________________
૧૦૫
કારણ છે, કારણ કે, આંબો, લોબડે વગેરે સમસ્ત વનસ્પતિ કાલમાં ફલાવતી બને છે. નહીં કે કાલને છોડીને; અન્યથા જે વનસ્પતિ વસન્ત ઋતુમાં ફલ આપે છે. તે ભાદરવા મહિનામાં કેમ નથી આપતી ? માટે તેમાં કાલ જ કારણ છે.”
આની સામે સ્વભાવને સ્વીકારનારને જવાબ આ પ્રમાણે છે કે, વિશ્વવિચિત્રતા કાલકૃત બતાવીએ ઠીક નથી. કારણ કે, આંબે લીંબડે આદિ સમસ્ત વનસ્પતિ સ્વભાવથી જ વસન્તાદિ ઋતુમાં ફલદાયક બને છે. નહીં કે કાલથી. જે કહ્યું કે આગ્રાદિ વનસ્પતિ ચૈત્રાદિ માસમાં ફલીભૂત થાય છે, ભાદરવા માસમાં કેમ નહીં ? પણ ભાદરવા માસમાં સ્વભાવ નહીં હોવાથી ફલપ્રદ નથી બનતી. અન્યથા રાયણુ વૃક્ષમાં આમ્રફલ, આમ્રવૃક્ષમાં રાયણુલ, હિંસાદિ અશુભ ક્રિયાથી સ્વર્ગાફિલ, સુપાત્રદાનાદિ શુભ ક્રિયાથી નરકાફિલ, માટીથી વસ્ત્ર, તતુથી ઘડે, રેતીથી તેલ, જલથી માખણ, હસ્તતલમાં રોમરાજિ, સ્ત્રીઓને દાઢી, વધ્યા સ્ત્રીથી પુત્પત્તિ, પુરુષને ગર્ભાધાન, શર્કરા આદિ મીઠાં પદાર્થમાં કડવાશ, કડવા પદાર્થમાં મીઠાશ, ધળા પદાર્થમાં કાળાશ, કાળા પદાર્થમાં સફેદાઈ વાયુમાં સ્થિરતા, રવિતાપમાં શીતલતા અને ચંદ્રમાં ઉષ્ણતા–એ પ્રમાણે સર્વ કાર્ય સમુદાય, વિપરીત ધર્મવાળો બની જાય માટે તેમાં જે વિપરીતતા નથી અર્થાત માટીથી ઘટ, તત્ત્વથી પટ, સાકરમાં મધુરતા આ વગેરે જગતમાં દેખાતી સ્થિતિને નિયામક સ્વભાવ જ છે.
આના ઉત્તરમાં ભવિતવ્યતામાં માનનાર જણાવે છે કે, “તમે જે યુક્તિ આપી તે ઠીક નથી, કારણ કે, ચૈત્ર માસમાં સ્વભાવ હોવા છતાંય કેટલાક આમ્રવૃક્ષ ખૂબ ફલભારથી નમ્રીભૂત થાય છે, કેટલાક ફલ વગરના થાય છે, કેટલાક અલ્પ ફલવાળા થાય છે, માટે સ્વભાવને છોડીને તેમાં નિયતિભવિતવ્યતા સિવાય અન્ય કોઈ કારણ નથી.”
પુરુષાર્થમાં માનનાર કહે છે કે, આ રીતે નિયતિવાદ એકાતથી યુક્ત નથી. કારણકે, શ્રેણિકાદિને ક્ષાયિક સમ્માદિ સામગ્રીથી મુક્તિ નિયત હોવા છતાંય તાદશ યથાખ્યાત ચારિત્રનું ફલ પ્રયત્ન નહીં હોવાથી મુક્તિ
