Book Title: Dharmratna Prakaran Part 03
Author(s): Shantisuri, Labhsagar
Publisher: Agamoddharak Granthmala
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022139/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgamoddhAraka-granthamAlAyAH catustriMza ratnam ra kkkkkkkkkkkkkkkkkILE __Namotthu NaM samaNassa bhagavao mhaaviirss| pU0 AgamoddhAraka-AcAryapravara-AnandasAgarasUrIzvarebhyo namaH zrI zAntisUri-puGgava viracita dharmaratna prakaraNa / pU0 AcArya zrI devendrasUri puGgava viracita TIkA kA hindI anuvAda sahita tIsarA bhAga XXXX kkkkkkkkkk saMzodhakapa0 pU0 gacchAdhipati-AcArya zrImanmANikyasAgarasUrIzvara ziSya zatAvadhAnI-muni lAbhasAgara gaNi vIra saM. 2493 vi.saM. 2023 AgamoddhAraka saM. 17 // kk pratayaH 500] KLIC [ mUlyam 2800 xx Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgamoddhAraka - pranthamAlAyAH catustriMzaM ratnam ka motyu NaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa // pU0 AgamoddhAraka - AcArya prakAra AnandasAgarasUrIzvarebhyo namaH zrI zAntimUri-puGgava viracita dharmaratna prakaraNa / pU0 AcArya zrI devendrasUri puGgava viracita TIkA kA hindI anuvAda sahita tIsarA bhAga 1 phra saMzodhaka -- M pa0 pU0 gacchAdhipati AcArya zrImanmANikyasAgarasUrIzvaraziSya zatAvadhAnI - muni lAbhasAgara gaNi vIra saM. 2493 krisa agara saM. 17 pratayaH 500/ [ mUlya =00 */* Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka:prAgamoddhAraka-graMthamAlA ke eka kAryavAhaka zA0 ramaNalAla jayacanda kapar3avaMja (ji0 kher3A) dravya-sahAyaka:500) AgamoddhAraka-caraNopAsaka munivarya zrI guNasAgarajI ma. ke upadeza se devabAga jaina saMgha. jAmanagara. jJAna khAtA meM se pustaka-prAptisthAna:(1) zrI jainAnanda-pustakAlaya, gopIpurA, surata 13) zrI RSabhadevajI chaganIrAmajI kI per3hI khArAkumA ujjaina Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya-nivedana pa0 pR0 gacchAdhipati AcArya zrI mANikyasAgarasUrIzvarajI mahArAja Adi ThANA vi0 saM0 2010 kI sAla meM kapar3avaMja zahara meM mIThAbhAI gulAlacaMda ke upAzraya meM cAturmAsa virAje the| usa vakta vidvAna bAla dIkSita munirAja zrI sUryodayasAgarajI mahArAja kI preraNA se AgamoddhAraka-graMthamAlA kI sthApanA huI thii| isa graMthamAlA ne aba taba kAphI prakAzana pragaTa kiye haiN| - sUrIzvarajI kI puNya kRpA se yaha pUjya AcArya zrI devendrasUripugava viracita TIkA kA hindI-anuvAda sahita 'dharmaratna prakaraNa' kA tIsarA bhAga ko AgamoddhAraka-graMthamAlA ke 34 ve ratna meM pragaTa karane se hamako bahuta harSa hotA hai / isakA saMzodhana 50 pU0 gacchAdhipati AcArya zrI mANikyasAgarasUrIzvarajI mahArAja ke tattvAvadhAna meM zatAvadhAnI muni zrI lAbhasAgara gaNi ne kiyA hai / usake badala unakA aura jinhoMne isake prakAzana meM dravya aura prati dene kI sahAyatA kI hai / una saba mahAnubhAvoM kA AbhAra mAnate haiN| li. prakAzaka Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiJcid-vaktavya sujJa vivekI pAThakoM ke samakSa bhAva-sAdhu ke lakSaNoM kA varNana-svarUpa zrI dharmaratna-prakaraNa ( hindI-anuvAda ) kA yaha tIsarA bhAga prastuta kiyA jA rahA hai| ___isa graMtha-ratna meM bhAva-sAdhu ke sAta lakSaNoM kA sundara varNana kathAoM ke sAtha kiyA gayA hai / isa cIja ko lekara bAla-jIvoM ko yaha grantha atyupayogI hai| ___isa cIja ko lakSya meM rakhakara Agama-samrAT bahuzra ta dhyAnastha svargata prAcArya zrI AnandasAgarasUrIzvarajI mahArAja ke sadupadeza se vi0 saM0 1983 ke cAturmAsa meM vartamAna gacchAdhipati AcArya zrI mANikyasAgarasUrIzvarajI mahArAja ke prathama ziSya munirAja zrI amRtamAgara jI mahArAja ke Akasmika kAla-dharma ke kAraNa una puNyAtmA kI smRti-nimitta zrI jaina-amRta-sAhitya-pracAra samiti' kI sthApanA udayapura meM huI thii| jisakA lakSya thA viziSTa-granthoM ko hindI meM rUpAntarita karake bAla-jIvoM ko hitArtha prastuta kiye jAya / tadanusAra zrAddha-vidhi (hindI) evaM zrI triSaSTIya-dezanA saMgraha (hindI) kA prakAzana huA thA, aura prastuta grantha kA hindI-anuvAda mudraNa yogya pustikA ke rUpa meM raha gayA thA / use pUjya gacchAdhipati zrI kI kRpA se saMzodhita kara pustakAkAra prakAzita kiyA jA rahA hai| vivekI AtmA ise viveka-buddhi ke sAtha paDhakara jIvana ko saphala bnaaveN| li. saMzodhaka Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya pRSTha 125 29 / viSayAnukrama | viSaya bhAvasAdhukA sAta liMga 1 puruSottama kA caritra 102 1 mArgAnusAriNI kriyA 2 guNAnurAga ke liMga 108 saMvigna gItArtha kI AcaraNA 37 gurvAjJArAdhana 112 durbalikA puSya mitra kI kathA 10 | AcArya ke chattIsa guNa 113 saM0 gI0 kI AcaraNA 17 gurukulavAsa kA svarUpa 119 2 pravarazraddhA-vidhisevA 21 | aThAraha hajAra zIlAMga ratha 120 zrI saMgamasUri kI kathA gurukulavAsa kA svarUpa jJAnAdika meM atRpti kuntala-devI kA dRSTAMta 127 acalamuni kA caritra | guru kA svarUpa 129 zuddha-dezanA 38 | guru ko nahiM choDane para nigraMthamuni kI kathA zailaka-paMthaka kA dRSTAMta 133 pAtra meM jJAna-dAna kI mahattA 46 | guru ko nahiM choDane meM guNa zuddha-dezanA | guru ko choDane meM doSa 138 skhalita-parizuddhi 52 | pAMca prakAra ke nigraMtha kA svarUpa zivabhadra kI kathA 139 3 prajJApanIya guru avajJA kA phala 142 sUtra ke prakAra vajrasvAmI kI kathA asadgraha kA tyAga | guru avajJA kA varjana sunaMdarAjarSi kI kathA dharma ratna ke yogya 148 4 kriyAoM meM apramAda 75 | zrIprabha mahArAjA kI kathA 149 AryamaMgu kI kathA pUrvAcAryoM kI prazaMsA 5 zakyAnuSThAnAraMbha 83 upasaMhAra AryamahAgiri kA caritra 86 siddha kA svarUpa 174 azakyAnuSzana karane para zivabhUti mleccha kA dRSTAMta 175 kI kathA 90 prazasti 6 guNAnurAga 53 | . .mmm k8 144 171 172 177 101 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhi-patraka 97 uuuuN 428 pRSTha paMkti azuddha zuddha | pRSTa paMkti azuddha zuddha 1 3 viracitaM viracita | 65 7 mujjhai jIvo jIvo 2 21 maggaNu maggANu mujjhai jIvo 89 9 savami sakka mi no 8 12 zarIra karIra 96 12 pravRrtamAna pravartamAna 8 13 aura zveta dhavala vRSabha 8 18 yoddhI yodhI 13 kAtapa caturthI ko tapa kA tapa 8 19 yodhdA yoddhA 98 21 ardhazrata arthazruta 9 8 niSedhya niSedha | 100 23 uhA UhA 9 20 biuNa biUNa 101 14 niyamaA niyamao 17 10 sAlasaDhAna 101 15 doso saja0 sIlasaDhAinna dose saMja0 18 14 azudhda azuddha | 121 4 bambhajuyA bambhajuyA 20 4 AnuSagika 123 17 paricAya paricAyA AnuSaMgika 130 23 aparizrAvI 7 ca NaM caraNaM aparisrAvI 22 bhujaMtami bhujaM tami 131 19 mAThI mIThI 32 10 ka ki 134 10 hapa 32 21 azrama Azrama 137 18 pASaNa poSaNa 34 11 sasAra . saMsAra | 138 22 bAhi . bohi 35.9 . dazana darzana | 154 7 pApra . 35 14 phalA phailA 167 5 zoSaNa poSaNa 48 9 rUdaM rUDhaM| 172 22 kahA __5 riNo sUriNo | 174 22 . siddha | 177 18 nimoNa nirvANa pApa kahAM siddha marschen Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Namotthu NaM samaNassa bhagao mahAvIrarasa @ pU0 AgamoddhAraka-AcAryapravara-AnandasAgarasamidharebhyo namaH AvAryapravara - zrI zAntisari viracitaM dharmaratna - prakaraNa / tRtIya-bhAga ( anuvAda, sahita) bhAvasAdhu kaisA hotA hai ? uttara-jo hamezA nirvANa sAdhaka yoga (vyApAra) ko sAdhana karatA ho aura sarva bhUtoM (jIvoM) para sama (sama dRSTi rakhane vAlA) ho vaha sAdhu kahalAtA hai| zAnti Adi guNoM se yukta ho, maitrI Adi guNoM se ,bhUSita ho, aura sadAcAra meM apramatta ho, vaha bhAvasAdhu kahA gayA hai| yaha bhAvasAdhu hai, isa prakAra chamastha kaise jAna sakate haiM ? liMgoM ke dvaaraa| ve liMga kaunase ? so kahate haiM :eyamsa u liMgAI sayalA mammAnusAriNI kiriyA / saddhA pavarA dhamme panavaNijjattamujubhAvA / / 78 // - Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvasAdhu ke liGga kiriyApsu appamA yo AraMbho sakaNijjaTTANe / guruo guNANugo guru ANArAhaNaM paramaM // 79 // mUla kA artha--isake liMga ye haiM:--sarva kriyA mArgAnusAriNI, dharma meM utkRSTa zraddhA, sarala bhAva hone se prajJApanIyatva, kriyA meM apramAda, zakyAnuSThAna hI kA prAraMbha. vizeSa guNAnurAga aura guru kI AjJA kA pUrNatayA ArAdhana, ye sAta liMga haiN| ye do dvAra gAthAeM haiM : TIkA kA artha-ye bhAvasAdhu ke liMga-cihna ye haiM:-sakalasamasta mArgAnusAriNI yAne mokSamArga ko anusaraNa karanevAlI pratyupekSaNAdika kriyA, tathA dharma yAne saMyama meM pravara zraddhA yAne karane kI icchA, tathA RjubhAva se arthAt akuTilatA se prajJApanIyatva, arthAt asad abhiniveza kA tyAga, tathA kriyA arthAt vihita kiye hue anuSThAna meM apramAda yAne azithilatA, tathA zakya yAne zakti ke anusAra tapazcaraNAdika anuSThAna meM Arambha yAne pravRti, tathA mahAn guNAnurAga yAne guNapakSapAta, tathA gurvAjJArAdhana yAne dharmAcArya ke AdezAnusAra vartAva, ina sarva guNoM meM pradhAna, isa prakAra bhAvasAdhu ke sAta lakSaNa hai / yaha dvAragAthAoM kA saMkSa pArtha hai / vistAra pUrvaka artha to sUtrakAra svayaM hI kahate haiM maggo AgamanII-ahavA sNviggbhujnnaainn| . ubhayANusAriNI jA sA maggaNusAriNI kiriyA // 8 // mUla kA artha-mArga so Agama nIti athavA saMvigna bahuta janoM kA AcaraNa kiyA huA so, ina donoM ke anusAra jo kriyA vaha mArgAnusAriNI hai| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaliGga mArgAnusAriNI kriyA ___TIkA kA artha-icchita sthAna ko jAne ke liye jise mA~gekhojeM so mArga, vaha dravya aura bhAva ke bheda se do prakAra kA hai| usameM dravyamArga so grAmAdika kA aura bhAvamArga so muktipura kA maarg| vaha jJAna, darzana, cAritra rUpa athavA kSAyopazamika bhAvarUpa hai / vahI bhAvamAge yahA~ lenA hai| yaha mArga so kAraNa meM kArya kA upacAra karate hue Agama-nIti yAne siddhAnta meM kahA huA AcAra jAno, athavA bahuta se saMvigna puruSoM dvArA milakara kiyA huA AcAra, aise do prakAra kA mArga hai| - vahAM Agama yAne vItarAga kA vacana, kyoMki kahA hai ki Agama so Apta-vacana hai| jisake doSa kSaya ho gaye hoM, vaha Apta hai, kyoMki jo vItarAga hotA hai, vaha jhUTha nahIM bolatA, kyoMki use jhUTha bolane kA koI kAraNa nahIM rahatA / usakI nIti yAne utsargApavAda rUpa zuddha saMyama pAlane kA upAya so mArga / kyoMki kahA hai ki-jagata meM antarAtmA ko vacana hI pravartaka aura nivartaka hai, aura dharma bhI isake AdhAra para hai, isaliye hamako vaha munIndra pravacana hI pramANa hai| ...jo yaha pravacana hRdaya meM ho to paramArtha se munIndra hI hRdayastha mAne jAte haiM aura ve hRdayastha hova to niyama se sakala artha kI siddhi hotI hai / tathA saMvigna yAne mokSa ke abhilASI jo bahuta , se jana arthAt gItArtha-puruSa, kyoMki-dUsaroM ko saMvega nahIM hotA. unhoMne jo kriyA kI vaha bhI mArga hai| aisA kahane se yahAM asaMvigna bahuta hote hue bhI unakI apramANatA batAI / kyoMki sUtra ke bhASya meM kahA hai ki jaM jIyamasAhikaraM pAsatthapamatta saMjayAIhiM / bahuehivi AyariyaM na pamANaM suddhacaraNANaM (ti)| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgAnusAriNI kriyA jo jIta azuddhikAraka aura pArzvastha pramAdI sayatoM ne AcarA ho, vaha adhika kA Acarita ho to bhI zuddha cAritra vAle ko pramANa nahIM hai / bahujana isaliye kahe ki - ekAdha saMvigna kabhI anAbhoga aura anavabodha Adi se vitatha AcaraNa bhI kare, ataH vaha akelA pramANa nahIM mAnA jaataa| isaliye saMvigna bahujanAcarita ho, so mArga hai| isake liye kahate haiM kiubhayAnusAriNI arthAt Agama kI abAdhA se sauMvignoM se AcarAtI jo kriyA, so mArgAnusAriNI kriyA hai / pUrva pakSa-Agama hI ko mArga kahanA yukta hai / bahujanAcIrNa ko mArga ThaharAnA ayukta hai / kyoMki usameM zAstrAntara ke sAtha virodha par3atA hai tathA Agama apramANabhUta ho jAtA hai / vaha isa prakAra ki jo bahujana pravRtti mAtra hI ko kabUla rakheM, to laukika-dharma chor3anA yogya nahIM hogA, kyoMki usameM bahuta se manuSya pravRtta hote haiM / ataeva jo AjJA ke anusAra ho, vahI samajhadAra puruSa ne karanA cAhiye / bahujanoM kA kyA kAma hai ? kAraNa ki - kalyANArthI bahu nahIM hote / jahAM taka ucita jyeSTha vidyamAna ho, vahAM taka anujyeSTha ko pUjanA ayukta mAnA jAtA haiN| vaise hI bhagavAna kA prakaTa vacana mila jAne para bhI loka kA udAharaNa denA ayukta hI hai / Agama ko to kevalI bhI apramANita nahIM karate / yataH zrutAnusAra upayogavanta rahakara zrutajJAnI jo azuddha AhAra le Ave to use kevalI bhI khAte haiM / anyathA Agama apramANa ho jAtA hai / aura Agama kAyama hote bhI Acarita ko pramANa kareM to Agama kI spaSTataH laghutA hotI hai / uttara- yaha bAta isa prakAra nahIM / kyoMki isa sUtra kA aura zAstrAntara kA viSaya-vibhAga tumheM jJAta nahIM hai / Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvigna gItArtha kI AcaraNa viSaya-vibhAga isa prakAra hai ki-isa sUtra meM yaha kahanA hai ki-saMvigna gItArtha Agama se nirapekSa AcaraNa nahIM karate kintu "jisake dvArA doSa ruke va pUrva ke karmakSaya hoM, vahI mokSa kA upAya hai / jaisA ki-zamana (auSadha) roga kI avasthA ke anusAra bhinna-bhinna upAya haiN|" ityAdi Agama-vacana yAda karake dravya, kSetra, kAla, bhAva tathA puruSAdika kI yogyatA vicAra karake saMyama kI vRddhi karane bAlA hI jo ho, so Acarate haiM aura use anya saMvigna gItArtha bhI pramANa karate haiM, vaha mArga kahalAtA hai| ___tumhAre kahe hue zAstra ke pramANa to asaMvigna aura agItArtha loga jo kucha asamaMjasa Acarate haiM, usake Azrita kahe haiN| ataeva unake sAtha kaisA virodha saMbhava hai ? aura isa prakAra Agama apramANa nahIM hotA, parantu ulaTI usakI majabUta sthApanA hotI hai| isIse Agama meM bhI Agama, zrata, AjJA, dhAraNA aura jIta ke bheda se pAMca prakAra ke vyavahAra prarUpita kiye gaye haiN| ___ yathA-zrI sthAnAGgasUtra meM kahA hai kiH vyavahAra pAMca haiM:-Agama vyavahAra, zruta-vyavahAra, AjJAvyavahAra, dhAraNA-vyavahAra aura jIta-vyavahAra / jIta aura Acarita ye eka hI haiM isalie Acarita ko pramANa karate Agama pramANa hI huA, isaliye Agama se aviruddha Acarita ho so pramANa hai, yaha nizcaya huA, isIse kahate haiM ki: anaha bhaNiyaMpi sue kiMvi kAlAikAraNAvikkhaM / Ainamamahacciya dIsai saMvigga-gIehiM // 81 // Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - saMvigna gItArtha kI AcaraNa 00 36 mUla kA artha - zruta meM anyathA kahA huA hone para bhI kAlAdika kAraNa kI apekSA se saMvigna gItArthoM ne kucha anyathA hI AcarA dIkhatA hai / TIkA kA artha-zrata arthAt sarvajJa praNIta Agama, usameM anyathA arthAt dUsarI rIti se kahI huI koI bAta, kAlAdika kAraNa kI apekSA se arthAt duSamakAla Adi kA svarUpa vicAra karake saMvigna gItArthoM ne bhinna hI rIti se AcarI huI pratyakSa dIkhatI hai / ve kauna-kauna sI bAteM haiM so kahate haiM: RppANaM pAvaraNaM - aggoyaracAu jholiyAbhikkhA | ovaggahiyakaDAhaya--tu vayamuhadANa dorAI || 82 // mUla kA artha - kalpoM kA prAvaraNa, agrAvatAra kA tyAga, jholI dvArA bhikSA, aura kaTAhaka, turaMbaka mukha dAna, DorA aupagrahika upakaraNa | TIkA kA artha - kalpoM yAne sAr3he tIna hAtha lambe aura ar3hAI hAtha caur3e Agama meM batAye hue vastroM kA prAvaraNa yAne cAroM ora lapeTa kara pahiranA / Agama meM aisA kahA hai kikAraNavaza gocarI ko jAte ve vastra lapeTe hue hI kaMdhe para rakhanA, para abhI ve pahire jAte haiM / agrAvatAra yAne. eka jAti kA nIce pahirane kA vastra, jo ki sAdhujana meM prasiddha hai / usakA tyAga arthAt colapaTTe ke liye kiyA huA pheraphAra tathA jholI arthAt do gAMTha Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvigna gItArtha kI AcaraNa lagA kara pAtra bAMdhanA so, usase bhikSA / Agama meM pAtra baMdha ke do kinAre muTThI meM pakar3ane ke tathA do kohanI ke pAsa bAMdhane ke kahe haiM, tathA aupagrahika upakaraNa rakhanA jaise ki-kaTAhaka, tumbe kA Dhakkana tathA Dore Adi ye saba prasiddha hI haiN| ye saba abhI sAdhuoM ke Acarita haiN| sikkiganikkhivaNAI pajjosavaNAi tihiparAvatto / bhoyaNavihiannatta emAi vivihama pi // 83 // . ... mUla kA artha-sIke meM pAtra nikSepa karanA Adi, payUSaNAdika tithiyoM kA pheraphAra, bhojana vidhi kA pheraphAra Adi bahuta sI bAteM (Acarita haiN)| TIkA kA artha--sIkA yAne Dore kA banAyA huA bhAjana kA AdhAra / usameM nikSepaNa karanA, arthAt pAtra bAMdhakara rakhanA, Adi zabda se yuktilepa se ( Ajakala ke bane hue lepa se) pAtra raMganA Adi tathA paryuSaNAdi tithi parAvarta-vahAM paryuSaNA yAne saMvatsarI parva aura Adi zabda se cAturmAsika lenA / ina do kA tithi parAvarga arthAt tithi phera, jo ki prasiddha hI hai / tathA bhojana vidhi kA anyatva (pheraphAra), jo ki yatijana meM prasiddha hI hai vaha ityAdi yAne ki-SaDajIvano adhyayana sIkha jAne para bhI ziSya ko bar3I dIkSA denA Adi gItArthoM ne svIkRta ko huI anya vividha AcaraNAeM pramANabhUta hI haiM, aisA samajhanA / kyoMki vyavahAra-bhASya meM kahA hai ki-zastra parijJA ke badale chakAya sajama, piMDeSaNA ke badale uttarAdhyayana, tathA vRkSa-vRSabha gopa-yodha-zodhi aura puSkariNI ke dRSTAMta diye haiN| . . Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvigna gItArtha kI AcaraNa satthaparinA chakkAya sajamo piMDa uttrjjhaae| rukkhe vasahe goghe johe sohI ya pukkhariNI // 1 // . isa gAthA kA saMkSepa meM artha yaha hai ki:-zastra parijJA adhyayana, sUtra aura artha se jAne bAda bhikSu ko bar3I dIkSA denA / aisI mahAprabhAvI jina-pravacana kI maryAdA tho / usake badale jIta aiso calatA hai ki, SaTakAya kA sayama ayot dazakAlika kA SaTjIvanikA nAmaka cauthA adhyayana jAna lene para bhikSu ko bar3I dIkSA denA / va piDeSaNA adhyayana sIkhane ke bAda uttarAdhyayana sIkhA jAtA thaa| usake badale abhI uttarAdhyayana sIkha kara piMDeSaNA sIkhA jAtA hai| pUrva meM kalpavRkSa loka ke zarIra kI sthiti karate the| isa samaya Ama aura zarIra se bhI kAma calatA hai / pUrva meM baila bahuta balavAna aura zveta the| isa samaya loga dhUsara bailoM se bho kAma calA lete haiN| tathA gora yAne kRSaka pUrva meM cakravartI ke gRhapati ratna ke samAna usI dina dhAnya utpAdana kara sakate the| isa samaya vaise na hone para bhI sAdhAraNa kRSakoM se bhI loga nirvAha kara lete haiN| tathA pUrva meM sahasrayoddhI ( eka hI samaya sahasra manuSyoM se lar3ane vAle ) yodhdA the, to isa samaya thor3e bala parAkrama vAle yoddhAoM se bhI rAjA zatru ko jIta kara rAjya pAlana karate haiN| isI prakAra sAdhu bhI jIta-vyavahAra se bho saMyama kA ArAdhanA kara sakate haiM / yaha uparokta dRSTAntoM kA upanaya hai| tathA zodhi yAne prAyazcita pUrva meM chaH mAsI kA AtA thaa| usake sthAna meM jIta-jyavahAra meM bArasa (pAMca upavAsa) kA kahA hai| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvigna gItArtha kI AcaraNA abhI kI puSkariNiyAM (bAvar3iyAM bhI pUrva kI apekSA hIna hote bhI logoM ke kAma AtI haiN| yahAM bhI pUrva ke samAna dASTAMntika jor3a lenA cAhiye / isa bhAMti aneka prakAra se jIta upalabdha hotI hai / adhika kyA kahA jAya ? jaM mantrahA na sutte, pAMDesiddha' neva jIvavahaheU ! taM sambaMdhi pamANaM cAritaghaNANa bhaNiyaM ca // 84 // CON Oc mUla kA artha - jo sUtra meM sarvathA niSedha na ho, aura jIva vadha kA hetu na ho, vaha sarva cAritravantoM ko pramANa hai / -- TIkA kA artha- jo sarvathA sarva prakAra se sUtra meM siddhAnta meM pratiSiddha yAne nivArita kiyA na ho, maithuna sevana ke samAna / kahA bhI hai ki jinezvara ne ekAnta meM kucha bhI anujJAta nahIM kiyaa| vaise hI maithuna chor3akara ekAnta meM kucha pratiSiddha bhI nahIM kiyA / kAraNa ki- maithuna to rAga-dvepa binA ho sakatA hI nhiiN| jisase use ekAnta meM niSedha kiyA hai| tathA jo AdhA-karma grahaNavat jIvavadha kA kAraNa bhI na ho, vaisA sarva anuSThAna cAritra ko dhana ginane vAle cAritrika sAdhuoM ko pramANa hai| kyoMki vasI Agama kI anujJA hai / pUrvAcAryoM ne jo kahA hai so batAte haiM - avalaMbiNa kajjaM jaM kiMpi samAyaraMti gIyatthA / thovAvarAha bahuguNa savvesiM taM pramANaM tu // 85 // Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 saMvigna gItArtha kI AcaraNA para 35 9) mUla kA artha kArya kA avalaMbana karake gItArtha jo kucha thor3e aparAdha aura bahu guNavAlA kAma karate haiM, vaha sabako pramANa rahatA hai / 30 TIkA kA artha-saMyamopakArI kAma ke Azraya se Agama ke jJAtA puruSa jo kucha samAcarate haiM, arthAt siddhAnta ke anusAra saMgatapana se sevana karate haiN| vaha kaisA ki stokAparAdha arthAt jisake karane se alpa doSa lagatA hai aisA, kyoMki - niSkAraNa sevana karane se prAyazcita lagatA hI hai, tathA bahu guNa yAne guru, glAna, bAla, vRddha, kSapaNaka Adi ko sahArA dene vAlA hone se adhika lAbhaprada ho, jaise ki mAtraka kA paribhoga, vaha saba cAritravantoM ko pramANa hI rahatA hai / AryarakSitasUri ne jo AcaraNa kiyA, so durbalikA puSyamitra ne svIkRta kiyA / AryarakSitasUri aura durbalikA puSyamitra kI kathA isa prakAra hai yahAM dazapura nagara meM somadeva brAhmaNa ke vaMza meM sUrya samAna aura gaMbhIra buddhimatI rudrasomA kI kukSi rUpa sarovara meM rAjahaMsa samAna pATalIputra se caudaha vidyA par3hakara Aye hue, aura usase saMtuSTa hue rAjA dvArA bar3I dhUmadhAma se nagara meM praveza karAye hue, nagarajana ko Anandita karane vAle, mAtA ke vAkya se dRSTivAda sUtra ko par3hane ke liye zrI tosalIputra sUri se dIkSA grahaNa karane vAle, zrI vairasvAmI se sAr3he nava pUrva sIkhane vAle, apane laghu bAMdhava phalgu-rakSita va mAtA Adi logoM ko dIkSA dilAne vAle tathA aneka upAya karake pitA ko cAritra grahaNa karAne vAle aura unhoMne jinako kamara meM DorA bAMdhA, aise zrI AryarakSita nAmaka yugapradhAna AcArya the / unake vinaya- vinIta aura viziSTa labdhivAn tIna ziSya the, Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durbalikA puSyamitra kI kathA unake nAma ye haiM:- ghRtapuSyamitra, vastrapuSyamitra aura durblikaapussymitr| unameM ghRta-puSyamitra kI aisI camatkArika labdhi thI kidravya se ghI lAnA kSetra se ujjayinI meM se, kAla se jyeSTha ApAr3a meM, bhAva se samIpa hI prasava karane vAlI daridra strI kA diyA huA, gaccha ko AvazyakatA ho utnaa| __ vastra-puSyamitra kI yaha labdhi thI ki-dravya se vastA lAnA, kSetra se mayurA nagarI meM se lAnA, kAla se zizira Rtu meM aura bhAva se daridra vidhavA ke hAtha se, sAre gaccha ko pUrNa ho utane parimANa kaa| durbalikA-puSyamitra kI yaha labdhi thI ki-ve nava pUrva par3hakara unako sadaiva parAvartana karate the, jisase ve atizaya durbala ho gaye the| unake (durbalakA-puSyamitra ke) dazapura nagara meM dazabala (buddha ke bhakta bahuta se sambandhI the| ve kautuka se guru ke pAsa A kahane lage__ ApameM dhyAna nahIM, hamAre bhikSu sadaiva dhyAna meM tatpara rahate haiN| taba guru bole ki-dhyAna to hamAre hI meM ati pradhAna hai| jisase yaha tumhArA sambandhI dhyAna hI se durbala ho gayA hai / taba ve bole ki-yaha ghara meM thA taba snigdha AhAra karatA thA, usIse balavAna thA / kintu aba usa vaha nahIM milane se dubela ho gayA hai| taba guru bole ki-yaha to yahAM bhI kabhI ghI rahita khAtA hI nhiiN| ve bole ki-isakI tumheM kisase khabara milatI hai ? guru ne kahA ki-isa ghRtapuSya se-tathApi unhoMne yaha bAta nahIM maanii| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 saMvigna gItArtha kI AcaraNA para taba unako samajhAne ke liye guru use vahAM bhejane lge| aba ve use snigdha va cikanA AhAra dete aura vaha letA thaa| pazcAt vaha khAkara pUrvo ko smaraNa karatA jisase vaha vaisA hI banA rahA / taba ve use usase bho baliSTha bhojana dene lage tathApi yaha to kRza hI rahA taba ve dete dete thaka gaye, to guru ne kahA ki-he puSyamitra ! Aja se kRza mata ho aura thor3e dina aMtaprAnta (halakA) bhojana karatA raha / vaisA hI karate usakA zarIra balavAn aura tejasvI hone lagA aura thor3e hI dinoM meM usake gAla va kapola rakta se bhara gye| yaha mahAn Azcarya dekha kara pratibodha pA, buddhadharma chor3akara unhoMne rakSita-svAmI se gRhastha-dharma aMgIkRta kiyaa| ___ usa gaccha meM durbalikA puSyamitra, vidhya, phalgurakSita aura goSThAmAhila ye cAra jana pradhAna (prasiddha) the| vahAM viMdhyAcala ke samAna sva samaya ke sUtrArtha rUpa hAthiyoM kA AdhAra rUpa vidhya eka samaya AcArya ko bhakti pUrvaka isa prakAra vinantI karane lgaa| he prabhu! sUtra maMDalI meM to mujhe anukramAnusAra dIrghakAla meM lAbha milatA hai / ataeva mujhe pRthak vAcanAcArya diijie| taba guru ne use puSyamitra vAcanAcArya diyA / ____aba vaha kitaneka dina vAcanA dekara guru ko kahane lagA kihe prabhu ! vAcanA dete aura sambandhiyoM ke ghara rahate maiM anuprakSA nahIM kara sakatA, jisase maiM pAMca vastueM bhUla gayA hU~ aura aba aisA na ho ki navamA pUrva bhI bhUla jaauuN| yaha sunakara guru socane Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durbalikA puSyamitra kI kathA / 13 lage ki-aise mahA buddhimAna ko bhI jabaki isa prakAra vismaraNa ho jAtA hai, to dUsare ko to naSTa huA ho mAnanA caahiye| pazcAt unhoMne atizaya upayoga karake dekhA to zeSa puruSa unako mati, medhA. aura dhAraNA Adi se bilakula hIna jAna pdd'e| tathA kSetra va kAla bhI hIna jAna par3e / jisase unhoMne vicAra kiyA ki-apariNAmI aura ati-pariNAmI loga nayoM kA svaviSaya kyA hai ? yaha na jAnate kevala naya mAtra pakar3akara virodha mAna lekara aisA na ho ki- mithyAtva meM par3a jAye, isaliye, ve mithyAtva meM na par3e', aisA vicAra karake unhoMne gUr3ha naya vAle anuyoga ko pRthak kara diyaa| vaha isa prakAra ki-unhoMne kAlika zrata tathA chedasUtra Adi ko caraNa karaNAnuyoga meM sthApita kiye / RSibhASita Adi ko dharmakathAnuyoga meM sthApita kiye / sUrapannati aura caMdapannati ko gaNitAnuyoga meM sthApita kI aura sampUrNa dRSTibAda ko dravyAnuyoga meM sthApita kiyaa| ___ dazapura nagara meM sAMTe ke bAda meM ve eka samaya rahe the| taba unhoMne sAdhuoM ko varSAkAla meM pAnI rakhane ke liye mAtraka kA upayoga karane kI anujJA krii| tathA unhoMne sAdhviyoM ko AlocanA, vratasthApanA tathA chedasUtra sIkhane kI bAteM Agama meM batAI huI hone para bhI kAla va bhAva ko dekhakara banda karI / ukta azaTha AcArya ne usa samaya jo kucha niravadya kahA use anya mArgAnusAriNI buddhivAle puruSoM ne bhI anumata rkhaa| __ prasarita bhArI ajJAna rUpa aMdhakAra se naSTa hone vAle jaMtuoM ko bacAne ke liye uttama dIpaka samAna ve AcArya eka samaya Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvigna gItArtha ko AcaraNA para =2e * mathurApurI meM aaye| vahAM ve bhUtaguphA meM eka vyantara ke bhavana meM, saparivAra rhe| itane meM sImaMdhara svAmI ke pAsa indra nigoha kA vicAra sunakara pUchane lagA ki he svAmin! bharatakSetra meM bhI koI nigoda ke jIva ko vicAratA hai ? bhagavAna ne kahA kirakSitArya mere samAna hI vicArate haiN| taba iMdra brAhmaNa kA rUpa karake yahAM Akara nigoda kI bAta pUchane lagA, to guru ne asaMkhyAtA golA Adi sampUrNa varNana kahA / 14 punaH indra bolA ki - he bhagavAna ! vRddhAvasthA se aba anazana karanA cAhatA hU~ isaliye kahiye ki - merA AyuSya kitanA hai ? taba zru ke upayoga se sUri dekhane lage to kucha kama do sAgaropama AyuSya jAna pdd'aa| taba ve bole kiM- tU indra hai / yaha suna, indra apanA mUla rUpa prakaTa karake isa prakAra stuti karane lagA / atizaya rahita kAla meM bhI jinako tInoM jagata ko vismita karane vAlA nirmalajJAna sphurita hotA hai aise he nAtha! Apako namaskAra ho o / jinAgama ke anusAra zuddha samAcAra kA AcaraNa karane meM pravRtta aura rAga, dveSa rUpa jalarAzi kA zoSaNa karane maiM agastya RSi samAna, he munIndra ! Apa jayavAna raho / isa prakAra stuti karake indra jyoMhI svasthAna ko jAne lagA, to guru ne kahA ki thor3I dera Thahara jAo, tAki munigaNa bhikSA lekara yahAM A jaaveN| kyoMki he indra ! tumako dekhakara Aja bhI zIlAGga ke saMga se subhaga mana vAle muniyoM ko indra namatA hai, yaha socakara unako sthiratA hogii| taba indra bolA ki - he muninAtha ! ve alpasatvaM mujhe viziSTa rUpa vAlA dekhakara niyANA kareMge, isaliye maiM apane sthAna ko calA jAtA hUM / yaha kaha vaha upAzrama kA dvAra jo ki pUrvamukha thA use pazcima mukha karake, munIndra ko namana kara indra apane sthAna ko gayA / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durbalikA puSyamitra kI kathA itane meM munigaNa vahA A pahuMce / ve bole ki-dvAra kahA~ hai ? taba guru bole ki, isa ora se aao| pazcAt indra ke Agamana kI bAta khii| ve bole ki-thor3I dera use rokA kyoM nahIM? taba guru ne vasati kA dvAra pherane taka kA sakala vRttAnta kaha sunaayaa| ___eka samaya ve bhagavAna vicarate-vicarate dazapura nagara meM gaye / itane meM idhara mathurA meM eka prabala nAstikavAdI uThA / taba sadguNa ke saMgha samAna saMgha ne ukta AryarakSita yugapradhAnAgama ke pAsa sAdhu kA saMghATaka bhejaa| taba unhoMne goSThAmAhila nAmaka apane mAmA ko vahAM bheje| ve mahAn vAdalabdhiyukta the / ataH unhoMne zIghra hI ukta vAdI ko jIta liyA / jisase vahAM ke zrAvakoM ne harSita hokara unako vahAM cAturmAsa karane ko roke / idhara rakSitasUri ne apanA AyuSya bahuta thor3A jAnakara nipuNabuddhi se vicAra kiyA ki-gaNadhara (gacchanAyaka) kise karanA cAhiye ? taba durbalikA-puSyamitra unako AcArya-pada ke yogya jAna pdd'e| kintu unake jo svajana sambandhI the, unako phalgurakSita muni athavA unakA mAmA vizeSa abhimata thA, jisase unhoMko guru ne kahA ki__ yahAM vAla taila aura gho ke ghar3e auMdhe kareM to vAla saba dula jAveM tela thor3A sA cipakA rahe aura ghI adhika rhe| isa prakAra durbalikA-puSyamitra ke prati maiM sUtrArtha Dholane meM vAla ke ghar3e ke samAna huuN| phalgurakSita ke prati tela ke ghar3e ke samAna hUM aura goSThA-mAhila ke prati ghI ke ghar3e ke samAna hU~ / isa kAraNa se he bhadroM ! sUtra artha aura tadubhaya ko dhAraNa karane vAlA zraddhA saMvega sahita, sumativAna, sakriyA karane meM rakta, rAjakarauka samAna guNavAlA, aura svasamaya-parasamaya kA jJAtA yaha duba Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durSalikA puSyamitra kI kathA likA-puSyamitra tumhArA guru ho o| taba unhoMne bhI mastaka para aMjalI jor3akara usa bAta ko vaisI hI svIkRta kii| gaNadhara yaha zabda gautamAdika dhIra puruSoM ne dhAraNa kiyA hai| ataH jo jAnatA huA use apAtra meM sthApita kare yaha mahApApI mAnA jAtA hai / yaha socakara guNa ke pakSapAtI AcArya ne zAstra vidhi se puSyamitra ko AcArya pada para sthApita karake isa prakAra zikSA dii| he vatsa ! phalgurakSita aura goSThAmAhila kI ora maiMne jisa prakAra bartAva kiyA hai usI prakAra tU bhI karanA / taba usane bhI vaha bAta svIkRta kii| unhoMne svajanoM ko kahA ki-jaise tumane merI ora sadaiva bartAva kiyA hai usI bhAMti ina muninAtha kI ora bhI vinayavanta hokara bartAva karanA / tuma (merA vinaya) karate vA na karate to bhI kabhI bhI ruSTa nahIM huaa| kintu aisA ve sahana nahIM kara sakeMge, ataeva inakI ora ThIka taraha se bartAva krnaa| isa bhAMti donoM vargoM ko hitakAraka vacanoM dvArA prasanna karake bhaktapratyAkhyAna karake AcArya svarga ko phuNce| pazcAt durbalikA-puSyamitra gaNadhara sakala sandeha dUra karate hue, mArgAnusArI kriyA meM tatpara raha kara bhavyajanoM ko harSita karate hue, atianiSTa aura duSTa kadAgraha se Ahata hue logoM ke abhimAna rUpa bAdala ko pavana ke samAna tor3ate rahakara apane gaccha kI svasthatA saMpAdana kara, anukrama se sukha ke bhAjana hue| isa prakAra zrI puSyamitra munIzvara kA trailokya meM pavitra vRttAnta sunakara mumukSu janoM ! mArgAnusArI kriyA meM prayatnavAna bno| . isa prakAra durbalikA-puSyamitra kI kathA pUrNa huii| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvigna gItArtha kI AcaraNA 17 yahAM koI-koI aisA kahate haiM: - jo isa prakAra Acarita ko tuma pramANa karate ho to hamAre pitA-pitAmaha aneka Arambha aura mithyAtva kI kriyA meM pravRtti karane vAle the / isaliye hamako bhI vaisI hI pravRtti karanA cAhiye / yahAM isa prakAra uttara hai ki - he saumya ! sIdhe mArga meM daur3ate ulaTe mArga meM mata jA / kyoMki hamane to saMvigna-janoM ke Acarita ho ko sthApita kiyA hai / sarva pUrvapuruSoM ke Acarita ko nahIM / isI kAraNa se kahate haiM ki -- jaM puNa pamAyarUvaM guru- lAghavacitavirahiyaM savahaM / suhasAlasaDhA na varittiNo taM na sevaM'ta // 86 // mUla kA artha - jo sukhazIla- janoM ne guru - lAghava vicAre binA pramAdarUpa hiMsA vAlA kAma kiyA ho use cAritravAn puruSa nahIM karate / TIkA kA artha - jo Acarita saMyama ko bAdhA karane vAlA hone se pramAdarUpa ho aura usIse guru- lAghavacitA rahita ho, arthAt saguNa hai ki nirguNa hai, aisI paryAlocanA se varjita ho aura isase yatanA na hone ke kAraNa savadha ( hiMsAyukta) ho aura sukhazIla arthAt isa loka hI ke sukha meM pratibaddha, tathA zaTha arthAt mithyA AlaMbana lene vAle janoM ne AcaraNa kiyA ho, use zuddha cAritra vAle nahIM sevana karate / isI bAta kA ullekha batAte haiM jaha saDDhesu mamattaM, rADhA asuddha uvahitAI / nidijjava sahi tUlI, masUra mAINa paribhogo || 87|| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 saMvigna gItArtha kI AcaraNA __ mUla kA artha-jaise ki-zrAvakoM meM mamatva karanA, zobhA ke liye azuddha vastra, pAtra tathA AhAra grahaNa karanA, kAyama rUpa se do huI vasati aMgIkRta karanA tathA gAdI, takiye