય સ્થાને પહોંચી શકે. અને માર્ગમાં માતાને સ્વાંગ ધરીને ઊભેલે [ અસત્યની કે દંભની] ધાવમાતાના મેહમાં અંજાય તે જીવન–સત્ય હારી જાય. સત્યના પાલનસ્વીકાર અર્થે આત્માનાં અમી આંખમાં આણવા જોઈએ.
અસત્યોના ઊંડા અંધારેથી પરમ સત્યના સુવર્ણમંદિરે પહોંચવા માટે મન, વચન અને કાયાને ધીમે ધીમે એ દિશાની દોરવણી આપવી જોઈએ કે જે તરફ સત્યના ભાનુનું સુવર્ણમંદિર ઊભું હસતું હોય.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
કયાણ :
જીવન જીવ્યાને આનંદ માણનારે સમજવું ઘટે છે કે–“સત્ય વિનાનું જીવન, લૂણ વિનાના ભેજન જેવું બની જાય છે.” *
સત્ય, માનવ જીવનનું સૌભાગ્ય કંકણ છે, સેહાગ ટીલડી છે. નિજનું અખંડ સૌભાગ્ય વાંચ્છનાર પ્રત્યેક સંસારીએ નિજ ઉપરનું સત્યનું રવામિત્વ સ્વીકારી લઈ એક અદના સેવકની રૂએ સત્યશા સ્વામીના રહે સંચરવું જોઈએ.
દરેકે સમજવું ઘટે છે કે, સત્ય શાશ્વત છે, અખંડ છે, અનંત છે. જેના આશ્રયે જીવનની મધુરી સુખદ પળે અમર બની જાય છે. દુ:ખની પળા દરમ્યાન જે સાચા જીવનનું મહાતમ્ય પઢવે છે. અસત્યોના ઊંડા અંધારામાં સપડાયેલા કાજે સત્ય પ્રકાશદાયિની શક્તિ બનજે.
કવિ શ્રી નાનાલાલે પણ ગાયું છે કે, “અસત્યો માંહેથી પ્રભુ પરમ સત્યે તું લઇ જા.” આવા સમર્થ લેખક અને વિચારકને પણ અસત્યથી ઉગરવા માટે પ્રભુની તેજભીની કૃપાની યાચના કરવી પડે છે, તે પછી આપણે ગુરદ્વારા સત્યને માર્ગ સમજવો પડે, તેમાં અતિશયેકિત જેવું શું?
सत्यम् शिवम् सुंदरम् ।
اشرفرورفكارنكافكارفيرنارفى
કે રાજકારણનાં ધુમધડાકાની વચ્ચે સમાજના પાયામાં જે
સડે વધતું જાય છે તે તરફ આપણું લક્ષ જતું નથી. સામાજિક કાર્યકરનું સ્થાન કાજકારણના “વર ની પાસે બહુ ઝાંખું :
લાગે છે, પરંતુ એટલું સમજી લેવાનું છે કે મનુષ્ય માત્ર 3 સામાજિક પ્રાણી છે. સમાજના પાયા સડેલા હશે તે શું 3 રાજકારણ કે શું અર્થકારણ, એકે ય “કારણમાં આપણને ૬ તે સિદ્ધિ સાંપડવાની નથી.
انفالدالفطر
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મભનિત વિશ્વની વિચિત્રતા. પૂ. મુનિરાજશ્રી ભદ્રકવિજયજી મહારાજ
[૫. ઉ. શ્રી ભુવનવિ. મ. ના શિષ્ય ]
એક બાજુ ઊર્ધ્વમાં દેવે નિરવધિ સુખને ભેગવી રહ્યા છે, બીજી બાજૂ અધો લેકમાં નારક આત્માઓ રદ્ર વેદનાઓ વેઠી રહ્યા છે, જ્યારે તિ છોલેકમાં માન અને તિર્યંચે સુખદુઃખની વિમિશ્ર વેદનાઓથી સંતપ્ત રહે છે.
આ બધી વિશ્વવિચિત્રતામાં કર્મ અસાધારણ કારણ છે. જે અદષ્ટ, ભાગ્ય કે પ્રારબ્ધના નામે જગતમાં ઓળખાય છે. કાલ, સ્વભાવ, ભવિતવ્યતા ઈત્યાદિ નિમિત્ત હોવા છતાં વિશ્વની વિચિત્રતા આપેક્ષિક દૃષ્ટિએ કર્મ જનિત છે.
માનસિક સંકલ્પ-વિકલ્પરૂપ ચારે કોર દોડતા તરંગ તુરગાથા ચપલ, ભયંકર રેગશેકરૂપ મહામસ્યાદિ જલજતુઓથી જટિલ, મદનરૂપ વડવાનલથી કરાલ, ચરાચર સંસારસાગરમાં એક બાજુ ઊર્ધ્વ લેકમાં દેવો અને દેવેન્દ્રોઅતિશય મહદ્ધિ-સિદ્ધિ વૈભવ પ્રભુતાના મદથી મત્ત બનેલાઓ, સંગીત રસરસિક થઈ, ફાર શૃંગારરસભર નિર્ભર કે કિલકંઠી દેવાંગનાઓના સલય, મૂચ્છનામય, કર્ણસુધાયમાન દિવ્યગીતશ્રવણ, વિવિધ નૃત્ય નાટ્યાદિ પ્રેક્ષણ કે દિવ્યજાતીય વાજિંત્રની મૃદુ મધુર ધ્વનિનાં શ્રવણમાં અને દેવીઓની સાથે યથેચ્છ નન્દનવનવિહાર, કીડન, સંગમ સુખાદિમાં અસખ્યાત વર્ષ પર્યત નિરવધિ આનંદ પ્રાપ્ત કરતાં સ્વકીય જીવનને ધન્યરૂપ માનતા પૂરું કરે છે.
બીજી બાજુ અલકમાં નારકગતિમાં પરમધાર્મિક લેક, નારકજેના શરીરને કાતરથી કાતરે છે, કરવતથી ટૂકડે ટૂકડા કરે છે, તેઓને વજકુંભમાં પકાવે છે, તૃષાતુર તેઓનાં મેં ફાડીને શીતલજલને બદલે તપાવેલ તાંબા શીશા કે કલાઈને રસી પીવડાવે છે, અસહ્ય, અણુદાર તલવાર જેવા તપત્રોથી: હાથપગનું છેદન કરે છે, વૈતરણી
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
કલ્યાણ :
નદીમાં ફેંકે છે, પરણાની તીક્ષ્ણ આરવડે પીડા પમાડી મેટા બેજથી લદાએલું ગાડું વહન કરાવે છે, પથ્થર પર અફાળે છે, ભાલાની અણીઓ પર ચઢાવી ઊછાળે છે ઈત્યાદિક પરમાધાર્મિક કૃત વેદના, ક્ષેત્રકૃતવેદના, પરસ્પરકૃતવેદના, શીતષ્ણાદિક. અસહ્યયાતનાના ભોગી બની નારકલેક, સ્વકીય જીવનને અધન્ય માની દુઃખમાં વ્યતીત કરે છે.
જ્યારે આ તિર્જીકમાં કેટલાક આધિ-વ્યાધિ–ઉપાધિરૂપ ત્રિવિધ તાપથી પીડિત દેખાય છે. કેટલાક પ્રાજ્યરાય વૈભવ, લલનાવિલાસાદિ નાનાવિધ સ્વલ્પકાલીન સુખાભાસમાં સમુત્સાહિત ચિત્તવાળા અવશેકાય છે. કેટલાક ધન્યવીન પુડુંગવો યમ નિયમરૂપ જહાજમાં આરૂઢ બની અપાર સંસારસાગરના પારને પામે છે. કેટલાક વિષયાંધ બની વિષયરસરૂપ સુરાપાન કરી પાગલ ભાંતિ મેહની પરાકાષ્ટાએ પહોંચી અનંત સંસાર વધારે છે. કેટલાક અનહદ મહેનત કરવા છતાંય પેટ ભરવા જેટલાં પણ અનાજને નથી મેળવતા અને સદા દારિદ્રય પ્રતિમાસમાં રહે છે. કેટલાક અનાયાસે તવંગર બની કરેડાધિપતિ કહેવાય છે. કેટલાક હમેશાના
ગાક્રાન્ત દેહવાળા હોય છે. કેટલાકને તે જિંદગીભર માથું સરખુંય પણ નથી દુઃખતું. કેટલાક સ્વલ્પ પ્રયત્ન માત્રથી બુદ્ધિમાન, ચાલાક, હોંશિયાર થાય છે. કેટલાક પ્રાણની પરવા કર્યા વિના મહેનત કરવા છતાંય જ્ઞાનને લેશ પણ પ્રાપ્ત નથી કરી શકતા. તિર્યંચે પણ કેટલાક પશુઓ પૂજાપાત્ર બને છે. કેટલાક ભારને, મારને સહન કરે છે. કેટલાક મનુષ્ય દુર્જન, સજજન, નીતિમાન, અનીતિમાન, ચોર, શાહુકાર, મિથ્યાવી અને સમ્યગ્દષ્ટિ ઈત્યાદિ નજરે જોવાય છે.
આ બધી વિચિત્રતા અવેલેકતાં વિચારકના માનસમાં હેજે પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થાય કે આ બધીય વિચિત્રતાનો નિયન્તા કોણ? કારણ કે વિના કારણે કાર્યને અસંભવ છે આના ઉત્તરમાં શ્રી જૈન દર્શન સ્પષ્ટ ફરમાવે છે કે, આ પ્રત્યક્ષથી અનુભવાતી વિશ્વવિચિત્રતામાં વિચિત્ર શકિતમાન એક કમ જ કારણ છે.
અહિં કાલને માનનારનું કહેવું છે કે, “વિશ્વ વિચિત્રતામાં કાલ જ
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૫
કારણ છે, કારણ કે, આંબો, લોબડે વગેરે સમસ્ત વનસ્પતિ કાલમાં ફલાવતી બને છે. નહીં કે કાલને છોડીને; અન્યથા જે વનસ્પતિ વસન્ત ઋતુમાં ફલ આપે છે. તે ભાદરવા મહિનામાં કેમ નથી આપતી ? માટે તેમાં કાલ જ કારણ છે.”
આની સામે સ્વભાવને સ્વીકારનારને જવાબ આ પ્રમાણે છે કે, વિશ્વવિચિત્રતા કાલકૃત બતાવીએ ઠીક નથી. કારણ કે, આંબે લીંબડે આદિ સમસ્ત વનસ્પતિ સ્વભાવથી જ વસન્તાદિ ઋતુમાં ફલદાયક બને છે. નહીં કે કાલથી. જે કહ્યું કે આગ્રાદિ વનસ્પતિ ચૈત્રાદિ માસમાં ફલીભૂત થાય છે, ભાદરવા માસમાં કેમ નહીં ? પણ ભાદરવા માસમાં સ્વભાવ નહીં હોવાથી ફલપ્રદ નથી બનતી. અન્યથા રાયણુ વૃક્ષમાં આમ્રફલ, આમ્રવૃક્ષમાં રાયણુલ, હિંસાદિ અશુભ ક્રિયાથી સ્વર્ગાફિલ, સુપાત્રદાનાદિ શુભ ક્રિયાથી નરકાફિલ, માટીથી વસ્ત્ર, તતુથી ઘડે, રેતીથી તેલ, જલથી માખણ, હસ્તતલમાં રોમરાજિ, સ્ત્રીઓને દાઢી, વધ્યા સ્ત્રીથી પુત્પત્તિ, પુરુષને ગર્ભાધાન, શર્કરા આદિ મીઠાં પદાર્થમાં કડવાશ, કડવા પદાર્થમાં મીઠાશ, ધળા પદાર્થમાં કાળાશ, કાળા પદાર્થમાં સફેદાઈ વાયુમાં સ્થિરતા, રવિતાપમાં શીતલતા અને ચંદ્રમાં ઉષ્ણતા–એ પ્રમાણે સર્વ કાર્ય સમુદાય, વિપરીત ધર્મવાળો બની જાય માટે તેમાં જે વિપરીતતા નથી અર્થાત માટીથી ઘટ, તત્ત્વથી પટ, સાકરમાં મધુરતા આ વગેરે જગતમાં દેખાતી સ્થિતિને નિયામક સ્વભાવ જ છે.
આના ઉત્તરમાં ભવિતવ્યતામાં માનનાર જણાવે છે કે, “તમે જે યુક્તિ આપી તે ઠીક નથી, કારણ કે, ચૈત્ર માસમાં સ્વભાવ હોવા છતાંય કેટલાક આમ્રવૃક્ષ ખૂબ ફલભારથી નમ્રીભૂત થાય છે, કેટલાક ફલ વગરના થાય છે, કેટલાક અલ્પ ફલવાળા થાય છે, માટે સ્વભાવને છોડીને તેમાં નિયતિભવિતવ્યતા સિવાય અન્ય કોઈ કારણ નથી.”
પુરુષાર્થમાં માનનાર કહે છે કે, આ રીતે નિયતિવાદ એકાતથી યુક્ત નથી. કારણકે, શ્રેણિકાદિને ક્ષાયિક સમ્માદિ સામગ્રીથી મુક્તિ નિયત હોવા છતાંય તાદશ યથાખ્યાત ચારિત્રનું ફલ પ્રયત્ન નહીં હોવાથી મુક્તિ
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલયાણ
નહીં થઈ માટે પ્રયત્ન અવશ્ય બલવત્તર છે. આ બધાને પ્રતિકાર કરતાં કર્મવાદી જણાવે છે કે એકાંત પુસ્નાર્થવાદ પણ ઠીક નથી. કારણ કે સેવક, શાહૂકાર, ખેડૂત વગેરે પુwોને સમાન પ્રયત્ન હોવા છતાંય, સમાન કુલ પ્રાપ્ત થતું નથી અને સર્વથી ફલપ્રાપ્તિનો અભાવ પણ દેખાય છે, માટે વિશ્વ વૈચિયમાં અસાધારણ કારણ પ્રયત્ન નથી પણ વિશ્વ વિચિત્રતામાં કર્મ જ અસાધારણ કારણ છે. દષ્ટ કારણભૂત કાલ, સ્વભાવનિયતિ આદિ કર્મવિપાકના કાલમાં નિમિત્ત માત્ર છે. જેની વિચિત્રતામાં કર્મ કારણ છે. કર્મની વિચિત્રતા મિથ્યાત્વાદિ હેતુજન્ય છે. નારકાદિરૂપથી. સંસારીઓની વિચિત્રતા વિચિત્રકમથી જન્ય છે. જેમ લેકમાં વિચિત્ર ખેતી, વાણિજ્યાદિ ક્રિયાઓનું ફલ વિચિત્ર છે. તેમ કર્મની વિચિત્રતાથી સૃષ્ટિની વિચિત્રતા એ રીતે જગતની વિચિત્રતા કર્મજન્ય સિદ્ધ થઈ તથાપિ નિયતિ, કાલ, સ્વભાવ વગેરેનો અપેક્ષા રહી છે. આજ જૈનશાસનને અપેક્ષાવાદ એટલે સ્યાદ્વાદને સિદ્ધાન્ત છે. | વેદાન્ત દર્શન સિવાય સર્વ આસ્તિક દર્શને વિશ્વવૈચિયમાં મુખ્ય. કારણ તરીકે કર્મને સ્વીકારે છે. નૈયાયિકે આ કમને અદષ્ટ તરીકે ઓળખે છે. બૌદ્ધો સંસ્કાર તરીકે સંબોધે છે. વેદવાદીઓ પુણ્ય પાપ તરીકે વદે છે. શુભાશુભ તરીકે જોતીષિઓ માને છે. સાંખ્ય ધર્માધર્મ તરીકે સ્વીકારે છે. શિવાનુયાયિઓ પણ સાંખ્યની માફક માને છે.
એટલે કે, સમગ્ર વિશ્વની વ્યવસ્થા કર્મના તાંડવને આધીન છે એમ સર્વ આસ્તિક દર્શનકારોને સમ્મત છે. આ કર્મોના નાશને માટે આત્મા પિતાના પુસ્વાર્થને ફેરવી કર્મબંધનથી મુક્ત બને તે સ્વાધીન સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરે છે. “આથી કર્મોને જીતવાં’ એ જ સાચે પુરુષાર્થ છે.
geઝ૭e eeeee
બીજાએ લહેર કરે છે માટે તમારે લહેર કરવી જોઈએ એ લાગણી કે એક વાત છે. પણ બીજા લહેર કરે છે માટે તમને એટલી લહેર ઓછી
મળે છે એવી વલણ રાખનારા માણસે જીવનની લહેરને સમજતા નથી. રાષ૦૦૦
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
અમીનાં વહેણ પૂ. મુનિ શ્રી મહિમાવિજયજી મહારાજ
[૫. શ્રી. પ્રવીણવિજયજી ગણિ-શિષ્ય ] ૧ ત્યાગી ન બનાય તે ખેર પરંતુ ત્યાગીના અને ત્યાગના પક્ષપાતી, બનવાનું કદી ભૂલવું નહિ.
૨ “નહિ કરવા કરતાં અવિધિએ કરવું એ શ્રેષ્ઠ છે એમ સમજી અવિધિને વળગી રહેવું નહિ, પરંતુ વિધિના ખપી બનવા પ્રયત્ન કરે.
૩ જે વસ્તુ પિતાને કઠીન માલૂમ પડે છે તે વસ્તુ સર્વને માટે, કઠીન જ છે એમ માનવા-મનાવવાની મૂર્ખાઈ કદી કરવી નહિ.
૪ જે કોઈ આત્મા દેષ બતાવે છે તે પ્રસંગે જે તે દેષ આપણુમાં હોય તે તેને સુધારી લેવા પ્રયત્ન કરો, અને ન હોય તો બેલનારની પ્રત્યે કરૂણાદષ્ટિ યા ઉપેક્ષાભાવ કેળવો.
પ જે લખતાં આવડતું હોય તે લખાણદ્વારા સ્વ–પરનું હિત થશે કે કેમ ? તેને પૂરતે વિચાર કર્યા પછી જ કલમ ઉઠાવવી.
૬ હાથ મળ્યા એટલે લખવું જ જોઈએ અને મુખ પ્રાપ્ત થયું માટે બોલવું જ જોઈએ આ તદ્દન ભૂલભરેલી માન્યતાને ત્યજી દેવાય તે આજનું ઘણું ખરું અશાંત વાતાવરણ દબાયા વિના રહે નહિ.
છ મોટા બનવાના મનોરથ કરવા કરતાં જેનાથી મોટા બની શકાય છે તેવી કાર્યવાહી કરવાની પ્રથમ આવશ્યકતા છે.
૮ હું મટે છું એમ દુનિયાને મનાવવાનો પ્રયત્ન એ તે કસ્તૂરીની સુગંધને સેગન ખાઈને મનાવવા જેવી હકીકત છે.
૮ અભ્યતર તપમાં જ રક્ત રહી બાહ્ય તપની અવગણના કરનારા
એ સમજવાની જરૂર છે કે, અમારે અત્યંત૨ તપ એ વાસ્તવિક તપ નથી પરંતુ એક જાતનું વળગેલું લપ છે. .
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
કલ્યાણ :
૧૦ ધર્મી દેખાવા માટે ડોળ કરવાનો પ્રયત્ન કરવા કરતાં ધર્મી બનવા પ્રયત્ન કરે એ વધુ ઈષ્ટ છે.
૧૧ બેટા આડંબરથી કદાચ આજની મૂર્મી દુનિયામાં પૂજાઈ જશે પરતુ પરલોકમાં બૂરા હાલ થશે તેની પણ ખૂબ કાળજી રાખવી.
૧૨ પિતાના ઈષોને છુપાવવા ખાતર બીજાના ઉપર અછતાં દોષોને ટોપલે ઓઢાડવાનો અધમ પ્રયત્ન પ્રાણુતે પણ કરે નહિ.
૧૩ પેટ માટે પાંચ પચ્ચીશ રૂપીયાનો પગાર આપનારા શેઠની આજ્ઞાના પાલન માટે ખડે પગે તૈયાર રહેનારાઓએ શિવસુખને આપનારી વીતરાગ પરમાત્માની અને ધર્મગુરુઓની શક્ય આજ્ઞાઓના પાલન માટે જરૂર વફાદારી કેળવવી ઘટે.
૧૪ ગુણીઓના ગુણ ગાવા માત્ર જેટલી શક્તિ જે હૃદય ધરાવતું નથી તે હૃદયથી બીજી ઉચ્ચ આશાઓ રાખવી વ્યર્થ છે.
૧૫ ગોળ અને ખોળ બનેને સરખાં માનવા એનું નામ સમભાવ નહિ પણ બન્નેના સ્વાદમાં રાગ અને દ્વેષનો અભાવ એનું નામ સમભાવ છે.
૧૬ શાલિભદ્રજીની નવ્વાણું પેટી અને બાહુબલજીના બલની દરવર્ષે નિયમિત માંગણી કરનારાઓએ એને મેળવવા માટે અને પચાવવા માટે પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય મેળવવું જોઈએ; તે જ એ મળેલું સલે છે.
૧૭ ઝેર અને અમૃત, પત્થર અને હીરે, ગોળ અને ખેળ, ઘોડું અને ગધેડું આદિ અનેક વસ્તુઓમાં ભેદભાવ સમજનારા બધા ધર્મો સરખા છે” એમ શું જોઈને બેલતાં હશે એ પણ એક વિચારણીય વસ્તુ છે.
૧૮ પિતાની સ્ત્રીને સીતાજી બનાવવાની ભાવનાવાળાએ પોતે રામચંદ્રજીના જીવનને જીવતાં શીખવાની જરૂર છે.
૧૯ પહેલાના જેવા મુનિવરે આજકાલ જ્યાં નજરે પડે છે? એવું બેલનારાઓએ, આજે વસ્તુપાલ, તેજપાલ, જગડુશાહ, વિમળશાહ અને ઉદાયન મંત્રી જેવા પરમ શ્રદ્ધાળુ શ્રાવકે પણ ક્યાં છે? એમ બેલતાં પણ સાથે જ શીખી લેવું જોઈએ.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગૃહસ્થને ધર્મ.
શ્રી. પીયૂષ.
ww
જૈનશાસ્ત્રોમાં ગૃહસ્થને અહિંસા–સત્યાદિ ધર્મોના પાલન માટે તેમની ભૂમિકાનુસાર જે માગ યોજવામાં આવ્યો છે તે સુઘટિત, નિષ્કલંક અને અશક્ય છે.
ધર્મ એક જ હોવા છતાં સાધુ ધર્મ અને ગૃહસ્થ ધર્મના પાલનની ભિન્ન ભિન્ન રીતે અને પ્રકારે જૈનશાસ્ત્રોમાં જે રીતે . બતાવ્યા છે તેને સ્વીકારવામાં ન આવે તે ધમ શબ્દ માત્ર વચનમાં કે મનમાં જ રહી જાય; પણ વર્તનમાં આવી શકે નહિ.
જગતમાં ધર્મ એક જ હોય છે. ધર્મ કદી બે નથી હોઈ શકતા– અહિંસા જે ધર્મ છે તે હિંસા એ અધર્મ જ છે, સત્ય એ ધર્મ છે, તે અસત્ય એ અધર્મ જ છે. બે વિરુદ્ધ ધર્મો એકકાળે એક જ વસ્તુમાં કદી પણ હોઈ શકતા નથી. એને અંગ્રેજીમાં “Law of contradiction ” અથવા “Law of non contradiction” પણ કહે છે. એક જ વસ્તુ ધોળી અને નહિ ધોળી એક જ કાળે હોઈ શકતી નથી, તેમજ એક જ વસ્તુ એક જ કાળે ધોળી અને નહિ ધળી એ બે પ્રકારમાંથી કોઈ એક પ્રકારની અવશ્ય હોય છે. એ બીજા નિયમને અંગ્રેજીમાં “Law of excluded middle ” કહે છે. એ બંને નિયમ ઉપરથી હિંસા અને અહિંસા બંને જેમ ધર્મરૂપ બની શક્તા નથી તેમ બને અધર્મરૂપ પણ બની શકતા નથી. બેમાંથી એક ધર્મ છે, તે બીજે અધર્મ છે; પણ બંને ધર્મ કે બંને અધર્મરૂપ બની શકતા નથી. અહિંસા, સત્ય અને અસ્તેય, બ્રહ્મચર્ય અને અપરિગ્રહ એ પાંચે વસ્તુ ધર્મસ્વરૂપ છે, એ સર્વ સિદ્ધાન્તવાદીઓ અને ધર્મચારીઓથી નિશ્ચિત થયેલી વાત છે. તેથી હિંસા, અસત્ય, ચૌર્ય, અબ્રહ્મ અને પરિગ્રહ એ અધર્મ અને પાપસ્વરૂપ છે એ વાત પણ નિશ્ચિત જ થઈ જાય છે.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
કલયાણું :
ધર્મ જે એક જ છે તે પછી ગૃહસ્થને ધર્મ અને સાધુઓને ધર્મ એવા બે ભેદ શાસ્ત્રોમાં શા માટે પાડેલા છે ? એને ઉત્તર એ છે કે, ધર્મ એક જ હોવા છતાં તેને પાળનારા એક નથી પણ જૂદા છે. તેથી પાળનારાઓની શક્યતા ખાતર તેના બે ભેદ પાડી બતાવવામાં આવ્યા છે. જેઓ પાળનારાઓની ભૂમિકા સરખી નહિ હોવા છતાં ભૂમિકાનુસાર ધર્મનો ભેદ સ્વીકારવાની આનાકાની કરે છે, તેઓ કાં તે ધર્મનું પાલન ઈચ્છતા નથી, અથવા ધર્મપાલનને માર્ગ જાણતા નથી. અહિંસા, સત્યાદિ જ ધર્મ છે અને હિંસા, અસત્યાદિ અધર્મ જ છે. એમ નક્કી થયા પછી ગૃહસ્થ પણ સાધુની જેમ સર્વથા અહિંસા સત્યાદિના પાલનને જ જો આગ્રહ રાખે છે, તે તે પાલન તે કરી શકતું નથી જ કિન્તુ અધિક હિંસા અને મોટા અસત્યના માર્ગે અનિચ્છાએ કે બળાત્યારે પણ તેને ઢસડાઈ જવાનું થાય છે.
