________________
ખંડ : ૧૦
૧૨૧ ઉ૦ જિનદર્શન–જેનસંસ્કૃતિને લકત્તર આસ્તિકવાદ સમજવા માટે સહુ પ્રથમ એને આત્મવાદ–એટલે કે, આત્મા વિષેનું તત્વજ્ઞાન સમજવું જરૂરી છે. “આત્મા છે–આ રીતે આત્માની કેવળ અસ્તિતાને જ, સ્વીકારી જિનદર્શનનું તત્વજ્ઞાન પૂર્ણવિરામ નથી પામતું, પણ આત્માને સ્વીકાર્યા કે માન્યા પછી આત્માનું સ્વરૂપ, એને સ્વભાવ, એની સ્થિતિ ઈત્યાદિ દરેક વિગતને યથાર્થ સ્વરૂપે જૈનદર્શને સ્વીકારી છે, જે કોઈપણ આસ્તિક ધર્મદર્શનકારોએ હજુ સુધી સ્વીકારી નથી. જૈનતત્વજ્ઞાને ઉપદેર્યું કે, “ સામાતિ, સ નિત્યક, જત, સ મોmi ક્ષત્તિ , તલ્યોપયોતિ––આત્મા છે, તે નિત્ય છે, તે ભોક્તા છે, મેક્ષ છે અને મેક્ષને ઉપાય છે.–આ છ પ્રકારની વિચારણમાં જેનદર્શનને આત્મવાદ આવી જાય છે. અને આવા પ્રકારે ગંભીરતાથી આત્માનાં અસ્તિત્વને સ્વીકારવું-કબૂલવું એ જ જૈનદર્શનની લેકોત્તર આસ્તિકતાને શેભા આપનારું ગણું શકાય. જેનસંસ્કૃતિ આવા પ્રકારના આત્મવાદને સ્વીકારે છે માટે જ એનું આત્મા વિષેનું તત્ત્વજ્ઞાન યથાર્થ તેમજ આત્માના સત્ય સ્વરૂપને સંપૂર્ણ રીતે ન્યાય આપનારું બની શક્યું છે. અને આ માટે કર્મવાદ અને સ્વાવાદનાં તત્ત્વજ્ઞાનને જનદર્શને ફરમાવ્યું છે.
પ્રઢ આત્મા વિષેનાં તત્વજ્ઞાનને સમજવા માટે કર્મવાદ અને સ્વાદ્રવાદ–આ બે વાદની કે તેને અંગેનાં કોઈપણ જ્ઞાનની શી જરૂર છે ? કઈ દૃષ્ટિયે એની મહત્તા છે?
ઉપ્રક્ષકારને આ પ્રશ્ન પ્રાસંગિક અને હમજણપૂર્વકનો છે. જવાબમાં જણાવવું જોઈએ કે, આત્માની યથાર્થ સ્થિતિને સમજવા માટે જનસંસ્કૃતિના કર્મવાદ અને સ્યાદ્વાદ આ બન્ને સિદ્ધાન્તને સમજવા જોઈશે. આ માટે આપણે પૂર્વે ઉપરના પ્રશ્નોત્તરમાં આત્માના સ્વરૂપને યથાર્થ સમજવા જે છ સ્થાને દર્શાવ્યા તેને અંગે આત્માનાં કર્તાપણાને અને ભોક્તાપણને કાંઈક વિસ્તારથી અહિં વિચારી લઈએ. યાકિનીધર્મસનું આચાર્ય ભ૦ શ્રી હરિભદ્રસૂરિ મહારાજ આને અંગે ઉપદેશ છે કે,