Adi kA upayoga karanA (yaha saba pramAda hai) ___TIkA kA artha-jaise ki-dRSTAnta rUpa se zrAvakoM meM mamatva mamakAra arthAt yaha zrAvaka merA hI hai, aisA gAr3ha Agraha Agama meM niSiddha hai / kahA bhI hai ki-"grAma, kula, nagara vA deza inameM se kisI meM bhI mamatvabhAva nahIM karanA' aisA hone para bhI kitaneka ukta mamatvabhAva karate haiN| . rADhA arthAt zarIra-zobhA, usakI icchA se azuddha upadhi aura bhakta Adi koI-koI lete haiN| vahAM azuddha yAne udgamautpAdanAdi doSa se duSTa, upadhi arthAt vastra, pAtra Adi aura bhakta yAne asana, pAna, khAdima, svAdima Adi-Adizabda se upAzraya lenA cAhiye / ye saba azudhda lenA Agama meM niSiddha hI hai| Agama isa prakAra hai kiH-piMDa, zayyA, vastra, aura cauthA pAtra ye akalpanIya nahIM lenA cAhiye / kalpanIya ho ve hI lenA cAhiye / yahAM zarIra-zobhA ke liye aisA kahA, so puSTAlaMbana se durbhikSa aura mahAmArI meM paMcaka parihANi se kucha azaddha le to bhI use doSa nahIM lagatA, aisA batalAne ke liye kahA hai| .. kyoMki piMDaniyukti meM kahA hai ki-yaha AhAra-vidhi jo sarvabhAvadarzI jinezvara ne kahI hai, so isa prakAra pAlanA cAhiye ki-dharma aura Avazyaka vyApAra meM bAdhA na Ave / tathA kAraNavaza doSa sevana karanA par3e, usa bhAva se anAsevanA hI jAnanA Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvigna gItArtha kI AcaraNA cAhiye / kyoMki - AjJA se vaisA karane para usakA bhAva zuddha hI rahatA hai aura vahI mokSa hetu hai / nirdeya arthAt patralekhana karake candra sUrya taka dI huI basati arthAt sthAna, bhI sAdhuoM ko akalpanIya haiN| kyoMki usake lene se anagAratva kI hAni hotI hai tathA TUTI phUTI sudhArane se jIvavadha honA bhI saMbhava rahatA hai / kahA bhI hai ki-jIvoM ko mAre binA ghara kI sArasamhAla aura vyavasthA kisa prakAra ho sakatI hai ? aura vaisA karane vAle manuSya asaMyata ke mArga meM par3ate haiM / 1 isakA grahaNa bhI koI-koI karate haiN| tathA tUlI aura mazavarI ( gAdI takiye) prasiddha hI haiN| Adizabda se gAdI, kharala, kAMse tAMbe ke pAtra Adi lenA cAhiye, ye bhI yatiyoM ko akalpanIya haiM / 1 atra prastuta viSaya kA upasaMhAra karate hue kahate haiM / iccAI asamaMjasa - maNagahA khudda ciTThiyaM loe / bahue hivi prAyariyaM na pamaNaM suddhacaraNANaM // 88 // mUla kA artha - ityAdika aneka prakAra kA zuddha janoM se asamaMjasa ceSTita isa loka meM bahuta se janoM ne AcarA ho to bhI vaha zuddha cAritravanta ko pramANa nahIM / TIkA kA artha - ityAdika yAne isa prakAra kA asamaMjasa yAne ziSTa-janoM ko (sudhare hue janoM ko ) bolane ke liye bhI anucita aneka prakAra kA kSudra arthAt hInasatva-janoM kA ceSTita arthAt Acarita loka meM arthAt liMgI-janoM meM bahuta soM kA Acarita ho, to bhI niSkalaMka cAritravAna janoM kA pramANa yAne AlaMbana hetu nahIM / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvigna gItArtha kI AcaraNA yaha apramANa isaliye hai ki-vaha siddhAnta meM niSiddha hai, saMyama viruddha hai aura niSkAraNa calA huA hai| isa prakAra yatho. cita vicAra kara lenA cAhiye / isa prakAra AnuSagika kaha kara aba prastuta kA upasaMhAra karatehaiM gIyasthapArataMtA iya duvihaM maggamaNa paraMtassa / bhAvajaittaM juttaM dupasahaMta jo ca Na // 89 // mUla kA artha-gItArtha kI paratantrAtA meM rahakara, isa bhAMti do jAti ke mAge kA anusaraNa karane vAle ko bhAvayatitva yukta hai / kyoMki duHprasaha paryaMta cAritra (kahA huA hai) ___TIkA kA artha-gItArtha kI paratantratA se arthAt Agama ke jJAtA puruSa kI AjJA meM rahakara. isa prakAra arthAt kahA huI nIti se do jAti ke mArga ko arthAt Agama nIti aura AgamAnusArI vRddha samAcAra ina do bheda vAle mArga ko anusaraNa karane vAle yAne usake anusAra calane vAle sAdhu ko bhAvayatitva yAne susAdhupana yukta hai| yAne kahA jA sakatA hai| kyoMki-duHprasaha nAmaka AcArya paryaMta cAritra hogA, aisA siddhAnta meM sunA jAtA hai| ___tAtparya yaha hai ki-jo mArgAnusArI kriyA karane meM yatna karane vAloM ko cAritravAna na mAne to unake binA dUsare to koI dIkhate nahIM, arthAt cAritra hI vicchinna huA, aura usase tIrtha bhI vicchinna huA, yaha bAta AI / aba yaha bAta to bhUta, vartamAna va bhaviSyat ke bhAva ko pratyakSa jAnane vAle jinezvara ke Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA liMga pravara zraddhA siddhAnta ke sAtha viruddha par3atI hai, ataeva use caturajana svIkAra nahIM karate / kyoMki-vyavahAra-bhAgya meM bhI kahA hai ki kisI-kisI kA aisA Adeza (mata) hai ki-jJAna, darzana se tIrtha vartamAna hai, aura cAritra vicchinna huA hai, kintu aisA bolane vAle ko caturguru prAyazcita denA caahiye| ___ jo aisA kahate haiM ki-dharma nahIM, sAmAyika nahIM, aura vrata nahIM unako zramaNa-saMgha ne apane zramaga-saMgha se bAhira nikAla denA cAhiye / ityAdi Agama ke pramAga se mArgAnusArI kriyA karane vAle bhAvayati haiM, yaha bAta nizcita huii| isa prakAra sarva mArgAnusArI kriyA ho, yaha bhAva-sAdhu kA prathama liga kahA / aba dharma meM pravara zraddhArUpa dUsapa liMga kahate hai saddhA tinvabhilAso dhamme parataNaM imaM tIse / vihiseva atittI suddhadesaNA khaliyaparisaddhI // 9 // mUla kA artha-zraddhA yAne totrAbhilAma, usakA dharma meM pravaratva, vaha yaha hai:-vidhisevA atRpti, zuddhadezanA aura skhalita kI parizuddhi / ___TIkA kA artha-dharma meM pracarazraddhA, yaha dUsarA liMga kahA huA hai / vahAM zraddhA yAne tIvra abhilASA arthAt ki-karma kI kSayopazama aura samyak jJAna se huI icchA, na ki-bAlaka ko ratna lene kI icchA hotI hai, usake samAna kevala koI bhI viSaya kA pratibhAsa rUpa jJAna / isaliye vizeSaNa kahAki-tIvra abhilASA dharma meM arthAt zruta aura cAritra rUpa dharma meM usakA pravaratva, vaha yaha yAne jo Age kahA jAvegA, use zraddhA kA phalarUpa jaano| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 pravara zraddhA ke liMga vaha isa prakAra ki, vidhisevA, atRpti, zuddhadezanA aura skhalita parizuddhi ye zraddhA ke pravaratva ke liMga haiN| sUtra meM "vihiseva atittI" isa pada meM prAkRtapana se hrasva kiyA huA hai| aba inameM se pratyeka kA varNana karane ke hetu pahile vidhisevA ko lekara kahate haiM vihisAraM ciya sevai saddhala sattimaM aNuSThANaM / davvAidosanihao vi pakkhavAyaM vahai taMmi // 9 // mUla kA artha- zraddhAlu puruSa zaktimAna ho, taba taka hI vidhipUrvaka anuSThAna karatA hai aura jo dravyAdika ke doSa se vaisA na kare to bhI pakSapAta to vidhi hI kI ora rakhatA hai| ____TIkA kA artha-vidhisAra yAne vidhipradhAna hI seve yAne kare / kauna ? to ki-zraddhAlu arthAt zraddhAvAn ho vaha / zaktimAna arthAt samartha ho vaha / kyA kare ? so kahate haiM-anuSThAna arthAt pratyupekSaNA tathA gaveSaNAdika kriyA, anyathA zraddhAlutva siddha nahIM hotaa| jo kadAcit zaktimAna na ho, to kaisA kare so kahate haiM ki dravya yAne AhAra Adi aura Adizabda se kSetra, kAla, bhAva lenA caahiye| unakI pratikUlatA se khUba pIr3ita hote bhI vidhiyukta anuSThAna hI meM pakSapAta arthAt bhAva rkhe| anuSThAna na kare to pakSapAta kaise saMbhava ho ? so kahate haiM:nirumo bhujja rasanna-kiMci avatthaM go asuhamannaM / bhujaMtami na rajjai suhamoyaNalAlaso dhaNiyaM // 92 // Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravara zraddhA para 23 mUla kA artha-nirogI, rasajJa koI adhama avasthA pAne para azubha anna khAve to, vaha usameM prasanna nahIM rahatA, parantu use khAsa karake zubha bhojana kI lAlasA rahatI hai| TIkA kA artha-nIruja arthAt jvarAdi roga rahita hokara, khaMDa, khAdya Adi bhojya vastuoM ke rasa kA jJAtA puruSa koI duSkAla vA daridra Adi avasthA meM aniSTa anna khAte bhI usameM gRddhi nahIM paataa| vaha isa prakAra ki- kadAcit aisA saMbhava hai ki uttama bhojana khAnevAlA manuSya bhI duSkAla vA daridratA meM phaMsa jAne para bhAkharI, bharaDako, kaMDu, kaMTI, kaDuvA rasa, guvAra, araNI ke patta, kuliMjara Adi tathA vRkSa kI chAla aura harI jhila Adi kSa dhAvaza khAve to bhI vaha unameM gRddhi nahIM pAtA, kintu zubha bhojanalAlasA yAne viziSTa AhAra meM laMpaTa ho kara hI rahatA hai, arthAt isa dazA kA ullaMghana karU to subhikSa meM punaH uttama bhojana kruuNgaa| aisA manoratha atizayatA se karatA rahatA hai / . isa prakAra dRSTAnta kaha kara aba dArzantika kI yojanA kahate haiM - iya saddhacaraNarasi po sevaMto danako viruddha pi / saddhAguNeNa eso na bhAvavaraNaM aikkamai / / 93 // mUla kA artha-isa prakAra zuddhacAritra kA rasika puruSa kadAcit dravya se kisI viruddha bAta kA bhI sevana karatA ho to bhI zraddhA ke guNa se vaha bhAva-cAritra kA atikrama nahIM karatA / TIkA kA artha-isa prakAra arthAt kharAba bhojana khAne ke dRSTAnta se zuddhacaraNarasika arthAt niSkalaMka saMyama pAlane meM Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 pravara zraddhA para utsAha vAlA puruSa dravya se arthAt bAhyavRtti se viruddha arthAt Agama niSiddha nityavAsAdika tathA apizabda se ekAdipana kA sevana karatA huA, bhI zraddhA ke guNa se arthAt saMyama ArAdhanA karane meM lAlasApana ke pariNAma se bhAvacaraNa ko arthAt pAramArthika cAritra kA atikrama nahIM karatA hai| zrI saMgamasUri ke samAna / kyoMki kahA hai ki-zobhana-bhAvavAle ko prAyaH dravyAdika vighnakArI nahIM hote, vaise hI bAhyakriyA bhI samajhanA cAhiye / loka meM bhI aisI kahAvata hai ki___ svAmI kI AjJA se calate hue subhaTa ko bANa lage to bhI vaha strI ke mAre hue karNotpala ke samAna use Anandita karatA hai / dhIra puruSoM ke manavAMchita kAma prArambha karate jaise svadeza meM vase paradeza meM bhI unakI himmata nahIM haartii| tathA durbhikSAdika kAla bhI dAnavIra-janoM ke AzayarUpa ratna kA bhedana nahIM kara sakatA, kintu adhika vizuddha karatA hai| isI prakAra mahAnubhAva bhavya cAritravanta puruSa ko zubha sAmAcArI kI ora rahA huA bhAva kadApi nahIM badalatA / tathA jo rogagrasita athavA vRddhAvasthA ke kAraNa asamartha ho jAya aura usase jasA kahA huA hai, vasA saba na kara sake to bhI vaha jo apane parAkrama, udyoga, dhoraja aura bala ko na chipAte aura DhoMga na karate yatnavAna rahe to use avazya yati mAnanA caahiye| zrI saMgamasUri kI kathA isa prakAra haiyahAM zrI saMgatasUri the| ve samasta bhArI pramAda ko dUra karane vAte the| ajJAna rUpa kASTa ko jalAne meM dAvAnala samAna zAstra Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI saMgamasUri kI kathA 25 dhArI the / samaya-samaya prati vizuddha hote pariNAma se pApasamUha ko naSTa karane vAle the| aura grAma, nagara, parvata Adi meM navakalpI vihAra karate the| ve ati tIvra pravarazraddhA ke yoga se zuddha pariNAma vAle hote hue bhI jaMghAbala se hIna hone se kullAgapura meM sthiravAsI hokara rhe| aba vahAM logoM ko duHkha dene vAlA duSkAla par3A / taba ukta bhagavAna ne pravacanamAtA pAlane meM udyata udyatavihArI aneka deza phira kara sakala dezoM kI aneka bhASAoM ke jJAtA hue siMha nAmaka anagAra ko gaNAdhipatitva sauMpA / bAda ve unheM kahane lage ki-he mahAzaya ! tU' svayaM hI saba kartavya jAnatA hai, tathApi rUr3hi ke anusAra maiM tujhe yaha zikSA detA huuN| tujhe sadaiva ullasita pravarazraddhA se cAritra kA dudhara bhAra uThAnA, tathA zithila ziSyoM ko komala va moThI vANI se saMbhAla lenA caahiye| ___kahA hai kiH-jahAM sAraNA nahIM ho vaha jIbha se cATatA ho to bhI acchA nahIM aura jahAM sAraNA hai vaha lakar3I se mAratA ho to bhI acchA / jaise koI zaraNAgata jantuoM ke mastaka kATatA hai, vaise hI gaccha meM samhAlane yogya ziSyoM kI samhAla na le to AcArya bhI mAnoM unake mastaka hI kATanA hai aisA jAnanA caahiye| tathA tU dravyAdika meM apratibaddha raha mamatA chor3a vividha-dezoM meM vicaranA / kyoMki-sUtra meM yatiyoM ko aniyata vihAra karanA kahA hai| vaha isa prakAra ki-anityavAsa, samudAnacaryA (gocarI), ajJAta UMcha, nirmadapana, alpaupadhi aura kalaha vivarjana, yaha RSiyoM kI prazasta vihAra-caryA hai / ityAdika zikSA dekara unhoMne use kahA ki-he vatsa ! tU anyatra vihAra kara anyathA yahA~ Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravarazraddhA para avama-duSkAla meM rahane se ye ziSyagaNa kheda pAyeMge / aura maiM jaMghA bala se rahita aura durbala zarIra hone se anyatra calane ko azakta hU~, ataeva akelA yahIM rhuuNgaa| . yaha kahakara unhoMne muniyoM ko kahA ki-he vatsoM ! tuma bhI sadaiva svaccha AzayavAn rahakara kulavadhU kI bhAMti ina guru ko kabhI mata chor3anA / inhIM ke prasAda se tuma sahaja meM saMsAra-samudra pAra kara sakoge, ataeva he mahAbhAgoM ! tuma aba inake sAtha vihAra kro| isa prakAra AcArya kA vicAra sunakara ve munigaNa unake caraNoM meM mastaka rakhakara, bhArI viraha se hue zoka ke kAraNa AMsU girAne lage / ve mahAn zoka ke kAraNa rUdhe hue gale se gadgad vacana bolate hue, duHkha se saMtapta hokara bhI guru kA vacana TAla na sake / ve guru ko namana karake apane aparAdha khamAkara, jaise taise avama-duSkAla Adi doSa se rahita deza meM A pahu~ce / pIche saMgamasUri bhI zarIra meM nirapekSa raha kara ukta kSetra ke nava bhAga kara pRthaka-pRthaka vasati, gocarabhUmi aura vicArabhUmi meM yatanApUrvaka rahane lge| ____ aba siMha sAdhu ne kisI samaya datta nAmaka sAdhu ko zuddhi ke hetu guru ke pAsa bhejaa| vaha prathama kI vasati hI meM guru ko rahate dekhakara vicAra karane lagA ki-kAraNavaza pRthaka-pRthaka kSetra meM yadyapi vihAra na kiyA jA sake tathApi naI-naI vasati badalanA inhoMne kyoM chor3a diyA hai / isaliye ye zithila-cAritra jAna par3ate haiN| isase aise ke sAtha kSaNabhara bhI sahavAsa na rakhanA cAhiye / yaha socakara samIpa kI vasati meM vaha alaga rahane lgaa| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI saMgamasUri kI kathA / 27 ___bAda bhikSA ke samaya vaha guru ke sAtha phiratA thA, kintu durbhikSa ke yoga se acchA AhAra na milane se usakA muha phIkA hokara kAlA par3ane lgaa| use vaisA huA dekha kara AcArya kisI dhanika ke ghara gye| vahAM usakA eka lar3akA revatI ke doSa se sadaiva rotA thaa| use guru ne cuTakI bajAkara kahA ki-he bAlaka ! mata ro / taba revatI guru kA teja na sahakara turata bhaagii| jisase vaha bAlaka svastha ho gyaa| isase usakA bApa laDDU le AyA, ve karuNAnidhi guru ne datta ko dilavAye / ___ aba guru ne kahA ki-he datta ! aba tU upAzraya ko jA aura maiM gocarI . pUrI karake AtA huuN| taba datta ne vicAra kiyA kidIrghakAla meM inhoMne mujhe kevala eka zraddhAvAn zrAvaka kA ghara batAyA hai aura svayaM aba dUsaroM ke yahAM jAne vAle mAlUma hote haiN| isa prakAra socatA huA vaha upAzraya ko aayaa| pazcAt guru aMtaprAMta AhAra lekara bahuta dera se vahAM aaye| unhoMne zAstra ko vidhi se jisa prakAra sarpa bila meM ghusatA hai, usa prakAra use khaayaa| ____ aba Avazyaka samaya guru AlocanA lekara baiThe to vaha bhI baiThane lagA / taba guru ne kahA ki-yathocita AloyaNA kara / taba vaha bolA ki Apake sAtha hI phirA hU~ ataH kyA batAU~ ? guru bole ki-bAlaka ke kAraNa milA huA vaha sUkSma dhAtrIpiMDa hai, usakI AlocanA kr| tava durAtmA datta aneka saMkalpa aura kalpanAe~ karake nIma ke samAna kaTuvANI se guru ke prati kahane lagA ki-tuma dUsare ke to rAI va sarasoM barAbara doSa dekhate ho kintu apane bilvakala samAna doSa dekhate hue bhI nahIM dekha sako ho / yaha kahakara vaha apane sthAna ko gayA / pazcAt use zikSA dene ke liye nagara kI adhiSThAyaka devI ne usa dina ghanaghora Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 zrI saMgamasUri kI kathA divasa banAyA / usameM brahmAMDa rUpa bhAMDa mAno phUTatA ho vasI garjanA hone lgii| jise suna bhaya se bolane meM acakacAtA huA vaha guru ko kahane lagA ki-he bhagavan ! maiM DaratA huuN| taba guru bole ki-DaratA ho to mere pAsa A / vaha bolA ki-aMdhakAra meM dizA-vidizA nahIM dekha sakatA huuN| taba guru ne apane zleSma se dIpazikhA ke samAna apanI aMgulI ko prakAzita karake, vaha batAkara kahA ki- he vatsa ! isa tarapha A / yaha dekha vaha duSTAtmA bolA ki- kyA inake pAsa dIpaka bhI hai ? taba devI pratyakSa hokara use kahane lagI ki- . re niHsnehI duSTaziSya ! deha gehAdika meM pratibaMdha chor3ane vAle ina muninAtha ke viSaya meM bhI tU nirlajja hokara aisA ciMtavana karatA hai ? tathA vasati badalane ke krama se punaH yahAM rahe hue guru ko are pApiSTa ! duSTa aura adharmiSTha ! kyA zithila cAritravAn mAnatA hai ? are ! antaprAMta khAne vAle ko tU rasagRddha socatA hai ? dhik dhik ! are ! labdhivanta ko aisA bolatA hai kidIpaka sahita haiM ? dravyAdi doSa se dUsare pada meM rahate hue zuddha zraddhA se bhAva-cAritra dvArA pavitra ina guru