જૈન શાસ્ત્રોમાં ગૃહસ્થને અહિંસા, સત્યાદિ ધર્મોના પાલન માટે તેમની ભૂમિકાનુસાર જે માર્ગ યોજવામાં આવ્યું છે તે કેટલે સુધટિત, નિષ્કલંક અને સુશક્ય છે, તેને અહિં વિચારે છે. અહિંસાદિના ગુણ અને હિંસાદિના દષેિ જાણ્યા બાદ પણ આ જાતને વિભાગ જેઓ પાડી શક્યા નથી, તેઓ અહિંસાદિના પ્રચારના નામે જ હિંસાદિના પ્રચારકે બની જાય છે. બની જતાં વાર લાગતી નથી. સર્વ જીના પ્રાણને વધ એ હિંસા સ્વરૂપ છે, અને તેથી સંપૂર્ણ અહિંસાના પાલન માટે સર્વ જીવોના પ્રાણોને વધ વર્ષ છે, એ સિદ્ધાનને સ્વીકાર કરવા છતાં–-ગૃહસ્થને માટે જૈન શાસ્ત્રકારે નિરપરાધી ત્રસ જીવની સંકલ્પપૂર્વક હિંસાને જ માત્ર ત્યાગ માર્ગ ફરમાવે છે. ગૃહસ્થાએ સાધુની જેમ ઘર છોડ્યું નથી અને ઘર છોડ્યું નથી ત્યાં સુધી તેને માથે પિતાનું ઘર, કુટુંબ અને આશ્રિતની રક્ષાની જવાબદારી રહેલી છે, એ સ્થિતિમાં જો એ સાપરાધીની શિક્ષાને પણ વર્ષ માને તે અવસરે નિરપરાધી એવા પિતાના આશ્રિતોની હિંસાને જ સ્વીકારનારે થાય છે. એટલે તે હિંસાથી તે બચી શકતું નથી. સાપરાધીની
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ : ૧ :
હિંસાને છોડીને (પોતાના આશ્રયે જ રહેલા) નિરપરાધીઓની હિંસાને પણ અવસરે ભાગીદાર બની જાય છે. એ જ રીતે ત્રસ જીવોની સાથે સ્થાવર જીવોની હિંસાને પણ જે ગૃહસ્થ સર્વથા ત્યજગારો થાય છે, તે અન્નદિના અભાવે પિતાને તથા પોતાના કુટુંબને જ નાશ કરનારે થાય છે. આરંભાદિ માટે અનિવાર્યપણે થતી હિંસાને પણ તે છેડી દેનારે થાય છે, તે તેથી પણ કુટુંબાદિના નાશને જ નેતરનારે થાય છે. એ કારણે ગૃહસ્થાશ્રમને નહિ છેડી શકનાર ગૃહસ્થ પણ સાધુની જેમ સર્વ જીવોની હિંસાના ત્યાગની પ્રતિજ્ઞાને પાળવાને તૈયાર થાય છે, તે તેનું પાલન તે કરી શકતું નથી, કિન્તુ સાપરાધી આદિની હિંસાને બદલે નિરપરાધી આદિની હિંસાને સીધી કે આડકતરી રીતે આચરનારે થઈ જાય છે.
જેમ અહિંસા તેમ સત્ય માટે પણ ગૃહસ્થને ધૂલ અસત્ય વર્કવાનું જ વ્રત ફરમાવેલું છે. સાધુની જેમ ગૃહસ્થ પણ જો સર્વ પ્રસંગે સ્કૂલની સાથે સૂક્ષ્મ અસત્યનું વર્જન કરવાને સજજ થાય છે, તે તે વર્જન તે કરી શકતો જ નથી કિન્તુ સૂક્ષ્મ અસત્યના સ્થાને સ્થૂલતર અસત્યોને પણ બોલવાની સ્થિતિમાં મૂકાઈ જાય છે. ગૃહસ્થાશ્રમ એટલે જર, જોરુ અને જમીન એ ત્રણ વસ્તુઓને સંગ, એ ત્રણ કે ત્રણમાંથી કોઈ પણ એક વિના જ્યારે ગૃહસ્થાશ્રમ નભી શકતું જ નથી તે આપત– કાળે એ ત્રણ વસ્તુના સંરક્ષણ માટે પણ તે અસત્ય ન જ બેલે, એ સ્થિતિ તેના માટે શકય જ નથી. એ કારણે શાસ્ત્રકાર ગૃહસ્થને માટે સ્થલ અસત્ય નહિ બલવાને જ નિયમ બતાવે છે જેમ કે, લક્ષ્મીના લેભથી થાપણને ઓળવવી, જમીનના મોહથી ખોટા લખત કરવા, કે પુત્ર-પુત્રીના મેહથી કબૂલેલા વિવાહાદિને ઈન્કાર કરે, ઈત્યાદિ મોટાં અસત્યે કદી પણ ન બેલવા. જગતમાં જેનાથી બેવચનીપણું કે વિશ્વાસધાતીપણું જાહેર થાય એ જાતને અસત્યવાદ કદી પણ ન સેવ. પરંતુ ધન, સ્ત્રી અને પરિવારના મમત્વમાં રહેલો ગૃહસ્થ ભય, લેભ કે મોહના આવેશમાં સૂક્ષ્મ પણ અસત્યો ગૃહસ્થાશ્રમમાં ન જ સેવે
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧ર
કલ્યાણ : એ શું શક્ય છે ? એ સ્થિતિ તેટલે અંશે જ શક્ય છે કે જેના સહવાસમાં રહીને તેને સ્વધન, સ્ત્રી, કુટુંબાદિનું પાલન તથા સંરક્ષણ કરવું છે, તે જેટલે અંશે સત્યને આચરનારાં હોય ! પણ એવી સ્થિતિ મોટે ભાગે હોતી નથી કે તેને જેઓની વચમાં રહીને ગૃહસ્થાશ્રમ ચલાવવાનું હોય છે, તે બધા સત્યવાદી અને નીતિમાન જ હોય. એ કારણે અસત્યવાદના આશ્રયે આવનારી દુષ્ટ વ્યક્તિઓના પંજામાંથી સ્વ વસ્તુઓને ઉગારી લેવા માટે જે અસત્યનું તેનું સેવન કરવું પડે છે, તે તે અનિવાર્ય બની જાય છે. અને તેનું સેવન પણ નથી કરતા તે ધન, માલ મીલ્કતને ગુમાવનારે-નાશ કરનારે થાય છે. અને પછી પિતાનું ઘર ચલાવવા માટે અને પેટ ભરવા માટે મેટા પણ અસત્યને આશ્રય લેનારે બની જાય છે.
અચૌર્યવ્રતના પાલન માટે ગૃહસ્થોને સ્થૂલ ચોરીને નિષેધ છે, વસ્તુના માલીકની રજા સિવાય વસ્તુને લેવી તે પૂલ ચેરી છે. પરસ્પરની રાજખુશી, કલા, કૌશલ્ય કે સાહસ હિંમતાદિથી ધન મેળવવું, એને પણ જે ચેરી કે અનીતિ તરીકે લેખી લેવામાં આવે તે ગૃહસ્થને ગૃહસ્થાશ્રમ ચાલ જ અશક્ય છે અને પરિણામે ગૃહસ્થાશ્રમ ચલાવવા માટે મોટી ચોરીના ભેગા થયે જ છૂટકો થાય છે. એ જ નિયમ બ્રહ્મચર્ય અને પરિગ્રહ વ્રત માટે છે. જે ગૃહસ્થોથી સર્વથા બ્રહ્મચર્ય શક્ય નથી, તેઓએ સ્વદારસંતોષ અને પરદારવર્જન વ્રત અંગીકાર કરવું એ જ શ્રેષ્ઠ છે. પરિગ્રહ માટે પણ પોતાનું કુળ, ઈજજત અને પરિસ્થિતિને વિચાર કરી નિયમન અંગીકાર કરવાથી તે ટકી શકે છે, અન્યથા તેનો ભંગ થાય છે. અને મોટા દોષનું સેવન કરવાનો પ્રસંગ ઉભો થાય છે. સાધુ માર્ગમાં જ પાલન થવો શક્ય ધર્મ ગૃહસ્થપણામાં રહેલા એવા ગૃહસ્થની આગળ ધરવામાં આવે તે ધર્મનું પાલન તે શક્ય જ નથી કિન્તુ તેવો આગ્રહ પરિણામે અધર્મસેવનની જ વૃદ્ધિ કરાવનારો થાય છે. એ કારણે જૈન શાસ્ત્રોમાં ધર્મના અધિકારી ભદે બે વિભાગ પાડવામાં આવ્યા છે, તે સર્વથા સુસંગત છે. સાધુ ધર્મને લાયક અહિંસાદિ ધર્મોના પાલનને આગ્રહ જેમ ગૃહસ્થને ધર્મથી ચુત કરનારે છે, તેમ ગૃહસ્થ ધર્મને
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ : ૧ :
૧૧૩
લાયક અહિંસાદિ ધર્મોના પાલનને માર્ગ સાધુઓની આગળ ધરવાથી સાધુ પણ સાધુધર્મથી ભ્રષ્ટ થાય છે એ પણ ભૂલવું જોઈએ નહિ.
ઉપસંહાર * હિંસાનું ફળ આ લેકમાં વૈર–
વિધ અને પરલોકમાં પંગુત્વ, ' કુણિત્વ, કુત્વિાદિશરીરરેગ, અસત્યનું ફળ આ લેકમાં પ્રતિકાનાશ અને પરલોકમાં મન્મનત્વ, કાહલત્વ, મૂકવાદિમુખરોગ, ચેરીનું ફળ આ લેકમાં આજીવિકાનાશ તથા પરલેકમાં દાસ્ય, દૌર્ભાગ્ય, દારિદ્રયાદિ ઉપદ્રવ, જારી( વ્યભિચાર )નું ફળ આ લેકમાં કીર્તિનાશ તથા પરલેકમાં ઈન્દ્રિયોગ, નપુંસકપણે, નરકગતિ આદિનાં કષ્ટ તથા તીવ્ર અસંતોષનું ફળ આ લોકમાં અશાંતિ તથા પરલેકમાં મનરેગ, અવિવેક, તિર્યંચગતિ આદિ દોષ, સમગ્ર લેકમાં તથા શાસ્ત્રમાં પ્રસિદ્ધ છે. પરલેકની વાત છેડીને કેવળ આ લેકની દષ્ટિએ વિચારવામાં આવે તે પણ મનુષ્ય જીવનની સાર્થકતાના મૂળ કારણભૂત ધર્મ, અર્થ, કામ અને મેક્ષ પુસ્વાર્થોને હિંસાદિ પાપોનાં સેવનથી નાશ થાય છે.
જ્યાં હિંસા ત્યાં ધર્મ રકત નથી, તેથી હિંસા, ધર્મ પુરુષાર્થની નાશક છે; ચેરી, અર્થ પુષાર્થની નાશક છે; જારી, કામ પુસ્વાર્થની નાશક છે; તીવ્ર અસંતષિતા, મેક્ષ પુરુષાર્થની નાશક છે અને અસત્યવાદિતા ધર્મ, અર્થ, કામ અને મોક્ષ એ ચારે પુરુષાર્થની નાશક છે.
એટલું જ નહિ પણ હિંસક આ જ જીવનમાં સર્વ કેને ઉદ્વેગનીય–ઉદેગનું કારણ બને છે; અસત્યવાદી અવિશ્વસનીય બને છે; ચેર સર્વને અરક્ષણય અને કુટુંબને પણ ઉપેક્ષણીય બને છે, જાર વ્યભિચારી–વેશ્યાગામી અનભિગમનીય–શિષ્ટ પુરુષોને સંગ નહિ કરવા લાયક બને છે; તથા અસંતોષી અશમનીય–કોઈપણ રીતે શાંત કે સ્થિર ન કરી શકાય તેવો બને છે. તેથી હિંસાદિ પાપનું વજન જેમ સાધુધર્મ માટે જરૂરી છે તેમ ગૃહસ્થ ધર્મને પણ ઉત્તલ, સુંદર અને સુખી બનાવવા માટે અત્યંત જરૂરી છે. હિંસાદિ પાપના વજનવાળો ગૃહસ્થા
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
કયાણ :
શ્રમ હિંસાદિ પાપના સેવનવાળા ગૃહસ્થાશ્રમ કરતાં ઘણે ઉચ્ચ કેટિને બને છે, તે પણ બંને જીવનમાં એ પાપના વર્જન માટે જે મર્યાદાઓ જૈન શાશ્વે બાંધી આપી છે, તેના પાલન અને રક્ષણની ઘણી જ જરૂર છે; તેની ઉપેક્ષા ધર્મના નામે જ ધર્મને નાશ તથા અધર્મના હાસના નામે અધર્મની જ વૃદ્ધિ કરાવનાર થાય છે. ધર્મ એક જ હોવા છતાં સાધુધર્મ અને ગૃહસ્થ ધર્મના પાલનની ભિન્ન ભિન્ન રીતે અને પ્રકારે જૈન શાસ્ત્રમાં જે રીતે બતાવવામાં આવ્યા છે, તેને સ્વીકારવામાં ન આવે તે ધર્મ શબ્દ માત્ર વચનમાં કે મનમાં જ રહી જાય પણું વર્તનમાં આવી શકે નહિ.
ધર્મ અને ઈતિહાસની સાથે અડપલાં! I
હમણાં હમણું ફીલ્મજગતમાં ધાર્મિક અને ઐતિહાસિક ચિત્ર છે. ઉતરવા શરૂ થયાં પછી, ધર્મ અને ઈતિહાસ સાથે ચેડાં અડપલાં કાઢવાના પ્રસંગે વધવા લાગ્યા છે. હિન્દુઓએ પિતાના પવિત્ર આદેશ પર ? સમા મહાન પુરુષોનાં જીવનને વિકૃત કરનારા આવાં પ્રત્યેક ચિત્ર | શો સામે પોતાને મક્કમ વિરોધ ઉઠાવવો જોઈએ અને સામાન્ય રીતે એક Iક એવા ધર્મની કે ઈતિહાસની હાંસી કરનારાં ચિત્ર સરકાર પાસે બંધ છે
કરાવવા પિકાર ઉઠાવવું જોઈએ. યા તે એવાં ચિત્રને સદંતર RT બહિષ્કાર જ થાય એવી સ્થિતિ જન્માવવી જોઈએ. કે હિંદુઓએ હવે ધમ સામેના આ ચેડાં લાંબા સમય નભાવ્યું છે
જ નહી પાલવે.
[ “હિદુના સાજન્યથી.]
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रातःकालीना मङ्गलप्रार्थना.
पू. पाठक प्रवर श्रीभुवनविजयजी महाराज:
O...............................................................................................................O
પ્રાથૅના એ, દેવાધિદેવ પ્રત્યેની ભક્તહૃદયની બહુમાન વૃત્તિને શબ્દાદ્વારા વ્યક્ત કરનારા અંતરને નિલ નાદ છે, એ નાદમાંથી ઉઠતા ધ્વનિ પરમાત્માની સેવામાં મન, વાણી કે કાચાને અર્પી દેવાની નિરંતર પ્રેરણા પાનારા હોય છે.
આત્માનું સાચું ખેલ આ પ્રાર્થનામાં પેદા થાય છે. નિજની અશરણ સ્થિતિના એકરારપૂર્વક પરમાત્માના એકના એક રારભાવને નિર્દોષ હૃદય પૂર્વકના સ્વીકાર એ જ પ્રાર્થનાની સાચી શક્તિ છે.
O...........००००००००००००००००००
|....................................................................................
[ शिखरिणी वृत्तम् ]
पिता माता भ्राता सुहृदिति जिनेशासि भविनाम्, शरण्यः संसारे विकृतमनसां कल्मषजुषाम् । शुभाज्ञारामेऽस्मात् सुगुण कुसुमासक्तमधुपो, भवामि स्वामिंस्ते चरणशरणस्थः शिवमनाः न शुद्धो बुद्धो नो न जिन ! वचसा ते शुचिमनाः, न नाना तवेषु प्रखरमतितर्काभिमुखरः । न विद्याविज्ञोऽहं न च परजनात्यन्तहितदः, तथापि श्रद्धावान् शिवजिगमिषुस्त्वन्महिमतः निशेशोऽसि स्वामिन् ! जनकजवनोद्बोधकरणे, नवीनः पर्जन्यस्त्वमसि जनतापार्त्तिहरणे | मया प्राप्तः पुण्यात्परभवकृतोद्दा मतपसो, न मोक्ष्येऽतः सेवां तव शिवकरीं संसृतिहरीम्
11 2 11
॥ २ ॥
॥३॥
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्या
:
न याचे तद्वित्तं यदनयकुतकैः कलुषितं, न हयं न स्वर्ण न च परिजनं मोहमलिनम् । न चैश्वर्य नेदं मनुजकृतसत्कारनमनम् , अवश्यं याचेऽहं तव चरणपद्मभ्रमरताम् ॥४॥ न दत्तं दानं यन्मुनिजनसुपात्राय विमलम् , विशुद्धान्त वैविमलमतिसन्तोषसदनम् । न चारित्रं चीणं कथमपि न तप्तं शुभतपो, न भावोऽन्तःस्थायी जिन ! मम कुतो भावि सुसुखम् ॥ ५॥ नरेशैर्देवेशैरसुरनरवग्गैरभिनुतः, प्रदीप्तो भानुर्यो भविजनतमोरात्रिहरणः । प्रसर्पन्दिव्याभिनिजगुणविभाभिस्त्रिभुवनम् , स देवानां देवो जयति जिननाथोऽतुलबली ॥६॥ सदा सत्त्वं शौर्य रतिमतिसदाचारविधयः, सुनैपुण्यं पुण्यं विशदहृदयं ज्ञानमतुलम् । क्षमौदार्य धैर्य जयविजयमाङ्गल्यविनयाः, प्रभोः सेवायोगादिति गुणगणोऽयं फलतु मे ॥७॥ क्वचिद्ध मैंहीनाः क्वचिदपि सुधमैकमनसः, क्वचिद्भाग्यहीनाः क्वचिदपि सुभाग्यैः सुखमदाः। जना दृश्यन्तेऽस्मिन् विषमसमये दुष्षमकलौ, ततो मे श्रद्धानं भवति जिनवाण्यां दृढतरम् ॥८॥ लब्धिपादाब्जभृङ्गेण, भुवनाभिधसाधुना । अष्टकं हेलया दृब्ध, प्रातस्तु प्रार्थनाकृते ॥
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપણી ધાર્મિક ક્રિયાએ અને શરીરનું આરેાગ્ય. વૈદ્યરાજ કાન્તિલાલ દેવચંદ શાહ
દેશનેતાઓના હાથે સખ્યાબંધ હોસ્પીટલેા હિંદભરમાં ઠામ ઠામ ખૂલવા માંડી છે. અને પ્રજાના મનમાં એવું ઠસાવી દેવામાં આવ્યું છે કે, દવા લીધા વિના ટકા થતા જ નથી, દ્વાએને પ્રચાર કરનારાએ આર્થિક લાભની વ્યાપારી દૃષ્ટિયે ગમે તેવા પ્રચાર કરે પણ આ આપણા દેશનાયકા આવી ભૂલો કેમ કરતા હશે?
જૈનધર્મની શાસ્ત્રીય દૃષ્ટિ એટલી બધી વ્યવસ્થિત છે કે તેનાં અનુષ્ઠાનેાની આરાધના દ્વારા દરેક પ્રકારે શારીરિક આરોગ્ય જળવાઈ રહે છે. સ્હવારના પ્રતિક્રમણથી રાત્રે સૂતાં સુધી બધી દિનચર્ચા શાસ્ત્રીય રીતે જીવનમાં જીવાય તે પ્રાયઃ શરીરનુ આરોગ્ય આત્માનાં આરોગ્યની સાથે જળવાઈ રહે.
આજે આ પ્રજાએ આહાર અને વિહારમાં ધર્મને એક કાર મૂકી મરજી મુજબ વર્તવા માંડયુ છે. અને તેથી જ આજનુ જીવન રોગોથી ભરપૂર બન્યું છે. દરેક ધમ કરતાં જૈન ધર્મમાં આહારશુદ્ધિ ઉપર ખાસ લક્ષ આપવામાં આવ્યું છે. અને ભક્ષ્ય અભક્ષ્ય એમ એ પ્રકાર પાડવામાં આવ્યા છે. ભક્ષ્ય એટલે ખાવા લાયક પદાર્થ; અભક્ષ્ય એટલે નહિં ખાવા લાયક પદા પણ; સાચે આજે એનું ભાન ન્દ્રિયાની આધીનતાના કારણે રહ્યું નહિ જેથી દિન-પ્રતિદિન રાગેા વધતા જ રહ્યા.
આજથી લગભગ પચ્ચીસ વર્ષ પહેલાં આ ભારતદેશમાં દરેક માણસે શરીરે સ પૂર્ણ નિરોગી હતાં. કારણ, કુદરતે ઉત્પન્ન થએલા નિર્દોષ આહાર ખાતાં અને વ્યવહારનાં દરેક કામે જાતે ઉપયેાગપૂર્વક કરતાં. પાંચ–દસ માલ ચાલવું, ખાંડવું, દળવુ, પ્રભાતમાં વહેલાં ઉઠવું, રાત્રે વહેલાં સુવુ. આ પ્રમાણે દરેક કાર્યવાહી જાતેજ કરતાં એટલે શરીરમાંથી પરસેવા ( મેલ )–ઝેર નીકળી જાતું, જેથી રોગ શરીરમાં પેસતા જ નહિ.
આજે આ બધુ આપણે ભૂક્યાં. એ ચાર માઇલ ચાલવું પણ ભારે પડયું. આહારમાં ચાહ, કાપી જેવા પદાર્થો વધ્યા કે જેણે શરીર નિર્વીય નાવી દીધું. અને રાજની માંદગીને આમંત્રણ આપ્યુ. રેગ આવ્યેા
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણ :
એટલે તે જેવી ને તેવી અભક્ષ્ય દવાઓ (જેનું નામ પણ કમકમાટી ઉપજાવે) ઢીંચવા માંડી.
દેશનેતાઓનાં હાથે આજે સંખ્યાબંધ હોસ્પીટલે હિંદભરમાં ઠામ ઠામ ખૂલવા માંડી છે. અને પ્રજાનાં મનમાં એવું ઠસાવી દેવામાં આવ્યું છે કે, વિલાયતી દવા લીધા વગર છૂટકે થતું જ નથી. તાવ આવે તોયે દવા, માથું દુખે તોયે દવા, કબજીયાત થાય તોયે દવા, દવા ને દવા. વિલાયતી ઔષધોને પ્રચાર કરનારાઓ તે પૈસાની અઢળક આવક થાય તે દષ્ટિએ ગમે તેવો પ્રચાર કરે, પણ સ્વરાજ્યની હિમાયત કરનારા પણ તેઓની પાછળ ઢસડાય તે ખાસ વિચારવા જેવી બાબત છે. આ દવાના કારણે દર વર્ષે કરડે રૂપીયા પરદેશમાં જાય છે.
રોગની સારવાર માટે હસ્પીટલમાં દર્દીઓને મોકલવાં એ સારું કે, નિરોગી રહી શકે એવા જ્ઞાનને પ્રચાર કરે એ સારું આ વાતને ખ્યાલ કઈ કરતું નથી. હોસ્પીટલે વધતી જ જાય અને માંદાઓ ભરેલા જ રહે એ શું આરોગ્ય અને તંદુરસ્તીની નીશાની છે ? નહિં જ. કદાચ જે હિંદમાં આટલી બધી હોસ્પીટલે થવાથી હિંદી પ્રજા નરેગી થઈ હોત તો વાત બરાબર હતી પણ આ તો ભેળી હિંદી પ્રજાએ જેમ જેમ વિલાયતી દવા પીધી તેમ તેમ શારિરીક આરોગ્ય અધોગતિને પંથે પડતું જ રહ્યું.
પણ ભૂલ્યાં ત્યાંથી ફેરઃ દરેક ધર્મોની જેમ પિતાનાં અનુષ્ઠાનની આરાધનાધારા જૈન ધર્મમાં બે ઘડી રાત્રિ રહે એટલે ઉઠવાનું કહ્યું છે. શારીરિક આરોગ્ય જળવાઈ રહે તે મુદ્દો લક્ષમાં રાખી દિનચર્યા છે છે. કારણ કે સવારમાં પ્રભાતની હવામાં ફૂર્તિદાયક તત્વ રહેલું છે, કેમકે અડધી રાત સુધી માણસે વ્યવહારમાં ગૂંથાએલા જ રહે છે. તેઓનાં શ્વાસ–શ્વાસની હવા, જે રજકણેમાં પેસી વાતાવરણ ફરતી રહે છે, તે રહવારે હોતી નથી. સૂક્ષ્મ જતુઓ વગેરે પણ હવારે હોતાં નથી. આથી પ્રભાતમાં જે હવા શ્વાસધારા લેવાય છે તે હવા એકદમ શુદ્ધ હોય છે. અને શુદ્ધ હવા ફેફસામાં જવાથી લેહી પૂરતાં પ્રમાણમાં શુદ્ધ થઈ આખા શરીરમાં ફરી વળે છે. આથી ચાર ઘડી રાત્રી પહેલા જાગવાને શાસ્ત્રીય નિયમ છે.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ખંડ ૧ ?
• ૧૧૯ ત્યારબાદ રાઈ પ્રતિક્રમણ કરવાનું કહ્યું છે, જેમાં રાત્રિના પાપની ગંભીર ભાવે આલેચના કરવાની છે. આ પ્રતિક્રમણમાં શરીરને પણ દરેક રીતે વ્યાયામ મળે છે. જેમકે, રાઈ પ્રતિક્રમણમાં કાઉસગ્ગ કરતી વેળાએ શરીરનું હલનચલન બંધ કરી ધ્યાનમગ્ન ઊભા રહેવાનું છે અને લેગસ્સનાં પદોની સાથે શ્વાસ લે અને મૂકો એ પ્રમાણે વિધિ છે. હવે, દીર્ધ શ્વાસ લેતાં શુદ્ધ પ્રભાતની હવા લેવાઈ જાય છે. મનની સ્થિતિ પણ ઘણું જ શાંત હોય છે. આંખો પણ એક જ દ્રષ્ટિયે નાસિકા સન્મુખ રાખવાની હોય છે. એટલે મનોબળ, (સહનશક્તિ ) આંખની આરોગ્યતા વધે છે સાથે મગજ પણ પ્રફુલ્લિત બને છે. આગળ ચિત્યવંદન અને વંદિત્તામાં ડાબું જમણું ઢીંચણ ઊભું કરવાની વિધિ છે. જેથી જઠર, (હોજરી) યકૃત (લીવર) અને આંતરડાનું પણ આપોઆપ હલનચલનારા દબાણ થાય છે એટલે તે પેટનાં અવયવોને પણ વ્યાયામ મળે છે. ખમાસમણનાં વિધિમાં બે હાથ જોડી ઠેઠ જમીનને મસ્તક અડે તે પ્રમાણે ખમાસમણ દેવાનાં છે, એટલે મસ્તક, છાતી, કમ્મર, પેટ, હાથ, પગ ઇત્યાદિ. દરેક અવયવોને કસરત મળે છે. આ પ્રમાણે પ્રભાતમાં ઉઠતાંની સાથે જ પહેલી ક્રિયા રાઈ પ્રતિક્રમણની મહાન પૂર્વાચાર્યોએ ગોઠવી તે આપણને કેટલી હિતકર છે તેને હેજે ખ્યાલ આવે છે.
આ પ્રમાણે પ્રભાતમાં જ જોઈતા પ્રમાણમાં શરીરના દરેક અવયવોને વ્યાયામ મળી ગયો. શુદ્ધ હવા, દીર્ધ શ્વાસોશ્વાસમાં લેવાથી લેહી શુદ્ધ થઈ આખા શરીરમાં ફરી વળ્યું. અને પેટનાં અવયવોનું હલનચલન થવાથી જમા થએલો મળ આપોઆપ દબાણ થઈ નીચે ઉતરવા - માંડશે એટલે નિયમિત ટાઈમે હાજત થઈ દસ્ત (ઝાડા) સાફ આવશે. ગટર (આંતરડાં) જ્યાં (મળરહિત) સાફ થઈ ગઈ. એટલે રેગને શરીરમાં દાખલ થવાનું ખાસ કારણ નિર્મૂળ થયું.
આ પ્રમાણે ટૂંકામાં બીજી પણ ધાર્મિક મર્યાદાપૂર્વકની દિનચર્યા વિચારતાં સમજી શકાય છે કે, આપણુ આરોગ્યમાં આ બધાં અનુષ્ઠાન કેટલું મહત્ત્વનો ભાગ ભજવે છે ? જે આપણે શ્રદ્ધાપૂર્વક આદરભાવે તે તે અનુદાનેને આચરતા થઈએ તે !
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દર્શનને લકત્તર
આસ્તિકવાદ ૯ પૂ. મુનિરાજ શ્રી કનકવિજયજી મહારાજ
વેદાન્ત, મીમાંસક, સાંખ્ય, ન્યાય, ગિ] અને બદ્ધ આ બધાં ધર્મદર્શન કરતાં જિન દર્શન લેકેનર કે ટિની આસ્તિકતાને ઉપદેશે છે. આત્મવાદ, કર્મવાદ અને સ્વાવાદ–આ વિષેનું જૈન દર્શનનું તત્ત્વજ્ઞાન કોઈ અપૂર્વ જ્ઞાનવારસે સમસ્ત સંસારને આપી રહ્યું છે.
જગતમાં જેટલાં ધર્મદર્શને, વાદે કે મંતવ્ય હતા; છે. અને હજુ પ્રચાર પામતા જાય છે, તે સધળાયે પરસ્પરની અપેક્ષાને
સ્વીકારનારા હોય તે તેને સુનયની કટિમાં મૂકી શકાય છે. આને જૈન દર્શનને અનેકાન્તવાદ–સ્યાદ્વાદ કહેવાય છે.
સ્યાદ્વાદની દૃષ્ટિને બાજવાની ધરીની જેમ સામે રાખી આત્મવાદ કે કર્મવાદ વિષેનાં દાર્શનિક તત્ત્વજ્ઞાનને ગંભીરતાપૂર્વક સમજનારે ધીર અને સહૃદય જિજ્ઞાસુ, આત્મા, કર્મ, બંધ, સંવર, નિર્જરા કે મેક્ષ ઈત્યાદિ પદાર્થવ્યવસ્થાને ન્યાય આપી શકે છે.
- ~~ પ્ર. જૈનસંસ્કૃતિ કે જૈનદર્શનની વિશિષ્ટતા કઈ?
ઉ૦ જૈનસંસ્કૃતિની વિશિષ્ટતા તેનાં વ્યવસ્થિત, અવિસંવાદી સર્વ શ્રેષ્ઠ તત્વજ્ઞાનના યોગે છે. જૈનદર્શન આમ જે કે, આસ્તિકદર્શન ગણાયું છે. છતાં પણ ઈતર સર્વ આસ્તિકદર્શને જેવાં કે, વેદાન્ત, મીમાંસક, સાંખ્ય, ન્યાય–ગ અને બૌદ્ધ-આ બધાં કરતાં જૈનદર્શન લેકોત્તર કેટિની આસ્તિકતાને ઉપદેશે છે. આત્મવાદ, કર્મવાદ અને સ્વાવાદ-આ વિષેનું જનદર્શનનું તત્ત્વજ્ઞાન જગતનાં સઘળાંય ધર્મદર્શને કરતાં કંઈ અપૂર્વ જ્ઞાનવારસો સમસ્ત સંસારને આપી રહ્યું છે. આથી જ સમગ્ર સંસારના આસ્તિકદર્શનની વચ્ચે સર્વશ્રેષ્ઠ લેત્તર આસ્તિકદર્શન તરીકે જનસંસ્કૃતિને યશસ્વી વિજયધ્વજ ફરકી રહ્યો છે.
પ્રજનદર્શનને લેકેત્તર આસ્તિકવાદ કયો ?
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ : ૧૦
૧૨૧ ઉ૦ જિનદર્શન–જેનસંસ્કૃતિને લકત્તર આસ્તિકવાદ સમજવા માટે સહુ પ્રથમ એને આત્મવાદ–એટલે કે, આત્મા વિષેનું તત્વજ્ઞાન સમજવું જરૂરી છે. “આત્મા છે–આ રીતે આત્માની કેવળ અસ્તિતાને જ, સ્વીકારી જિનદર્શનનું તત્વજ્ઞાન પૂર્ણવિરામ નથી પામતું, પણ આત્માને સ્વીકાર્યા કે માન્યા પછી આત્માનું સ્વરૂપ, એને સ્વભાવ, એની સ્થિતિ ઈત્યાદિ દરેક વિગતને યથાર્થ સ્વરૂપે જૈનદર્શને સ્વીકારી છે, જે કોઈપણ આસ્તિક ધર્મદર્શનકારોએ હજુ સુધી સ્વીકારી નથી. જૈનતત્વજ્ઞાને ઉપદેર્યું કે, “ સામાતિ, સ નિત્યક, જત, સ મોmi ક્ષત્તિ , તલ્યોપયોતિ––આત્મા છે, તે નિત્ય છે, તે ભોક્તા છે, મેક્ષ છે અને મેક્ષને ઉપાય છે.–આ છ પ્રકારની વિચારણમાં જેનદર્શનને આત્મવાદ આવી જાય છે. અને આવા પ્રકારે ગંભીરતાથી આત્માનાં અસ્તિત્વને સ્વીકારવું-કબૂલવું એ જ જૈનદર્શનની લેકોત્તર આસ્તિકતાને શેભા આપનારું ગણું શકાય. જેનસંસ્કૃતિ આવા પ્રકારના આત્મવાદને સ્વીકારે છે માટે જ એનું આત્મા વિષેનું તત્ત્વજ્ઞાન યથાર્થ તેમજ આત્માના સત્ય સ્વરૂપને સંપૂર્ણ રીતે ન્યાય આપનારું બની શક્યું છે. અને આ માટે કર્મવાદ અને સ્વાવાદનાં તત્ત્વજ્ઞાનને જનદર્શને ફરમાવ્યું છે.
પ્રઢ આત્મા વિષેનાં તત્વજ્ઞાનને સમજવા માટે કર્મવાદ અને સ્વાદ્રવાદ–આ બે વાદની કે તેને અંગેનાં કોઈપણ જ્ઞાનની શી જરૂર છે ? કઈ દૃષ્ટિયે એની મહત્તા છે?
ઉપ્રક્ષકારને આ પ્રશ્ન પ્રાસંગિક અને હમજણપૂર્વકનો છે. જવાબમાં જણાવવું જોઈએ કે, આત્માની યથાર્થ સ્થિતિને સમજવા માટે જનસંસ્કૃતિના કર્મવાદ અને સ્યાદ્વાદ આ બન્ને સિદ્ધાન્તને સમજવા જોઈશે. આ માટે આપણે પૂર્વે ઉપરના પ્રશ્નોત્તરમાં આત્માના સ્વરૂપને યથાર્થ સમજવા જે છ સ્થાને દર્શાવ્યા તેને અંગે આત્માનાં કર્તાપણાને અને ભોક્તાપણને કાંઈક વિસ્તારથી અહિં વિચારી લઈએ. યાકિનીધર્મસનું આચાર્ય ભ૦ શ્રી હરિભદ્રસૂરિ મહારાજ આને અંગે ઉપદેશ છે કે,
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
કયાણ : 'अस्थि जिओ तह निश्चो कत्ता भुत्ता य पुण्णपावाणं । अस्थि धुवं निव्वाणं तस्सोवाओ अ छट्ठाणा ॥
આમાં ઉપરોક્ત છ વિગતોની રજૂઆત ઉપરાંત એમ પણ કહેવામાં આવ્યું કે, “નિત્ય એવો આત્મા પિતાનાં પુણ્યપાને કર્તા છે”—આ હકીકતને સમજવામાં કર્મવાદ અને સ્યાદવાદનું તત્વજ્ઞાન આપણને મદદગાર બની રહે છે. કહેવું જોઈએ કે, જનદર્શનનાં આત્મા વિષેનાં તત્વજ્ઞાનને ત્યારે જ સમજી શકાય કે, જ્યારે કર્મવાદ અને સ્યાદવાદ આ બન્ને વાદોનું યથાર્થજ્ઞાન જનશૈલીયે સમજાય અને તે જ પુણ્યપાપ કે શુભાશુભ કર્મોના કર્તા તેમજ ભોક્તા તરીકે આત્માને જાણી શકાય. ' પ્ર... આ રીતે જે આત્માને શુભાશુભને કર્તા કે ભોક્તા માનવામાં આવે તે, આત્માનું અકર્તાપણું કે અભકતાપણું જે કહેવાય છે તે કઈ રીતે સંગત થઈ શકે ? તેમજ જડ એવા કર્મો કર્તા અને ભકતા ચેતન્યગુણને આધાર ચેતનસ્વરૂપ આત્મા બને એ કેમ માની શકાય ?
ઉ૦ પ્રક્ષકારને આ પ્રશ્ન, આપણી સમક્ષ બે મૂંઝવણો રજૂ કરે છે? પ્રશ્નકારની સહુ પહેલી એ મૂંઝવણ છે કે “ આત્માને કર્મોને કર્તા જે સ્વીકારાય તે આત્માનું અકર્તાપણું જે કેટલાકે બેલે છે, માને છે અને પ્રતિપાદે છે તે કઈ રીતે ઘટી શકે ?” આ મૂંઝવણને ટાળવા માટે સ્થાવાદ દૃષ્ટિને અભ્યાસ કે તે વિષેનું જાણપણું હોવું આવશ્યક છે. જનદર્શનનાં સ્યાદવાદ-અપેક્ષાવાની મહત્તા આ જ કારણે સ્વીકારાઈ છે. આ કે આના જેવી અનેક મૂંઝવણ, સ્યાદવાદનાં તત્વજ્ઞાનથી અપાપ ટળી જાય છે. આ સ્યાદ્વાદના અભ્યાસથી સારો પ્રકાશ આત્માને લાધે છે. કોઈ પણ એક વસ્તુનાં સ્વરૂપનું યથાર્થ ભાન આ અનેકાન્તવાદના રહસ્યમર્મના અભ્યાસીને સહેજે થઈ જાય છે. આ દૃષ્ટિને લક્ષ્યગત કરીને આત્મવાદ સમજવામાં સ્યાદવાદ કઈ રીતે ઉપયોગી થઈ પડે છે તે અહિં સ્પષ્ટ થઈ જશે.
સ્યાદવાદની દષ્ટિ, વ્યવહાર અને નિશ્ચય આ બને નયોથી વસ્તુસ્વરૂપને દર્શાવે છે. દ્રવ્યપ્રધાન અને પર્યાયપ્રધાન વિચારણા કરનારા બે
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ : ૧ :
૧૩
નો એ, એક રીતે સાદી ભાષામાં વ્યવહાર અને નિશ્ચયનય તરીકે ઓળખાય છે. આ બન્ને નયો પરસ્પરની અપેક્ષા રાખીને લેતી-દેતીના વ્યવહાર મુજબ પિતપતાનાં મંતવ્યને રજૂ કરવાપૂર્વક વસ્તુમાત્રમાં અનન્ત ધર્મોને સ્વીકારે છે. આથી તે સુન તરીકે ઓળખાય છે. જગતમાં જેટલાં ધર્મદર્શને, વાદે કે મન્ત હતા છે અને હજુ પ્રચાર પામતા જાય છે, તે સઘળા યે પરસ્પરની અપેક્ષાને સ્વીકારનારા હોય તો તેને સુનયની કોટિમાં મૂકી શકાય છે. આને જૈનશાસનને અનેકાન્તવાદ–સ્યાદવાદ કહેવાય છે. જ્યારે એકબીજાની મર્યાદા ભૂલી. નિરપેક્ષ રીતે વસ્તુધર્મનું પ્રતિપાદન કરનારા વાદ, વચનમાર્ગો કે દર્શને એ કુનયનાં–મિથ્યાદર્શનનાં નામથી ઓળખવામાં આવે છે.
આટલી પ્રાસંગિક વિચારણું સ્યાદવાદને સમજવામાં કાઈક અંશે માર્ગદર્શક માની અહિં મૂકી છે. આ વિષય ગંભીર અને વિશદ વિચારણું માંગી લે છે, જે આ ટૂંકી પ્રશ્નોત્તરીમાં દરેક બાજુની છણાવટપૂર્વક રજૂ કરવાની શક્યતા નથી.
આપણી મૂલ હકીકત એ છે કે, આત્મા કર્તા કઈ રીતે ?” આનો સીધો સાદો જવાબ એક જ છે. તે એ કે, સંસારી–સકમ આત્મા, મિથ્યાત્વાદિ સહકારી કારણોને પામી પિતે શુભાશુભ કર્મોને કર્તા બને છે; કર્મોને કર્તા આત્મા છતાં કાર્યમાં કારણના ઉપચારથી ૯ પુણ્ય–પાપને કર્તા ” આ પ્રકારની ભાષામાં આપણે આત્માને અંગે એની ઓળખાણ આપીએ છીએ, જે ઔપચારિક છે. વાસ્તવિક રીતે “ કર્મોનો કર્તા આત્મા છે” આ સનાતન સત્ય છે, જે જૈનદર્શનને માનનાર સહુ કોઈએ ઋજુભાવે સ્વીકારેલું છે.
પ્રશ્નકારની બીજી મૂંઝવણ એ છે કે, “જડ એવા કર્મો કર્તા આત્મા કઈ રીતે હોઈ શકે?” આની સામે એના પૂછનારને એ પ્રશ્ન થઈ શકે ‘વારુ ! જડ એવા શરીરરૂપ દારિક પુદ્ગલેનાં બંધનોથી ચૈતન્યસ્વરૂપ અનન્તશકિતનો સ્વયંભૂ આત્મા કેમ બદ્ધ, પરાધીન અને પરવશ બનીને રહ્યો છે?” આ સ્થિતિ પ્રત્યેક સહૃદયને કબૂલવી પડે છે.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૪
કલ્યાણ :
'
એ–દુ ચાર જેવી આ હકીકતને નકાર એ પ્રકાશને અંધકાર કહેવા જેવી ધૃષ્ટતા જ કહી શકાય. જ્યારે આત્માને બહુ તરીકે આજે વમાનમાં આપણે અનુભવીએ છીએ માટે જ મુક્ત ખનવાના પ્રયત્ને આચરવાને આપણે જાગરૂકભાવે સુજજ્જ થવા ઈચ્છી રહ્યા છીએ. એ અન્ય આત્માને શાથી? ' આત્માએ પોતે શુભાશુભ આશ્રવ–ક માર્ગોદ્વારા આ બન્ધને પ્રાપ્ત કર્યાં છે. આ સમજવા માટે જૈનદર્શનના કમવાદનાં તત્ત્વજ્ઞાનને અભ્યાસ ખૂબ સૂક્ષ્મદ્રષ્ટિએ કરવાની જરૂર રહે છે, જેથી સમજી શકાશે કે, જડ એવા કર્મો કઈ કઈ રીતે આત્માનાં ચેતનસ્વભાવને આવરી રહ્યા છે !'
2
*
આજે પણ આપણે જોઈ શકીએ છીએ કે, આંખ, કાન કે જીભ વગેરે ઇન્દ્રિયાને અનુકૂળ મનેાહર, રમણીય અને મેહક રૂપ, શબ્દ કે માદકરસા આપણા આત્માને કેટ-કેટલી રીતે પરવશ બનાવી નચવે છે, એની પ્રાપ્તિ માટે આત્મા કેટલા માથાટ મચ્ચે રહે છે, આ વિષયે। અને તેનાં માનેલાં સાધતેની સાચવણી માટે કેટકેટલા પ્રવ્રુત્તિનાં ચક્રો યન્ત્રની જેમ નિરંતર આ આત્મા ચલાવ્યા કરે છે ! અને આ બધાને ભાગવવાની પાછળ અહર્નિશ મતિમૂક્યાની જેમ બાલીશ પ્રયત્ને આ ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્મા કેટકેટલી રીતે આચરે છે!–આ બધાં જડ કર્મોનાં જ તાંડવા છે એની ના કાણુ પાડી શકે !
C
આ બધા દૃશ્યમાન વ્યવહારને અનુભવવા છતાં આત્મા કર્મને કર્તા ન હોઇ શકે? આત્માને અન્ય કેમ હોય ? હું અમદ્ છું, મુક્ત છું, મને બન્ધ શાનાં ? ’ દાદિ વાતો જે કેવળ ભોળા, સરળ કે અજ્ઞાન આત્માઓને મૂંઝવવા માટે પ્રચારાતી હોય તે તે એક પ્રકારને મતિવિષર્યાસ છે. જૈનદર્શનના સ્યાદ્વાદની દૃષ્ટિતે ત્રાજવાની ધરીની જેમ સામે રાખી આત્મવાદ કે કર્મવાદને ગંભીરતાપૂર્વક સમજનારા, ધીર અને સહૃદય જિજ્ઞાસુ આ બધી વિચારણાને યાગ્ય ન્યાય આપી શકે. અન્યથા આ અધી વાતે;–આત્મા, કર્મ, બન્ધુ કે આશ્રવ, નિર્જરા કે મેક્ષ વિષેની દાર્શનિક પદાર્થવ્યવસ્થા—એને ન સમજાય અને જે સમજાય તેમાં
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ: ૧ઃ
૧૨
કેવળ એકાન્તઆગ્રહ. જેનાં પરિણામે પિતે જૈનદર્શનના સાચા આરાધકભાવથી પતિત બની અન્યને પણ તેના આરાધકભાવથી વંચિત રાખવામાં જ પોતાની શક્તિઓને દુર્વ્યય કરે છે.
પ્ર. ત્યારે આત્મા કર્મોને કર્તા જ છે, ભક્તા જ છે, ”—એમ જ” કારપૂર્વક પ્રતિપાદન ન થઈ શકે શું ? વળી કર્મોના યોગે પોતાની સ્વતંત્રતા, શક્તિ, જ્ઞાન કે વિકાસ રૂંધાઈ રહ્યો છે–આમ સમજનારો આત્મા શા માટે કર્મોને કરે છે વાસ ? ”—કમશઃ
. સરવાળાને બેટે શેખ ! સરવાળાને નર્યા શોખ ખાતર કેટલાક અસંતોષી માને એમની બદ્ધિસિદ્ધિથી સુખી રહેવાને બદલે હંમેશાં અન્યની ઋદ્ધિ-સિદ્ધિની સાથે એને સવાળે ગણ્યા કરે છે ને બળ્યા કરે છે. આથી એ પિતાનાં વ્યક્તિત્વને, પિતાની શક્તિ સામગ્રીને ખેટે માર્ગે દેરી જાય છે, અને ચિંતા કરીને નવી નવી ઉપાધિઓ વહેરી તે પિતાના જીવનને સંતેષ, શેક અને મૂંઝવણથી સ્થલાવી નાખે છે.
મેતી હાથ કરનાર તરયાની એક વાત સમજવા જેવી છે. એણે સારામાં સારા આઠ મેતી એકઠાં ક્ય. દરિયાના તળિયે જઈ એણે આ સાહસ ક્યું. એનું આ સાહસ સફળ થયું. પણ એણે સાહસની સફળતાને ઉજવવાને બદલે રોદણાં રિવા માંડ્યા; “હાય જે હું થોડી વાર વધુ થે હેત તો ચેડાંક મોતી મને વધુ મળત! આના કરતાં તે વધુ કિંમતી હેત ! એહ! મેં મેટી ભૂલ કરી!” આ રીતે ફીકર કરવાથી માનવજાત ખેડે સરવાળે કરી નવું કાંઈ જ મેળવી શકતા નથી અને મળેલાને સાચી રીતે ઉજવી શકતું નથી.
જીવનને તાલ બગાડનાર એ આ પ્રકારની ખાટી ફીકર છે. સદર કરવી એ કઈ ક્ષણે ભલે જરૂરી હશે? પણ અસતેષ, ઈર્ષ્યા કે અસૂયાભાવથી ઉપજાવી કાઢેલી ફીકર એ જીવનને તારાજ કરનારું ઝેર છે. મારી પાસે આટલી સગવડ હોત તે હું આમ કરી નાંખત !” આવું બોલનાર પિતાની આત્મશ્રદ્ધાને ગુંગળાવી નાખે સગવડ કે સંયોગે કરતાં આપણી આત્મશ્રદ્ધા એ જ સાચી શક્તિ છે, એને હંમેશા જીવતી રાખવી એમાં જ સાચું ડહાપણ છે. સુખ કે સંતેષને આ જ સારો ઉપાય છે.
ભ009 )
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
-લ્ડ વિ. સં. ૧૬૮૭ ને દુષ્કાળનું છે હજી એક ઐતિહાસિક શબ્દચિત્ર હજી
શ્રી અભ્યાસી વિ. ને ૧૭મે શતક લગભગ આથમવાની તૈયારીમાં હતો. સૌરાષ્ટ્ર-ગુજરાત-મહાગુજરાત વગેરે દેશો જે વેળા ઋદ્ધિ-સમૃદ્ધિથી ભરપૂર અને સમૃદ્ધ હતા, તે કાળે દેવી ઉપદ્રવના કારણે જે દુષ્કાળ પડ્યો હતે તે ભયંકર દુષ્કાળની હદયદ્રાવક હકીકત; તેને નજરે જેનારના શબ્દોમાં અહિં ટૂંકમાં રજૂ કરી છે.
“૧૬૮૭ ના દુષ્કાળે હાહાકાર વર્તાવ્યો હતે, દાતારનું નામનિશાન રહ્યું ન હતું. કેવળ પેટને ખાડે પૂરવાની ખાતર બાપ બેટાને, પતિ પત્નીને વેચી દેવાની સ્થિતિમાં હતા. જેઓ મુનિરાજેની હમેશા વાટ જોતા, અને પોતાને ઘેર વહોરવાને લઈ આવવા જેઓ માગમાં આડા ઉભા રહેતા, તેઓ આ દુષ્કાળમાં મુનિમહારાજના ગેચરીના સમયે પોતાના ઘરના બારણું બંધ કરી દેતા.'
બંગાળ, બિહાર કે આસામના દુષ્કાળ કે ભૂખમરાના જે કરુણ વૃત્તાતે આપણે આજે સાંભળી રહ્યા છીએ, તેનું તાદશ માંચક શબ્દચિત્ર, એટલે આજથી લગભગ ૩૦૦ વર્ષ પૂર્વે ગુજરાતના પ્રદેશ પર ફરી વળેલા દુષ્કાળનાં રોદ્ર તાંડવની અસરને ઉ. શ્રી સમયસુંદરજીએ પોતે નજરે જઈને જે નોંધ રજૂ કરી છે તે જે-તે કાલની ગૂર્જર ભાષાના કવિતદ્વારા સંકલિત છે, તેને શ્રી અભ્યાસી આ લેખમાં આપણી સમક્ષ અહિં મૂકે છે.