kI kyoM avagaNanA karatA hai ? ___ isa prakAra devatA ke zikSA dene para vaha atyanta pazcAtApa pAkara gurU ke caraNoM meM girakara bAraMbAra apanA aparAdha khamAne lgaa| usane aticAroM kA AloyaNa kiyA aura gurU ne diyA prAyazcita kiyA, jisase datta muni vinaya meM udya kta rahakara nirmala cAritra kA ArAdhaka huA | saMgamasUri bhI cirakAla vidhisevA rUpa latA kI vRddhi karane ke liye megha samAna rahakara nirUpama samAdhi se klezoM ko dUra karake sugati ko phuNce| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zraddhAkA atRpti svarUpa dUsarA lakSaNa 78 SB isa prakAra vizuddha vidhi sevana meM tatpara zrI saMgamasUri kA caritra sunakara dravyAdi-doSa se Ahata hote hue bhI he sAdhu janoM ! tuma pavitra cAritra meM uttama zraddhA rakho / isa prakAra saMgamasUri kI kathA pUrNa huI / X- 29 isa bhAMti vidhisevA rUpa zraddhA kA pahilA lakSaNa kahA | aba atRptirUpa dUsarA lakSaNa kahane kI icchA se kahate haiM: tattiM na caiva viMdai sadbhAjogeNa nANavaraNesu / veyAvaccatavAsu jahaviriyaM bhAvao jaya || 14 || mUla kA artha - jJAna aura caraNa meM zraddhA ke yoga se kadApi tRpti na pAve aura vaiyAvRtya tathA tapa Adi meM apane vIrya ke anusAra yatna kare / TIkA kA artha - tRpti yAne itane se maiM kRtakRtya hU~, aisA saMtoSa zraddhA ke kAraNa jJAna aura cAritra meM kabhI na pAve / vahAM jitane se saMyamAnuSThAna cale utanA maiMne par3ha liyA hai, ataH basa hai / yaha soca kara jJAna meM pramAdI na hove, kintu naI-naI zrutasaMpadA upArjana karane meM vizeSa utsAhI rahe / kahA bhI hai ki: ---- jyoM jyoM atizaya rasa prasarane ke sAtha apUrva zrata par3he tyoM tyoM muni naye-naye saMvega aura zraddhA se prasanna huA kare / tathA jisakA artha mohakSaya hone ke bAda jinezvara bhagavAn ne kahA hai aura jo sUtra se gautamAdika mahA buddhivantoM ne gUMthA hai / usa saMvegAdika guNoM kI vRddhi upajAne vAle aura tIrthaMkara nAma-karma Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnAdika meM atRpti para bAMdhane ke kAraNabhUta naye-naye jJAna kA saMpAdana vidhipUrvaka sadaiva karate rahanA cAhiye | tathA cAritra ke viSaya meM vizuddha vizuddhatara saMyama sthAna pAne ke liye sadbhAvanApUrvaka saMpUrNa anuSThAna upayoga sahita hI kare / kAraNa ki apramAda se kiye hue sAdhu ke sakala vyApAra uttarottara saMyama-kaMDaka para car3hA kara kevalajJAna utpanna karate haiM / 30 Agama meM bhI kahA hai ki jina zAsana meM duHkhakSaya karane meM AnevAle pratyeka yoga meM pravRta anekoM kevalI hue haiM va vaiyAvRtya va tapa to prasiddha hI haiM, tathA Adi zabda se pratyupekSaNa, pramArjana Adi lenA caahiye| una saba meM yathA vIrya arthAt sAmarthyAnusAra bhAva se yAne sadbhAva pUrvaka prayatna kare, acala munizvara ke samAna | acalamuni kA caritra isa prakAra hai: bhaya rahita nirbhayapura nagara meM pavitra janoM ko ati harSa dene vAlA rAmacandra nAmaka rAjA thA / jo ki salakhana (lakSmaNa sahita) rAmacandra ke samAna salakSaNa (lakSaNayukta ) thA / usakA atyanta gauravazAlI acala nAmaka sAmaMta thA / vaha nyAya, satya, zauca, zaurya Adi guNa-ratnoM kA ratnAkara thA / aba eka samaya vaha bahuta se parivAra sahita sabhA meM baiThA thA / itane meM ati duHkhasUcaka vANi se nagarajana use kahane lage ki- he deva ! cora nahIM dIkhatA, seMdha lagI nahIM dIkhatI, aura padacihna bhI nahIM dIkhate, tathApi koI adRSTa rUpa se isa nagara ko lUTa rahA hai / yaha suna kru ddha ho rAjA ne kahA ki aho subhaToM ! kyA tuma meM se koI usa cora ko pakar3ane meM samartha haiM ? Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ acalamuni kA caritra subhaTa kucha bhI na bole / itane meM acala bolA ki-he deva ! mujhe AjJA dIjie / isa raMka ko pakar3anA kauna (bar3I) bAta hai ? taba rAjA ne apane hAtha se use pAna dekara kahA ki-he bhadra ! vaisA kara, ki-jisase yaha cora zIghra pakar3A jAve / taba acala ne pratijJA karI ki-jo eka pakSa ke andara cora na pakaDU to agni meM praveza karUgA | yaha kaha vaha rAjabhavana se niklaa| vaha zahara meM zRMgATaka, trika cauka Adi sthAnoM meM bhaTakA, kintu koI cora na milA, taba vaha nagara se bAhira niklaa| vaha hAtha meM talavAra le, kamarakasa dRr3ha pratijJA lekara rAtri ke prathama prahara meM kuNDa nAmaka smazAna meM aayaa| vahAM kisI sthAna meM ati kaTu aura kakeza svara meM ulluoM ke kuTumba ro rahe the| kisI sthAna meM rIThoM ke jhuNDa cillA rahe the| kisI sthAna meM kAle baitAla kilakilATa kara rahe the aura kisI sthAna meM bhUtaniyAM ucca svara se aTTahAsa karatI huI phira rahI thiiN| usameM acala, acala (parvata) ke samAna kSobha rahita hokara jyoMhI kucha Age calA ki-usane eka pizAca ko apane sAdhaka ko pakar3atA dekhA / taba vaha use kahane lagA ki-he mahAyaza ! isa sAdhaka ko tU kyoM mAratA hai ? taba vaha bolA ki isane mujhe sAta dina taka prasAda khilAyA / kintu isa samaya maiM ne atyanta kSadhAtura hokara isase mahAmAMsa mAMgA vaha yaha kSadra nahIM de sakatA hai, jisase maiM zIghra hI ise maaruuNgaa| taba paropakAra parAyaNa acala bolA ki-ise chor3a de maiM tujhe mahAmAMsa detA huuN| yaha bAta pizAca ne bhI svIkAra kara lii| taba vaha churI se apanA mAMsa kATa kara use dene lgaa| vaha pizAca bhI 'maiMne kisI samaya aisA to khAyA hI nahIM yaha bolatA huA khAne lgaa| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnAdika meM atRpti para aba jyoM-jyoM acala use mAMsa ke Tukar3e kATa kara dene lagA tyoM-tyoM koI divya auSadha pI ho vaise usakI bhUkha bar3hane lagI / taba acala apane kalevara ko tamAma mAMsa rAhata huA dekha jIvana se nirapekSa ho apanA sira kATa kara bhI dene ko taiyAra huA / taba pizAca ne usake satra se saMtuSTa hokara apane dAhine hAtha se pakar3a kara kahA ki aisA sAhasa mata, aura jo cAhiye so mAMga | 32 acala bolA ki jo tU mujha para prasanna huA ho to sAdhaka kA iSTa kara / taba deva bolA ki vaha to maiMne kiyA hI mAna, kintu dUsarA bhI kucha mAMga | acala bolA ki - he deva tujhe kyA mere kAma kI khabara nahIM ka-jo kahanA par3e ? taba deva avadhi ke bala se ukta kAma jAnakara bolA ki, he acala ! tU apane ghara jA aura viSAda tyAga kara dhIraja rakha, prAtaHkAla cora kI saba pola prakaTa ho jAvegI / prAtaHkAla acala sokara uThA taba pizAca ne kahA ki - he bhadra ! aba cora kI bAta suna / usane uttara diyA bahuta acchA prakaTa karo / pizAca bolA ki isa nagara ke bAhira pUrva dizA ke Azrama meM parvataka nAmaka eka yogI rahatA hai| vaha siddha hai aura usakA kapilAkSa nAmaka eka ziSya hai / usake dvArA vaha rAtri ko nagara meM se uttama uttama vastue~ haraNa karAtA hai aura icchAnusAra krIr3A karatA hai / pazcAt dina meM yogI kA rUpa dharakara dharma-kathA karatA hai / usake azrama ke talaghara meM coro kA tamAma dravya rakhA hai / isameM saMzaya mata kr| yaha kaha kara devatA aMtardhyAna ho gayA / aba prAtaH kRtya karake acala kucha manuSya sAtha lekara devatA ke kar3e hue Azrama meM AyA to vahAM usane kapaTa- yogI ko dekhA / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ acalamuni kA dRSTAMta vahAM thor3I dera raha kara acala rAjA ke pAsa ArA / rAjA ke pUchane para,cora kA uparokta vRttAnta khaa| rAjA ne pUchA ki-isakA pramANa kyA hai ? usane kahA kiusake Azrama meM talaghara meM saba corA huA mAla bharA hai| taba rAjA sira duHkhane kA bahAnA karake saba naukara cAkaroM ko bidA kara so gayA, to una logoM ne aneka upacAra karanA zuru kiye| tathApi kucha bhI lAbha na huA taba maMtravAdI Adi bulAye gye| ve bhI kucha pratikAra na kara sakane se khinna hokara apane-apane sthAna ko cale gye| taba banAvaTI viSAda karake rAjA ne usa yogI ko bulAyA to vaha upasthita huaa| taba use Adara-pUrvaka Asana diyA gyaa| usa para baiThakara vaha bAtacIta karane lgaa| idhara rAjA ne manuSya bhejakara turanta usakA Azrama khudavA DAlA to sampUrNa corA huA mAla mila gyaa| use ve rAjabhavana meM le aaye| pazcAt mahAjanoM ko bulavAkara vaha mAla vatAyA gayA aura pahicAna kara jo jisakA thA vaha use pahu~cAyA gyaa| ava vaha yogI dhamakAyA gayA ki-are adhama ! anArya ! pAkhaMDI ! yaha kyA bAta hai ? taba vaha Dara kara cupa ho rahA / aba usa siddha ko mArane kA hukma hote hI dujena ke samAna usakA ziSya zIghra hI bhAga gayA aura use khUba viTaMbita karake rAjA ne maravA DAlA / isa prakAra usakA maraNa dekhakara acala vairAgya prApta kara socane lagA ki-hA hA ! dhana se vimohita hokara, dekho! prANI kisa prakAra mRtyu pAte haiN| dhana ke lobha se jIva jIvoM ko mAratA hai, sadaiva jhUTha bolatA hai aura pitA, putra, mitra, kalatra Adi ko bhI ThagatA hai| isa Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 jJAnAdika meM atRpti para S loka ke tuccha prayojana ke hetu isa prakAra jIva lAkhoM akRtya karanA cAhatA hai, kintu usase hone vAle duHkha ko nahIM dekha sakatA / ye jIva atyanta gAr3ha lobha rUpa mudgala ke prahAra se khUba vidhurita hokara dekho ! kisa prakAra durgati ke gaDDe meM girate haiM ? isaliye sAre lobha ke saMkSobharUpa tIkSNa bANAvalI ko rokane meM samartha kavaca samAna dIkSA ko maiM dRr3ha himmata rakhakara lUMgA / isa prakAra acala, acala saMvega se citta meM socane lagA, itane meM guNasundara nAmaka AcArya kA Agamana huA / aba acala vahAM guru kA Agamana huA sunakara unake pAsa AyA aura unake padapadma ko namana karake ucita sthAna meM baiThA / taba AcArya ne kAnoM ko sukhadAyI vacanoM se sasAra se nirveda karAne vAlI, lobha va moha ko dUra karane vAlI viSayAnurAga rUpa vRkSa ko ukhAr3ane meM hAthinI samAna, saMvega utpanna karane vAlI, aura saMsAra sthita sampUrNa vastuoM ko batAne vAlI dezanA dI / jise sunakara acala ne pratibodha pAkara jyoM tyoM rAjA kI AjJA le ukta guru se saMvega dhAraNa kara dIkSA grahaNa kii| vaha do prakAra kI zikSA aMgIkRta karake guru ke sAtha pRthvI para vicarane lagA, aura bhAva- zatru ko mArane vAle tathA puna janma na pAne vAle arhat kA yathArIti ArAdhanA karane lagA | pravacana kI vAtsalyatA meM tatpara ho, vaha sukhasamRddha siddhoM kA sadaiva dhyAna karane lagA tathA zraddhA aura vinayapUrvaka zivaphala ke taru samAna guruoM kI sevA karane lagA / tathA nirantara jJAna ke upayoga meM rahakara zrutaparyAya se mahAna sthaviroM, bahuzrutoM tathA tapasviyoM kI yathocita ArAdhanA karane lagA / zIlavrata tathA Avazyaka meM aticAra ko dUra karane lagA, tathA zruta ko bhakti meM parAyaNa hokara apUrva jJAna sIkhane lagA / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ acalamuni kA dRSTAMta tathA tapa se nikAcita kamoM kA bhI kSaya hotA jAnakara mahAn tapa karane lagA, tathA kSaNalava dhyAna meM upayukta rahakara muniyoM ko bhakta pAnAdika vaiyAvRtya karane lagA / kAraNa ki - patita hone se athavA marane se cAritra naSTa hotA hai aura smaraNa na karane se zruta naSTa hotA hai, kintu vaiyAvRtya janita zubhodayI karmanAza hotA hI nahIM / aisA citavana karake vaha bhArI umaMga se vaiyAvRtya karane lagA. tathA pravacana kI prabhAvanA karane meM tatpara raha kara saMgha ko samAdhi karane lagA / 35 isa prakAra anuttara dazana, jJAna aura cAritra meM atRpta rahane vAle, ugra tapa karane vAle suprazasta lezyArUr3ha ho zuddha hone vAle aura isa bhAMti se tIrthaMkara nAma-karma bAMdhane vAle, ukta acala muni ko sarvoSadha Adi aneka labdhiyAM utpanna huI / itane meM nirbhayapura meM rAmacandra rAjA ke hAthiyoM meM eka aisA roga phailA ki-catura vaidyoM ke aneka bhairaja auSadha ke prayoga batAne para bhI aura maMtra-tantra vAdiyoM kI kahI huI kriyAe~ karAne para bhI usa roga se hAthI marane lage / tatra rAjA cintAtura hone lagA / aba usa samaya guru kI anujJA se acala muni vahAM Aye / taba rAjA unake pAsa A, unako praNAma karake ucita sthAna para baiThA / muni ne bhI rAjA ko yogya samyaktva rUpa majabUta mUlavAlA, pAMca aNuvrata rUpa skaMdha vAlA, tIna guNavratarUpa zAkhA vAlA, zikSAtrata rUpa pratizAkhA vAlA, nirmala aneka niyama rUpa kusuma vAlA aura sura-nara kI samRddhi rUpa phalavAlA, gRhidharmarUpa kalpataru kaha sunAyA / jise suna rAjA bolA ki - he prabhu! yaha dharma karanA cAhatA hU~, kintu asamaya mere hAthiyoM ko marate dekha kara he munIzvara ! Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnAdika meM atRpti para mujhe ghara meM vA bAhira, vasati meM vA jaMgala meM, divasa meM vA rAtri meM leza mAtra bhI sukha nahIM hai / ataH koI aisA upAya kahiye ki jisase maiM svastha citta ho yaha dharma kara sakUisa prakAra rAjA ke dUsarI bAra kahane para bhI ve munivara sAvadha kAma kA varjana karane vAle hone se zreSTha-jJAnI hote bhI kucha na bole / itane meM muni ke pAsa baiThe hue vidyAdhara ne rAjA ko isa prakAra kahA____ bahu labdhi kI samRddhi vAle ina zramaNa siMha ke paga kI reNu chir3aka kara hAthiyoM ko niroga kro| yaha suna rAjA ne prasanna ho, muni ke paga se sparza huI dhUla ikaTThI karake una saba hAthiyoM para tIna bAra lagavAI, taba jaise amRta se viSa utaratA hai athavA sUrya kI kiraNoM se jaise andhakAra naSTa hotA hai, usI bhAMti hAthiyoM meM se ukta roga mAga gayA / yaha Azcarya dekha atyanta harSita ho rAjA kahane lagA kibhagavana : hAthiyoM ko yaha vyAdhi kisa kAraNa se huI hogI ? muni ne kahA-he naravara ! usa samaya tumane jo yogI mArA thA, vaha mara kara akAma-nirjerAvaza rAkSasa huA hai| usane pUrva kA vaira smaraNa karake tere zarIra para hamalA karane meM asamartha ho, yaha bhI eka bhAMti kA duHkha hogA, aisA mAna kara hAthiyoM meM roga paidA kiyA hai| kintu mere paga kI reNu ke sparza se ukta vyAdhiyAM daba gaI haiN| vaha rAkSasa bhAga gayA hai aura hAthiyoM kA samUha svastha ho gayA hai / muni kA aisA mAhAtmya dekhakara, rAjA harSita hokara, gRhidharma svIkAra kara pravacana kA prabhAvaka zrAvaka huaa| ___acala-muni bhI caraNAdika meM atRta raha kara, anazana karake saudharma-devaloka meM devatA huA / vahAM se cyava kara mahAvidehAntargata kaccha-vijaya meM zrI jayapurI ke purandarayaza rAjA kI sudarzanA rAnI kI kukSi meM caudaha mahA svapna pUrvaka garbha meM utpanna Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ acalamuni kA dRSTIta hokara ucita samaya utpanna hue aura use sura asuroM ne milakara merU ke zikhara para abhiSikta kiyaa| usakA nAma jayamitra rakhA gayA / vaha ucita samaya para dIkSA lene kI icchA karane lagA to lokAMtika-devoM ne usakA adhikAdhika utsAha bddh'aayaa| . pazcAt vaha bAraha mAsa paryanta avicchinnatA se mahAdAna dekara dIkSA lene ko udyata huaa| taba causaTha indroM ne usakI mahAn niSkramaNa mahimA karI / usa samaya vahAM sura asuroM ke ekatra hokara triloka ko eka jagat karate hue usane sarvottama zramaNatva dhAraNa kiyaa| bAda zukla-dhyAnarUpa agni se ghAtikarmarUpa vRkSa ko samUla jalAkara kevalajJAna pAkara akhila trailokya ko dekhane lgaa| pazcAt ve bhagavAn siMhAsana para baitthe| unake mastaka para tIna zvetachatra dhare gaye, aura unake zarIra se dvAdaza guNa bar3A kaMkeli nAmaka vRkSa (azoka vRkSa) una para zobhane lagA / unake donoM ora zvetacAmara dulane lage / sanmukha puSpa DAle gaye aura sUrya-maMDala ko jItane vAle bhAmaNDala se unake cAroM ora andhakAra dUra hone lgaa| tathA unhoMne durjayabhAvazatruoM ko jiitaa| usakI vijayadhvani ho, usa bhAMti vahAM devoM ne dudubhi bajAI aura ve sarva bhASAoM se milatI huI divyavANI se tInoloka ke saMdeha harane lge| ve bhagavAn sugati kA mArga prakaTa kara, pUrNa bhAva vAle bhanyajanoM ko pratibodha karake cirakAla taka vihAra kara ananta sukha-saMpadA ko prApta hue| . . isa prakAra jaina-zAstrarUpa vana ko praphullita karane ke liye navamegha samAna acala-munIzvara kA caritra sunakara he muniyoM :! Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 tIsarA lakSaNa zuddhadezanA kA svarUpa tuma samyajJAna, darzana aura tapazcaraNa Adi meM atRpta-mana-pUrvaka zraddhA kro| isa prakAra acala munIzvara kA caritra pUrNa huaa| isa prakAra atRptirUpa dUsarA lakSaNa kahA, aba zuddha dezanArUpa tIsarA lakSaNa kahane ke liye pahile usakA adhikArI, batAte haiN| sugurusamIve samma siddhaMtapayANa muNiyatattattho / tayaNunAo dhanno majjhattho desaNaM duHNai // 95 // mUla kA artha-suguru ke pAsa bhalIbhAMti siddhAnta ke padoM kA tattvArtha jAnakara unakI anujJA prApta kara dhanya-puruSa madhyastha rahakara dezanA kre| TIkA kA artha-suguru yAne saMvigna gItArtha AcArya se samyak arthAt pUrvApara paryAlocanA pUrvaka siddhAnta ke padoM kA padArtha, vAkyArtha mahA vAkyArtha tathA aidaMparyArtha kI rIti se paramArtha jAnakara (dezanA kare) kahA bhI hai kiH-pada vAkya, mahAvAkya aura aidaMparya isa bhAMti yahAM cAra vastueM haiM / ve zruta kA bhAva jAnane ke prakAra kahe haiM / ye cAroM saMpUrNa hote bhAva samajhA jAtA hai| isake sivAya kabhI-kabhI viparyAsa bhI ho jAtA hai aura viparyAsa to aniSTa phala detA hai| aisA hote bhI vaha guru kI anujJA lekara dezanA kare, na ki vAcAlapana tathA asthiratA se svatantra hokara / isa prakAra dhanya arthAt dharma dhana ke yogya aura madhyastha yAne svapakSa aura parapakSa meM rAgadvaSa rAhata ho, sadbhUtavAdI hokara dharmadezanA kre| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhadezanA avagayapattasarUvo-tayaNuggahahe u bhAvavuDhikaraM / suttamaNiyaM parUvA-bajato daramummaggaM // 96 / / mUla kA artha-pAtra kA svarUpa jAnakara usake anugraha ke kAraNarUpa bhAva ko bar3hAne vAlA, sUtra meM jo kahA ho, use prarUpita kare aura unmArga ko varjita kre| ____TIkA kA artha-avagata kiyA ho yAne ThIka-ThIka jAna liyA ho, pAtra kA yAne sunAne ke yogya prANI kA svarUpa yAne Azaya jisane, so avagata pAtra svarUpa kahalAtA hai| vaha isa prakAra ki-bAla, madhyamabuddhi aura budha ke bheda se sunAne ke yogya pAtra tIna prakAra ke haiN| ___bAla liMga dekhatA hai| madhyamabuddhi AcAra kA vicAra karatA hai aura budha sarva yatnoM se Agama ke tatva kI parIkSA karatA hai| yathArIti loca karanA, naMge paira rakhanA, bhUmi para sonA, rAtri ko kevala do prahara sonA, zItoSNa sahana karanA / chaTha, aThama Adi aneka prakAra kA bAhya tapa, mahA kaSTa, alpa upakaraNa dhAraNa karanA tathA unakI zuddhatA / mahAn piDa vizuddhi, aneka prakAra ke dravyAdika ke niyama, vikRti tyAga, eka sikatha Adi se niyAmeta pAraNA, aniyata vihAra, nirantara kAyotsarga Adi karanA, ityAdi vAhApravRtti bAla ko vistAra se khnaa| ___ madhyamabuddhi ko iryAsamiti Adi trikoTi parizuddha aura Adi anta tathA madhya meM hitakAraka sAdhu kA AcAra kaha batAnA / (vahI kahate haiM) parama kalyANa ke icchuka sAdhuoM pravacana kI mAtA ke samAna ATha mAtAeM niyama se nirantara smaraNa karanA / ina pravacana-mAtAoM sahita sAdhu ko niyama se saMsAra Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhadezanA para kA bhaya nahIM rahatA tathA vidhi se Agama grahaNa karanA phaladAyaka hai / bahumAnapUrvaka nirmala Azaya rakha kara guru ke AdhIna rahanA yahI parama guru pAne kA bIja hai, aura usIse mokSa hotA hai / 40 ityAdika sAdhu kA AcAra madhyamabuddhi ko nitya kaha sunAnA aura bhAvapradhAna Agama tattva to kevala budha hI ko samajhAnA cAhiye / vacana kI ArAdhanA se dharma hotA hai aura usakI bAdhA se adharma hotA hai yaha dharma kA guhya (marma) hai aura yahI isakA sarvasva hai ityAdi bAteM budha hI ko kahanA cAhiye / athavA pAriNAmika, apAriNAmika aura atipAriNAmika ina bhedoM se pAtra tIna prakAra ke haiM, ityAdi pAtra kA svarUpa samajhakara zraddhAvanta puruSa pAtra ke anugraha kA hetu arthAt upakAraka jo bhAva arthAt zubha pariNAma usakI vRddhi kA karane vAlA, vaha bhI sUtrabhaNita yAne Agamokta ho usakI prarUpaNA kare aura unmArga yAne mokSa se pratikUla mArga ko dUra hI se varjita kre| sArAMza yaha ki-samyak rIti se pAtra kA svarUpa samajha kara usake bhAva ko bar3hAne vAlI, anuvRtyAdika doSa se rahita aura siddhAnta ke mArga ke anusAra dezanA kare / jaise ki zreNika ke prati nirgrantha sAdhu ne kI thI / - nigraMtha muni kI kathA isa prakAra hai magadha deza ke mukuTa samAna rAjagRha nagara kA zreNika nAmaka rAjA thA / vaha duHsthita jana ko paripAlita karane meM tatpara rahatA thA / vaha eka samaya sAtha meM calate hue zRMgAra zobhita. ataHpura se tathA daur3adhUma se namate hue sAmanta aura mantriyoM ke samUha saheta - ghor3e, hAthI, ratha aura padAti ke sainya se saMpUrNa dizAcakra Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nimrantha muni kA dRSTAMta 41 ko dabAtA huA tathA hAthI para car3hakara zveta cAmaroM se vijAyamAna hotA huA, mastaka para chatra dharavA kara calane lgaa| aura usake Age calate hue bhAda-cAraNa usakI atyanta sarasa kIrti gAne lge| isa prakAra vihAra yAtrA karake vaha maMDitakukSi nAmaka caitya meM (vana meM) A pahu~cA / vahAM ratirahita kAmadeva ke samAna rUpavAna eka taruNa muni ko jhAr3a ke nIce baiThe hue dekhakara isa prakAra vicAra karane lgaa| ___ isa AryapuruSa kA raMga dekho, rUpa dekho, mukti (tyAga) dekho, uttama kSAMti (kSamA) dekho, tathA bhogoM meM asaMgitA dekho| yaha kaha vaha unake caraNoM meM praNAma karake hAthoM ko jor3akara ucita dUrI para khar3A rahakara kahane lagA ki-he Arya ! Apane yauvanAvasthA meM yaha zramaNatva kyoM uThAyA hai ? _ taba ukta maharSi usake anugraha ke liye hetuyukta, zuddhabhASa ko bar3hAne vAlI aura pAtrAnurUpa vANI bole ki-he magadhezvara ! maiM anAtha hU~ arthAt he narendra ! merA nAtha koI nhiiN| mujhe yahAM mujha para anukampA karane vAle va suhRt sambandhI nahIM jAna par3ate / isI se maine lAkhoM duHkhoM ko kSaya karane vAlI yaha dIkSA grahaNa kI hai| (yaha sunakara) rAjA hAsya se dAMtoM kI kAnti batAtA huA bolA he munIzvara ! Apa Apake lakSaNa, vyaMjana aura guNoM parase to atyanta vaibhavazAlI hoge, aisA dIkhatA hai / to phira ApakA nAtha vA anukampaka va muhRt kyoM na hogA ? aura kadAcit aisA hI ho to, lIjie bahuta se svajana parivAra vAlA maiM hI ApakA nAtha hotA hUM / Apa viSaya-sukha bhogo, punaH manuSya-bhava milanA durlabha hai| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 zuddhadezanA para taba muni rAjA ke mana kI anuvRtti na kara siddhAMta ke anusAra yathArIti yuktiyukta aura spaSTataH isa bhAMti bole ki-he zreNika ! tU svayaM hI anAtha hai to svataH anAtha hote tU dUsare kA nAtha kisa prakAra ho sakegA ? muni ke yaha kahane se saMbhrAnta hokara rAjA isa prakAra bolA ki-maiM caturaMgo senA se parivArita hUM / nirupama bhoga prApta kara sakatA hU~ aura AjJA aizvarya vAle rAjya se yukta hUM / to bhI Apa mujhe anAtha kyoM kahate ho? isaliye he pUjya ! jhUTha mata boliye| muni bole ki he rAjan ! isa bAta ke artha tathA utthAna ko tU nahIM jAnatA hai, ataH ekAgra mana se suna____kauzAmbI nagarI meM kubera kI Rddhi ko bhI haMsane vAlA aura bahuta se svajana-varga-yukta tathA jagat prasiddha yaza vAlA merA pitA thA / aba he magadhezvara ! mujhe vahAM prathama vaya meM hI AMkha kI ati dussaha vedanA hone lagI / aura usase zarIra meM dAha hone lgaa| usa samaya mere zarIra meM mAnoM tIkSNa bhAle ghusate hoM athavA maiM vajra se chedita huA houM, vaisI atyanta duHsahya AMkha kI pIr3A se maiM behoza ho gayA / taba bahuta se maMtra tantra vidyA ke jAnane vAle jana merI cikitsA karane lage kintu koI bhI duHkha se nahIM chur3A skaa| he rAjan ! yaha merI anAthatA hai| mere kAraNa merA pitA ghara kA sampUrNa dravya dene ko taiyAra ho gayA kintu mujhe duHkha se nahIM chur3A sakA / he rAjan ! yaha merI anAthatA hai | AMsuoM ke pravAha se mukha ko dhotI huI merI mAtA atyanta jharane lagI kintu mujhe duHkha se nahIM chur3A sakI ! he rAjan ! yaha merI anAthatA hai| kyA karanA cAhiye isI meM mUr3ha bana kara mere choTe bar3e bhAI rone lage, kintu mujhe duHkha se nahIM chur3A ske| he rAjan yaha merI Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirganya muni kA dRSTAMta anAthatA hai| merI bahine bAyIM hathelI para mukha rakhakara gaMbhIra svara se rone lagI, kintu mujhe duHkha se nahIM chur3A sakIM / he rAjan ! yaha merI anAthatA hai / tathA merI strI khAnapAna va zRMgAra Adi kAma chor3a kara azru-pUrNa nayanoM se mere vakSasthala ko bhigotI huI, mere pAsa se kSaNa bhara bhI dUra na hokara jharane lagI, kintu mujhe duHkha se na chur3A sakI, he rAjan ! yaha merI anAthatA hai| isa mAMti kisI prakAra se bhI leza mAtra AMkha kI pIr3A kama na hone se maiMne socA ki-hAya hAya ! yahAM koI bhI nAtha (rakSaka) nahIM aura yaha socakara maiMne pratijJA kI ki-jo isa vedanA se mukta hoUM to saba kA saMga chor3a kara uttama anagArI-pana grahaNa kruu| isa prakAra pratijJA karake soye hue mujhe rAtri ko nIMda A gaI aura vedanA banda ho gaI / jisase maiM mAnoM navIna zarIra vAlA ho gyaa| bAda prAtaHkAla hone para svajana-varga kI AjJA lekara maiMne yaha sarvajJa-praNIta zuddhadIkSA grahaNa kI hai| he rAjagRha ke svAmI ! taba se maiM apanA, parakA aura tadubhaya kA nAtha huA huuN| he rAjan ! yaha bhI eka bhAMti kI anAthatA hai| jise tU eka citta se suna / jaise ki koI-koI kAtara manuSya nirgrantha-dharma pAkara bho sIdAte haiN| jo pravrajyA lekara pramAdavaza mahA vratoM ko yathArIti nahIM pAlate haiM aura AtmA viSaya se vyAkula hokara rasoM meM gRddha hote haiM, ve baMdhana ko mUla se nahIM kATa skte| jise IryA, bhASA, eSaNA, AdAnanikSepaNikA, aura pAristhApanikA, ina pAMcoM samitiyoM meM upayoga na ho, vaha vIra-puruSoM ke mArga meM nahIM cala sktaa| vaha dIrghakAla taka muDana ruci hokara bhI asthira vrata bAlA aura tapa-niyama se bhraSTa rahakara apane ko gahana kleza meM utAra kara bhI saMsAra kA pAra nahIM pA sakatA / vaha Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 zuddhadezanA para khAlI muTThI kI bhAMti athavA niyamazUnya banAvaTI sikke ke samAna athavA kAMcamaNi ke samAna jAnakAra manuSyoM meM binA mUlya kA ho jAtA hai| isa prakAra yahAM kuzIlatA dhAraNa kara jIvikA ke lie rajoharaNa ko zreSTha batAte hue asaMyata-jana apane ko saMyata kahakara cirakAla vinidhIta (nipAta) pAte haiN| jaise kAlakUTa viSa pIne meM AyA ho, athavA zastra ulaTA pakar3ane meM AyA ho to vaha mAratA hai| vaise hI viSayayukta dharma bhayaMkara maMtrAdi se aniyaMtrita vetAla ke samAna mAratA hai| jo muni hokara lakSaNa aura svapna ke phala kahe, nimitta aura kutUhala meM lagA rahe kuheTaka vidyA-camatkArika maMtra-taMtra kA jJAnarUpa vidyA Adi AzravadvAra se AjIvikA kare usako vaha saba mRtyu ke samaya kucha bhI rakSA karane vAlA nhiiN| tamaMtamena-ghora ajJAnase azIla (zIlahIna) jo hotA hai vaha sadA duHkhI rahakara viparyAsa ko pAtA hai| vaha asAdhu ho munitva kI virAdhanA karake naraka aura tiyaMca yoni meM bhaTakatA hai| jo auddezika, krItakRta, niyAga doSayukta aisA kucha bhI aneSaNIya nahIM chor3e, para agni ke samAna sarvabhakSI hokara rahatA hai vaha yahAM se pApa karake mara kara atyanta kharAba sthAna ko pAtA hai| galA kATane vAlA zatru utanA nukasAna nahIM kara sakatA jitanA vaha apane durAtmapana se karatA hai / vaha dayAhIna jaba mauta ke mukha meM par3egA tabhI jAna sakegA aura pazcAtApa kregaa| ____ jo uttama artha meM viparyAsa pAtA hai, use sAdhupana kI ruci nirarthaka hai| use yaha loka bhI nahIM aura paraloka bhI nahIM, donoM loka bigar3a jAte haiM / isI prakAra yathAchaMda aura kuzIla jinezvara Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirmantha muni kA dRSTAMta 34 ke mArga kI virAdhanA karake bhoga-rasa meM gRddha raha kara kurara pakSI ke samAna nirarthaka zoka karake paritApa pAte haiM / 45 yaha jJAna guNayukta subhASita anuzAsana (zikSA) sunakara buddhimAna puruSa ne kuzIlavAna kA sArA mArga chor3a kara mahAn nimranthoM ke mArga meM calanA cAhiye / ataeva jo cAritra aura AcAra guNa se yukta rahakara anuttara saMyama pAlatA hai vaha Azravarahita sakala karma khapA kara atyuttama zAzvata sthAna pAtA haiM / isa prakAra vaha ugradAnta, mahAtapodhana, mahA pratijJavAn, mahAyaza, mahAmuni, zreNika rAjA ko mahA nirgranthIya mahAzru ta bar3e vistAra se sunAne lage / isa bhAMti sAdhukRta samayAnusArI vizuddha dezanA sunakara caMcala hue romAMcoM se chAye hue zarIra vAlA rAjA aMjalI jor3akara aisA kahane lagA:- he maharSi ! ApakA manuSya - janma sulabdha hai aura Apane bhalIbhAMti lAbha prApta kiye haiN| Apa hI sanAtha aura sabAMdhava ho, kyoMki Apa jinezvara ke mArga meM rata ho / Apa hI sakala carAcara anAtha jIvoM ke nAtha ho / mujhe Apane bar3I uttama rIti se anAthatA samajhAI hai / isa anuziSTi (zikSA) ko maiM bhalIbhAMti cAhatA hU~ / he mahA ni ! maiMne itane prazna karake Apake dhyAna meM jo kucha vighna kiyA hai tathA Apako bhoga ke liye nimaMtrita kiye vaha saba kRpA karake kSamA kriye| isa prakAra vaha siMha samAna rAjA ukta siMha samAna aNagAra ko mahAn bhakti se stuti karake harSita hotA huA, parivAra ke sAtha apane sthAna ko AyA / aura ve mahAtmA sAdhu bhI zuddhadezanA se cirakAla anekoM AdamiyoM ko pratibodha karake sakala karma khapAkara mahAnanda - pada ko prApta hue / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtrameM jJAnadAna kI mahattA isa prakAra tIna jagat ko vismayakAraka aura manohara mahAmuni kA caritra sunakara, he satsAdhuoM ! tuma guru se tattva jAnakara zuddhadezanA karane meM prayatna kro| isa prakAra nigraMtha sAdhu kI kathA pUrNa huii| pUrva pakSa-dezanA yAne dharmopadeza bhalA karane ke hetu samabhASI sAdhu ne saba ko samAna rIti se denA cAhiye | usameM phira sAmAyika (samabhAva ko bAdhA karanevAle aura lagabhaga chetapiMDI ke samAna pAtrApAtra ke vicAra kI kyA AvazyakatA hai ? uttara:-yaha bAta aisI nahIM, kyoMki-bhalA karane kI pravRtikarate dhUrtatA nahIM ginI jAtI / kyoMki-jise saMnipAta huA ho use dUdha zakara denA banda karake kvAtha hI diyA jAtA hai| isIse aisA karane meM samabhAva ko bAdhA bhI nhiiN| kyoMki-saboM para anagraha buddhi samAna hI rahatI hai athavA sUtrakAra hI anya yukti kahatA hai| savapi jao dANaM dina pattami dAyagANa hiyaM / / iharA aNatthajaNagaM- pahANadANaM ca suyadANaM // 97 // mUla kA artha-koI bhI dAna pAtra ko dene se hI usake dAtAoM ko hitakArI hotA hai anyathA anarthakArI ho jAtA hai| taba zrutadAna to saba se uttama dAna hai| ___TIkA kA artha-kyoMki sarva dAna pAtra ko yAne ucita grAhaka ko diyA ho, tabhI dAyaka arthAt dAtA ko hita yAne kalyANakArI hotA hai / ucita pAtra kA varNana zrImAn umAsvAti vAcaka ne isa prakAra kiyA hai-jo jIvAdika padArthoM kA jAnakAra hokara Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtrameM jJAnadAna kI mahattA samabhAva se sarva jIvoM kI rakSA karane meM udyata rahatA hai vaha yati dAna dene vAle ko pAtra hai| itarathA arthAt dUsarI bhAMti se, Azrava (pApa) ke dvAra ko khule rakhane vAle kupAtra ko diyA huA dAna anarthajanaka arthAt saMsAra bar3hAne vAlA hotA hai| isase kyA huA so kahate haiM-taba dezanAdirUpa zru tadAna to pradhAna dAna hI hai| isase kyA huA so kahate haiM: suTu yaraM ca na deyaM-eyamapattami nAyavatta hiN| iya desaNA visuddhA iharA micchattagamaNAI // 98 // mUla kA artha-ataH isa zru tadAna ko to khAsakara tatvajJAnI puruSoM ne apAtra meM nahIM denA cAhiye / isI prakAra vizuddha dezanA minI jAtI hai, anyathA usase mithyAtva meM gamana hotA hai| TIkA kA artha-suSTa tara arthAt atizaya se yahAM cakAra avadhAraNArtha hai| jisase na denA arthAt kadApi na denA / yaha arthAt zru topadezAdika rUpa dAna, apAtra meM yAne apAtra ko| kyoMkiyahAM sAtavIM vibhakti cauthI ke artha meM hai| jJAtatattra arthAt Agama ke vAstavika bhAva ko jAnane vAle puruSoM ne / kahA bhI hai ki:-rakta, dviSTa, mUDha, aura purva vyudgrAhita ye cAra upadeza ko ayogya haiM kintu jo madhyastha hoM ve hI upadeza ko yogya haiM / - apAtra chor3akara pAtroM meM bhI ucita rIti se dezanA dI jAtI hai, vaha zuddha kahalAtI hai / itarathA arthAt anya prakAra se dezanA karane se sunanevAle mithyAtva meM par3ate haiM / Adizabda se dveSa bar3hakara bhAta, pAnI tathA zayyA milanA banda ho jAtA hai tathA samaya para upadezakoM kI prANa hAni bhI ho jAtI hai| ityAdi Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtra meM jJAnadAna kI mahattA doSa saMbhava haiN| isI hetu se bhAvAnuvRtti ke anusAra dezanA dene vAle gItArtha kahe jAte haiM / kahA bhI hai ki:-gItArtha hotA hai vaha sunanevAle kI icchAnusAra calakara usako mArga meM lAtA hai tathA prAyaH ucita janoM meM aar karatA hai | bhalA, sUtra meM kahA huA ho, usakA prarUpaNa kare aisA kahA so samajhA parantu jo sUtra meM na kahI ho, aisI logoM meM vivAdayukta bAta calatI ho, usake viSaya meM pUchA jAve, to vahAM gItArthoM kA kyA karttavya hai ? isakA uttara kahate haiM / jaM ca na sutaM vihiyaM na ya paDisiddha jaNaMmi cirarUdaM / samavigappiyadosA taM pi na dusaMti gIyatthA // 99 // mUla kA artha - jo sUtra meM vihita bhI na ho aura pratiSiddha bhI na ho aura loka dIrgha kAla se calatA ho use bhI apanI mati kalpita dopa se gItArtha - jana dUSita nahIM karate / TIkA kA artha yahAM ca zabda punarartha hai jisase, aura jaise kianuSThAna siddhAMta meM vihita arthAt caityavaMdana aura Avazyaka Adi ke samAna kartavya rUpa se nahIM kahA hotA aura