આજથી લગભગ ચાર સૈકા પહેલાની આ વાત છે. વિક્રમના જે ૧૭ મા શતકને ઈતિહાસકારોએ ખૂબ જ મહત્વને અને યશસ્વી તરીકે ઉલ્લેખ્યા છે, તે સૈકાની છેલ્લી વીશીએ જ્યારે ૭ વર્ષ માંડ પૂરા કર્યા હતા, ત્યાં ગૂજરાત-મહાગૂજરાતત પર કોઈક અગમ્ય કારણે અર્થાત સામુદાયિક અશુદયે દુષ્કાળનું રૌદ્ર તાંડવ નાચી ઊઠયું હતું, અને જેની કલ્પના ન થઈ શકે તેવી ઘટનાઓ આ દુષ્કાળમાં બની ચૂકી હતી. આ દુષ્કાળ વિ. સં. ૧૬૮૭ માં પડ્યો હતે.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ ૩૧:
કવિ ઉ. શ્રી સમયસુંદરગણુ, આ વેળાયે ગૂજરાતના પાટનગર અણહીલ્લપુર પાટણખાતે ચાતુર્માસ રહ્યા હતા. પોતાના ચાતુર્માસમાં પાટણ તેમજ તેની આજુબાજુના પ્રદેશો પર આ દુષ્કાળને અંગે જે પરિસ્થિતિ બનવા પામેલી, અને તેની અસર તેનાં કવિહૃદય પર જે પડી હતી—તેનું કરુણુ વર્ણન તેઓશ્રીએ પોતાનાં ‘ ચમ્તકશ્રેણીની ચેાપાઇ ’ નામના ગૂર્જર કાવ્યગ્રન્થમાં રજૂ કર્યુ
'
છે.
१२७
આ સૈકામાં થઈ ગયેલા લેાકભાષાના જૈન કવિઓમાં ખરતરગચ્છીય ઉપાધ્યાયજી શ્રી સમયસુંદરજી ગણિનું નામ ખૂબ જ આદરપૂર્વક યાદ કરી શકાય તેવુ છે. સંસ્કૃત અને ગૂજરી–આ બન્ને ભાષા પરનુ તેઓશ્રીનુ પ્રભુત્ત્વ કાઈ અજબ કૅટિનું હતું. ગૂજરભાષા જેવી ગૂજરાત, સૌરાષ્ટ્ર આદિ દેશમાં સવિશેષ વ્યાપક બનેલી ભાષાઢારા આ મહાન કવિએ તે કાળના લોકમાનસને; ધમ, નીતિ, સંસ્કાર આદિ ગુણસમૃદ્ધિથી સમૃદ્ધ બનાવવા માટે અથાગ પરિશ્રમ. સેબ્યા હતા, એમ આજે એએશ્રીની ગૂજરભાષાની કૃતિઓ, રાસા, ઇન્દો, સ્તવના, સજ્ઝાયા, ચોપાઇ, પા વગેરેની લાંબી તેાંધ જોતાં જણાઈ આવે છે.
"
જો કે, એઓશ્રીની દરેકે દરેક કૃતિઓ જોવાના અવસર–સુયેગ મને મલ્યા નથી. પણ એએશ્રીની કૃતિ વિષે મે જે વાંચ્યું છે, તેને અનુલક્ષીને અહિં પ્રાસંગિક ઉલ્લેખ કરવા પૂરતુ જ આટલું હું કહી શક્યા હ્યુ. મને યાદ છે; કે, કેટલાક વર્ષ અગાઉ ગૂજરાતી સાહિત્ય પરિષદમાં, જૈન કવિ શ્રી સમયસુંદરગણિ ’–આ વિષયને અગે મહાગૂજરાતના જાણીતા જૈન સાક્ષર શ્રી માહનલાલ દેશાઇએ એક વિસ્તૃત નિબંધ તૈયાર કરી વાંચ્યા હતા, જેમાં તેઓએ આ મહાપુરુષની ગૂર્જર તેમજ સંસ્કૃત સાહિત્યકૃતિઓની નોંધ પ્રસિદ્ધ કરી હતી; તે પરથી જાણી શકાય છે કે, સમાચારીશતક, ગાથાસહસ્રી, જયતિહુઅણુવૃત્તિ, દશવૈકાલિકøત્તિ, કલ્પસૂત્રવૃત્તિ આદિ લગભગ ૧૭-૧૮ પ્રસિદ્ધ-અપ્રસિદ્ધ સંસ્કૃતભાષાના સાહિત્ય ગ્રન્થાની રચના તેએશ્રીએ કરી, પોતાના ગભીર જ્ઞાનને મહાન લાભ તે કાળની તેમજ ભાવિકાળની પ્રજાને વારસારૂપે આપ્યા છે.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
કલ્યાણ :
જ્યારે ગૂર્જરભાષાની પદ્યકૃતિ; સ્તવનાની ચેવીશી, શાંખપ્રદ્યુમ્ન પ્રબન્ધ, પ્રત્યેકમુહચાપા, ચપકશ્રેષ્ઠ ચાપાઈ, મૃગાવતીરાસ, નલદમયંતીરાસ, વસ્તુપાલ તેજપાલરાસ ઇત્યાદિ લગભગ ૨૯ મેાટી કૃતિઓ છે, જે બધુ મળી હજારો ગાથાઓમાં ગણી શકાય તેમ છે. આમાં રાસાએ, સ્તવને, સજ્ઝાયા, પદા વગેરેને સમાવેશ થાય છે. કેટલીક કૃતિઓ ઐતિહાસિક, કેટલીક ઔપદેશિક, કેટલીક કથા-લોકવાર્તા અને ધર્મોપદેશની ફૂલગૂથણીની દૃષ્ટિયે મહત્ત્વની ગણી શકાય તેવી છે. આ બધુ પ્રાસંગિક વન આટલા પૂરતુ અહિં મેં મૂક્યું છે કે, જેથી ઉ. શ્રી સમયસુંદરજીની વિદ્વત્તા, એએની અસાધારણ કવિપ્રતિભા, લોકમાનસની પારખશક્તિ અને લોકહૃદયને સ્પર્શીને પોતાની શક્તિદ્વારા આમપ્રજા પર ઉપકારા કરવાની અત્યન્ત રૂચિ—આ બધાનું સાચું માપ નીકળી શકે.
આ બધી કવિશ્રીની કૃતિઓમાં ‘ શ્રી ચંપકશ્રેષ્ઠીની ચેપા’કવિશ્રીએ ૧૬૯૫ ની સાલમાં મારવાડખાતે જાવાલના ચાતુર્માસમાં રચી છે. તેમાં અનુક ંપાદાન પર ૫૦૦ લગભગ કવિતા દ્વારા ચંપકશ્રેષ્ઠીના જીવનપ્રસંગાને ગૂંથવાના તેઓશ્રીએ પ્રયાસ કર્યો છે. આમાં દુષ્કાળથી તે કાળની પ્રજાના વાતાવરણમાં જે અસર પડે છે, તેનુ આનુષંગિક વર્ણન કરતાં કવિશ્રીએ પોતે નજરે જોયેલ ૧૬૮૭ના દુષ્કાળનુ આખેખ શબ્દચિત્ર ત્યાં મૂક્યું છે, જે કવિશ્રીના શબ્દોમાં આ પ્રમાણે છે—
વિલ મત પડજ્યે એહવઉ, કાલ મહા વિકરાલ; જિણિ વિાચ્યા મા–બાપ–સુત, ભાગા સબલ ભૂપાલ. ૧ ખાતાં અન્ન ખૂટી ગયા, કીજ કુણ પ્રકાર; ભુખ સગી નહી કેહતી, પેટ કરઈ પાકાર. ૨ સગપણ કાઈ ગિણુ નહી, મિત્રાઈ ગઈ ભૂલ; કાય દાવિ માંગઈ, ત॰ મા થઈ ચઢઈ ફૂલ. ૩ જાણ મૂકિ વડ માણસે, માંગવા માંડી ભીખ; તે પણિ કે આપઇ નહી, દુ:ખીએ લીધી દીખ.
૧ ત્યારે,
૪
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ : ૧૩
કે અઇયર મૂકી ગયા,
કે મા-બાપ
મૂકી ગયા,
બાપે
કે મુકી ગયા માલ; કુણું પડછ જ જાલ. વેચી અયર;
મેટા વેચીયા, માંટી માંટી મુકીયા, અન્ન ન દ્યએ ખયર.
ખાતા કાખ
અખાડ;
કે એજડનાં
છેડ.
ઊભા રહતા
આડી;
અયરે પરદેશે ગયા પાધરા, સાંભલ્યઉ જેથી સુગાલ; માણસ શંખલ૪ વિણુ મૂઆ, મારગમાંહિ વિચાલ. ગઉખે ખડે પગેારડી, વીંઝણે ડેાલતી વાય;; પેટન કાજિ પમિની, યાચ પરિજાય. ભાજન અમૃત જીમતા, કાંટી ખાટડી કારડી, જતીયાં દેખી જીમતા, તે તઉ ભાવ તિહાં, જિમતા જડઈ કમાડ. ૧૦ દેવન પૂજઈ દહેર, પડિકમઈ નહિ ૧॰ાશાલ; શિથિલ થયા શ્રાવક સહુ, જતી પડ્યા જંજાલ. ૧૨ રડવડતા ગલિએ મૂઆ, મા૧૧ પડ્યા ઠામિ ઠામ; ગલીમાંહિ થઇ ગંદગી, ઘઈ કુણ નાંખણુ દામ ? ૧૨ સંવત સાલ સત્યાસિયઈ, તે દીઠઇ એ દીઠે; હિવ-પરમેશ્વર એહ ત, અલ ૨ કરે અદીઠ. ૧૩. ઉપરોક્ત ચેાપાનાં પદ્યોને ટૂંકમાં આ પ્રમાણે છે. કવિશ્રી સમયસુ ંદરગણિ કહે છે કે, • આવે વિકરાલ દુષ્કાલ ફ્રી મા પડજો ! જે દુષ્કાલે મા, બાપ, પુત્ર, વગેરેને છૂટા પાડ્યા. બલવાન એવા રાજાએ નાસી છૂટ્યા. ખાતાં ખાતાં અન્ન પણ ખૂટી ગયુ, ગમે તે રીતે કરવા છતાં ભૂખના યેાગે પેટ પાકાર કરવા લાગ્યું; આ અવસરે સગપણુ
ભાવા
૫
ૐ
७
८
૧૧૯
૯
૨ ધણી, ૩ સુકાળ, ૪ ભાથું, ૫ ગારી–સ્રી, ૬ પંખાથી પવન નાંખતી, છ પેટને કારણે, ૮ સાધુ–મુનિરાજને, ૯ ખંધ કરે છે, ૧૦ પાષધશાલા—ઉપાશ્રય, ૧૧ મુડદાંઓ. ૧૨ નહિ જોવા લાયકને અળગા કરે.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક૯યાણ :
ભૂલાઈ ગયું, મિત્રતા પણ વિસરાઈ ગઈ, સગી માની પાસે પણ માંગવા જવાય તેવી સ્થિતિ ન રહી. ડાહ્યો માણસ પણ મોટામાં મૂકી ભીખ માંગવા માંડે છે પણ કોઈ આપતું નથી, દુઃખી માણસે સંસાર છોડી દીખ લે છે. કોઈકે ધણી સ્ત્રીઓ મૂકી દે છે, કઈક બાળકને, કઈક પુત્ર-મા-બાપને પણ મૂકી દઈ, જંજાલમાં કોણ પડે એમ માની નાસી છૂટે છે.”૧ થી ૫.
બાપે દીકરાઓને વેચ, પતિ પણ પિતાની સ્ત્રીને વેચી દે છે. જ્યારે સ્ત્રી પણ પતિને ત્યજી દે છે. પરદેશમાં સુકાળ છે, એમ માની પરદેશમાં જનારા પાસે ભાથું નહિ લેવાના કારણે કેટલાયે લોકો રસ્તામાં મરી ખૂટ્યા. જે સ્ત્રીઓ ઘરની અગાસીઓ પર બેઠી પંખાઓને વીંજવતી તે પવિનીઓ પણ પેટને ખાડો પૂરવા પરઘરે ભીખ માંગતી, જેઓ અમૃતનાં ભોજન જમતાં, દ્રાક્ષ અને અખોડ ખાતાં તે લેકે કેરા અને ખીજડાની છાલ ખાઈ માંડ માંડ ઉદરનિર્વાહ કરતા. મુનિરાજને દેખીને જે લેકે પિતાને ઘેર વહોરવા લઈ જવા માટે માર્ગમાં આડા ઊભા રહેતા તે લેકે ભાવ પડવાના કારણે જમતા કમાડ દઈ દેવા લાગ્યા.’ ૬ થી ૧૦
“દેરાસરમાં દેવને પૂજનારા અને પૌષધશાળામાં પ્રતિક્રમણ કરે નારા શ્રાવકે શિથિલ થવા લાગ્યા. આ અવસરે સાધુ-મુનિઓને પણ આથી અનેક ઉપાધિઓમાં મૂકાવું પડતું. ભૂખને લીધે ગલીએ ગલીયે, ઠામ-ઠામ માણસો મરવા લાગ્યા, તેઓના મડદાઓથી ગંદકી થવા લાગી, ઠેર ઠેર પડેલા મડદાંઓને ઉપાડવા માટે દ્રવ્ય ખરચવાને પણ કોઈ તૈયાર ન હતું. આ રીતે ૧૬૮૭ ની સાલમાં જે કાંઈ જોયું છે તેને હે ભગવન્ ! ફરી જેવાને અવસર ન આવો !” ૧૧ થી ૧૩.
વિશ્વયુદ્ધના ચાલુ વાતાવરણમાં, સત્તા અને સમૃદ્ધિની ભૂખે; બંગાળ, બિહાર અને આસામ કે ઓરિસાની ધરતી પર કૃત્રિમ દુષ્કાળ, ભૂખમરે અને અનાજ, કપડા વગેરેની ઉભી થએલી મેંઘવારીથી છેલ્લાં ત્રણ વર્ષોથી જે પરિસ્થિતિ બની રહી છે, તે જેનારા અને સાંભળનારાઓને ૧૬૮૭ના
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ : ૧૯
૧૩૧
દુષ્કાળનું, તે જ કાળના જૈનકવિએ દેરેલું આ શબ્દચિત્ર સાચે અક્ષરશઃ યથાર્થ જણાઈ આવ્યા વિના નહિ રહે.
દુષ્કાળની સાલ ૧૬૮૭ માં પાટણખાતે ચાતુર્માસ દરમ્યાન તેમ જ શેષનાલમાં ગુજરાતની આજુબાજુના પ્રદેશની-ગામડાઓની સ્થિતિ પોતે જે નજરે જોયેલી, તેની અસર એટલી બધી ગંભીર રીતે કવિશ્રીના હૃદયપટ પર અંકાઈ ગયેલી કે જેથી તેઓ ત્યારબાદ ૯૫ ની સાલમાં જાવાલના ચાતુર્માસમાં “ચંપકકીની કથામાં પ્રસંગતઃ દુષ્કાળની અસરથી નીપજતાં પરિણામોને જે નજરે જોયું તે રીતે હુબહુ અહિં આલેખે છે.
એકંદરે કવિશ્રીએ પિતાના શબ્દો દ્વારા આલેખેલી આ નેધ, કવિશ્રીનાં માનસ પર દુષ્કાળના કારણે તે દેશનાં પલટાઈ ગયેલાં વાતાવરણની ગંભીર અને કરૂણ અસર સૂચવી જાય છે. આ નોંધ દ્વારા કવિશ્રી જાણે દુષ્કાળને સામે તરવરતે નજરે જોતા હોય તે રીતે આઠ વર્ષની અગાઉના આ બનાવને પિતાની કલમઠારા આ પ્રકારે શબ્દદેહ આપે છે. વર્ણનની શરૂઆતની અને પછીની આ પંક્તિઓ–
વલિ મત પડો એહવઉ કાલ મહા વિકરાલ
હિવ પરમેશ્વર એહ તઈ અલગઉ કરે અદીઠ ” સાચે કવિશ્રીની દયાર્દ લાગણીનું પ્રતીક કહી શકાય તેમ છે. કવિશ્રી તે દુષ્કાળપીડિત પ્રજાના આર્તનાદને વશ બની સ્વયં ઉચ્ચારે છે કે, ભગવન ! ૧૬૮૭ ની સાલમાં અમે જે જોયું છે–જે ન જેવાનું અમને જેવા મલ્યું છે તે ફરી ફરી જેવાને અવસર અમને ન આપ !”
દુષ્કાળના અનુભવો પરથી કવિશ્રીનાં માનસ પર ખૂબ જ કરૂણ અસર પ્રતિબિંબિત થઈ છે, આથી લોકસમાજની નાડીના ધબકારાને કુશલ વૈદ્યની જેમ પારખનારા કવિ સમયસુંદરજી, દુષ્કાળપીડિત આબાલનેપાલ પ્રજાના શબ્દોને ઉપરની બે કડીઓમાં આપણી આગળ રજૂ કરે છે. લોકકવિ તરીકે કે સામાન્ય-આમ પ્રજાના પ્રતિનિધિ તરીકે તે
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨
કલ્યાણ :
પ્રજાના હૈયામાં દુષ્કાળના અંગે જે લાગણી ઉઠેલી તેને કવિશ્રી સ્વયં અ પંક્તિઓમાં ઉચ્ચારી ગયા છે.
સાહિત્યસર્જક અને તેમાં પણ લેકેાપકારક સરળ અને ધા સાહિત્યના સરજનારા કુશલ ધર્મગુરુએ જ્યારે સાહિત્યદ્વારા બાલપ્રજાને મા દર્શાવવાને મથતા હાય તે વેળાયે એએની પ્રકૃતિ કે સ્વભાવ સામાન્ય રીતે એ પ્રકારે રહે છે–રહેવા જોઇએ. જેથી ખાલ–અજ્ઞાન જનસમુદાયનાં હૃદયેા આવા મહાપુષો પ્રત્યે હંમેશાં આદરભાવ અને પૂજ્યબુદ્ધિ ધરા વનારા ને! આ માટે આ મહાન પુરુષોને લેકસસ, પરિચય અને લાકની ભાષા, વ્યવહાર તેમજ રૂઢિને પણ પોતાની ભાષામાં વ્યક્ત કરવા પૂર્ણાંક કેટલીક વેળાયે તેની નજીકમાં આવવું પડે છે. આમ કરવાથી આત્મીયતા કેળવાતાં આબાળગાપાલ પ્રજાને ધર્મના સંસ્કારાદારા ભાવના, ભક્તિ કે શ્રદ્ધાને મહામૂલ્ય ગુણવારસા નિઃશંક રીતે આપી
શકાય છે.
આથી સમજી શકાશે કે, ‘ પૂર્ણાંકાલીન શાસનપ્રભાવક સમથ આચાયદેવા તેમજ વિદ્વાન સુવિહિત મુનિવર આદિ જૈન સાધુ-મહાત્માઓએ; તે તે કાળના વાતાવરણને, પ્રસંગને અને ઐતિહાસિક બનાવોને પોતાની સાહિત્યકૃતિમાં સંકલિત કરવાની જે હિતકર પ્રવૃત્તિઓ આચરી છે ’-તે કેવળ લોકપ્રજામાં આત્મીયતા કેળવી, તેઓને પોતાની સન્મુખ આણી, લેાકેાત્તર ધર્મ, નીતિ, દાન, શીલ, તપ અને ભાવનાના સુંદર સંસ્કારો તેમાં પ્રગટાવવા માટે જ. આ સિવાય અન્ય કયા હેતુ કે સ્વાર્થાં જૈનસંસ્કૃતિના પ્રચારક લોકોત્તર મહાત્મા પુષોને હાઇ શકે?
કવિ શ્રી સમયસુંદર ગણિવરે પણ આ જ એક શુભ આશયથી, અનુકંપાદાન-કે જે જૈનશાસનમાં સર્વ પ્રકારના ધર્માચારોનું મૂળ ગણાયા છે,—તેનુ મહત્ત્વ દર્શાવતાં પ્રાસગિક રીતે તે કાળના ઐતિહાસિક દુષ્કાળનો ઉલ્લેખ પોતાની કલમદ્રારા કરી, એમ ઉપદેશ્યુ` કે, · જો પૂના પુણ્યોનું યથી પ્રાપ્ત સુંદર કેાટિની ધનધાન્યાદિ બાહ્ય સાંસારિક સામગ્રીને સદુપયોગ દીન, અનાથ કે દરિદ્ર આત્માનાં દુ;ખાને દૂર કરવામાં નહિ
r
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડઃ ૧ઃ
૧૨
કરે તે આવા પ્રકારનાં દુષ્કાળ જેવી સ્થિતિ લાભાન્તરાયના પાપે ભોગવવી પડશે તે વેળા પરમાત્માને આપણે પ્રાર્થીશું કે, “ઓ ભગવદ્ ! અમારાં આ દુઃખે લટાળો ! એ દીનદયાળ ! તું હવે અમને આવા દુઃખો જેવાને અવર કર આપ !” પણ એ દીનદયાળ પરમાત્મા પણ કરે શું ? આપણે આપણું દુષ્કતોનું ફલ ભેગવવાનું છે.
જ્યારે પરમાત્મા તે કેવળ દાન, શીલ, તપ કે ભાવરૂપ ધર્મને કલ્યાણુકર માર્ગ દર્શાવી આપણી જાત પર અનન્ય ઉપકાર કરી ગયા કે જેને પ્રત્યુપકાર વાળવાને આપણે અસમર્થ છીએ. તેઓએ ઉપદેશેલ માગને આપણે હિતકર માર્ગ માની આરાધવો એ જ આપણે કર્તવ્ય ધર્મ છે.
આ જ એક ધર્મોપદેશ સંભળાવવાના હેતુથી પૂર્વકાલીન મહાપુરુષોની જેમ ઉ૦ શ્રી સમયસુંદરગણિવરે ૧૬ ૮૭ના આ દુષ્કાળનું ઐતિહાસિક શબ્દચિત્ર તે કાળની ગૂર્જરભાષામાં ચંપકશ્રેણીની પાઈની ધર્મકથામાંથી સીધી અને સારી રીતે રજૂ કર્યું છે.
-~
૯૬૨૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦
માણસો પોતાનાં તત્ત્વજ્ઞાન અને સંસાર સંબન્ધી સમજણ શક્તિ મુજબ જીવન જીવે છે. તદ્દન વિચારહીન માણસ માટે પણ આ વાત સત્ય છે. કોઈ પણ પ્રકારનાં તત્ત્વજ્ઞાન વિના જીવવું માનવજાતને માટે અશક્ય છે. તેણે પસંદગી કરવાની રહે છે, તે તત્વજ્ઞાન
કે અતત્ત્વજ્ઞાન વચ્ચે નહિ પણ સારાં અને નરસાં છે. તવજ્ઞાન વચ્ચે.
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુગાદિનાથ શ્રી હષભદેવ અને ગીતાકાર શ્રી કૃણું - પૂ. મુનિરાજ શ્રી ભાનુવિજા જ
–ારક કૌર અને પાંડેની વચ્ચે જે તુમુલ યુદ્ધ મચ્યું, અને મહાભારતના પાના પર એ હકીકતે જે રીતે અશ્રુભીની આંખે આલેખાઈ તેના મૂળ કારણ તરીકે શ્રી કૃષ્ણ છે એમ તેઓએ અર્જુનને યુદ્ધને માટે આપેલી પ્રેરણા પરથી કહી શકાય. અર્જુનને એ વેળાયે આ ભયંકર યુદ્ધ-દાવાનલની ચીનગારી સળગાવવાને ઉજવા સિવાય શ્રી કૃષ્ણ માટે આ મહાભારત યુદ્ધ અટકાવવાને શું અન્ય કેઈ ઉપાય ન હતો ?
આ યુગના આદ્ય ધનાયક શ્રી ઋષભદેવ પરમાત્માએ “વડીલ ભાઈશ્રી ભરત ચક્રવર્તીની હામે લડવા તૈયાર થયેલા પિતાના ૯૮ પુત્રોને કઈ ઉત્તમ કટિની ધર્મ–પ્રેરણું આપી; યુદ્ધના રૌદ્રમુખ સંહારથી જગતને બચાવી લીધું!' તે હકીકતને આની હામે મૂકી લેખક મુનિશ્રી અહિં ઉપરોક્ત પ્રશ્નને ટૂંકાણમાં જવાબ આપે છે.
જગતના અનંત કાળરૂપ ઈતિહાસના પાને ઉપકાર કરવાના નામે અનંત પ્રસંગે પ્રવૃત્તિ લેખે ચઢી ગયા એમાંથી એ શોધવું જરૂરી છે કે સાચે ઉપકાર કેણ કરી શકે ?” સંસારના પદાર્થોને હમજી તેનાથી વિરક્ત રહેનારા કે આસક્ત રહેનાર ? જો કે ઉપકાર લે જગતને એટલે પ્રિય છે કે જે એમાં અસહ્ય માનહાનિ ન દેખાતી હોય તે એ ઉપકાર લેવા હરેક પળે તૈયાર હોય છે. - આ વૃત્તિવાળા આત્માઓએ એટલું સાવધ રહેવું ઘટે છે કે ઉપકાર લેવા જતાં એ ઉપકારકના ઓઠા નીચે વસ્તુ ત્યા અપકાર કરનાર કોઈ અજ્ઞાની કે દંભીના પાશમાં પડી ન જવાય ! નહિતર તે લીધેલે ઉપકાર સસરે નીકળી જાય.
આપણે એ જેવું છે કે શ્રી કૃષ્ણ અર્જુન ઉપર અને શ્રી ઋષભદેવ પ્રભુએ અઠ્ઠાણુ પુત્ર ઉપર કે ઉપકાર કર્યો ?
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ: ૧ :
સૌ પહેલાં કુરુક્ષેત્રની યુદ્ધ ભૂમિ પર આવતાં જ સગાસંબંધીઓ ભીષ્મ પિતામહ, દુર્યોધન વગેરે કૌરવો, વિદ્યાગુરુ દ્રોણાચાર્ય કૃપાચાર્ય વગેરે અનેકની સામે લડવાનું જોઈ અત્યંત દયાથી ગળગળા થઈ હતી અર્જુને શ્રી કૃષ્ણને કહે છે(ગીતા અ. ૧) વિત્તિ માત્રાળ, મુd ૪ રિશુધ્ધતિ न च श्रेयोऽनुपश्यामि, हत्वा स्वजनमाहवे ॥ न कांक्षे विजयं कृष्ण!, न च राज्यं सुखानि च । एतान्न हन्तुमिच्छामि, नतोऽपि मधुसूदन !।
अपि त्रैलोक्यराज्यस्य, हेतोः किं नु महीकृते ॥ અર્થાત્ “હે કૃષ્ણ! મારા અવયે શિથિલ થઈ જાય છે, મુખ સુકાય છે, શરીરે ધ્રુજ છૂટે છે. કેમકે હું અશુભ નિમિત્તો જોઈ રહ્યો છું. યુદ્ધમાં સ્વજનોને ઘાત કરીને કોઈ કલ્યાણ થઈ શકે એમ હું જ નથી. એ રીતે મને જિતની, રાજ્યની કે સુખોની કેઈ અપેક્ષા નથી. કદાચ એ સ્વજને મને મારતા હોય તોય હું માર ખાઈશ પણ મારે એમને મારવા નથી, ભલે રૈલોક્યનું રાજ્ય પણ મળતું હોય તે ન મળે. મારા પિતરાઈ ભાઈઓને હણી મને શા આનંદ થાય ? કેમકે આતતાયિ, આગ લગાડનાર, ઝેર દેનાર, સ્ત્રી હરનાર વગેરે એવા પણ એમને હણવાથી અમને તે પાપ જ લાગે. મા હિંયા એ નિષેધ વાકયનું ઉલ્લંઘન કરવાને લીધે.”
ઇત્યાદિ કહીને કુળનાશ, કુળધર્મને નાશ, અધર્મનું વર્ણસંકટ, નરકવાસ વગેરે ઘણા દોષો બતાવી આગળ કહે છે કે, “અમે રાજય અને સુખના લેભમાં કુટુંબીઓના નાશપ આ એક ભયંકર પાપ કરવા તૈયાર થયા છીએ. પણ હું ઈચ્છું છું કે સામે કાંઈ બચાવ ન કરતા એવા મને આ કૌરવો, જો હણે તે મારા માટે કલ્યાણકાર થાય.”
આના જવાબમાં જ્યારે શ્રી કૃષ્ણ અર્જુનને આ પ્રમાણે કહ્યું.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણ :
"कुतस्त्वा कश्मलमिदं, विषमे समुपस्थितम् ।
अनार्यजुष्टमस्वयंमकीर्तिकरमर्जुन !॥
क्लैन्यं मास्म गमः पार्थ ! नैतत्त्वय्युपपद्यते" । " હે અર્જુન ! અનાચાર્યોએ સેવેલું, સ્વર્ગને રોકનારું, અને અપકીર્તિ પમાડનારું આ મલિનપણું અયોગ્ય વખતે તને કયાંથી ઉપર્યું ? હે પાર્થ ! તું નપુંસકપણને ન પામ, તારા જેવાને આ શોભતું નથી...” વગેરે કહે છે.
ત્યારે અજુન કહે છે કે, “પૂજાને ગ્ય એવા ભીષ્મ અને દ્રોણાચાર્ય પર બાણ કેવી રીતે ફેંકું ? “ પૂજાને પાત્ર એવા અને વેદાદિના અધ્યયન તથા તપ, આચાર વગેરેથી મહાપ્રભાવશાલી વડીલે(ગુરુ)ને હણ્યા સિવાય કદાચ ભિક્ષા માંગી ખાવું પડે તોય એ હું કલ્યાણકાર માનું છું તે પછી ગુરુઓને હણ લેહી ખરડ્યા ભેગ હું કેમ જ ભેગવી શકું ?..”
આ ઉપરથી અજુનનું માનસ સ્પષ્ટ સમજાય કે, શ્રી કૃષ્ણનો સહકાર પામી યુદ્ધમાં વિજય અને રાજ્ય તથા સુખ પ્રાપ્ત થાય તે પણ એ એને લેભ મૂકી જરૂર પડે ભિક્ષાથી જીવન ચલાવવાનું પસંદ કરે છે, પણ યુદ્ધ કરવા તરફ એની જરા ય ઈચ્છા નથી; કેમકે એમાં એ ઘણું અનર્થો જુએ છે જેનું ઉપર વિર્ણન થઈ ગયું છે.
જો કે સંસારના કર્મયોગને પ્રધાન સમજનારાઓ અજુનમાં આ પ્રસંગે વિકસેલ આર્યવને આદર્શ, પૂજ્ય પ્રત્યેને પૂજ્યભાવ, વિદ્યાદાતા પ્રત્યે બહુમાન, કપટી કુટુંબીઓ ઉપર પણ ઉદાર સ્નેહ, હિંસાપ મહાપાપને ભય, કુળનાશાદિ આપત્તિઓને ભય, રાજ્યસુખના લેભને ત્યાગ, અનેક પાપના આસેવનને બદલે શૈક્ષ્યવૃત્તિમાં કલ્યાણબુદ્ધિ અને તેમ કરવાની તૈયારી-ઈત્યાદિનું મહત્ત્વ નહિ સમજતાં અર્જુનમાં નિર્માલ્યતા, પુરુષાર્થહીનતાને આવિર્ભાવ સમજે છે, પણ જે પાપ પ્રવૃત્તિમાં થતા ભયને નિર્માલ્યતા લેખાતી હોય તેય એ ઇષ્ટપત્તિરૂપ છે.
આ બાજુ શ્રી કૃષ્ણ અને યુદ્ધ માટે સજજ કરવા કહે છે કે,
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ: ૧ :
૧૩૭
જેને શેક કરવા જેવો નથી એને તું નકામે શેક કરે છે અને વચને પાછા પંડિતાઈભર્યા બોલે છે, પણ પંડિતે મરેલા કે જીવતા જીવોને શક નથી કરતા. આત્મા તે અવિનાશી છે, નાશ દેહને થાય છે. બ્રહ્મનો નહિ, જે એમ સમજે છે કે હું આને નાશ કરું છું એ અજ્ઞાન છે; છતાં જે તે આત્માને જન્મ મરણ પામતે, માનતે હોય તેય તારે એમના (ભીષ્મ, દ્રોણાચાર્ય આદિના) મૃત્યુને શેક કરે વ્યાજબી નથી, કેમકે જ્ઞાતજ્જ પ્રદ્ય મૃત્યુઃ જન્મેલા મરેજ છે, તો મરણ એ અપરિહાર્ય છે, અવસ્થંભાવી છે માટે અપરિહાર્ય બનાવને શેક ન હોય.'
આ ઉપરથી વિચારણીય છે કે, જે હકીકત આ હોય તે “અહિંસાનું મૂલ્ય શું” ? પણ પ્રસ્તુતમાં એ પ્રાસંગિક નહિ હોવાથી જતું કરવામાં આવે છે. એટલું તે ખરું કે જે રાજ્યસુખની મૂછ રહિત બની યુદ્ધની ઈચ્છાથી વિમુખ બનેલાને શ્રી કૃષ્ણ ફરી લડવાની ઈચ્છાવાળા બનાવે છે. એમાં અર્જુનનું ક્યું આત્મહિત સધાય છે ? એ સૂક્ષ્મમતિએ વિચારણીય છે. કુક્ષેત્રના એ યુદ્ધમાં પરંમ્પરની સ્પર્ધા, ચડસાચડસી અને ઈર્ષ્યાથી થતી જીવલેણુ મારામારી કોને માટે આત્મનિસ્તારક બની એ આસ્તિકને મન અગમ્ય છે.
અહિં એક બચાવ કરવામાં આવે છે કે, “ધર્મને વિધ્વંસ અટકાવવા માટે શ્રી કૃષ્ણને આમ કરવું પડયું;” પણ દુર્યોધનના રાજ્યમાં પ્રજા કેટલી સુખી અને નિશ્ચિત હતી. એનું વર્ણન કિરાતાજુનીય કાવ્યમાં મળે છે. જે આ પ્રમાણે–
'दुरोदरच्छद्मजितां समीहते नयेन जेतुं जगतीं सुयोधनः ધૂતના બહાને પણ જિતેલી પૃથ્વીને નયથી વશ કરવા દુર્યોધન ઈચ્છે છે.
તાષિક વિતવ્ય તેજ પૌમૂ-કામક્રોધાદિ છ આંતર શત્રુઓને કાબૂમાં લઈ ગ્ય નીતિપૂર્વક પુરુષાર્થ કરે છે. રરરીનિલ રીતિશatsીવનઃ કપટ રહિત એ દુર્યોધન સેવકોને પ્રીતિવાળા મિત્ર જેવા રાખે છે, મિત્રોને ભાઈની જેમ રાખે છે.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
ટ
કલ્યાણ :
સામાદિ ઉપયેા બહુ યેાગ્ય રીતે યેાજે છે. દંડ ધર્મ પણ ધનના લાભથી કે ગુસ્સાને વશ થઈને નહિ કિંતુ રાજધમનાયેાગ્ય પાલન માટે સેવે છે' ઇત્યાદિ.
પ્રજાપર વાત્સલ્યભાવ
આ ઉપરથી દુર્ગંધનની નીતિસ ંપન્નતા, અને રાજાઓ ઉપર ગુણુછાયા સમજી શકાય એવી છે. એટલે આ દૃષ્ટિએ દુર્યોધનને અધમૂતિ કહેવા તૈયાર થવું એ અજ્ઞાનભર્યુ કહેવાય. હા, પાંડવા સાથે એણે દંભ ખેલ્યેા, પણ એ એક વૈયક્તિક વાત થઈ, એથી કાંઈ આખા જગત પર અધર્મની ચઢાઈ આવી ગઇ એવુ સિદ્ધ નથી થતું તો પછી કેમ આવા ખૂનખાર યુદ્ધ, એમાં અશ્વત્થામા મૃતઃ વગેરેને દંભ આ બધું કેમ બન્યુ ?
જૈન શાસનમાં આવી જ કાટિનું ઉદાહરણ આપણને મળી રહે છે, પણ આવા અવસરે શ્રી જૈન દૃષ્ટિના ઉપકાર કઈ રીતે આ બધા અનર્થા થતાં નિવારે છે તે અહિ સમજી શકાય છે. આ યુગના આદ્ય તીર્થંકર શ્રી ઋષભદેવ પ્રભુના વડલ પુત્ર ભરત ચક્રવર્તી, છ ખંડ તીને જ્યારે આવે છે, પણ ચક્ર રત્ન આયુધશાળામાં પ્રવેશ નથી કરતું. જાણ્યું કે હજી ૯૯ ભાઇઓએ મારી આજ્ઞા સ્વીકારી નથી, તેથી તે માટે દૂત મેકલે છે. પણ એમાં ૯૮ ભાઇએ ભેગા થઇ વિચાર કરે છે કે, રાજ્ય આપણને પિતાજીએ વહેંચી આપ્યા છે તે પછી ભરતની આજ્ઞા શા માટે માનીએ ? એની આજ્ઞા માનવાથી રાજ્ય. ઉપરાંત શું અમને જરા કે મરણ અટકી જવાને વધુ લાભ થવાને છે? ના, છતાં એ જો અસતેથી અમારું રાજ્ય બલથી લેવા ચ્છે છે તે અમે પણ એક જ ખાપના પુત્રા છીએ એ અને એનુ પડાવી લેવા અમે પણ સમ છીએ એ એણે સમજી લેવુ જોઇએ.
જુઓ ત્રિષ્ટીમાં એમના શબ્દો—
प्राज्यराज्योऽप्य सन्तोषादस्मद्राज्यं जिघृक्षति | स्थाम्ना चेत्, तद् वयमपि तस्य तातस्य सूनवः ॥
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ : ૧૦
તદુપરાંત દૂતને કહે છે કે, “પણ પિતાજીને જણાવ્યા વિના મોટાભાઈ સાથે લડવાની અમને હોંશ નથી થતી ” અને એમ કહી ત્યાંથી એ બધા વીતરાગ સર્વજ્ઞ બનેલા શ્રી ઋષભદેવ પ્રભુ પાસે આવે છે. ,
અહિં દૂતને કહેલા શબ્દોમાં જોઈએ તે પિતાના માન અને મમત્વ, તેઓમાં દેખાઈ આવે છે. જોકે રાજ્યનું મમત્વ છે તેવું નથી એમ એ લેકે પ્રભુ પાસે કહે છે –
वचोमात्रेण मुञ्चामस्तस्यात्मबहुमानिनः । तातदत्तानि राज्यानि, क्लीबा इव कथं वयम् ? ॥ सेवामपि कथं कुर्मो निरीहा अधिकद्धिषु। ..
ભરત ઉપર બહુમાનવાળા એવા અમે એના સ્નેહ વચનથી હમણાં રાજ્ય મૂકી દઈએ, પણ અમને એ નિર્બળ ગણી સત્તાના બલે અમારા રાજ્ય પર અધિકાર માગે તે શાને આપીએ ? અને અમે એની સેવા પણ શા માટે કરીએ, કેમકે અમને એની જેમ અધિક ઋદ્ધિની ઈચ્છા નથી. પણ આપને પૂછ્યા વિના અમે યુદ્ધ કરી શકતા નથી ” એ વગેરે પ્રભુ પાસે કહી, જાણે ભગવાન લડવાની સંમતિ આપશે એમ રાહ જોતાં ઊભા છે. પણ ત્યાં તે આ વીતરાગ પરમાત્મા ભાવ દયાવાળા હોઇને
" वत्साः पुरुषवीरैर्हि पुरुषव्रतधारिभिः । योद्धव्यं वैरिवर्गेणानर्गलं द्रोहकारिणा ॥ रागो द्वेषश्च मोहश्च कषायाश्चेति वैरिणः । अनर्थदायिनः पुंसां जन्मान्तरशतेष्वपि ॥
હે નરવીરે ! દ્રોહ કરનાર અરિ વર્ગ સાથે તમારે સતત લડવું જોઈએ, પણ એ અરિ ક્યા ? રાગ, દ્વેષ, મેહ, કષાય; કેમકે ખરેખર રીતે જીવોને સેંકડે જીવન સુધી એ જ દુઃખ દેનારા છે. એને જીતો. પછી જગતમાં તમારે કઈ શત્રુ નહિ રહે અને દુઃખને આત્યન્તિક ધ્વંસ થશે. સેવા કરવી હોય તે એક ધર્મની કરે કેમ કે એ જ રક્ષક છે..
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણ :
બાકી રાજ્યશ્રીનાં સુખ માનસિક બ્રાન્ત કલ્પના જ છે કેમકે અંતે એ વિનશ્વર છે, અને અનંતકાળ આવા સુખ મળ્યા છતાં ન તો જીવને તૃપ્તિ થઈ કે ન સંસાર દુઃખ ટળ્યું ઈત્યાદિ.”
આ પ્રકારે પ્રભુને વાસ્તવિક તોપદેશ સાંભળી એ ૯૮ પુત્રે ત્યાં જ વિરાગી બની સાધુ થાય છે. સંસારનો ત્યાગ કરી દે છે. ભારતના આવેલા દૂત જઈને ભરતને આ સમાચાર કહે છે ત્યાં ભરતને આઘાત થાય છે કે આ મેં શું કર્યું ? ભાઈઓ રિસાઈને પિતા પાસે ચાલ્યા ગયા. હવે હું શું બતાવીશ ? એ દુઃખમાં ક્ષમાપના કરવા માટે આવે છે ત્યાં ક્ષમા યાચતાં ભરત ઘણું ઘણું કહે છે, પણ જ્યારે તે સાધુ બનેલા ભાઈએ બેલતા નથી ત્યારે ખિન્ન થાય છે. ત્યાં પ્રભુ કહે છે “રાજન ! આમના માટે તું બીજી કલ્પના ન કર ! આ કેવલજ્ઞાની વીતરાગ બન્યા છે એટલે તારા પર પણ રાગ દેષ વિનાના છે.” (જુઓ “યુગાદિદેશના” નામને ગ્રંથ)
આથી રાગદ્વેષથી ધમધમતા આવેલા ૯૮ પુત્રોને વીતરાગ પરમાત્માએ કઈ સ્થિતિમાં મૂક્યા. ખૂનખાર યુદ્ધ કેવા અટક્યા, નિર્દોષને ઘાત કેટલે નિવારાયો અને ભારતને પણ કેવી સુંદર અસર થઈ.
જ્યારે રાજ્યસુખના રાગ પર અને શત્રુ પ્રત્યેના પ પર વિજય મેળવેલા અર્જુને ભક્તરાગી શ્રી કૃષ્ણના વચનથી શું આરંભ્ય ? યુદ્ધમાં ભયંકર રૌદ્ર પરિણામમાં આવી છવલેણ લડતાઓ એ કેવા અરિષ્ટ (કર્મ) ઉપાર્યો હશે ? અને આ ઉપરાંત પરમાત્મા ગણાતા તરફથી ભકતને મળેલી જે સલાહ એ ભાવી પ્રજા માટે કેટલી આદરણીય બને છે? એ બધી વસ્તુને વિચાર આ બંને પ્રસંગેની તુલનાથી થઈ શકે છે. બધી પ્રવૃત્તિ એમાં અધ્યાત્મની પ્રવૃત્તિને શ્રેષ્ઠ અને એક જ કર્તવ્ય લેખનારને ખોટા પ્રશ્નો કે બેટી સંભાવનાઓ મૂંઝવતી નથી. અધ્યાત્મની આચરણ પાપીઓને પણ ધર્મી બનાવી દે છે. વાત એ છે કે, આલંબન વીતરાગ પરમાત્માનું હોવું જોઈએ. જે શ્રી કૃષ્ણને ભકત પર રાગ, અધર્મી પ્રત્યે દેષ વગેરે ન હોત તો આ પ્રસંગ ઉપરથી કદાચ જુદી ગીતા સાંભળવા મળત”
@docomcam
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
ooooooooooooooooooooo
o
e
ooooooooooooooooo
ro
અ મૂઢ, નથી પામતા : -~
શાર્દૂલવિક્રીડિત ] આશા દર મંહી રહી વિવિધતા, રંગે વિગ ઘણું, દેખે તો ય ન ચિત્ત ધર્મ વસ, માર્ગો કુપાપી તણા; ખોળે નિત્ય નવા નવા ખેલ જને, ત નથી જાણતા, અવ્યાબાધ અનન્ત મુક્તિપથને, મૂઢે નથી પામતા. ૧ મેઘી ખેલત ખાઈ શસ્થ શિશુતા, દૌર્લભ્ય રત્ન સમી, સંસ્કારો ન જડે સમુલ કદી, દીઠી ન શિક્ષા અમી; જ્ઞાનધ્યાન ન દાન ધર્મકરણી, કોરી રહી મૂર્ખતા, અવ્યાબાધ અનંત મુક્તિપથને, મૂઢ નથી પામતા. ૨ રામા મોહમયી, યુવા વયી રહી, ચાલી વહી જિંદગી, મસ્તાની પ્રિય મેજ શેખ અફરી, ભૂલી પ્રભે બંદગી; કામા તાપ બળી જલી ઝગડતા, ઝાઝી જ નાદાનતા, અવ્યાબાધ અનન્ત મુકિતપથને, મૂઢે નથી પામતા. ૩ કાયા કં૫ મની સદા અટકતી, આંખ્યો નથી ભાલતી, હાથે પાદ કશું ન કાંઈ કરતા, દાંતે ગયા ગાલથી; બુઠ્ઠી બુદ્ધિ થઈ યુવા–વય ગઈ, વીતી સમાધાનતા, અવ્યાબાધ અનન્ત મુક્તિપથને, મૂઢ નથી પામતા. ૪ સંતની સુખડી ગમી નહિ કદી, ધર્મો ન ચ્યા કદી, શાસ્ત્રોની અવહીલના પણ કરી, ખોલીજ જુમી બદી; નિગ્રંથ પણ દૃષ્ટિપંથ મળતાં, ધારી ને સન્માનતા, અવ્યાબાધ અનન્ત મુક્તિપથને, મૂઢે નથી પામતા. પાપી દુષ્ટ જ કરે મનસુબા, પૂરા કદી થાયના, ચિંતા ગ્લાન સદા રહે બહુ સહે, દુઃખ કદી જાયના;
પાપ નિત્ય કરે સુખ મન ચહે, ક્યાંથી કહો આનતા, કે અવ્યાબાધ અનન્ત મુક્તિપથને, મૂઢે નથી પામતા. ૬
Orgn
oooooooooooooooooo
:
- Meભાઇ
મ
ooooooo
rustees
:
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४२
કલ્યાણ
૦૦૦૦૦૦
૦
છO૦૦૦૦૦૦૦૦૦
ભૂલ્યો ભક્તિ પડી વિકલ્પદવમાં, કાઠિન્યતાઓ સહી, ઈબ્ધ ષ ભરી, તથા નહિ છતી, વાતે મુખેથી કહી; કયાંથી એ સુખ શાંતિધામ મળશે, સાધી ન કલ્યાણુતા, અવ્યાબાધ અનન્ત મુકિતપથને, મૂઢે નથી પામતા. દેવોને પણ દુર્લભા સુદિવસે, ચાલ્યા હવામાં ગયા, દુઃખી ગ્લાન અપંગ અંધજનની, હૈયે ન ધારી દયા; દેવેન્દ્રો નરનાયકે પણ ગયા, એ શું નથી જાનતા, અવ્યાબાધ અનન્ત મુક્તિપથને, મૂઢ નથી પામતા. ૮
" શ્રી અતિથિ. -
૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦
© ચીનગારી ~ પૂ. મુનિશ્રી કીતિવિજયજી મહારાજ [ રાગ-વીર વીર તું ભજતા રે તેરી પીર હરેગા સેય. ગફલતમે મત સોય!] માન માન નું મત સબ મેરા તેરા નહીં હૈ કેય,
તન ધન જોબન ક્ષણમેં વિનાશી,
મત બન અબ તું વિષય વિલાસી; સમજ સમજ તું સતા કયોં હૈ, આતમ ધન દીયા ખોય. માન. ૧
સ્વારથ કી હૈ દુનિયાદારી,
જિંદગી ફેગટ બોતા સારી; જ્ઞાન ગંગામેં ઝીલકર, કરમન મેલ કે તું દે ધેય. માન. ૨
નર્ક નિગોદે તું ખૂબ ભટકા,
કર્મોને તુઝકો હૈ પટકા; લટકા ને ને મહીના ગર્ભે, ખૂબ ચીલ્લા કે રોય. માન ૩.
અનંત શક્તિ હૈ આતમકેરી,
જન્મ મરણ કી મિટાદે ફેરી; ! જિનશાસન મહાપુણ્ય પાયા; ગફલતમેં મત સેય. માન. ૪
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભદ્રિક શ્રી સુધન :: ઐતિહાસિક કથા :: શ્રી સુવાસ
ભદ્રિતા એ ઊંચી કોટિને આત્મસંસ્કાર છે, આ સંસ્કારથી સંસ્કારિત જીવન અતિશય પવિત્ર, નિર્દોષ અને ઉદાર હોય છે. આવા આત્માઓ આપત્તિ કે સંપત્તિ, સુખ કે દુઃખ, ઈત્યાદિ સમ કે વિષમ પ્રસંગોમાં પોતાની સંસ્કારિતાને જાળવી પ્રતિકૂળતાઓને વટાવી ઉદારચિત્ત બની રહે છે. .
આવા જ એક ભદ્રિક આપના જીવનની ઐતિહાસિક ઘટના આ ટૂંકી કથામાં અહિં રજૂ થઈ છે.
એક રળીયામણું ગામ હતું. સોહામણું મંદિરે જેની શોભા હતી. મોટી મોટી મહેલાત જ્યાં મુસાફરોને આકર્ષી રહી હતી. રમણીય આરામ–વને જ્યાં શ્રમિત પથિકોને વિશ્રાન્તિ અર્પી રહ્યા હતા. વિહંગોના હૃદયંગમ કૂજિત જ્યાં તરુણ અને યુવતીઓને નિમંત્રણ કરી રહ્યા હતા.
એક સુધન નામને ત્યાં શેઠી હતે.
જે ખૂબ જ નિખાલસ દિલને હ, માયાળુ પ્રકૃતિને હતે. એના ૭માં ધર્મપ્રેમની અખંડ જ્યોત હલાહલ ઝઘમઘતી હતી. દયાની લાગણી એનામાં છલેક્ષ તરવરી આવતી હતી. સાથે જ એનું હૃદય ઉદાર હતું.
ધનશ્રી એની સુશીલ ધર્મપત્ની હતી.
એની ચમક્તી ચક્ષુના મકારાને કારણે જ હેય નહિ, તેમ કમળે જળમાં વાસ કર્યો હતો. પિતા એના મુખથી પરાભવ પામીને જ ન હોય, તેમ ચંદ્ર અનન્ત ગગનપટ પર આશ્રય લીધો હતો. એણીનું રૂપ રતિના રૂપનુંય જિવર હતું. સૌભાગ્ય અનુપમ હતું. લાવણ્ય અનેરું હતું અને સૌંદર્ય અનોખું હતું, છતાં તેણના શિયળની ખુશબે સર્વત્ર મધમળી રહી હતી.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
કલયાણું :
એક દિવસે કોઈ મુનિવર ત્યાં પધાર્યા. એ યુગલ ત્યાં ગયું. સદુપદેશામૃતનું પાન કરાવતાં તે મુનિવરે જણાવ્યું. “ લક્ષ્મીની શોભા દાનમાં છે. વિદ્યાની ભૂષા વિરતિમાં છે અને વાણીનું ભૂષણ સત્ય છે.” - ભદ્રક સુધને “પ્રભુપૂજા, એકાન્તર ઉપવાસ, અને અતિથિને દાન આપ્યા બાદ જ પારણું કરવું ?-ઇત્યાદિ વિધવિધ અભિગ્રહ ગ્રહ્યા. બન્નેય ઘેર પાછા વળ્યા. રોજ પુણ્યકર્મો કયે જતા હતા. એવામાં એક અકાળે હૃદયદ્રાવક પ્રસંગ બની ગયો. શેકી ચઢતી કળામાં પાપોદયે રહેજ મન્દતા આવી, શેઠ નિર્ધન બન્યા, પણ મુખની પ્રસન્નતા, હૃદયની પ્રફુલ્લતા એનાં ધર્મવાસિત હૃદયને ધીર બનાવી શક્યા હતા.