prANAtipAtAdika ke samAna pratiSiddha bhI nahIM hotA / sAtha hI loka meM cirarUDha hotA hai arthAt yaha jJAta nahIM hotA ki vaha keMba se calA hai, use bho saMsAra vRddhi bhIru gItArthaM dUSita nahIM karate, arthAt yaha ayukta hai aisA dUsare ko upadeza nahIM karate / isIse ve bhI bhagavatI meM kahI huI aisI bAta socate haiM / maMDuka ! jo manuSya anajAne, anadekhe anasune va anaparakhe artha- hetu prazna vA uttara bhara-sabhA meM kahe, batAve, prarUpe, Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhadezanA 49 janAve, siddha kare, svIkAra kare vaha arhat bhagavAnoM kI tathA kevaliyoM kI AzAtanA karatA hai / aura unake dharma kI bhI AzAtanA karatA hai / tathA unake citta meM yaha bAta bhI sphurita hotI hai| saMviggA gIyatthA vihirasiyA puvamUriNo pAsI / tadasiyamAyariyaM aNaisaI ko nivAreha ? // 10 // mUla kA artha-pUrva sUriMgaNa saMvigna uttama gItArtha aura vidhi ke rasika the| unake dUSita na kiye hue Acarita ko vartamAna samaya meM atizaya rahita kaunasA manuSya nivAraNa karatA hai ? TIkA kA artha-saMcigna arthAt zIghra mokSa cAhane vAle aura atizaya gItArtha kyoMki unake samaya meM bahuta Agama the| tathA saMvigna hone hI se vidhirasika yAne vidhi meM jinako rasa par3atA thA, aise arthAt vidhi bahumAnI pUrva sUrigaNa arthAt ciraMtana AcArya the| unakA adUSita arthAt aniSaddha Acarita arthAt sarva dhArmika loka meM calatA huA vyavahAra, use anatizayo arthAta viziSTa zrata vA avadhi Adi atizaya rahita kauna manuSya pUrva pUrvatara uttama AcAryoM kI AzAtanA se Darane vAlA hokara nivAraNa kara sakatA hai ? koI nahIM / tathA ve gotArtha yaha bhI vicArate haiM kiH asAhasameyaM jaM ussuta-parUvaNA kaDuvivAgA / jANaMtehivi dijai nidda so suttabajjhattheM // 101 / / mUla kA artha-utsUtra prarUpaNA kar3ave phala dene vAlI hai / aisA jAnate hue bhI jo sUtra bAhya artha meM nizcaya de dete haiM, vaha ati sAhasa hai| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhadezanA TIkA kA artha-jalatI Aga meM praveza karanevAle manuSya ke sAhasa se bhI adhika yaha ati sAhasa hai ki-sUtra nirapekSa dezanA kaDuve arthAt bhayaMkara phala denevAlI hai aisA jAnane vAle hokara bhI sUtra-bAhya arthAt jinAgama meM na kahe hue artha meM arthAt vastu vicAra meM nirdeza arthAt nizcaya de dete haiM / arthAt kyA kahA so kahate haiM: marIci eka dubhoSita se duHkha sAgara meM girakara kor3Akor3a sAgaropama bhamA / utsUtra ke AcaraNa karane se jIva cikane karma bAMdhatA hai, saMsAra bar3hAtA hai aura mAyAmRSA karatA hai| unmArga kI dezanA denevAlA, mArga kA nAza karane vAlA, gUDhahRdayo, mAyAvI, zaTha aura sazalya jIva tiyaM ca kA AyuSya bAMdhatA hai / jo unmArga kI dezanA se jinezvara ke cAritra kA nAza karate haiM, vaise darzanabhraSTa logoM ko dekhanA bhI acchA nahIM / ityAdi Agama ke vacana sunakara bhI apane Agraha meM prasta ho kara jo kucha bhI ulaTA sIdhA bolate haiM, tathA karate haiM, so mahA sAhasa hI hai, kyoMki yaha to apAra, aura asAra saMsAra rUpa sAgara ke peTa meM hone vAle aneka duHkhoM kA bhAra ekadama aMgIkAra karane ke samAna hai / kyA isa prakAra Agama kA artha jAnakara bhI koI anyathAvAda karatA hai ? hAM, vaise bhI haiM / kahate haiM ki: dIsaMti ya DhaDDhasiNo Negai niyamaipauttajuttIhi / vihipaDisehapavattA ceiyakiccasu rUDhesu // 102 / / mUla kA artha-aise bhI aneka DhaDaDhara loga dIkhate haiM ki-jo apanI mati se jor3I huI yuktiyoM se caitya sambandhI kRtyoM meM hA, nA karate rahate haiN| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhadezanA TIkA kA artha-adhika vakra jar3a vAle isa duHSamA-kAla meM DhaDDhAsaNa arthAt mahA sAhasika arthAt bhayAnaka bhava-pizAca se bhI na DaranevAle aneka jana nijamatikalpita yuktiyoM se arthAt apanI buddhi se khar3I kI huI yuktiyoM se vidhi pratiSedha karate dIkhate haiN| arthAt ki-kitanIka kriyAe~ Agama meM nahIM kahIM so karate rahate haiM aura anya kitanIka Agama meM aniSiddha hokara cirantana janoM ko AcarI huI, unako avidhi kahakara ke "dhArmika janoM ne aisI kriyAe~ na karanA cAhiye" aisA kahakara unakA niSedha karane meM pravRtta hote haiN| ve kisameM pravRtta hote haiM ? snAtra karAnA Adi caityakRtyoM meM jo caityakRtya rUr3ha, arthAt pUrva puruSoM kI paramparA se prasiddha hai| 'pUrva kI rUDhi so avidhi, aura vartamAna pravRti so vidhi" aisA kahane vAle bar3e sAhasika puruSa aneka dekhane meM Ate haiN| taM puNa visuddhasaddhA suyasaMvAyaM viNA na saMsaMti / abahIriUNa navaraM suyANurUvaM parUvaMti / / 103 / / mUla kA artha-usa pravRtti kI vizuddha zraddhAvAle puruSa zruta ke pramANa binA prazaMsA nahIM karate kintu usakI avadhIraNA (upekSA) karake zruta ko milatA huA prarUpaNa karate haiN| TIkA kA artha-usako arthAt usakI pravRtti ko vizuddha yAne Agama meM bahumAna vAle zraddhAlu-jana zra tasaMvAda binA arthAt zrata meM kahI huI siddha na ho to, anumata nahIM karate kiMtu madhyastha bhAva se usako upekSA karake zrutAnurUpa athAt jaisA sUtra meM varNita ho, vaisA jijJAsuoM ko batAte haiM / isa prakAra zuddha dezanA Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ skhalita parizuddhi Se rUpa zraddhA kA tIsarA lakSaNa vistArapUrvaka kaha batAyA / aba skhalita parizuddhi rUpa cauthA lakSaNa kahate haiM: 52 aiyAramalakalaMkaM pamAyamAIhi kahavi caraNassa / jaNipi tripaDaNAe sohaMti mukhI vimalasaddhA // 104 // mUla kA artha - pramAda Adi se cAritra meM kisI prakAra se aticAra malakalaMka lagA ho, to use bhI vimala zraddhAvAna muni vikaTanA (AlocanA) se zuddha kara lete haiM / TIkA kA artha- aticAra arthAt mUlaguNa tathA uttaraguNa kI maryAdA kA atikrama, vahIM DiMDIpeMDa (aphIma kA golA) ke samAna ujvala guNagaNa ko malIna karane vAlA hone se mala kahalAtA hai / tadrUpa cAritracandra kA kalaMka use pramAdAdika se arthAt pramAda, darpa aura kalpa se prAyaH AkuTTikA to cAritravAn ko saMbhava nahIM- kisI prakAra se bhI arthAt kaMTakamaya mArga meM yatna se jAne vAle ko bhI kAMTA lage tadvat cAritra meM lagA ho / AkuTTikAdika kA svarUpa yaha hai tIvratA se jAnabUjha kara karanA so AkuTTikA hai| dauDAdaur3a se karanA so darpa haiM / vikathA Adi pramAda hai aura kAraNa se karanA kalpa hai / ye dazavidha pratisevA ke upalakSaNa rUpa se hai / dazavidha pratisevA yaha hai : darpa, pramAda, anAbhoga, Atura (rugNAvasthA), Apat, zaMkita, sahasAkAra, bhaya, pradveSa aura vimarza ( ina daza kAraNoM se prAMtasevA hotI hai|) apizabda saMbhAvanArtha hone se, saMbhavataH cAritrIya ko isa prakAra aticAra kalaMka laganA saMbhava hai, tathApi usako vikaTanA arthAt AlocanA dvArA vimala zraddhAvAle arthAt niSka - Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zivabhadra kI kathA laMka dharma kI abhilASA vAle yasi zuddha kara lete haiN| zivabhadra muni ke samAna / ___ zivabhadra muni kI kathA isa prakAra hai| yahAM kauzAmbI nagarI meM pUrva dizA ke udyAna meM sthita bhavana meM vAsa karane vAlA parazupANI nAmaka yakSa rahatA thaa| usake pratihAra (sevaka deva) bhI usake par3osa meM rahate the| eka samaya ukta bhavana meM sUtrArtha kA jJAtA sudarzana nAmaka sAdhu vizeSa tapa karma karane kI pratIjJA lekara kAyotsarga se khar3A rahA / uptakA mana DigAne ke hetu vaha yakSa use sarpa kA rUpa karake Dasane lgaa| hAthI kA rUpa karake pIr3ita karane lagA tathA aTTahAsya karake DarAne lagA / tathApi muni.ke mana ko kSobha na huaa| taba vaha harSita ho muni ko namana karake vinantI karane lagA ki he munivara ! Apake samAna sadyogazAlI ko bhI pApa karane ko udyata maiMne jo ugra upasarga kiyA hai, so he pUjya ! kSamA kariye, yaha kahakara vaha yakSa ukta sAdhu ke caraNa kamala meM apanA mastaka namA kara usase kSamA mAMga kara ziSya ke samAna samIpa raha kara unakI sevA karane lgaa| ___ aba vahAM zivabhadra aura zrIyaka nAmaka do purohita ke putra A phuNce| unhoMne ukta ati duSkara tapa se kRza aMgavAle muni ko dekhaa| taba ve haMsate hue bole ki-he munIndra ! dharma ke hetu apanI AtmA ko pIr3ita karanA yaha to atyanta ayukta hai| kyoMkidharma se dhana milatA hai, dhana se kAma milatA hai aura kAma se saMsAra hotA hai taba mUla dharma karanA, yahI bhArI ayogya hai| isa prakAra unako upahAsa karate dekhakara yakSa ko bahuta krodha aayaa| jisase vaha tIkSNa kulhAr3A lekara unako mArane ke liye Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niSkalaMka dharma karane para daudd'aa| taba bhaya se AMkhoM kI kirakiriyAM phirAte hue aura zarIra se kAMpate hue ve "tU hamArI rakSA kara" aisA kahakara muni ke pAMvoM meM gira pdd'e| taba unheM sAdhu ke zaraNa meM par3A huA dekhakara yakSa zAnta huA, itane meM kAyotsarga pAlakara muni ne unako isa prakAra kahA: 54 he bhadro ! munijana sadaiva sarva kriyAeM mokSa hI ke hetu karate haiM aura mokSa sakala rAga dva eSa se rahita dharma hI se milatA hai / sarAga dharma se svargAdika phala milatA hai tathApi paramparA se vaha bhI anta meM mokSa hI kA hetu hotA hai / tathA "dharma se dhana kA lAbha hotA hai" aisA jo tumane kahA, so bhI yukta nahIM, kyoMkisakala puruSArtha dharma se hI hote haiM / / kahA hai ki:- dharma dhanArthI ko dhana detA hai, kAmArthI ko kAma pUrNa karatA hai aura paramparA se mokSa detA hai / tathA tumane jo dhana ke bhogAdika ko saMsAra ke kAraNa kahe, vaha bhI kliSTa pariNAmI jIvoM ke Azraya se hai / akliSTa pariNAmI ko nahIM, kahA hai ki:- koI aisI bhI kalA hai ki jisake dvArA paramArtha ko jAna kara apane mana meM aisA dhyAna karate haiM ki jisase saikar3oM ghar3oM se snAna karane para bhI bindu mAtra se bhI nahIM bhIgate / apana sunate bhI haiM ki, bharata aura sagara Adi puruSa yahAM cirakAla taka uttama bhoga bhogakara akliSTacitta raha karake mukti pada ko prApta hue haiN| yaha suna una donoM ne pratibodha pAkara ukta aparAdha bAraMvAra khamA kara ukta muni se dIkSA grahaNa kii| ve yati ke yogya kriyAaiM jAnakara guru se aneka sUtrArtha sIkha kara cirakAla taka ugra vihAra karate rahakara kSamA sahita tapa karane lage / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zivabhadra kI kathA aba azubha karma - vaza zrIyaka cAritra meM zithila hone lagA / vaha mana meM jAti-mada rakhakara guru ke vinaya ko bhI chor3ane lagA / taba use zivabhadra kahane lagA ki - he bhadra ! lAkhoM bhavoM meM bhI durlabha, isa caraNa karaNa meM tU kSaNa bhara bhI zithila mana kyoM karatA hai ? tU nitya guru vinaya meM tatpara raha aura lezamAtra bhI jAti mada mata kr| kyoMki jAti mada Adi se jIva duHkhI hokara saMsAra rUpa aTavI meM bhaTakatA hai / 5.5 kahA hai ki - jAti, kula, rUpa, bala, zruta, tapa lAbha aura aizvarya ina ATha madoM se matta hokara azubha karma bAMdhatA hai va saMsAra meM bahuta bhaTakatA hai / ataH he bhadra ! tere isa doSa ko tU gItArtha guru samyak rIti se AlocanA kI vidhi jAnakara Aloca / AlocanA kI vidhi isa prakAra hai - pratisevA, pratisevaka ke doSa, guNa, guru ke guNa, samyakU vizodha ke guNa aura samyak rIti se AlocanA na karanevAle ko zikSA ye dvAra jAnanA cAhiye / } pratisevA daza prakAra se hai:- darpa, pramAda, anAbhoga, sahasA - kAra, Atura, Apat, zaMkita, bhaya, pradveSa aura vimarza / daur3A daur3a karanA so darpa, kaMdarpa so pramAda, bhUla jAnA so anAbhoga aura akasmAt hotA hai so sahasAkAra kahalAtA hai| bhUkha pyAsa vA vyAdhigrasta hokara seve so Atura pratisevA kahalAtI hai aura dravyAdika ke alAbha se cAra prakAra kI Apat pratisevA hai| zaka bharA huA AvAkarmAdika sevana kare so zaMkita pratisevA - bhaya so siMha Adi kA jAno, pradva eSa so krodhAdika aura ziSyAdika kI ciMtA so vimarza jAno / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niSkalaMka dharma karane para prathama dvAra pUrNa huA, aba dUsarA kahate haiM / AkaMpa kara Aloce, aTakala se Aloce, jo dIkhA ho so Aloce, bAdara Aloce, sUkSma Aloce, gupta Aloce, gaDabar3a karatA Aloce, bahujana meM Aloce, agItArtha ke pAsa Aloce, unakI sevA karatA huA Aloce ye daza doSa haiM / isa prakAra pratisevaka ke doSa haiM, usameM AkaMpa karake yAne bhakti Adi ye jarA dhImA hokara Aloce / aTakala se yAne bar3e aparAdha ko choTA batA kara Aloce / jo dIkhA ho yAne dUsaroM ke dekhane meM AyA ho so Aloce / bAdara Aloce para sUkSma nahIM / vizvAsa upajAne ke liye sUkSma Aloce, para sthUla nahIM Aloce / guptarIti se yAne avyakta svara se Aloce / zabdAkula yAne utAvalA bolakara Aloce / bahuta janoM ke Age pIche vahI prAyazcita Aloce / avyakta yAne agItArtha ke samIpa aaloce| tatsevI arthAt unakI sevA karatA huA Aloce / isa prakAra daza doSa kA dvAra pUrNa huaa| ___ aba Alocaka ke dazaguNa ye haiM:-1 jAti, 2 kula, 3 vinaya, 4 upazama, 5 indriyajaya, 6 jJAna, 7 darzana, ina sAtoM se yukta ho, ananutApi, amAyI aura caraNayukta ho| isa prakAra daza Alocaka kahe haiN| jAtivanta prAyazaH burA nahIM kare aura karatA hai to Aloce, kulavAna guru kA diyA huA prAyazcita yathArIti Aloce / jJAnI kRtyAkRtya jAne, darzanI zodhinI zraddhA rakhe, caraNI (cAritravAn) use svIkAra kare, zeSa padoM kA artha prakaTa hai| tIsarA dvAra kahA, aba guru ke guNoM kA cauthA dvAra kahate haiN| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zivabhadra muni kA dRSTAMta eeddu , 1 AcAravAna, 2 AdhAravAn 3 vyavahAravAn, 4 udbrIDaka 5 prakurvI, 6 aparizrAvI, 7 niryApaka aura 8 apAyadarzI guru honA cAhiye / 57 jJAnAcArAdika se jo yukta ho so AcAravAn hai / ziSya ke kahe hue aparAdha ko mana meM dhAraNa karake rakhe so AdhAravAn hai / vyavahAra pAMca prakAra kA hai: -Agama, zruta, AjJA, dhAraNA aura jIta ye pAMca vyavahAra haiM / kevalI manaparyaMtrI, avadhijJAnI, caudahapUrvI, dazapUrvI aura navapUrvI ye Agama vyavahArI kahalAte haiN| usase kama AcAra - prakalpAdika zeSasarva zruta jAno | dezAMtaravAsI gUDha - pada se AlocanA le.so AjJA hai / gItArtha se pahile sunA ho, use smaraNa rakhakara tadanusAra prAyazcita karane se dhAraNA kahalAtI hai aura jisa gaccha meM jo prAyazcita paramparA se rUr3higata ho so jIta hai / lajjAvAn ko samajhAkara kama lajjAvAn kare so udyIDaka kahalAtA hai, aura ghora pApa kI bhI zuddhi karA sake so prakurvI hai / gaMbhIra ho so aparisrAvI hai | durbala ko bhI calA lene vAlA ho so niryApaka hai aura zalya vAloM ko narakAdika ke duHkha batAnevAlA ho so apAyadarzI hai / zalya kA uddhAra karane ke hetu kSetra se sAta sau yojana paryanta gItArthaM guru kI zodha karanA aura kAla se bAraha varSa paryanta rAha dekhanA | jo agItArtha hotA hai so sarvaloka kA sAra cAra prakAra kA aMga bigAr3atA hai, aura caturaMga bigar3A, to punaH caturaMga milanA kucha sulabha nahIM / tathA jo vrata grahaNa se lekara akhaMDita cAritravAle aura gItArtha hoM unhIM se samyaktvavrata tathA prAyazcita lenA cAhiye | isaliye aise guru ke pAsa lajjA, gArava (mAna) Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ skhalita zuddhi para tathA bhaya Adi tyAga kara bhAvazalya nikAlane caahiye| kahA bhI hai ki-jaise bAlaka sarala rahakara kArya akArya kaha detA hai / vaise hI mAyA mada chor3a kara usI bhAMti AlocanA karanA cAhiye / cauthA dvAra pUrNa huA / aba samyak vizodhi ke guNa kahate haiM__ AlocanA lene se pApa halake hote haiN| AlhAda hotA hai| svapara kI pApa se nivRtti hotI hai / RjutA kAyama rahatI hai / zodhi hotI hai / duSkara karaNa hotA hai| komala pariNAma hotA hai| niHzalyatA hotI hai / ye zodhi ke guNa haiN| AlocanA lene ke pariNAma se guru ke pAsa Ane ko ravAnA hokara jo mArga ke bIca meM hI mara jAya, to bhI vaha ArAdhaka hI hai| guru ke pAsa Akara jo apane doSa prakaTa karatA hai, vaha jo mokSa ko na jAve to bhI devatA to avazya hotA hai| aba jo aisA jAnakara bhI apane zalya barAbara nahIM batAve to use guru ne nizItha-bhASya meM kahe hue dRSTAntoM se prerita karanA cAhiye / . ___ jaise ki-koI eka rAjA ke pAsa sarva guNasampanna eka ghor3A thA | usake prabhAva se rAjA ko sarva sampatti milI thI / aba dUsare rAjA apane-apane yahAM raha kara aisA zodhane lage ki-aisA koI manuSya hai ki-jo usa ghor3e ko hara lAve ? taba guptacaroM ne kahA ki-vaha to sadA manuSyoM ke jhuNDa ke bIca meM rahatA hai| jisase harA nahIM jA sakatA / itane meM eka manuSya ne kahA ki aisA hone para bhI mArA to jA sakatA hai / taba rAjA ne kahA ki-cAhe aisA hI ho / taba vaha manuSya vahAM AyA tathApi use ghor3e ke pAsa jAne kA lAbha na mila sakA / taba usane bANa ke .sire meM kSudrikA-kaMTaka pirokara usase ukta ghor3e ko bIMdha kara Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zivabhadra muni kA dRSTAMta