સુધનની આવી દશા નિહાળી ધનશ્રીએ એક વેળા શેઠને વિનવ્યું; “આપ મારા પિતાજીને ઘેર પધારે ! એમની પાસે પૈસાની માંગણી કરે. એ જરૂર આપને સહાય કરશે. બાદ આપ વ્યવસાય કરજે !”
“નિધન અને મડદાનું કશું જ અંતર નથી. ગરીબી હાલતમાં સાસરે ન જવામાં જ લાભ છે.' આ વાત સુધનને લક્ષ બહાર ન હતી; એથી જ એ દરિદ્રદશામાં એક ડગ પણ ભરવા રાજી ન હતા. એટલે એણે ધનશ્રીનું વેણ સુચ્યું નહિ એમ ઉવેખી નાંખ્યું. પણ એટલા માત્રથી દાળદર ફીટી જાય તેમ ન હતું. કારણ કે ખાવા પૂરતું કે પહેરવા પૂરતું જે જોઈએ તે પણ તેમની પાસે પૂરતું ન હતું, એટલે જ; એણીએ વારંવાર પોતાના પ્રાણપ્રિયને પ્રેરણા કરી કે, “આપ જરૂર પધારે. નિઃશંક લાગણીવાળા મારા પિતાજી આપને આવકારશે અને સન્માનશે.”
મહાદેવ જેવાને ય પાર્વતી ખાતર નમતું મૂકવું પડ્યું તે સુધન શી વશાતમાં 3 બીસ્કુલ નાખુશ પણ શેઠને ધનશ્રોના વચન પર લક્ષ્ય દરવું પડ્યું અને આખરે એણની વિનંતિને આવકારવી પડી. એણે સાસરે જવા માટે પ્રસ્થાન કરી દીધું. .
સ્વામિનાથ ? માર્ગમાં આટલું ભાથું લઈ જાઓ.” કુમાશ અને મીઠાશ ઝરતા વેણે ધનશ્રીએ ઉચ્ચાર્યા.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ:૧:
૧૫
શેઠને ઉપવાસને એકાંતર નિયમ હતો. એટલે પંથ કાપતાં એક ઉપવાસ થયે. બીજે દિવસે પારણને સમય હતે. “કઈ અતિથિ મહાભાગને વેગ સાંપડી જાય, તે એમને પડિલામું. બાદ પારણું કરું!” શેઠે આવો નિર્ણય કર્યો અને બે પહોર સુધી રાહ જોઈ. તરફ શેઠ અવલોકન કરી રહ્યો હતો. દૂર નજર ફેંકતા એક મહાત્મા નિહાળ્યા. દર્શન સાથે જ એનાં હૈયાને આનંદ સાગર ઉમટ્યો. જેમ ચંદ્ર દર્શનથી સાગર ઉભરાય-હરખાય તેમ તૂર્ત જ તે હામે દેડી ગયો. પંચાગ પ્રણામ કર્યા. સાદરભાવે વિનવણું કરી “ભગવદ્ ! પધારે. કૃપા કરો અને આ કંગાળને ઉદ્ધાર કરે !”
મહાત્માએ પોતાના જ્ઞાનબળથી શેઠના નિખાલસભાવ પારખ્યા. વસ્તુને પણ નિર્દોષ ભાળી. એટલે લાભ આપે. શેઠીયાને મુનિવરથી અપૂર્વ પુણ્ય લાગ્યું.
પિતે પારણું કર્યું. અને પ્રયાણ આરંભી દીધું. કેટલીક મંઝિલ કાપતાં સૂર્યદેવ અદશ્ય થઈ ગયા. જાણે શેઠની આપદા નહિ જોઈ શકવાના જ કારણે ન હોય! આવશ્યક ક્રિયા કરી, નમસ્કાર મહામત્રને જાપ કર્યો અને નિવસ્થળે શેઠે બિછાનું પાથરી નિંદર લીધી.
ત્રીજા દિવસે તે ઉપવાસ હતો. એટલે ફિકર-ચિંતા જેવું કશુંય હતું જ નહિ. ચોથે દિવસે સાસરાના ઘેર પહોંચી ગયો.
ત્યાં જઈને સુધને જોયું અને વિચાર કર્યો, “અહિં મળવાની આશાનું કોઈ પણ કિરણ દેખાતું નથી. એથી હવે વધારે રહેવામાં માલ નથી.” માનભેર પાછા વળી જવાનું શેઠે નક્કી કર્યું અને વગર પૂછે જ પ્રયાણ આરંભી દીધું.
પાછા વળતાં પિતાના ગામની નજદિક એક નદી હતી. ત્યાં સુધન હેજ થંભી ગયો. કારણ કે; એના દિલમાં એ વસવસો હતો કે ધનશ્રીએ
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧.
કલ્યાણ
જે ઉલટભેર મને મોકલ્યો છે, તે એણની હોંશ પર કુઠારાઘાત પડશે. તેણું સાવ હતાશ બની જશે. એણુને ન વર્ણવી શકાય તેવું ભારે દુઃખ થશે.
એટલે જ મારે કાંઈક તે લઈને જવું. થવાનું હોય તે થાય. નિર્ણય કર્યા બાદ શેઠીયાએ ચકચકતા અને ગોળમટોળ બની ગયેલા મોટા મોટા કાંકરાઓ જ કાઢ્યા અને પોટલું બાંધી દીધું; માથે ઉપાડી લીધું અને ધીમે ધીમે ઘેર પહોંચી ગયો. હામે જ ધર દેખાયું. એટલે શેઠના હેશકશ ઊડી ગયા. હૈયાની ઊંડી વેદના આંખધારા નીસરી ગઈ, પણ છેવટે ધીરજ પકડી. ખામોશ ખમી.
ધનશ્રીનાં તે આનંદને પાર જ નહતું. તેણે તે વાટ જોઈ બેઠી હતી. સ્વામીના દર્શન માત્રથી જ તેણી ખડી થઈ ગઈ. રહામે ગઈ અને વિનયવાળી તેણીએ તૂર્ત જ પોટલું લઈ લીધું. તથા પોતાના સ્વામીનાથની અધીરતાને અંગે એણુને હસવું આવી ગયું, પણ સમયની જાણ હતી એટલે એણુએ હાસ્ય હૈયામાં જ શમાવી દીધું. ફક્ત ઓઠ પર રહેજ સ્મિત આપ્યું.
ચકચકાટ રત્નોને ભાળી ધનેશ્રીએ નમ્ર વદને વિનવ્યું કે, “દેવ! આપે અગાઉથી જ આ દાસીની વિનવણું પર લક્ષ્ય દોર્યું હોત, તે જે અલ્પ સમય દુઃખમાં ગાળો પડ્યો, તે હરગિજ ન બનવા પામત. આપ જુઓ, મારા પિતાજીની કેટલી સરસ ઉદારતા છે ? એમણે કેટલાં રત્ન આપને સમર્યા છે? પણ આપને કઈ મજૂર પણ ઉચકનાર ન મળે. જેથી આપે જ પિટલું ઉંચકી લીધું.
શેઠીયાએ તે “બાંધી મુઠી સવા લાખની” એ લેકની કહેણ પર જ લક્ષ્ય દેયું હતું, એટલે એણે તે ચુપકીદી જ પકડી. “આપ કેમ હજુ ઉદાસીન છે?” સુધનના મૌનથી અધીરી બનેલી ધનશ્રીએ પૃચ્છા કરી. . “ભોળી ? તારી બેવકુફી ઉપર.” શેઠીયાએ ધીમે સાદે જવાબ વાળ્યો અને બનેલું યથાર્થ વૃત્તાન્ત નિવે.
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખs : ૧:
જા
પણ સ્વામિનાથ! આપ બરાબર તપાસ ?” ધનશ્રીએ પુનઃ વિનવ્યું.
જ્યાં બારિકાઈથી સુધને તપાસ કરી તો, એ જાણી શક્યો કે, એ બધાય રને જ હતા. આવા દુઃખના સમયમાં પણ શેઠની અખંડ પ્રતિજ્ઞા, તેને નિર્વાહ, ગુસ્ની ભક્તિ અને ઉદાર ભાવના વગેરેથી શાસનદેવી તુષ્ટ થઈ ગઈ હતી. એ દેવતાએ પત્થરને રત્નરૂપમાં પલટાવી દીધા હતા. પત્થર જ રત્નરૂપે પલટાઈ જાય ત્યારે કાને આનંદ ન થાય. પણ જ્યારે માનવ એ સાચો માનવ બને છે ત્યારે !
સુધનના હર્ષ અને ઉલ્લાસનો પાર ન રહ્યો. ખૂબ જ ખુશાલીઓ ઉજવી. શેઠ પાછા મૂળ સ્થિતિ પર આવી ગયા. લેકે આવી આવી વધામણું કરી ગયા. નમસ્કાર કરી ગયા. સર્વત્ર વિખ્યાત થઈ ગયા. આ બધાય દાનને જ પ્રભાવ છે, એમ શેઠીયાએ નિર્ધાયું અને વિશેષતઃ સાધુ મહાત્માઓની સેવા–ભક્તિમાં એ તત્પર બન્યો. અંતે પરલકનું હિતકારી ધર્મારાધન સાધી એ ઉદારચરિંત સુધન સ્વર્ગમાં ગયા.
C ~ ગુલાબનાં ફૂલ રૂe ૦ આ બે વસ્તુઓ મગજ કે હૃદયની નિર્બળતા સૂચવે છે, તે એ કે, જ્યાં બેસવા જેવું જણાય ત્યાં માન રહેવું, અને મૂંગું રહેવું યોગ્ય હોય ત્યાં બેલવા માંડવું.
0 પૈસા વગરને માણસ ગરીબ છે એ કદાચ સાંસારિક દષ્ટિયે બરાબર હશે! પણ જેની પાસે પૈસા સિવાય કશું જ નથી એ સાંસારિક અને ધાર્મિક–આ બન્ને દૃષ્ટિયે ગરીબ છે.
જ જે બુદ્ધિ ચલાવતે જનથી તે આંધળે છે, જે ચલાવી શકત નથી તેમૂર્ખ છે, પણ જે ચલાવવાની હિંમત કરતું નથી તે ગુલામ છે.
છે જેણે પિસ ગુમાવ્યું તેણે કદાચ કાંઈક ગુમાવ્યું, જેણે
સ્ત ગુમાવ્યો તેણે ઘણું ગુમાવ્યું, પણ જેણે હિંમત ગુમાવી { તેણે બધું ગુમાવ્યું.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
આજનું વિશ્વયુદ્ધ શ્રી સેમચંદ શાહ.
છેલ્લા લગભગ પાંચ વર્ષથી પૂરેપીય ધરતી પર ખેલાઈ રહેલાં વિશ્વયુદધે સમસ્ત સંસાર પર કેટ-કેટલી ભયંકરતાઓ ઊભી કરી છે આ કણ નથી જાણતું ?. વિજ્ઞાનવાદે જે ઊંધો રાહ સ્વીકારી આજની જે કમનસીબ યાતનાઓ આપણું હામે ઊભી કરી છે, તેને અંગે કેટલીક ઉપયોગી વિચારણું અહિં ટૂંકાણમાં રજૂ થઈ છે.
સંસાર એ સમરાંગણ ભૂમિ છે. એ સમરાંગણ ભૂમિ પર આજ સુધીમાં અનેક નાનાં-મોટાં યુદ્ધો ખેલાઈ ચૂક્યાં છે, તેને ઈતિહાસ પુસ્તકના પાના પર ચડી ગયું છે. છેલ્લાં ૨૪૦ વર્ષમાં છ મહાયુદ્ધો કારમી યાતનાઓ રૂપે ખેલાઈ ચૂક્યાં છે. છેલ્લું સાતમું યુદ્ધ છ-છ વર્ષથી ચાલી રહ્યું છે. ૨૪૦ વર્ષમાં ૧૭૦ વર્ષો શાંતિથી પસાર થયાં છે, ત્યારે ૭૦ વર્ષો સતત મહાયુદ્ધ ખેલવામાં પસાર થયાં છે. સને ૧૯૧૪ની લડાઈ, સને ૧૯૧૮ નવેમ્બરની ૧૧ મી તારીખે મિત્રરાજ્યની સાથે સંધીપત્ર દ્વારા ખતમ થઈ. ત્યારે શાન્તિના રસ્તાઓના મગજમાં પણ ભાવિ યુદ્ધની આગાહીનું કશું ચિન્હ ખ્યાલમાં હોય એમ માનવા કંઈ કારણ તે વખતે ન હતું. જ્યાં ૨૦-૨૧ વર્ષો પસાર થયાં ત્યાં તે જર્મનીએ આકસ્મિક રીતે પલાંડ પર સને ૧૯૩૯ ના સપ્ટેમ્બરની ૧ લી તારીખના “ કાળ ચેઘડીએ થાપ માર્યો. યુધ્ધ રૌદ્રરૂપ ધારણું કરવા સાથે આપત્તિઓની ઘનઘોર વાદળીએ જગત પર ચડી આવી. જગત તેનું ભોગ બન્યું.
ગત મહાયુદ્ધની ખુવારીના આંકડા સહદયી માનવને દુઃખ ઉત્પન્ન કરે તેવા છે. સને ૧૯૧૪ની લડાઈમાં છપન્ન અબજ પૌંડ ખર્ચાયા. એકાશી લાખ માણસોને નાશ થયો. બે કરેડ લગભગ ઘાયલ થયા. તે
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ : ૧૦
સિવાય પ્રજાએ હાલાકી ભોગવી તે અલગ. ગત મહાયુદ્ધ કરતાં પણ વર્તમાનમાં ચાલી રહેલાં ખૂનખાર યુદ્ધની ખુવારીના આંકડાઓ મોઢામાં આંગળા નંખાવે તેવા છે. એકલા બ્રિટનને જ દરરાજને એક અબજનો ખર્ચ છે. સેંકડો અને હજારે માનવીઓનો ભેગ આપવો પડે છે, વિમાન, સબમરીન અને શસ્ત્ર સરંજામને તેમજ અન્ય દરેક ઉપયોગી મહામૂલ્ય વસ્તુઓનો કેટલેય નાશ થાય છે અને પ્રજા કારમા દુઃખ ભોગવી રહી છે. એની આપણને ખબર પડી શકતી નથી. બ્રિટનનાં પ્રતિસ્પર્ધી રાષ્ટ્રોની ખૂવારીના આંકડાઓને સરવાળે કરીએ તો જણાયા વિના ન રહે કે, જગત આખાની લક્ષ્મી વેડફાઈ રહી છે. આવા મહાયુદ્ધોના પરિણામમાં ધમ, નીતિ, માનવતા, સંપત્તિ, સંસ્કાર અને સજનતાને ધ્વંસ થાય છે અને અધર્મ, આપત્તિ, અનાચાર, અન્યાય અને અનીતિ, સ્વાર્થોધતા, વૈર-વૈમનસ્ય આદિને બહોળો પ્રચાર થતા જાય છે. જેમ જેમ દેશ વૈજ્ઞાનિકયુગમાં પ્રગતિ કરતો ગયો તેમ તેમ દિવસે-દિવસે આ રીતે દુ:ખોની પરંપરા વધતી જ ચાલી છે. આજે જે અંધાધુંધી, અશાંતિ, વસ્તુઓની અછત, મોંઘવારી અને ભૂખમરા ઈત્યાદિ રૌદ્ર યાતનાઓ જગત પર જે રીતે વરસી રહી છે, તે જે કે, એક રીતે પાપનું પરિણામ છે. જગત પર પાપ વધે છે ત્યારે યુદ્ધ, રેગચાળો, ધરતીકંપ, અતિવૃષ્ટિ કે અનાવૃષ્ટિ જેવા ભયંકર પ્રકોપે પૃથ્વી ઉપર ઉતરી પડે છે.
મહાસંગ્રામનાં મંડાણ મંડાયા પછી જગતના હૃદયમાં અનેક પ્રકારની મુશ્કેલીઓએ અને ઉપાધિઓએ સ્થાન લીધું છે. વેપારીઓને વ્યાપારની, નોકરીયાતને નોકરીની, ઉદ્યોગપતિઓને ઉદ્યોગોની, મજૂરોને મજૂરીની ચિંતા આજે મૂંઝવી રહી છે. યુધ્ધ જગતના એકે એક માનવી પર અસર કરી છે. કોઈ તેનાથી પર રહી શક્યો નથી-રહી શકે નહિ. હા, જે મહાપુરુષોએ જગતની જંજાળ ત્યાગી છે અને કેવળ આત્મધર્મપરાયણ બની જીવન જીવે છે તે મહાપુને યુદ્ધ કે યુદ્ધ જેવી અન્ય પરિસ્થિતિ મૂઝવી શકતી નથી.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણ ? સંસારમાં રહી ગૃહસ્થ જીવન જીવનાર સ્ત્રી-પુરુષો પણ પ્રાપ્ત સંતોષ અને અપ્રાસની ભૂખ પર કાબૂ રાખે છે; તેમજ આવી પરિસ્થિતિને પાપનું પરિણામ સમજી સહિષ્ણુતા, નિર્લોભતા અને વિવેકદેશીલતા દાખવી રહ્યા છે, તેઓને આ પરિસ્થિતિની અસર લાંબી થતી નથી.
રાજનીતિનું એવું મંતવ્ય છે કે, અમુક વર્ષો પસાર થયા પછી જગત પર યુદ્ધ અનિવાર્ય બને છે. તેની સાબિતી યુક્તિઓ દ્વારા કરાઈ છે, મનુષ્યમાં સહિબસ્થતા, કસોટીમાંથી પસાર થવાની આવડત, વૈજ્ઞાનિક શક્તિને વિકાસ, પ્રજાની સંખ્યાવૃદ્ધિ, ભૂમિની શુદ્ધિ અને વૃદ્ધિ યુદ્ધના પરિણામમાં થઈ છે. જેમ ધાતુ કે પ્રવાહી પદાર્થની શુદ્ધિ કરવા ખાતર તપાવવામાં આવે છે તેમ જગત પર અશુદ્ધિઓને સમૂહ એકઠા થાય છે ત્યારે તેને દૂર કરવા યુદ્ધ જેવી આફતો અનિવાર્ય મનાય છે. પણ આર્યો તેની આવશ્યકતા સ્વીકારી શકે નહિ. પણ એટલું તો ખરું છે કે, જ્યારે જગતમાં સામુદાયિક પાપ પ્રચાર પામતા જાય ત્યારે તેને ઉદય સામુદાયિક રીતે અવશ્ય જોગવવો પડે !
જગત જેમ કેવળ વર્તમાન તરફ જોતું રહે છે તેમ તેમ તેને વિજ્ઞાનવાદ અને યંત્રવાદ વધુ જોવા મળે છે. જો કે યંત્રના બળે અને આઘાત પ્રત્યાઘાત વચ્ચે જગત સ્થૂલ પ્રગતિ સાધી રહેલ છે પણ તે માત્ર ભૌતિક પ્રગતિ છે. એ ભૌતિક પ્રગતિને અતિરેક અમર્યાદિત ઘેલછામાં પરિણમે છે અને આથી તે પ્રગતિ અહેગામી બને છે. ભૌતિક રીતે માનવજાતે અવિરતપણે વૈજ્ઞાનિક વિકાસની સાધના કરી પણ તેનું પરિણામ વાસ્તવિક જીવનને નાશ, માનવજાતને સંહાર, આર્થિક સંકડામણ, સંસ્કૃતિ અને સંસ્કારોને ધ્વંસ તથા વૈર, વિરોધ તેમજ વૈમનસ્ય ઊભા થાય છે. અન્ત શક્તિઓને સદુપયોગ થવા કરતાં ભયંકર દુરુપયોગ થતાં એ શ્રાપંપ બને છે. એ સ્થિતિથી ઉગરવા માટે ટ્રેશનાલીસ્ટ એન્યુઅલમાં સી. ઈ. એમ. જણાવે છે તે સાચું છે કે, “જ્યાં સુધી માનવી પોતાની શક્તિઓને સદુપયોગ કરતાં ન શીખે ત્યાં સુધી તેની શક્તિઓ ઓછામાં ઓછી હોય એ વધારે સુંદર છે. "
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડઃ ૧:
૧૫%
જ્યારથી માનવજાત સ્વાભાવિકતાને ભૂલી, અસંતોષી બની, યંત્રની જાળમાં ફસાઈ ત્યારથી માનવજાતે નિરાંતે શાંતિને દમ ખેંચે નથી. આજે પણ વિજ્ઞાનને વધારવાની વાત કરે છે પણ તેના પરિણામની વિચારણું કઈ કરતું હોય એમ લાગતું નથી, વિજ્ઞાન વધે કે ન વધે એ પ્રશ્નને એક બાજુએ રાખીએ પણ વિજ્ઞાન પિતાનું સ્થાન જમાવી માનવજાતને ચૂંથી ન નાખે, આચારશુદ્ધિ, વિચારશુદ્ધિ અને આહારશુદ્ધિને ગૂંગળાવી ન નાખે એ પહેલી તકે વિચારવાનું છે. વિજ્ઞાનના પરિબળે જીવનારા માનવીઓથી વાસ્તવિક વિકાસ ઘણે દૂર રહે છે. એટલે કહેવું જોઈએ કે, યંત્રવાદે માનવીને પરતંત્ર બનાવી જીવનના સાચા વિકાસમાં અનેક અંતરાય ઊભા કર્યા છે. યુદ્ધના અંત પછી, યૂરેપની પ્રજા તેમજ હિન્દની પ્રજા આટલું હમજી, કર્માદાનનાં આ પાપોથી દૂર રહેવામાં માનનારી બને એ ઈચ્છનીય છે. - આરોગ્યનાં સાધનો વધ્યાં તેમ આરોગ્ય જોખમાયું અને રોગો વધ્યા, જેમ રક્ષણનાં કૃત્રિમ સાધને વધ્યાં તેમ રક્ષણ ભયમાં મૂકાયું, અને એ જ રક્ષણનાં સાધનોએ ભક્ષણનું રૂપ ધારણ કર્યું. ન્યાયનાં નામે ન્યાય ચૂકવનારા સિંહાસન વધ્યાં તેમ અન્યાયે મર્યાદા ઓળંગી. યાંત્રિક પ્રગતિ વધી તેમ જીવનની સાચી પ્રગતિ રૂંધાઈ. પ્રવૃત્તિઓ વધી તેમ શાંતિને નાશ થયે અને જેમ વિજ્ઞાન વધ્યું તેમ વિનાશને વાવંટેળ વધે. યુદ્ધ લંબાયું તેમ સંવેદનાઓ વધી. હવે જગત ક્યારે સાચી પ્રગતિના માર્ગે વળશે અને સુખનું ભાગી બનશે ? એ હાલ પ્રશ્નાર્થમાં જ મૂકવાનું રહે છે.
યુદ્ધને લઈ આજે એમેર મેંઘવારી, વસ્તુઓની અછત, પરમીટ અને કંટ્રોલ જેવાં લફરાઓ જનતાને મૂંઝવી રહેલ છે. હિંદુસ્તાનના ઘણા ભાગમાં આવક ઘટી છે અને ખર્ચા વધ્યા છે. અમુક દેશમાં તે ખાવા અન્ન મળતું નથી, પહેરવા વસ્ત્ર મળતું નથી. આવી પરિસ્થિતિમાં ઘણા માણસે જીવનને અંત આણે છે ત્યારે કેટલાક અન્યાય અને અનાચારના માર્ગે વળે છે. આ રીતની ભયંકર પરિસ્થિતિને ખ્યાલ કરી
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૨
ક૯યાણ :
માનવીએ સ્વાર્થ, અસંયમ, નાણુની ભૂખ, પરિગ્રહની જંજાળ વગેરેને ત્યાગ કરવાનું રહે છે.
પુણ્ય અને પાપ એ અનાદિ કાળથી છવની સાથે સંબંધ ધરાવનારાં ત છે. એનું સાચું દર્શન કરાવનાર જે કઈ હોય તે જૈન તત્ત્વજ્ઞાન છે. પુણ્ય એ છાયો છે અને પાપ એ તડકે છે. છાયા પછી તડકે અને તડકા પછી છાયો એમ જીવનની પરિસ્થિતિમાં બન્યા કરે છે અને એથી જ ઉપકારી મહાત્મા પુરુષો કહે છે કે, પુણ્ય ભેગવવામાં હર્ષ કે આછકલાઈ કરવી નહિ અને પાપ ભોગવવામાં દીનતા કે શેક કરીને મૂંઝાવવું નહિ. પૂણ્ય અને પાપ આવેથી જીવનમાં ભોગવી લેવાં એટલે જ મનુષ્યને અધિકાર છે. પુણ્ય કે પાપ ભોગવવામાં મનુષ્ય વિકશીલતા ગુમાવે તે ભાવિકાળ વધુ ભયંકર અને દુઃખદ બને છે.
લેખની પૂર્ણાહુતિ કરતાં એટલું જણાવવું જરૂરી છે કે, આજે માનવ સમૂહ જે દુઃખદ પરિસ્થિતિમાંથી પસાર થઈ રહ્યો છે તેને વિચાર કરી મનુષ્ય થોડે ઘણે અંશે તકસાધુતાને ત્યજી, પરના હિતમાં વધુ લક્ષ્ય રાખી પ્રાપ્ત સામગ્રીઓને સદ્વ્યય તેમ જ અપ્રાક્ષની ભૂખને મારવાનું સામર્થ્ય આ બને સગુણ આ કાળે જીવનમાં જીવી લેવાની જરૂર છે. તે જ વિશ્વયુદ્ધનાં રૌદ્રમુખા તાંડવોની વચ્ચે સ્થિતિપ્રજ્ઞની જેમ સમાધિપૂર્વક જીવનની આ કારમી ઘડીઓ પસાર થતાં ભાવિકાલના ઈતિહાસમાં આવા વર્તમાનને જોવાનું દુર્ભાગ્ય આ ભારતવર્ષને કે સમસ્ત સંસારને ફરી નહિ આવે !
શિવમસ્તુ વાતા–સર્વ જગતનું કલ્યાણ હે! excom.mx *********** *
X X X છે થાક લાગવાની ફરિયાદ આજે એટલી બધી વધી પડી છે કે, એના ન પર હવે કોઈના કાન કરતા જ નથી. આજના દિવસે જ એવા છે કે, I મગજ પર એના હથોડા પડ્યા જ કરે છે. આજે પરિસ્થિતિ એ બની છે છે કે, મસ્તકની અંદર આંચકાએ ઝીલવાની જે શક્તિ સંધરાએલી ૬ છે એ શક્તિઓને વધુ પડતે વ્યય કરવામાં આવ્યું છે.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઇતિહાસ ! હારાં વહેતાં વહેણેા.
રજૂ કરનાર: શ્રી સામચંદ શાહ.
0vvvvvacarandannapoor-avaaaaa
દેશ પરદેશનાં ઈતિહાસની છૂટીછવાઈ કડીએ રજૂ કરવા પૂર્વક ભારતીય સંસ્કૃતિના તત્ત્વજ્ઞાનની ખૂબીએ, મહત્તા કે સુંદરતાને રજૂ કરનારા આ વિભાગ ચાળ ની લોકપ્રિયતામાં વધારો કરનારા બન્યા છે.
શુભેચ્છકોને અમારો આગ્રહ છે કે, એએ પણ આવી શૈલીનું અમને કાંઈ ઉપયાગી વાંચન માકલી આપે ! ઝાઝા હાથ રળીયામણામાં માનનારા અમે સહુ કાઈની ઉપયાગી સહાયને સહૃદયતાપૂર્વક અવશ્ય અપનાવી લેશું !
Oscareer-acadcaster
......O
એવી એક બાઇ બંગાળમાં છે કે જેનું નામ ગિરિમાળા છે. આંકુરા શહેરમાં રહે છે. છેલ્લા ૫ વર્ષથી પાણી અને મીઠાની કાંકરી પર જીવે છે. બીજો પણ એવા જ એક દાખલા છે કે ઉલટીના થી એક દાણા પણ નહિ લઇ શકવાથી કેવળ ચ્હા ઉપર ૨૫ વર્ષથી જીવનાર એક નાગર કામની બાઇ કચ્છ-કાઠિયાવાડમાં હયાત છે. પૂર્વે કરેલા ભાગાન્તરાયનું આ કરુછુ પરિણામ હમજી વિવેકશીલ આત્માએ મળેલી ભાગ સામગ્રીઓને સદુપયેાગ કરતાં શીખવુ જોઇએ.
આજના વૈજ્ઞાનિક ઇતિહાસકારો કહે છે, કે મનુષ્યની ઉત્પત્તિ વાંદરામાંથી થયેલી છે. ત્યારે જૈન શાસનના ઇતિહાસ કહે છે કે મનુષ્યની જાત તો સ્વતંત્ર છે, અનાદિ કાળની છે; પણુ વાંદરની સુધરેલી જાત નથી. વિજ્ઞાનને પણ હજી વાંદરાની જાત માનવાના પૂરા પૂરાવા મળ્યા નથી. સર જે. ડબલ્યુ ડેાસન તે સબંધીમાં કહે છે કે No remains intermediate forms are yet known to science.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
કલયાણ
વાંદરા અને મનુષ્યની વચ્ચેની આકૃતિને વિજ્ઞાનને હજુ સુધી કાંઈપણ પત્તો લાગ્યો નથી, તે પછી શા માટે ઈતિહાસકારે વિજ્ઞાનને લાંછન લગાડતા હશે ? વિજ્ઞાન કેવળ અખતરાઓ પર રચાયેલું છે અને અપૂર્ણ આદમીઓના ભેજાથી આગળ વધી રહ્યું છે તે આનું નામ.
દેશદેશના વિચિત્ર રીતરિવાજેમાં સૌથી મહત્વને રિવાજ મીસરવાસીઓને નોંધાએલે છે. મીસરવાસી કુટુંબમાં જે કંઈ કુટુંબને વૃદ્ધ માણસ કે દાદા કે દાદી ગુજરી જાય તો તેના જ દફનમાં એકાદ નાનકડા કુમળા જીવતા બાળકને સાથે દફનાવવામાં આવતું. મીસરવાસીએની માન્યતા એવી હતી કે, બીજી દુનિયામાં એ બાળક વૃદ્ધની સેવા કરશે. આ છે–એક અજ્ઞાનતાને સૂચક રીતરિવાજ? હિન્દમાં પણ આવા જ પ્રકારના મિથ્યાત્વનાં અજ્ઞાને હજુ પણ છે. જેમ પિતૃપિંડદાન ગંગા ગયાછમાં જઈ બ્રહ્મ ભોજન આપવું ઇત્યાદિ.
કનોજને રાજા આમ એક સ્વરૂપવતી નદી પર મેહાંધ બન્યો અને તેને રાજમંદિરમાં હેતરી. રાજાને આ કુમાર્ગેથી વાળવા ઉપકારી બપ્પભટ્ટ સૂરીશ્વરજીએ રાજધર્મની પવિત્રતા સૂચવતા કેટલાક અસરકારક લૅકો રચી તે રાજમંદિરની ભીંતે ઉપર લખાવ્યા. રાજાની આંખો તરત જ વિવેકથી ખૂલી ગઈ. તેણે મનથી ચિંતવેલ પાપથી બચવા માટે અથવા તો તેના પ્રાયશ્ચિત માટે બળી મરવાનો પ્રયાસ કર્યો. આ અવસરે શ્રી બપ્પભટ્ટસૂરિજીએ સમયસૂચકતા વાપરી કહ્યું કે, જે તું શરીથી પાપ કરી ચૂક્યો હોત તે તેના પ્રાયશ્ચિત પેટે શરીર હોમવાનો વિચાર બરાબર હતું પણ તારું પાપ મનમાં જ મર્યાદિત છે માટે મનને પવિત્ર બનાવી પાપને ધોઈ નાંખ' આ રીતે ગુસ્વયે આમ રાજાને શરીરથી અને પાપથી બચાવી ધર્મને માર્ગે વાળ્ય.—“ગુદી ગુરુદેવતા” તે આવા જૈન શ્રમણ નિર્ચ જેઓ વ્રતમાં ધીર, સવમાં ગંભીર અને ચિત્તથી સ્થિર હોય !
‘ગુરુદેવ શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજના ઉપદેશથી અઢાર દેશના મહારાજા કુમારપાળે શ્રી શત્રુંજયને સંઘ કાવ્યો તેને ઇતિહાસ આજે
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખ ડ : ૧૯
પણ સુવર્ણાક્ષરે લખાએલ છે. જે સંધમાં ૧૧૦૦૦ હાથીઓ, ૧૧૦૦૦૦૦ પંચવર્ણી, ઘડાઓ ૧૮૦૦૦૦૦ પાયદળ, પ૦૦૦૦ રથ અને લાખની સંખ્યામાં યાત્રાળુઓ હતા. આવા સંઘ શાસનની ખૂબ ખૂબ પ્રભાવના કરી ગયા છે. બલિહારી છે વર્તમાન કાળની અને વર્તમાનમાં જીવી રહેલાઓની; કે કોઈ પોતાની શક્તિ અનુસાર તેવા શુભ કાર્ય આરંભ કરે તે તેમાં વિરેધ તેંધાવવો! આનું જ પરિણામ ભૂખમરે, અંધાધુંધી અને ચોમેર છત ધને બેકારી.
ઔરંગઝેબે કવિભૂષણને એક લાખ દીનાર આપતાં કહ્યું કે, “આવી ભેટ આપનાર બીજે રાજા નહિ મળે. ઔરંગઝેબના ગર્વથી ખીજાએલા કવિએ ભેટનો અસ્વીકાર કરતાં વળતે જવાબ આપ્યો કે, “લાખ દીનાર આપનાર રાજા તે અનેક હશે પણ તે નહિ સ્વીકારનાર કવિ બીજા નહિ મળે. “પૈસાને ઠાકરે મારી કવિત્વનું બહુમાન સાચવી રાખનારા કવિઓની આજે ભારતની પ્રજાને ઘણી જરૂર છે.
છે. સર શાંતિ સ્વરૂપે એરપ્લેનમાંથી નીચે પટકવામાં આવે તે પણ ન ભાંગે તેવા વાસણની શોધ કરી છે. એ વાસણને ઉપયોગ વિકટ અને દુષ્કર સ્થળે રહેલા કે શત્રુના દળમાં ઘૂસી ગયેલા આપણા સૈનિકોને ખાદ્ય-રાક મેકલવામાં આવે છે. પ્રવાહી પદાર્થ ભરી અંતરીક્ષમાં ઉડતા એરપ્લેનમાંથી નીચે ફેંકી પહોંચતું કરવામાં આ સાધને ભારે ફાળો આપ્યો છે.—વૈજ્ઞાનિક જમાનામાં નવી નવી શોધો થયા કરે છે પણ એ જ પરિણામે નાશ કરવાની વૃત્તિઓ મરવાને બદલે વધુ ઉત્તેજિત બને છે. આનું નામ વિનાશ!
દુનિયાના ઘણા માણસે ઘરવખરી તેમજ દુકાનના માલ વગેરેની હરાજી લીલામ બોલાવે છે પણ બ્રિટનમાં તે એક વખતે એટલે ૧૮૩૨ ની આસપાસ બાઈઓનું પણ ભર બજારે લીલામ થતું હતું તેના ધણું દાખલાઓ મળી રહે છે. કાર્લાઇલ ખાતે જેમ્સ થેમ્સ નામના ખેડૂતે પિતાની પત્ની મેરીનું બજારમાં લિલામ બોલાવતાં વીશ શીલીંગે વેચી હતી તેને લેનાર હેનરીમેઅસ હત–આવી જંગલી પ્રજા કયા મતે
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલયાણ
આપણા ભૂતકાળની કાળી બાજુઓ બતાવી આપણું વગોવણું કરવાને ડાહ્યાઓની વચ્ચે ઊભી રહેતી હશે? અને આપણું જ હૈયાફૂટ્યાં પિતાની સંસ્કૃતિના ભૂતકાલીન ઇતિહાસની ગૌરવ ગાથાઓ ઉકેલવાને બદલે તેની નિંદા કેમ કરતા હશે?
એમર ખલીફની આજ્ઞાથી ઇજિપ્તના સૂબા અમરૂએ અલેકઝાંડ્રીયાની બે લાઈબ્રેરીઓમાંના સાત લાખ પુસ્તકોને બળતણ તરીકે ઉપયોગ કરી નાંખવાને તેને જાહેર સ્નાનાલયોમાં મોકલાવી આપેલાં અને ત્યાં તે પુસ્તકો છ મહીના સુધી બળતણ તરીકે વપરાય તેવી ઐતિહાસિક નોંધ છે – આજે પણ કબંધ પુસ્તકે જે તે છપાય છે અને તેમાં પણ સમાજનાં માનસને ફેલી ખાય તેવું સાહિત્ય પણ જગતના ચેકમાં આવી પડયું છે. હવે તેવા સાહિત્યને ઓટ આવે તે સમાજ તેમાંથી તણ બચે.
હેરેડ પાર્કહર્સ્ટ નામના વિમાનીએ ૨૦,૦૦૦ ફૂટ પરથી વિમાનમાંથી ઉધે માથે પડતું મૂક્યા બાદ પોતાને હાથે હજામત કરીને સિગારેટ પણ સળગાવી લીધા પછી યેતાનું પેરેશૂટ–વિમાની છત્રી ઉઘાડી હતી. ત્યાં સુધીમાં એ ૧૫૦૦૦ દર નીચે ઉતરી ગયો હતે. સાહસ અને હિંમતને વિકાસ આત્માની પ્રગતિ તરફ નથી વળે ત્યાં સુધી એ સાહસ અને હિંમત નીચે લઈ જનાર છે. આવા સાહસને કેવળ હસી કાઢવા સિવાય આને માટે આપણે કાંઈ કહી શકીએ તેમ નથી.
લાખ માણસેના ગણગણાટથી ગૂંજી રહેલું આજનું મુંબઈ ઈ. સ. ૧૬૬પમાં અંગ્રેજોના હાથમાં ગયું ત્યારે મુંબઈમાં ફક્ત દસ હજારની વસતી હતી.–ભરતી અને ઓટ એ સંસારને સનાતન નિયમ છે, કાળનું ચક્ર હંમેશા ફર્યા જ કરે છે. - ૬૫૦૦૦ અશ્વ બળનું એક એવા છ પંપિ કોલંબીયા નદીની નહેરોમાંથી દર સેંકડે ૧૨૦૦૦ ગેલન પાણી ખેંચે છે. આ પાણી જયાં એકઠું થાય છે ત્યાં એ જળશક્તિનું વિજળી શક્તિમાં રૂપાંતર કરવાને આખું પિલાનું એવું એક જંગી જળચક્ર ફર્યા કરે છે. મિનીટે પિતાના ૧૨૦ આંટામાં એ લગભગ ૧૩૦ માઈલના અંતર જેટલું પરિભ્રમણ
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખડ ૩૧:
કરે છે. તે તેનુ તેાતીંગ કેવ ુ હશે ?જગતના વિજ્ઞાનને માનનારા; જો શાસ્ત્રીય તત્ત્વજ્ઞાને સમજણપૂર્વક રજૂ કરેલી હકીકતાને સ્વીકારનારા બનશે તે તેએ સાચેા માર્ગ પામી શકશે.
૧૫૩
પાશ્ચિમાત્ય વૈજ્ઞાનિકાના મત મુજબ પીળી ધાતુ કે જે સેાનુ તેની શોધ ૧૦૦૦૦ વર્ષ પહેલાં થઇ હતી. તે સાનુ અમેરિકાના ચલણ ખાતાના અંદાજ મુજખ ૧૪૦ કરોડ પાઉંડનુ યુદ્ઘોમાં વેડફાઇ ગયુ, ૫૦ કરોડ પાઉંડનું ધસારામાં ચાલ્યું ગયું, ૪૦ કરોડ પાઉંડનું સમુદ્રના તળીયે જઈ ખે, ૯૦ કરોડ પાઉડનુ સાનુ જમીનમાં સંતાડી દેવાયુ છે, ૨૩૦ કરોડ પાઉંડનુ સાનુ અલંકારા અને શણગારમાં રોકાઇ રહ્યું છે, અને ૨૫૦ કરાડ પાઉંડનુ સાનુ ચલણને ટેકા આપવા રાકાએલુ છે.—અની ભૂખ કામને–ભાગને અતિશય અમર્યાદિત બનાવે છે, જેના પરિણામે સંધરાખાર વૃત્તિ અને અનાચાર વધ્યાં કરે છે; પણ દાન, શીલ, તપ કે ભાવ હજી વધી શકયા નથી તે સાચુ છે.
તમારી પાછળ આપત્તિ—આફત શિકારીની જેમ દોડી આવે તા એ લગાલગ થાય ત્યાં સુધી તમે જરૂર એમાંથી ઉગરવાના માર્ગ સસલાની પેઠે શેાધી કાઢો !
આફત પાછળ પડી છે એના ખ્યાલ રાખી તમે પહેલેથી પડી ભાંગશે। તે તમારા શિકાર કરવાનું એને સસ્તુ થઈ પડશે. આક્તને પણ એની છેલ્લામાં છેલ્લો તાકાત અજમાવવા દેજો ! તે જ તમારી શક્તિને અંદાજ તમે બરાબર કાઢી શકશો.
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાન ગોચરી. શ્રી ગષક.
દૈનિક, અઠવાડિક કે માસિક ઈત્યાદિ સામયિક પત્રમાં તેમજ પુસ્તકે કે ગ્રન્થમાં કે અન્ય કેઈ સાહિત્યક્ષેત્રના ગોચરમાં પ્રસિદ્ધ થતાં ઉપયોગી લખાણના સારભાગને ચૂંટી, ખૂબ ટૂંકાણમાં શ્રી ગષક; અહિં રજૂ કરે છે. જે જે પ્રકાશમાંથી આવું સાહિત્ય વીણી વીણીને અહિં એકઠું કરવામાં આવે છે. તે નિર્દોષ, સરળ અને ધર્મ, સાહિત્ય કે સંસ્કારની દૃષ્ટિયે ન્યાય આપનારૂં રહેશે.
પ્રાસંગિક જણાવી દઈએ કે, આવું સાહિત્ય રજૂ કરવામાં તે તે પ્રકાશનેના પ્રકાશને સહૃદયતાપૂર્વક આભાર માની તેઓના સ્વામિત્વના હક્કને સ્વીકારી, કેવળ નિઃસ્વાર્થભાવે અમે આ વિભાગનું મંગળાચરણ કર્યું છે. સં.
શું જોશે તનની છબી એમાં નથી નવાઈ; નિરખે મુજ મનની છબી ! ભલા પરીક્ષક ભાઈ.
[પિતાની છબીને ઉદ્ધાટન પ્રસંગે-કવિ ન્હાનાલાલ ]
આપણું પ્રાચીન સાહિત્ય અને ચિત્રકળા
[ પૂણુનન્દ ભટ્ટ : સાહિત્ય અને રસાસ્વાદ ] આપણું પ્રાચીન પુસ્તક અને ચિત્રકળા આજ પર્યત જળવાયાં તેને યશ જૈન કેમને જાય છે. વિક્રમની અગ્યારમી સદીથી સંખ્યાબંધ તાડપત્રે ને કાગળ પર સાદા અને સચિત્ર ગ્રંથ લખાવવવાને અને તેના ભંડારેને યેનકેન પ્રકારેણુ સુરક્ષિત રાખવાની તાજુબીભરી જહેમત ઉઠાવી જૈન મુનિ મહારાજેએ અને સંઘે ગુજરાતને પાછું ન ચૂકવી શકાય તેવા ઋણમાં મૂકયું છે. પાટણ, ખંભાત, અમદાવાદ વગેરે સ્થળોનાં
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંક: ૧૦
૧૫૯ વિશાળ જૈનાશ્રિત પુસ્તકાલય વિદ્યાની જાળવણી માટેને જગતભરને બોધપાઠ આપી શકે તેમ છે.
ચિત્રકલાનો વિષય ચર્ચા ત્યારે ઈ. સ. ૧૯૨૦ લગી ઘણું ખરું એમજ લેખાતું કે હિંદમાં મોગલ અને રજપુત કલાધાટી (કે પછી) માત્ર છે. ગુજરાતને તેની લાક્ષણિક વ્યકિતગત ચિત્રકલા નથી, પણ વિદ્વાનોએ કલાજગતમાં પ્રવર્તેલા તે ભ્રમને ટાળે છે. ગુજરાતના પ્રસ્તુત કલાસંપ્રદાયને આરંભ ઈ. સ. ૧૧૦૦ ની આસપાસ થયો હોવાના પુરાવા મળે છે. જૂનામાં જૂની તાડપત્રની સચિત્ર પ્રત પાટણના સંધવીના પાડાના ભંડારમાં છે; તે સંવત ૧૧૫૭ (ઇ. સ. ૧૧૦૦ ) માં ભરૂચમાં લખાયેલી છે. તે ગ્રંથનું નામ “નિશીથચૂર્ણ ” છે. પ્રો. બ્રાઉનને જૂનામાં જૂની તાડપત્રની પ્રત સંવત ૧૧૮૪ ની છે. તે ખંભાતના શાંતિનાથના ભંડારની જ્ઞાતાસૂત્રાદિ આગમગ્રંથની હાથપ્રત છે. આ પ્ર સચિત્ર છે. ડો. હીરાનન્દ પાસેની કલ્પસૂત્રના ૧૧૮ પાનાની કાગળની સચિત્ર હાથપ્રત પણ ઉપરના કથનને સમર્થન આપે છે. આ પ્રત સંવત ૧૧૨૫ માં નેમિચંદ્રસૂરિએ લખી હોવાનું કહેવામાં આવે છે. ગૂજરાતની આ તળપદી લેખન અને ચિત્રકલા ૧૬પ૦ લગી શુદ્ધ સ્વરૂપે રહેલી. ત્યાર પછી આપણું ચિત્રકારેએ રજપુત અને મેગલ પીંછીના કલાસંપ્રદાયને અપનાવ્યાના પુરાવા હસ્તલેખિત ગ્રંથે પરથી મળે છે. તાડપત્ર અને કાગળની હાથપ્રતને સુરક્ષિત રાખવા ઉપર અને નીચે લાકડાંની પાટીઓ પર પણ સુંદર ચિત્રકામ થતું અને લુગડાંના પટે પર પણ ગ્રંથ અને ચિત્ર આલેખાતાં આ સૂક્ષ્મ અભ્યાસબદ્ધ નજરે તપાસી જવા જેવાં છે.
આપણા હસ્તલેખિત ગ્રંથ જોતાં માલમ પડે છે કે લેખન અને હસ્તપત્ર બનાવવાનું દરેક પ્રકારનું નાનું મોટું કામ કલાત્મક બની ગયાં હતાં અને ચિત્રકળા સાથે અત્યંત નિકટને સંબંધ સ્થાપ્યો હતો, તેથી ગ્રંથસર્જનમાં લેખક, લહીઓ અને ચિત્રે તથા સુભન કરતે ચિત્રકાર એક બીજાને સમજવામાં તદાકાર બની જતા. ઈ. સ. ૫૧૩ પહેલાં
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલયાણુ જેના ધર્મોપદેશે ગ્રંથારૂઢ મહેતાં થતાં પણ એ સાલમાં દેવદ્ધિગણિ ક્ષમાશ્રમણના પ્રમુખપણ નીચે વલ્લભિપુર(વળા)માં ધ્રુવસેન પહેલાના રાજ્યમાં સંઘસમવાય મેળવવામાં આવ્યો અને આગને ગ્રંથારૂઢ કરવામાં આવ્યાં ત્યારથી પુસ્તક લખાવાં તે ધર્મવૃદ્ધિનું કાર્ય થઈ પડયું. એ રીતે જ્ઞાનવિસ્તાર કરવાની ધગશ સિદ્ધરાજ કુમારપાળના વખતમાં વિપુલ પ્રમાણમાં હતી. “
... શ્રી જિનાગાનાં પ્રકાશનને અંગે સૂચનાઓ:
( [ શાસન ઃ તંગીધ ] શ્રી જિનાગનું અધ્યયન પણ જે-તેને કરાવવાની મનાઈ છે. શ્રી જિનાગમને વાંચવાની ગૃહસ્થને માટે તે મનાઈ છે, પણ સાધુએમાં ય જેઓ આવશ્યક ગ્યતાને પામ્યા હોય છે તેઓને શ્રી જિનાગને વાંચવાની છૂટ છે. શ્રી જિનાગમે, અયોગેના હાથમાં જવાથી તેઓ શ્રી જિનવાણીના પરમાર્થને તે પામી શકતા નથી, પણ ગાઢ મિથ્યાત્વના ગે તેઓને શ્રી જિનવાણી પ્રત્યે દુર્ભાવ પણ પ્રગટે છે. શ્રી જિનાગમને વાંચીને તેઓ શ્રી જિનાગમાએ કરેલા પ્રતિપાદન સામે યથેચ્છ વિચારણાઓ અને યથેચ્છ પ્રચારણ કરીને આશાતનાનું ઘેર પાપકર્મ ઉપાર્જે છે. તેવા આત્માઓ, બીજા પણ અનેક ભકિક છાને ભ્રમણામાં નાખી દે છે અને શ્રી જિનાગમે પ્રત્યે દુર્ભાવવાળા બનાવે છે. આ એક જ વાત જેઓને કબૂલ હોય તેઓ શ્રી જિનાગમના પ્રકાશનની હિમાયત કરી શકે જ નહિ; કારણ કે, શ્રી જિનાગમે છપાયાં એટલે તે તેની નકલે ગમે તેવાના હાથમાં પણ જવાની અને આજના યુગમાં તે ગમે તે માણસ પણ ધર્મગ્રન્થાદિના પ્રતિપાદને પર યથેચ્છ યકાઓ પ્રગટ કરી-કરાવી શકે છે એ આપણે જાણીએ છીએ. શ્રી જિનાગને માટે તેવી ટીકા પ્રગટ થતાં જૈન સમાજનાં ભક્ત હૈયાઓને સખ્ત આઘાત લાગ્યા વિના નહિ આથી પણ શ્રી જિનાગમેના પ્રકાશનને વિચાર માંડી વાળવો જોઈએ.
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ : ૧૯
આ બાબતમાં સૌથી મોટી મુશ્કેલી એ છે કે અત્યાર સુધીમાં એ વાર શ્રી જિનાગમનું પ્રકાશન થઈ ગયું છે. બનેય વારનાં એ પ્રકાશને અશુદ્ધિઓથી ભરપૂર છે. કેટલેક સ્થલે તે મૂળ પાઠની પંકિતઓની પંક્તિઓ રહી જવા પામી છે. કેટલાક મહિનાઓ અગાઉ અમે આ વિષયમાં કેટલુંક લખ્યું હતું અને છપાયેલી પ્રતિનાં શુદ્ધિકરણની અતિશય આવશ્યકતા છે એ વાત ભારપૂર્વક જણાવી હતી. હવે, જે શ્રી જિનાગનું પ્રકાશન કરવામાં ન આવે, તો જ્યાં ત્યાં અશુદ્ધ ગુટક એવી છપાએલી પ્રત રહી જવા પામે અને નવી શુદ્ધ પ્રતે મળી શકે નહિ; જ્યારે શ્રી જિનાગમનું પ્રકાશન થાય તે શુદ્ધ પ્રતે મળી શકે એટલે અત્યાર અગાઉ પ્રગટ થયેલી અશુદ્ધ અને ત્રુટક પ્રતિના અનર્થને દૂર કરી શકાય.” આવી આપત્તિ આપનારને કહેવું જોઈએ કે તમારી એ વાત બહુ વિચારવા જેવી છે, પણ એ માટે એમ થઈ શકે કે છપાએલી પ્રતને તપાસીને તેનું ગ્રન્થ દીઠ વિસ્તૃત શુદ્ધિપત્રક કરવામાં આવે. તે શુદ્ધિપત્રકને છપાવીને સ્થલે સ્થલે ગ્રન્થભંડારમાં મૂકી દેવામાં આવે અને મંગાવે તેને મેકલી આપવામાં આવે તેમજ એ શુદ્ધિપત્રકને આપણા સમાજનાં માસિક આદિમાં પણ પ્રકાશિત કરાવાય, આમ કરવાથી, શ્રી જિનામેનું જે પ્રકાશન થઈ ગયું છે. તેમાંની અશુદ્ધિઓના તથા ગુટકપણુના અનર્થોનું નિવારણ કરી શકાય. - ઉક્ત શુદ્ધિપત્રકની તૈયારી શ્રી જિનાગમને લખાવવાની રોજનાના જ એક કાર્યાગ તરીકે કરી શકાય. અમે એવી યોજના સૂચવીએ છીએ કે-પહેલાં તે એકે એક ગ્રન્થની તદ્દન શુદ્ધ અને ત્રુટી વિનાની એકે એક હસ્તલિખિત પ્રત તૈયાર કરવી. આ પછી, તે એક પ્રત ઉપરથી સે કે તેથી વધુ નકલે કરાવવાને માટે પંડિત લહીયાઓને રોકવા; તેમજ તેવી રીતે લખાએલી પ્રતેને બરાબર તપાસી જનારા પંડિતને પણ રોકવા. એ પ્રમાણે જે નકલે તૈયાર થાય, તે નકલેની નીચે અને ઉપરના ભાગમાં એવી સૂચક મુદ્રા લગાવવી, કે જેથી તે પ્રત શુદ્ધ છે
11
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
કહયાણ: એવું કઈથી પણ રહેજમાં જાણી શકાય. આ પ્રમાણે નકલે કરવામાં ખર્ચ ઘણે આવે, પણ તેને માટે એવી વ્યવસ્થા કરી શકાય કે-હિન્દમાં ભિન્ન ભિન્ન ગ્રન્થભંડાર છે. તે ગ્રન્થભંડારે આવી શુદ્ધ પ્રતે મળતી હોય તે તે ખરીદવાને ઉસુક હોય જ. તેવા ગ્રાહકનાં નામે નોંધી લેવાં અને ખર્ચને અડસટ્ટો કાઢીને તેનાથી સવાઈ રકમ પ્રત દીઠ વસુલ લેવી. કેટલાક એમ પણ કહેશે કે-છપાવવામાં તે એક પ્રતને શુદ્ધ કરીને શુદ્ધ રીતિએ છપાવાય તે એકસામટી સંખ્યાબંધ શુદ્ધ પ્રતો છપાઈ શકે, પરંતુ તેની સામે એ વાત પણ ધ્યાનમાં લેવા જેવી છે કેછાપતાં કેટલીક વાર અનુસ્વાર, હસ્વાઈ, રેફ વગેરે તૂટી જાય છે તેમજ કોઈ કોઈ વાર અક્ષરે પણ ઉડી જાય છે અને તેવી અશુદ્ધિઓ તરફ છપાવનાર ભાગ્યેજ લક્ષ્ય આપે છે. ઘણું વાર બને છે એવું કે–છપાવનારની પાસે આવેલી નકલમાં અશુદ્ધિ ન હોય, પણ પાછળથી ટાઈપ કે રેફ વિગેરે તૂટી જતાં ફરમે અશુદ્ધ છપાયે હોય, ત્યારે શું છપાવનાર એકે એક નકલ તપાસે છે ? નહિ જ. વળી છપાએલી નકલ જેટલું કાળ ટકી શકે છે, તેના કરતાં લખાએલી નકલ ઘણે લાંબો કાળ ટકી શકે છે. ઉપરાન્ત, આ રીતિએ લખાવવાની પદ્ધતિ સ્વીકારવાથી આજે સારા લહીયાઓની ખોટ પડતી જાય છે, તે દૂર થશે અને સ્થલે સ્થલે સુંદર ગ્રંથભંડારે તૈયાર થઈ શકશે. આ રીતિએ જે માત્ર સે ગ્રન્થભંડારે પણ તૈયાર થશે, તે પણ આ તારક સાહિત્ય સેંકડો વર્ષ પર્યન્ત કલ્યાણકામી યોગ્ય આત્માઓને મળી શકશે. આમ કરવાથી શ્રી જિના ગમના હાનિકર પ્રચાર ઉપર પણ અંકુશ આવી જશે, ગમે તેના હાથમાં આ પ્રતા જશે નહિ અને આજે હસ્તલિખિતનું વાંચન કરવાની રીતિ પણ ભૂલાતી જાય છે તે પુનર્જીવન પામશે.
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખ:૧:
સાચી ઐતિહાસિક નવલકથા
[ રામનારાયણ પાઠક : પ્રજાબંધુ]
ઐતિહાસિક નવલકથાની ચર્ચા એ ઇતિહાસના વિષય નથા, નવલ
કથાના વિષય નથી, પરંતુ વિવેચનને વિષય છે અને વિવેચનની દૃષ્ટિયે એ ચર્ચા થવી જોએ.
ધારા કે એક માણસ વાર્તા લખવા ખેડે. કાઈ જુવાન વિદ્યાર્થી માંડવીની પાળમાંથી ખાનગી પત્રિકા કાઢે છે, પોલીસ તેની તપાસમાં આવે છે એટલે એ નાસે છે અને એક પાળમાંથી બીજી પાળમાં, ખીજીમાંથી ત્રીજીમાં એમ નાસતા જઈ એ પેાલીસના હાથમાં નથી આવતા. હવે એજ વાર્તા એલિસબ્રિજને માટે એવી જ રીતે ન લખી શકાય કારણકે એલિસબ્રિજમાં પાળેા નથી, તેમ સ્થળ, વાતાવરણુ, સાધનાની શક્યતા, ક્રિયા વગેરેની જે ભૂમિકા ન હોય તે ભૂમિકા ઉપર સર્જન ન થ શકે. ઐતિહાસિક નવલકથાકાર સ્થળકાળના વાતાવરણથી બધાએલા જ છે. એ વાતાવરણને વફાદાર ન રહેવુ હાય તે! ભલે એ ન રહે, હું પોતે પણ કદાચ ઐતિહાસિક નવવકથા લખું તે। ન રહ્યું, પરંતુ હું તેને ‘ ઐતિહાસિક ' ન કહું.
'
>
ધારો કે ૨૫ વર્ષ પછી મનેજ નવલકથાનું પાત્ર બનાવવાનું કાઇને મન થયું. એણે કહ્યું, એ અધ્યાપક થયા અને કંઇક લખતા થયે એટલે જાણીતા થયે. વકીલાત છેડીએ અહીં આવ્યેા. વકીલાત શા માટે છેાડીં? તે કહે કે, અસીલ સાથે કંઈક ગરબડ કરેલી એટલે એનાથી ત્યાં રહી શકાય તેમ નહાતુ એવામાં આવી અસહકારની ચળવળ અને પાઠક તેા રહ્યો જબરા · opportunist ' એટલે એણે એ તક ઝડપી લીધી. આવુ આવુ એ લખી કાઢે અને મારે વિષે જે નથી તેવી કલ્પના ડી કાઢે. મારા તા કે છેકરાં યે નથી જે તેની પાસે જવાબ માગી શકે, પરંતુ મારે વિષે કાઈ મમત્વ ધરાવનાર વ્યક્તિ તેને જવાબ માગે. એજ રીતે સમગ્ર સમાજ તરફથી જે વ્યક્તિને મમત્વ પ્રાપ્ત થયું હોય
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલયાણું :
તેમાં ખરાબ તત્ત્વનું આરોપણું ન કરવું જોઈએ. હું માનવા તૈયાર છું કે રામાયણ કલ્પિત છે. પરંતુ સીતા એ ખરેખરી ચૌલા કરતાં પણ પ્રજાના ચિત્તમાં વધુ જીવતી છે. ચૌલા કરતાં એને મોટામાં મોટો ગુણ સતીત્વને. હવે સતીત્વની ભાવનાથી સિદ્ધ એવી સીતાને સાચજૂઠી ઠરાવવા કોઈ એવું લખી કાઢે કે સીતા નાની હતી ત્યારે રાવણ સાથે રમતી હતી. એને રાવણ પ્રત્યે કંઈક કુંળી લાગણી તે ખરી જ, વગેરે; તે એને શું કહી શકાય ? પિતાના આવા કલ્પનાવિહાર વડે પ્રજાકીય સિદ્ધિને વગોવનાર અને પ્રજાની લાગણી દૂભવનાર એક પ્રકારનો ક્રૂરતાને આનંદ માણે છે. કરતાની સામાન્યવૃત્તિ તે દરેક માણસમાં રહેલી હોય છે પરંતુ આ કલ્પનાવિહાર કરનારને તેમાં ખાસ મઝા પડે છે. એ ભૂલી જાય છે કે એવી પ્રજાકીય સિદ્ધિ પ્રજાના મહાન પ્રયત્નના પરિણામરૂપ હોય છે. જે સામે સ્વચ્છંદનો હકક ન હોઈ શકે. એવી મૂર્તિ મારા ઘરમાં વંશપરંપરાથી ચાલતી આવતી હોય તે હું તેને નાશ ન કરી નાખું. ધર્મનું બંધન, લેકોનું બંધન ન ગણકારવું, સતીત્વની ભાવનાને ડંખવી, છીનવવી, છેદવી એમાં પ્રજાકીય મમત્વની, તેના sentiments ની અવગણના છે અને sentiments એ કંઈ નાખી દેવા જેવી વસ્તુ નથી. ઈતિહાસનું વાતાવરણ પિતાને ગમે તે રીતે ફેરવી નાખવાને હકક કોઇને ન હોઈ શકે. આથી હું કંઈ સર્જકનો હક્ક છીનવી નથી લેતો. વાતાવરણને વફાદાર એવી સાચી ઐતિહાસિક નવલકથા તે કસોટીરૂપ હોય છે, ઈતિહાસને એ મદદ પણ કરે છે. પરંતુ એ રીતે વફાદાર રહેવામાં ન આવે એ સાચી ઐતિહાસિક નવલકથા ન હોઈ શકે.
પ્રાચીન હિંદની પૂરાણું સ્થિતિ,
[ દિલખુશ દિવાનજીઃ ઉ]િ (૧) પ્રાચીન સમયમાં આપણે આંતરરાષ્ટ્રીય વેપાર બહુ મોટા પ્રમાણમાં અને બહુ મોટા વિસ્તારમાં ખેતા. આપણું વેપારીઓની
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ઃ ૧. સમૃદ્ધિ કરેડેમાં લેખાતી. એક બ્રાહ્મણ વેપારી જ ૬૦૦૦૦૦ નાણાં દાનમાં દેતે. બીજા એક બ્રાહ્મણ વેપારીએ મરણ સમયે પિતાની સ્ત્રીને ૮૦ કરોડ નાણાં આપેલા (આજના રૂા. ૪૧૨૧૦૦૦૦ થાય). . (૨) મહમદ ગિઝની જ્યારે ગુજરાતમાં આવ્યું ત્યારે આપણાં દેશમાંથી અપાર સંપત્તિ એ લૂંટી ગયો. નીચેની યાદીમાં એકલા ગુજરાતમાંથી લૂંટેલી સંપત્તિને ખ્યાલ આવે છે.
(૧) ૭૦૦૮૦૦ મણ સોનું મળેલું.
(૨) પ્રવાસી–ઘર. એક રૂપાનું ઘડી વાળી શકાય (તંબુની માફક ) એવું પ્રવાસી–ઘર મળેલું. તે ઘર ૬૦ હાથે લાંબુ, પ૦ હાથ પહોળું હતું. એમાં ભારે કળાકારીગરી હતા. ભીંતો તરત સંકેલી લેવાતી હતી.
(૩) પરદેશમાં આપણે ત્યાંથી રેશમી અને સુતરાઉ કાપડ એટલું બધું ચઢતું કે એના કિંમતના બદલામાં કરોડ રૂપિયાનું સોનું આપણા દેશમાં આવતું. રેશમ, અરબસ્તાન વગેરે પ્રદેશમાંથી પુષ્કળ સેનું આવતું.
(૪) આજે પણ એ અઢળક સમૃદ્ધિના અવશેષે આપણાં દેશમાં જોઈ શકીએ છીએ.
() આગ્રાને ભવ્ય તાજમહેલ. (અ) આબુ પર્વત પરના વસ્તુપાલ-તેજપાલના રત્નજડિત દેવળો. (૬) ઠેર ઠેર આવેલા મસ્જિદો મિનારાઓ.
(૫) અંગ્રેજી ઈસ્ટ ઇન્ડીઆ કંપનીના વ્યાપાર પરથી ૧૫૦-૨૦૦ વર્ષ પર્યન્ત આપણું સમૃદ્ધિનો સારે ખ્યાલ આવે છે. એ વ્યાપારી લૂંટારૂઓ અહીં વેપાર કરી એટલે બધે નફે મેળવતા કે એમના ભાગીદારેને અઢળક દ્રવ્ય મળતું-એ છતાં કંપનીને એમાંથી બેસુમાર ન થતો. આ વ્યાપારી લૂંટદ્વારા આપણું અઢળક દ્રવ્ય દેશમાંથી પરદેશ ઘસડાવા માંડયું. આજે માંચેસ્ટર, લેંકેશાયર વગેરે વ્યાપારી મથકોની આર્થિક સમૃદ્ધિના ચણતર આપણુ પ્રજાની લૂંટ પર જ રચાયા છે
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલયાણું ? એવી ખાત્રી એમના જ દેશના મોટા પ્રમાણભૂત ઇતિહાસકારે આપે છે. માંચેસ્ટર-લેંકેશાયરમાં જે યંત્રો શરૂ થયા તેમને મૂડી પુરતા પ્રમાણમાં શરૂઆતમાં મળતી ન હતી. પછી તે ઈસ્ટ ઇન્ડીઆ કંપનીની લૂંટને પ્રમાણે આ દેશમાંથી અઢળક નાણું તે યંત્રના મૂડીરોકાણ માટે પહોંચી ગયું. ' (૬) કલાઈવ વોરન હેસ્ટીંગ જેવા એમના પ્રથમ વર્ષોના અમલદારે આપણે નવાબે પાસેથી લાંચ ધમકીથી એટલું નાણું લૂંટી ગયા કે આવેલા કારકુન તરીકે અને સિધાવ્યા ત્યારે લક્ષાધિપતી થઈ ચૂકેલા. અકબર સમયની અથક સ્થિતિ.
એ વખતે આજના કરતા પ્રજા અનેક રીતે સુખી હતી. વસ્તુએની સોંઘવારી તે આટલી બધી હતી કે આજે તે એ પૈકીની કલ્પના કથા જેવી લાગે : વસ્તુ
સાદા મણને ભાવ ઘઉં બાજર ચોખા
૦–૮–૦ મગની દાળ
૦–૭–૨ ૨-૧૦-૦
૨–૦-૦ સાકર
૧-૬-૦ ૦–૬–૪
૦-૧૦-૦ કાંદા
૦–૨-૪ ખાદી (વારના )
૦–૧–૩ કામળા (નંગના )
૦-૪-૦ આ સમયે સામાન્ય માણસને મહિને ફક્ત –પ૯ નિર્વાહ ખર્ચ થ.
આપણું દેશની પ્રાચીન સમૃદ્ધિના સમયમાં આજની સુધારેલી ગણુતી Lપ્રજાઓ હજી જંગલી અવસ્થામાં હતી.
૦-૪૦ ૦-૩-૩
૦
૦
તેલ
મીઠું
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંક: ૧૦
ઇંગ્લંડનો વડે પ્રધાન
[ માધુકરીઃ કુમાર ) રાજકારણ એ બુદ્ધિને વિલાસ નથી એ જેવું હોય તે ઈગ્લેંડને વડે પ્રધાન તેનું જીવતું જાગતું ઉદાહરણ છે. ફક્ત પાંચ કલાકની ઊંધ લઈ સવારના સાડાસાત વાગ્યે તે પિતાની કામગીરી માટે તે તૈયાર થઈ જાય છે. પથારીમાં જ નાસ્તો કરવાના દિવસો વડા પ્રધાને માટે વહેલા જ આથમી ગયા છે ને એમની ફરજને લીધે કુટુંબથી યે એમને એવા અલિપ્ત જેવા રહેવું પડે છે કે મિસીસ બાલ્ડવિન, મિસીસ લેઈડ
ર્જ, લેડી એસ્કિવથ કે ઇસાબેલા મેકડોનાલ્યું ખાનગીમાં એ વસ્તુસ્થિતિ પર અનેક બળાપો કાઢેલા છે.
સાડા સાતે તૈયાર થઈ એ ચાને ઈન્સાફ આપી રહ્યાં હોય છે ત્યાં તે એક પછી એક એના સેક્રેટરીઓ આવે છે. એ દિવસની કામગીરી, મુલાકાતે બધી ગોઠવાય છે ને અગત્યના કાગળપત્રોનો નિકાલ થાય છે એટલે એક સેક્રેટરી અગત્યની રોકાણોથી તેને વાકેફ કરે છે. સાડા નવ વાગ્યે એક ડેપ્યુટેશન તેને મળવા આવવાનું છે. વડા પ્રધાન ઘડીઆળ સામે જુએ છે. સાડા આઠ વાગ્યા છે. એક કલાકમાં તો સઘળા મુખ્ય પ્રશ્નો જાણી લેવાનું ને એ દિવસનું ભાષણ તૈયાર કરવાનું એને રહે છે.
બીજો સેક્રેટરી અગત્યના દસ્તાવેજો સાથે આવે છે. વડા પ્રધાનને એ વાંચી સંભળાવે છે કે વડા પ્રધાન તે પર પિતાને યોગ્ય લાગે તેવી નોંધ એ સેક્રેટરી પાસે ઉતરાવે છે.
એટલામાં ડેપ્યુટેશનને મળવાનો સમય થાય છે. પરસ્પર મિલાપ ને ઓળખાણ થઈ જતાં શાંતિથી એક ખુરસીમાં તે ગોઠવાય છે ને ડેપ્યુટેશનને એક પછી એક સભ્ય પોતાના મુદ્દા રજૂ કરતા જાય છે. વડા પ્રધાનની નજર ઘડીઆળ પર જાય છે. સાડા દસે પરદેશમંત્રીને મુલાકાત આપવાની છે.
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૮
કલ્યાણ :
બધાની આતુર નજર આકર્ષતે વડા પ્રધાન ઊભું થાય છે ને ડેપ્યુટેશનની માગણુઓને ટૂંક ઉત્તર આપે છે. એ ઉત્તર સમજૂતીભર્યો, માગણીઓને આવકારતે હોવો જોઈએ ને સરકાર તેમને મૂંઝવતા પ્રશ્ન તરફ સહાનુભૂતિ ધરાવે છે એવી ખાતરી અપાવી જોઈએ.
3યુટેશન રજા લે છે ને સેક્રેટરી આવી કહી જાય છે કે પરદેશમંત્રી રાહ જુએ છે. અગત્યની ફાઇલ સાથે એ તેને મળે છે. પરદેશમંત્રીએ પણ અગત્યનાં કાગળિયાં મેજ પર પાથરી દીધાં હોય છે. ખંડસત્તાઓ (Continental Powers) સાથેની નિષ્ફળ નીવડતી સમજૂતી તે વડા પ્રધાનને કહી સંભળાવે છે, કે જર્મની મચક નથી આપતું, રશિયા દૂર નાસે છે ને ઇટલી કંઈ સ્પષ્ટતા નથી કરતું, જ્યારે કાન્સ વધુ ને વધુ સહકાર માગે છે.
વારૂ, તમારી શી દરખાસ્ત છે?” વડે પ્રધાન પૂછે છે. પિતાના અનુભવના પીઠબળે રેલી કાર્યદિશાથી પરદેશમંત્રી તેને વાકેફ કરે છે. નવી નીતિ નક્કી થાય છે ત્યાં વળી જાસૂસીખાતાના ભયપ્રેરક રિપેર્ટે આવી પડે છે. “વારૂ, બધાં કાગળિયાં કેબિનેટની બેઠકમાં લાવજે,” કહી, વડો પ્રધાન તેને વિદાય કરે છે.
પણ ત્યાં તે, નવાં દસ હજાર વિમાનોની માગણી મૂકતો હવાઈ ખાતાને પ્રધાન આવી પહોંચે છે. એને અંદાજ અને એને મંજૂરી મળવાની શક્યાશક્યતા ચર્ચા એ જેમ તેમ પોતાના ભજનથી પરવારે છે. દરમિયાનમાં લાલપટી બાંધેલાં અગત્યનાં કાગળિયાંના થેકડાને થેકડા તેના પર આવતા જ રહે છે જે બધા એને વાંચી કાઢવાના હોય છે.
ભેજનથી પરવારી એ ૧૦ ડાઉનિંગ સ્ટ્રીટમાં આવેલા ઐતિહાસિક કેબિનેટ રૂમમાં પ્રવેશે છે ને લાંબા ટેબલને છેડે પિતાનું પ્રમુખસ્થાન લે છે. તરત જ કેબિનેટને સેક્રેટરી એક પછી એક ટાઈપ કરેલા
અજેન્ડા” તેની સામે ધરતે આવે છે. એ વખતની ચર્ચાચર્ચામાં ચાને ઈન્સાફ મળે છે, જે પ્રથા ઈડ જે પિતાના વડા પ્રધાનપદેથી શરૂ કરેલી છે.
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ : ૧૯
કેબિનેટની બેઠક પૂરી થાય છે કે હાઉસ ઑવ કોમન્સ તરફ ધસારો થાય છે. વડા પ્રધાને એની બેઠકમાં હાજર રહેવું જ જોઈએ. જે પ્રશ્નોની ઝાઝી ધમાલ ન હોય તો તેણે વર્તમાન પરિસ્થિતિ પર ભાષણ કરવું જોઈએ, અને તે યે ટૂંકું નહિ પણ એક કરતાં વધુ કલાક ચાલે તેવડું. અને એ ભાષણ પરની ટીકાઓ, સૂચનાઓ ને નિંદા સાંભળવા પણ તેણે ત્યાં હાજર રહેવું જોઈએ.
પછી એ ઘેર પહોંચે છે, પણ ત્યાં જુદાં જુદાં ખાતાઓની “રેડ ડીસ્પેચ બૅકસીસ ” પિતાના નિકાલની રાહ જોઈ જ રહી હોય છે. થાકલ કંટાળેલે વડા પ્રધાન એકાદ બે નિસાસા નાખી એ કામ હાથ ધરે છે. એના ખંડના બળતા દીવા સામે જોતો સંત્રી ઉપરાઉપર, બગાસાં ખાયે જાય છે.
રાતે ત્રણ વાગ્યે વડા પ્રધાનના ખંડના દીવા એલવાય છે. થોડીક ઊંધ એ ખેંચી લે છે ને થોડાક કલાક પછી તો પાછી બીજા દિવસની તેની એની એ જ કામગીરી શરૂ થાય છે.
આટલું નોંધી રાખે :
કે, ગુલાબની સુવાસને ખપ હોય તે કાંટાથી ડરવું નહિ.
કે, પ્રશંસા માટે પછાડા મારવા કરતાં પ્રશંસા પામવાની લાયકાત મેળવવા મથવું.
કે, અને તમે જે રીતે જુએ છે તે રીતે તમને જેવાને તેને અધિકાર છે. એમાં અકળામણ ન થવી છે જોઈએ.
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલ્યાણ : લ્યાણને વધુ આવકાર : છેલ્લે ખંડ ઘણું જ સુંદર લેખેથી અલંકૃત બને છે.”
પૂ. પંન્યાસ શ્રી પદ્મવિજયજી મહારાજ “આર્યસંસ્કૃતિને પિષણ આપનાર સુવાસનું પ્રકાશન બંધ થયા પછી તેનું સ્થાન કલ્યાણ લેશે એવું મારું દઢ મંતવ્ય છે. ૨૯-૧૧-૪૪ } : શ્રી હરજીવનદાસ મેહનલાલ બેલાણી
. જામનગર : *
કલ્યાણને ખંડ વાંચ્યા પછી મારે એમ કહેવું જ જોઈએ કે, આપ શાસન અને સમાજની મહાન સેવા કરી રહ્યા છે.
} શ્રી ચીમનલાલ જી. પાટણવાલા મુંબઈ ઈ
કલ્યાણને ખંડ મળે. આ વખતને આકાર સારે છે, લેખો સારા છે. ૨૮–૧૧–૪૪ ] મહેસાણા } શ્રી શીવલાલ નેમચંદ
તમારે પત્ર તથા કલ્યાણ ગઈકાલે બરાબર મળેલ છે. બોધદાયક લેખો વાંચી અત્યાનંદ થયો છે. પિષ સુદ ૧૧ સં. ૨૦૦૧ )
અમદાવાદ કે સાશ્વાશ્રી સુરપ્રભાશ્રી મહારાજ જૈન ધર્મ, સાહિત્ય અને સંસ્કૃતિની પતાકા ઉત્તરોત્તર ઉન્નત રાખે એજ અભિલાષા. . ૨૬-૧૨-૪૪ ) પુનાસીટી )
શ્રી મેહનલાલ સખારામ જૈન સમાજમાં જે કોઈ અઠવાડિક, પાક્ષિક, માસિક અને ત્રિમાસિક પત્રો નીકળે છે, તેમાં આ કલ્યાણુનું સ્થાન તે આજથી જ અજોડ છે. ૨૮-૧૨-૪૪ ) રાજકોટ
શ્રી ગોકળદાસ નાનજીભાઈ ગાંધી
૩ નાનજીભાઈ ગાથા
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ | | 6 ને