usake zarIra meM ukta sUkSma zalya dAkhila kiyaa| aba vaha ghor3A barAbara ghAsa pAnI khAte pIte bhI kRza hotA hai| taba rAjA ne use vaidya ko batAyA to usane aisA kahA ki ise dhAtukSobha to nahIM hai, para isake zarIra meM koI gupta zalya ho aisA jAna par3atA hai / yaha kahakara usane zIghra hI usa ghor3e para sUkSma kIcar3a kA lepa kara diyA / taba use jahAM zalya lagA thA. usa sthAna meM jarA garama rahane se vahAM kA kAdava jalda sUkhA / taba usane vahAM zalya ko DhUDhakara nikAla liyA jisase ghor3A niroga ho gyaa| aba eka dUsarA ghor3A thA usakA zalya nahIM nikAlA jA sakane se usakA khAnA pInA ruka gyaa| vaise hI zalya sahita sAdhu bhI karma jaya karane ko asamartha rahatA hai / isaliye he devAnupriya ! lAja, mAna, bhaya Adi chor3akara samyak-rIti se tU terA zalya Aloca | sazalya rahakara mata mara / kahA bhI hai kiH-zastra, viSa, cher3A huA vetAla, ulaTA jamAyA huA yaMtra athavA paira laga jAne se kra ddha huA sarpa, ye utanI hAni nahIM kara sakate kijitanI (bhAvazalya hAni karatA hai)| kyoMki-anazana ke samaya anuddhArita bhAvazalya durlabha-bodhipana aura anaMta saMsArIpana karatA hai / isa prakAra siriyA ko samajhAne para bhI vaha AloyaNa, pratikramaNa vinA cAritra ko virAdhanA karake bhavanapatiyoM meM utpanna huaa| .. aba zivabhadra to kAMTA kisa mArga se dAkhila kiyA isa bAta para se kisI bhI prakAra lage hue aticAra ko jAnakara turaMta guru ke pAsa AlocanA karane lagA / vaha isa prakAra AlocanA, pratikramaNa karake, yathArIti zramaNatva kI ArAdhanA kara saudharma Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ skhalita zuddhi para devaloka meM suvarNa samAna kAMtivAna mahAn devatA huaa| vahAM se cyavana hone para isa bharata meM vaitADhya meM gaganavallabha nagara ke kanakaketu rAjA kI dekkA nAmaka rAnI ke garbha se zivacandra nAmaka unakA mukhya putra huA / jaba vaha yuvAvasthA ko pahuMcA taba usane aneka vidyAe~ sIkhakara vasaMtazrI nAmaka rAjaputrI se vivAha kiyaa| tathA zrIyaka bhI vahAM se nikala kara usI kA choTA bhAI hokara utpanna huaa| usakA nAma somacandra rakhA gyaa| vaha bhI kramAnusAra yauvanAvasthA ko prApta huaa| aba nirdoSa aura uttama vidyAe~ sIkhakara taiyAra hue somacaMdra kumAra ko eka samaya mAtaMgI-vidyA sAdhane kI icchA huI ! usa vidyA kA aisA kalpa hai ki-mAtaMga kI lar3akI se vivAha karake. kucha dina mAtaMga ke ghara rahakara usako sAdhanAvidhi karanA caahiye| taba pitA tathA bhAI ke khUba manA karane tathA bArambAra rokane para bhI vaha kuNAlA nArI ko ora bhAga gayA / vahAM bahuta sA dhana dekara mAtaMga ko lar3ako se vivAha kiyA / pazcAt vidyA sAdhane kI bAta ko alaga chor3a, zuddhabuddhi khokara tathA apane kula ko kalaMka lagane kI paravAha na karake, puNya ke prArabhAra se atyanta rahita hokara usImeM Asakta ho gayA, jisase samayAnusAra usake lar3ake-lar3akI utpanna hue| isa prakAra vaha malIna AcaraNa karatA huA pApa meM layalIna ho gyaa| jisase usake pitA va bhAI Adi ne usakI bAta karanA bhI chor3a diyaa| aba eka samaya zivacandra kumAra ghor3e, hAthI, ratha aura yoddhAoM se parivArita hokara vimAnoM se AkAza ko cAroM ora se bharatA huA, pravara vimAna para car3hakara niklaa| usake mastaka para zveta chatra dharA gayA / AsapAsa meM baiThI huI vidyAdhariyAM usa Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zivabhadra muni kA dRSTAMta para zveta cAmara Dholane lgii| Age calate hue mAgadha (bhATacAraNa) aneka saMgrAmoM meM usakI kI huI vijaya kA varNana karane lage, aura kokila samAna kaMTha vAle gavaiye usake mahAn guNoM kA gAna karane lge| isa prakAra bahuta kAla taka vaha gaMgA tathA meru parvata ke vanoM meM tathA jambUdvIpa kI bhUmi para tathA padmavara-vedikA meM krIr3A karake apane ghara kI ora lauttaa| daivayoga se vaha kuNAlA nagarI para se jAte hue bhAI ko dekha kara snehavaza nIce utara kara prItipUrvaka use kahane lagA ki-he bhAI ! tU jaise kauA mRtaka para giratA hai usa bhAMti isa atyanta niMdanIya-kula meM kyoM Asakta ho rahA hai ? are mUr3ha ! yahAM kI dugaMdha ke kAraNa loga majabUtI se nAka ko DhAMka kara nikalate haiN| yaha terI dRSTi meM kyoM nahIM AtA? isa sthAna meM eka ora har3iyoM ke Dhera par3e haiM, dUsarI ora kutta bhUka rahe haiM aura tIsarI ora gidha aura kauoM se bhayaMkara lagatA hai| yaha bhI terI dRSTi meM kyoM nahIM aataa| yaha sunakara somacandra mAno asamaya bijalI girane se Ahata huA ho, vaise duHkhita ho lajjA se AMkheM mIca kara bolA kihe bhAI! aisA mahAn duHkha kauna nahIM samajhatA hai ? kintu itanA kaha ki-pUrvabhava meM kiye hue kaunase duSkarmoM ke doSa ne mujhe vimala-kula meM basane se vimukha karA kara, tere samAna bhAI kI prIti chur3A kara aisI nIca jAti ke kAma kAja rUpa sAgara meM girAyA hai ? taba zivacandra ne vismita ho vidhipUrvaka rohiNIdevI ko smaraNa karake pUchA ki-he bhagavatI ! mere bhAI ke pUrvabhava kA caritra kaha / ___ taba rohiNI-devI ne mahAna avadhijJAna se jAnakara use usake pUrva-bhava kA sampUrNa vRttAnta kaha kara spaSTataH yaha kahA ki-isane Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zivabhadra muni kA dRSTAMta pUrva meM jAtimada Adi kiyA thaa| usakI yathArIti AlocanA nahIM kii| jisase tere bhAI ne aisI viTaMbanA pAI hai| aura tUne sUkSma bhUla hone para bhI niHzalyapana se AlocanA karI thii| jisase tU isa prakAra sukhI huA hai / yaha kaha kara devI aMtardhyAna ho gii| yaha suna zivacandra (jAti smaraNa pAkara) pUrva-bhava smaraNa karake bhAI ko kahane lagA ki-he bhAI ! aba bhI tU nIca kuTumba kA sneha tor3akara inako chor3a de / tathA he bhAI ! apane duSkRtoM kI AlocanA karake tIvra tapazcaraNa kara, isa duHkha ko tU jalAMjali de| taba somacandra bolA ki-he bhAI ! merI yaha anAtha strI AsannaprasavA hai tathA ye lar3ake lar3akI abhI choTe haiN| to kaha, inako kaise chor3a sakatA hU~ ? use isa prakAra mRr3ha huA dekhakara, zivacandra ne vicAra kiyA ki-yaha abhI dharma ke yogya nahIM, yaha soca vaha use chor3akara apane nagara meM AyA / pazcAt usane kisI prakAra mAtA pitA se alaga ho cAraNa muni ke pAsa saMyama lekara klezoM ko dUra kara siddhi prApta kii| aura ukta somacandra anekoM pApa karake samayAnusAra mara kara ghora naraka meM gyaa| aura duHkhita hokara saMsAra rUpa gahana vana meM bhttkegaa| - isa bhAMti zreSTha AlocanA se sakala karma ko dUra karane vAle, zivabhadra muni kA caritra sunakara, he sakala doSa jAla ko sthagita karane vAle vAcaMyamo ! (muniyoM) tuma bhUlacUka kI zuddhi karane meM vidhipUrvakanyatna karoM iMsAprakArasammamA musi ko kathA pUrNa huii| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prajJApanIya rUpa tIsarA liMga 63 ___ aba dharma meM pravarazraddhArUpa bhAva sAdhu. ke dUsare liMga kA upasaMhAra karate hue prajJApanIyarUpa tIsare liMga ko sambandhita karate haiN| esA parAsaddhA aNubaddhA hoi bhAvasAhussa / eIe sabbhAve pannavaNijjo havai eso / 105 / / mUla kA artha-aisI pravara-zraddhA bhAvasAdhu ko anubaddha hotI hai aura usake sadbhAva se vaha prajJApanIya hotA hai| _____TIkA kA artha-yaha arthAt cAra aMgavAlI pravara yAne utkRSTa zraddhA yAne dharma kI icchA bhAva-sAdhu ko anubaddha yAne sadaiva lagI rahatI hai. aura isa zraddhA ke sadbhAva se vaha bhAva-muni prajJApanIya arthAt asadgraha se rahita rahatA hai / bhalA, kyA cAritravAn ko bhI asagraha hotA hai ? hAM, matimoha kI mahimA se hotA bhI hai| matimoha kisa se hotA hogA? isakA uttara kahate hai - vihi-ujm-vny-bhy-ussgg-vvvaay-tdubhygyaaii| suttAI vahuvihAI samae gaMbhIrabhAvAI / / 106 // mUla kA artha-vidhi, udyama, varNaka, bhaya, utsarga, apvaad| tadubhaya isa sambandha ke bahuta prakAra ke gambhIra bhAva-pUrNa sUtra isa jina zAsana meM vidyamAna haiM / " TIkA kA artha-vidhi, udyama, varNaka, bhaya, utsarga, apavAda aura tadubhaya ina padoM kA dvandvasamAsa karanA / dvandvasamAsa svapada pradhAna hone se, gatapada pratyeka ke sAtha jor3A jA sakatA hai, aura Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra ke prakAra pUre pada ke sUtra vizeSya pada haiN| jise use isa prakAra jor3anA ki-kitaneka vidhi sambandhI sUtra haiN| jaise ki-bhikSAkAla prApta hote muni ne asaMbhrAnta va amUrchita rahakara, isa krama se bhaktapAna kA gaveSaNa karanA ityAdi / kitaneka udyama sUtra haiM yathAH-lalAI utara jAne para pIle hue jhAr3a ke patta jaise gira par3ate haiM, vaisA hI manuSyoM kA jIvana hai| ataH he gautama ! samaya mAtra bhI pramAda mata kara, ityaadi| varNaka sUtra-'RddhA, stimitA, samRddha," ityAdika (nagara varNana ke) prAyaH jJAtadharma-kathAdika aMgoM meM Ate haiM / ___ bhaya sUtra-naraka meM mAMsa,rudhira Adi kahe gaye haiM so kahA bhI hai ki-naraka meM jo rUr3hi ke anusAra mAMsa, rudhirAdika kA varNana kiyA hai / ve bhaya dikhAne ke hetu haiM / varanA vahAM vaikriyatva hone se ve kahAM se Ave ? ataH ye bhayasUtra haiN| . utsarga sUtra- ina chakAya ke jIvoM kA svayaM Arambha na karanA ityAdika chakAya kI rakSA ke vidhAyaka sUtra haiM / apavAda sUtra prAyaH cheda-graMtha meM haiM / athavA "jaba guNAdhika athavA samaguNa aisA anya catura sAthI na mile, taba akele hokara bhI kAma meM (viSaya sukha meM) Asakta na hote pApa vivarjita karake vicarate rahanA cAhiye"-ityAdika jaano| tadubhaya sUtra ve haiM-jinameM utsarga aura apavAda sAtha sAtha kahe hue haiM / jaise ki-'ArtadhyAna na hotA ho, taba taka vyAdhi ko bhalI bhAMti sahana karanA kintu jo Arta dhyAna hone lage to vidhi se usakA pratikAra karane ko pravRtta honA ucita hai" ityaadi| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asadUgraha kA tyAga isa bhAMti sUtra aneka prakAra ke haiM / arthAt svasamaya, parasamaya, nizcaya, vyavahAra, jJAna, kriyA Adi viSayoM se ve nayamata prakaTa karane vAle aura samaya arthAt siddhAnta ke viSaya meM gambhIra bhAvavAle arthAt mahAn buddhimAn puruSa hI jinakA abhiprAya samajha sakeM aise haiM / isase kyA huA so kahate haiM :tesi visayavibhAgaM amuto nANavaraNakammudayA / subhaha jIvo jIvo tatto- saparesimasaggaha jagaha // 107 // mUla kA artha - unake viSaya vibhAgoM ko jJAnAvaraNa-karma ke udaya se na jAna sakane vAle jIva mugdha ho jAte haiM / aura usase ve Apako va dUsaroM ko asadgraha utpanna karate haiM / TIkA kA artha - una sUtroM ke viSaya vibhAga ko jJAnAvaraNa karma ke udaya se na jAnatA huA, arthAt ina sUtroM kA yaha viSaya hai, aura una sUtroM kA yaha viSaya hai, aisA na jAnakara prANi moha pAtA hai aura usase vaha apane Apako va usake paryupAsaka ko asadgraha arthAt asaddbodha upajAtA hai / jamAli samAna 1 usakI kathA atyanta prasiddha hone se nahIM kahate haiM / taM purA saMviggaguru para hiya kara gujayANukaMpAe / bohiti suttavidizA panavaNijjaM viyAgaMtA // 108 // mUla kA artha-vaise moha pAye hue ko (mUr3ha) ko bhI prajJApanIya jAnakara parahita karane meM udyata saMvigna guru anukampA lAkara sUtra meM kahI huI rIti se samajhAte haiN| TIkA kA artha- jo vaha arthI aura vinIta ho, to usa mUr3ha ko saMvigna pUjya puruSa paropakAra rasika hone se anukampA dvArA Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : prajJApanIya para arthAt yaha bicArA durgati ko na jAye, isa bhAMti anugrahabuddhi dvArA prerita hokara sUtravidhi se arthAt Agama meM kahI huI yuktiyoM se samajhAte haiM. kintu tabhI ki-jaba vaha unako prajJApanIya arthAt prajJApana karane yogya jAna par3e anyathA aprajJApanIya ko to sarvajJa bhI nahIM samajhA sktaa| sovi asaggahacAyA muvisuddha desaNaM caritaM ca / pArAhiuM samattho hoi suha ujjubhAvAbho // 10 / / mUla kA artha-vaha bhI asadgraha kA tyAga karake saralabhAva se sukhapUrvaka vizuddha darzana aura cAritra kA ArAdhana karane ko samartha hotA hai| ___TIkA kA artha-vaha bhI prajJApanIya muni sunaMda rAjarSi ke samAna asagraha kA tyAga karake arthAt svakalpita bodha chor3akara suvizuddha arthAt atinirmala samyaktva cAritra tathA ca zabda se jJAna va tapa kA sukhapUrvaka ArAdhana karane ko samartha hotA hai, kyoMki-vaha AjaivaguNavAlA hotA hai| sunandarAjarSi kI kathA isa prakAra hai / yahAM kAMpilyapura kA sunanda nAmaka rAjA thA / vaha atiprabala pratApa se sUrya ko bhI jItA huA thA tathA duzmanarUpI kaMda ko samUla ukhAr3ane vAlA thaa| usake vajrAyudha nAmaka prANa se bhI adhika priya eka mitra thaa| vaha zuddha zrAvaka-dharma pAlane meM udyata aura sAta tattvoM kA jJAtA thaa| . aba eka samaya utAvalA Ane se upaje hue prabala zvAsa se rudhe hue kaMTha ke dvArA sImArakSaka rAjA ko isa prakAra kahane Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sunaMdarAjarSi kI kathA lagA-he deva ! yaha eka mahAn Azcarya dIkhatA hai ki-hariNa jAkara siMha kI kesara tor3atA hai aura aMdhakAra sUrya ko jItanA cAhatA hai / (yaha kahakara usane kahA ki-) uttara-dizAdhipati durdama bhImarAjA jisa prakAra indriyagrAma guNoM ko naSTa karatA hai, usa prakAra Apake deza ko naSTa karatA hai| yaha suna rAjA ne kruddha hokara raNa kA nagArA bjvaayaa| itane meM zuddha buddhimAna maMtrigaNa use kahane lage-he deva ! isa duzmana ko deva sahAyaka hai| vaise hI lar3AI kI gati nyArI hai| jIta ho bhI jAya aura na bhI ho / va bar3e-bar3e manuSyoM kA kSaya to nizcayataH hotA hai| isa kAraNa se sAma, dAma aura dAna ke atirikta hama yahAM abhI dUsarI nIti pasanda nahIM karate / ataH he deva ! jo ucita ho so kriye| ___ kyoMki-sAma se zatru ho so mitra ho jAtA hai| bheda se mitra ho vaha bhI phor3A jA sakatA hai / dAna se patthara ke bane hue deva bhI vaza meM ho jAte haiN| isaliye yathAyogya rIti se ina tInoM kA prayoga karane ke anantara jo daMDa karane ko taiyAra hooge to avazya zatruoM kA kAlA muha kara sakoge / kyoMki isa prakAra se yatna karane vAle choTe-choTe rAjAoM ne bhI mahAn lakSmI prApta kI hai, aura isase viparIta yatna karane vAle bar3e-bar3e bhI naSTa ho gaye haiM / isaliye he deva ! zatru ke sAmanta, mantrI aura mitroM kA hRdaya jAnakara apane vizvasta manuSyoM dvArA yogya sAmAdika bhejakara Apa zIghra vijaya yAtrA kara sakoge aura yaza vRddhi ke sAtha hI jayalakSmI prApta karoge / ataeva nItirUpa kavaca pahirakara duzmanoM ke subhaToM kA bhaDavAda bhaMga kro| isa prakAra mantrI ke vacana sunakara kiMcita ha~sakara rAjA bolA ki-vaNika aura brAhmaNoM meM aisI hI mati hotI hai / anyathA Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 prajJApanIya para durjaya duzmanoM ke hAthiyoM kA dala bhaMga karane meM siMha samAna mere sanmukha isa prakAra raNakarma ko adharma kyoM ThaharAveM / isIliye vinA bicAre kucha bhI bolane vAle manuSya yahAM bulabuloM se bhI halake hote haiM aura parAbhava pAte haiN| yaha kahakara bhAlasthala para bhrakuTI car3hA rAjA ne zIghra hI duzmanoM ko DarAne vAlA jaya DaMkA bajavAyA / taba usake zabdoM ke phelate hI caturaMga sainya ekatrita huA / vaha usane sAtha meM liyA aura agrasenya kA nAyakatva vajrAyudha ko diyA / pazcAt vaha binA vilamba ke prayANa karatA huA zatru rAjA ke maMDala meM peThA, to use AtA dekhakara bhIma hI zoghra sanmukha aayaa| aba vahAM unake donoM sainyoM kA mahAyuddha jamA / jisameM yoddhAoM kI lalakAra se kAyara loga Dara kara bhAgate the| va mare hue hAthI, ghor3oM ora subhaToM se rAstA bharajAne se loga vismita ho jAte the| vahAM ko basati sAcane lagI ki- yaha to sahasA pralayakAla ho AyA jAna par3atA hai isa prakAra unakA yuddha claa| aba thor3e ho samaya meM zatru ke subhaToM ne avasara dekhakara sunanda ke sainya ko, jaise sUrya kI kiraNe andhakAra ko tor3atI hai usa bhAMti tor3a DAlA / aura vajrAyudha, jayaku jara tathA zatrujaya Adi rAjA raNabhUmi meM gira pdd'e| isa bAta ko sunanda rAjA ko bhI khabara huii| ___ aba usake mantrI use kahane lage ki he deva ! aba bhI lar3AI banda kIjie / duzmanoM ke manoratha pUrNamata kIjie tathA apanI zakti kA vicAra kriye| kyoMki-balaviruddha kArya kSaya kA mUla hotA hai| aisA caturajana kahate haiM / ataH kisI bhI prakAra se apanA bacAva karanA cAhiye / he deva ! rAjyazrI to punaH bhI parA. Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sunaMdarAjarSi kI kathA 69 krama se prApta kI jA sakatI hai, kintu jIvita gayA to vaha isa janma meM punaH nahIM miltaa| vicAra karo ki-rAhu ke mukha meM se sArA nikala kara sUrya lalAI chAr3akara punaH utkRSTa teja dhAraNa karatA hai / tathA apana sunate haiM ki-pUrva meM bhI apanI lAga na dekhakara brahmadatta cakravartI tathA yAdava prabhu (zrIkRSNa) bhAga gaye the / mantriyoM ke isa prakAra kahane para sunanda rAjA apanA durAgraha chor3akara lar3AI se pIche httaa| kyoMki-catura manuSya samaya pahicAnate haiM / taba apane pratipakSa ko pIche haTakara bhAgatA dekha bhIma rAjA usake pIche prahAra na karake dayA lAkara pIche phirA / aba vanAyudha kI mRtyu se tathA zatru ke kiye hue parAbhava se sunanda rAjA apane ko mRta tulya mAnakara atizaya duHkha kA anubhava karane lgaa| isase cintA ke kAraNa rAtri ko nIMda nahIM aaii| itane meM eka devatA prakaTa hokara kahane lagA ki maiM terA vanAyudha mitra huuN| usa samaya maiM apane ko duzmanoM se sakhta Ahata huA jAnakara raNabhUmi se bAhira nikala, hAthI se nIce utara dravyazalya tathA bhAvazalya dUra kara pApa ko nindA karake samAdhi se navakAra kA smaraNa karatA huA mara kara prathama-devaloka meM devatA huA huuN| bAda avavijJAna se zatru ke parAbhava se hotA huA terA duHkha dekhakara usako TAlane ke liye parama prema ke kAraNa yahAM AyA huuN| isaliye he mitra ! kheda chor3a, prabhAta hote hI,lar3ane ko udyata ho aura duzmana ko harAkara zaradaRtu ke bAdaloM ke samAna kIrti prApta kr| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 prajJApanIya para isa prakAra mitra devatA kA vacana sunakara rAjA vikasita mukha se zIghra hI sainya sahita punaH zatru kI ora bddh'aa| aba aneka lar3AiyoM meM prApta kiye hue vijaya se garvita huA bhImarAja punaH sunanda ko AtA dekhakara sanmukha khar3A rhaa| aba punaH lar3AI prArambha huI kintu usameM mitradeva ke pratApa se prathama sapATe meM ho sunanda rAjA ne bhImarAjA ko jiitaa| taba usake sevA karanA svIkAra karane para use usI rAjya para sthApita karake sunanda apane deza ko ravAnA huA, aura deva apane sthAna ko gyaa| aba sunanda ne mArga meM calate-calate zrIpura ke udyAna meM RSabhadeva svAmI ke mandira ke samIpa vRkSa ke nIce baiThe hue eka muni ko dekhA / tathA unake sanmukha bahuta se logoM ke bIca meM baiThe hue eka bAnara ko dekhA / jo ki-muni ke bole hue namaskAra mantra ko sunane meM dattacitta ho rahA thaa| taba rAjA vismita ho, vahAM Akara munIzvara ko praNAma karake baiTha gyaa| itane meM - ukta bAnara mara gyaa| - aba rAjA bolA ki-he munIzvara ! yaha eka Azcarya kI bAta hai ki-aise ati capala manavAle vAnara bhI jinadharma meM nizcala mana rakha sakate haiN| ataH kahie ki yaha pUrva meM kauna thA? sAdhu bole ki-he narendra ! yaha tIsare bhava para mathurA meM eka vaNika thaa| usane saMvega pAkara eka samaya subhadra guru se dIkSA grahaNa kI aura vaha mahAn tapa karane lagA kintu jar3a hone se jarA haThIlA rahatA thA / antasamaya vaha anazana karake saudharma-devaloka meM devatA huA / pazcAt jaba use apanA chaH mAsa AyuSya Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sunaMdarAjarSi kI kathA rahA jAna par3A, taba kevalI ko bandanA karake pUchane lagA ki-he pUjya ! yahAM se cyava kara maiM kahAM utpanna houuNgaa| sAtha hI mujhe kisa prakAra bodhilAbha hogA? - tava kevalI ne kahA ki-he bhadra ! tU antasamaya AdhyAna se marakara zrIpura ke udyAna meM vAnara hogaa| aura vahAM kisI prakAra jinabimba ko dekhakara tujhe bodhilAbha hogaa| yaha suna kara vaha devatA turanta usa udyAna meM aayaa| vahAM usane tuSTa mana se atyanta Uce zikhara kI zobhA se himAcala ke zikhara kI aNiyoM ko haMsatA, pavana se pharakatI huI dhvajAoM meM raNakatI maNi kikiNiyoM vAlA, prajvalita uttama kapUra aura agara se maghamaghAyamAna sugaMdha se paripUrNa, hajAra stambha vAlA, maNijaTita camakIlI bhItoM vAlA zrIyugAdi jinezvara kA yaha mandira taiyAra kiyA aura svayaM pUrva meM vAnara kA AyuSya sampAdita kiyA hone se cyava kara yaha vAnara huaa| ___ aba isane bhaTakate-bhaTakate kisI prakAra Aja se tIsare dina pahile yaha jina-bhavana dekhA | jisase ise jAtismaraNa huaa| jisase yaha vairAgya prApta kara mere samIpa Akara anazana kara paMcaparameSTi maMtra smaraNa karatA huA marA hai isa bhAMti muni vAnara kA caritra kaha rahe the itane meM ukta vAnara kA jIva saudharmadevaloka ke himaprabha nAmaka uttama vimAna meM candra samAna ujvala devAMzuka se DhAMkI huI devazayyA meM sIpa meM motI kI bhAMti devarUpa meM utpanna huaa| utpanna hone ke anantara turanta hI devAMzuka ko dUra karake, baiThA ho ati vismita hRdaya se cAroM ora dekhatA huA aura 'jaya-jaya nandA, jaya-jaya bhadA" ityAdi harSita hRdayavAlI devAMganAoM ke madhura bacana sunatA Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prajJApanIya para huA, yaha socane lagA ki-maine pUrva-bhava meM kyA diyA hai ? kyA tapa kiyA hai ? athavA kyA pUjA hai ? aisI cintA meM avadhijJAna se vaha vAnara ke bhava ko jAnane lgaa| vaha deva samasta devakRtya chor3akara bahuta se deva-deviyoM sahita jahAM ukta muni ye vahAM Akara vinaya pUrvaka muni ke caraNoM meM name / pazcAt romAMcita hokara zrI RSabhadeva kI pUjA karake tathA bArambAra ukta sAdhu ko namana karake vaha (deva) svarga ko gayA / yaha dRzya dekhakara sunanda rAjA ne saMvega pAkara apane sahasrAyudha nAmaka putra ko rAjya saupa ukta sAdhu se dIkSA grahaNa kii| aba sahasrAyudha rAjA sunanda rAjarSi ko namana karake kAMpilyapura maiM A trivarga kA dhyAna rakhate hue rAjya karane lgaa| sunanda sAdhu bhI dIrghakAla taka dazavidha sAmAcArI pAlane meM tatpara aura prasannacitta raha kara guru ke sAtha pRthvI para vicarane lgaa| aba ukta rAjarSi eka samaya pratikUla karma ke jora se prerita hokara, zubha adhyavasAya se rahita ho isa prakAra socane lagA ki-pratilekhana pramArjanA Adi kriyAeM kiye binA bhI jIva niyati ke bhAva se sugati ko prApta kara sakate haiM, yaha bAta nizcita hai| anyathA mahAyuddha ke vyApAra meM citta aura bala ko lagAne vAlA merA mitra vanAyudha devatA kaise hotA? vaise hI usa samaya atizuddha cAritra kI kriyA se ukta vAnara kA jIva tapta ucca suvarNa ke samAna vaNe vAlA deva huaa| siddhAnta meM bhI sunA jAtA hai ki-tathAbhavitavyatA ke bala se marudevI Adi kucha bhI kriyA kiye binA hI mokSa ko pahuMce haiN| isaliye tathAbhavitavyatA hI kevala kalyANa kalApa kA parama kAraNa hai / jo vaha na ho to samasta karttavya-kriyA naSTa ho jAtI Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sunaMda rAjarSi kI kathA 73. hai| saMyama aura tapa Adi se tathAbhavyatvabhAva pakatA hai / yaha kahanA bhI tuccha (nirarthaka) hai / kyoMki-marudevI Adi ko tapa, saMyama na the, tathApi unakA pAka kyoM huA ? isa prakAra cAritrAvaraNI karma se zuddhapariNAma meM rukakara vaha sAdhu tapa ba kriyA meM kiMcit kSudra Adaravanta huaa| aba guru ne zra tajJAna ke bala se usakA abhiprAya jAna liyA aura yaha bhI jAnA ki-vaha prajJApanIya hai| jisase ve madhuravANI se isa prakAra kahane lage ki-he bhadra ! pratilekhanAdika kriyA jo ki- sugati ke mArga kI dIpikA ke samAna hai| usameM kSaNabhara bhI pramAda mata kara / niyatibhAva hI se kAryasiddhi hotI hai| yaha bhI ekAnta nahIM, kyoMki-udyama aura kAla Adi ko bhI kArya ke hetu kahe haiN| kyoMki kahA bhI hai ki-kAla, svabhAva niyati, pUrvakRta aura puruSakAra ina pAMca kAraNoM ko pRthaka-pRthaka ekAMta mAnane se mithyAtva hotA hai aura sAtha mAnane se samyaktva rahatA hai| tathA jo marudevI pUrva meM tapa, niyama, aura saMyama kiye binA usI bhava meM zubha bhAva ke yoga se siddhi ko prApta huii| yaha udAharaNa yadyapi jagat meM AzcaryakAraka hai / tathApi catura-janoM ne use kadApi nahIM pakar3anA caahiye| kyoMki usase vyavahAra kA vilopa ho jAtA hai| Agama meM bhI kahA hai ki-jo jinamata svIkAra karo to vyavahAra aura nizcaya ina donoM ko mata chor3o / kyoMki-vyavahAra ko chor3a dene se tIrtha kA uccheda hotA hai aisA kahA hai / vyavahAra bhI balavAna hai kyoMki-kevalajJAna utpanna hone para bhI jaba taka vaha spaSTa jJAta na huA ho taba taka vaha kevalI-ziSya apane chadmastha Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 sunaMda rAjarSi kI kathA guru ko vandanA karatA hai, tathA zru ta-vyavahAra se jAMca kara lAyA huA AhAra kadAcit AdhAkarmI ho to bhI zruta-vyavahAra ko pramANa rakhane ke hetu kevalI jImate haiN| jaise abhAgA manuSya nidhAna meM par3e hue dhana ko bhI khodakara na nikAlate kevala prArthanA karatA raha kara nAza ko prApta hotA hai, vaise hI yahAM jo pratyekabuddha kI lakSmI prApta karane kI prArthanA karatA hai, usake bhI yahI hAla hote haiM / aura tathAbhavyatA hI se mokSa milatA hai / ataH duSkara kriyA karane kA kyA kAma hai ? aisA kahanA bhI ThIka nahIM, kahA bhI hai ki-devapUjya caturjJAnI tIrthakara jAnate hI haiM ki-mujhe nizcaya siddhi hI ko jAnA hai| tathApi balavIrya gopana kiye binA yathAzakti udyama karate rahate haiN| isa prakAra lagabhaga saMsArasAgara ke pAra pahu~ce hue tIthaMkara bhI udyama karate haiM, to phira dUsaroM ko yahAM kaunasA andezA hai| isa prakAra hRdaya meM utpanna hue kugraha ko TAlane ke liye mantra samAna guru kI vANI sunakara sunanda sAdhu prajJApanIya aura bhAgyavAna hone se apane asadgraha ko chor3akara guru se AlocanA lekara vizeSa nizcala mana rakha niSkalaMka cAritra pAlane lgaa| vaha dIrghakAla taka cAritra kA pAlana kara dhyAnAgni se karmavana ko jalA, ajJAnarUpa andhakAra ko sUrya ke samAna dUra karake siddhipada ko prApta huaa| isa bhAMti dharma meM mana ko sthira karane vAlA sunanda-rAjarSi kA caritra sunakara mumukSajanoM ne asadgraha ko haTAne ke liye prajJApanIyapana dhAraNa karanA caahiye| isa prakAra sunanda rAjarSi kI kathA pUrNa huii| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyAoM meM apramAda rUpa cauthA liMga 75 isa prakAra prajJApanIyatva rUpa bhAva-sAdhu kA tIsarA liMga kahA / aba kriyAoM meM apramAdarUpa cauthe liga kI vyAkhyA karate haiM: sugainimittaM caraNaM taM puNa chakkAyasaMjamo yena / sA pAliuM na tIrai vigahAipamAyajuttahiM // 110 / mUla kA artha-sugati kA kAraNa cAritra hai, aura SaTkAya kA rakSaNa karanA yahI cAritra hai / vaha vikathAdika pramAda meM phaMse huoM se nahIM pAlA jA sktaa| TIkA kA artha-zobhana (zraSTha) gati so sugati arthAt siddhi hI sugati ginI jAtI hai ! usakA nimitta arthAt kAraNa caraNa arthAt yatidharma hI hai / kahA bhI hai kiH-anyarIti se siddhi prApta nahIM hotI, isIse siddhi kA yahI upAya hai ki-Arambha meM pravRtta na honaa| ___ kahA hai ki-vahANa ke binA kevala bAhuoM se mahAn sAmara ko kisI bhAMti pAra kara sakatA hai, kintu zIla binA siddhi prApta nahIM kI jA sktii| yaha jAnakara yatidharma meM citta ko dRr3ha krnaa| ukta caraNa aura kucha nahIM, kintu SaTakAya kA saMyama arthAt pRthvI, jala, agni, pavana, vanaspati aura trasakAya ke jIvoM kI rakSA karanA mAtra hai / sArAMza yaha hai ki-sAdhu SaTakAya meM se eka bhI kAya kI virAdhanA kare to paramezvara kI AjJA kA lopa karanevAlA hone se acAritrI aura saMsAra ko bar3hAne vAlA hotA hai / tathA samasta bhramarUpa andhakAra kA nAza karanevAle zrI dharmadAsagaNi bhI kahate haiM kiH jaise koI amAtya rAjA kA sarva kArabhAra calAne kA kAma svIkAra kara jo AjJA kA bhaMga kare to, vaha vadha baMdhana pAtA hai, Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 kriyAoM meM apramAda para tathA usakA dravya chIna liyA jAtA hai| vaise hI SaTkAya kI hiMsA se sarvathA nivRttirUpa mahAvrata lekara yati jo unameM ke eka kAya kI bhI virAdhanA kare to bhI amAtya aura rAjA ke dRSTAnta se bodhi kA nAza karatA hai| bodhi naSTa hone para, phira vaha kiye hue aparAdha ke anusAra amita duHkha pAkara punaH saMsAra samudra meM par3A huA jarA-maraNa ke cakra meM bhaTakatA rahatA hai / tathA yati kA dharma yaha hai ki-SaTkAya ke jIva tathA mahAvrata yathArIti pAlanA / aba jo unako na rakhe to phira kaho ki-usakA kyA dharma rahA ? SaTakAya kI dayA se jo rahita ho, vaha sAdhu bhI nahIM ginA jAtA aura gRhastha bhI nahIM ginA jAtA / vaha yatidharma se to bhraSTa huA va gRhastha ke dAnadharma se bhI bhraSTa hI hai / ityaadi| ___ aba saMyama ko vikathA arthAt rohiNI kI kathA meM vistAra se varNita kI huI rAjakathA Adi tathA Adi zabda se viSayakaSAyAdirUpa pramAda se jo yukta ho, ve pAla nahIM sakate / ataH susAdhu janoM ne yaha vikathAdi pramAda na karanA caahiye| pramAda hI ko vizeSatA se hAni karane vAlA batAte haiN| pavvaja vijaM piva sAhato ho jo pmaaillo| tassa na sijjhai esA karei garuyaM ca avayAraM // 111 / / mUla kA artha-pravrajyA ko vidyA kI mAphaka sAdhatA huA jo pramAdI hotA hai / usako vaha siddha nahIM hotI aura ulaTI bhArI nukasAna karatI hai| ___TIkA kA artha-pravrajyA arthAt jin-diikssaa| yaha strIdevatA se adhiSThita vidyA samAna hai| usako sAdhate jo pramAdilla Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Arya maMgu kI kathA 77 arthAt pramAdavAn ho (yahAM matu, pratyaya ko Alu, illa, ulla, Ala, vanta, manta, itta, ira aura maNa itane Adeza hone se illa Adeza liyA hai) aise pramAdI ko vidyA ke samAna yaha pAramezvarI dIkSA siddha nahIM hotI, aura ulaTA bhArI apakAra arthAt anartha karatA hai| ___ bhAvArtha yaha hai ki-jaise isa jagata meM pramAdavAle sAdhaka ko vidyA siddha nahIM hotI aura ulaTA grahasaMkramAdika anartha utpanna kara detI hai vaise hI zItala-vihArI ko jina-dIkSA bhI sugati nahIM detii| itanA hI nahIM, para deva sambandhI durgati tathA dIrghabhavabhramaNarUpa anartha karatI hai / AryamaMgu ke samAna / ___kahA bhI hai ki-zItala-vihAra karane se nizcayataH bhagavAn kI AzAtanA hotI hai, aura AzAtanA se klezayukta dIrgha-saMsAra bar3ha jAtA hai kyoMki kahA jAtA hai ki-tIrthakara,pravacana(saMgha), zrUta aura mahARddhivAn gaNadhara AcArya kI bArambAra AzAtanA karane vAlA ananta saMsArI hotA hai / ataeva sAdhu ko apramAdI honA caahiye| AryamaMgu kI kathA isa prakAra haiyahAM AryamaMgu nAmaka AcArya the / ve svasamaya aura parasamaya rUpa sone kI parIkSA karane meM kasauTI samAna the tathA ati bhaktiyukta aura zuzrUSAvAle ziSya ko sUtrArtha dene meM tatpara rahate the| ve saddharma kI dezanA se aneka bhavyalogoM ko pratibodhita karate hue, eka samaya vihAra karate-karate mathurA nagarI meM aaye| __ ve vahAM sakhta pramAdarUpa pizAca se ghira kara tapazcaraNa ko chor3a trigArava meM pratibaddha rahakara zrAvakoM meM mamatva karane lge| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .75 kriyAoM meM apramAda para tathA bhaktajanoM ke nirantara diye hue uttama anna aura vastra ke lobha se udyata vihAra chor3akara cirakAla taka vahoM par3e rhe| isa prakAra sAdhupana meM khUba zithila ho sakhta pramAda ko chor3e binA samaya para mara kara, usI nagara ke nirdhamana meM (pAnI nikalane ke mAge meM) yakSa rUpa se utpanna hue| baha jJAna dvArA apane pUrvabhava ko jAnakara socane lagA kihAya-hAya ! maiM pApI pramAdarUpa madirA meM kaisA matta bana gayA kidAridra nAzaka mahAnidhAna ke samAna pratipUrNa puNya se milate jinamata ko pAkara bhI maiMne use kaisA viphala kiyA ? manuSyakSetra manuSyajAti Adi dharmasAmagrI pAkara bhI hAya-hAya ! maiMne pramAda se kho dii| ataH aba use punaH kaise pAUMgA? ____ are nirAza pApI jIva ! usa samaya tUne zAstra ke artha kA jJAtA hokara bhI, RddhigArava aura rasagArava kI virasatA kyoM na jAnI ? caudaha pUrvadhArI bhI pramAda se nigoda meM jAte haiN| itanA bhI he pApI jIva ! tU ne usa samaya nahIM smaraNa kiyA ? dhikkAra hai ! merI buddhi kI sUkSamatA ko, merI aneka zAstroM meM rahI huI kuzalatA ko aura kevala paropadeza karane hI meM rahI atyanta paMDitAI ko / __isa prakAra vaha parama nirveda pAkara apane pramAda ke durvilasita kI nindA karatA huA, kaidakhAne meM par3A huA ho, vaise dine vyatIta karane lgaa| aba usa mArga meM sthaMDila ko jAte apane ziSyoM ko dekhakara unake pratibodha ke hetu vaha apanI pratimA ke mukha meM se lambI jIbha nikAla kara (khar3A) rhaa| use dekhakara ve muni samIpa Akara yaha bole ki-jo koI yahAM deva, yakSa, Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Arya maMgu kI kathA 79 rAkSasa vA kinnara ho, vaha prakaTa hokara bolo anyathA hama kucha bhI nahIM samajha skte| ___ taba viSAda ke sAtha yakSa bolA ki he tapasvioM ! maiM tumhArA vaha kriyA meM pramAdI banA huA Aryamagu guru huuN| taba sAdhuoM ne bhI dilagIra hokara kahA ki-aphasosa ki-Apa aise zru tanidhAna hokara kaise aisI durgati ko pahu~ce haiM ! aho ! yaha to mahAn Azcarya hai / yakSa bolA ki-he mahAbhAga sAdhuoM ! isameM kucha bhI kahanA nahIM | yahAM pramAdavaza cAritra meM zithila hone vAle, avasanna-vihArI, Rddhirasa tathA sAtAgArava se bhArI bane hue, sAdhu kI kriyA na karanevAle mere jaise puruSoM kI yahI gati hotI hai| isa prakAra he muniyoM ! merA kudevatva aulabhAMti vicAra karake jo tumako sugati kA kAma ho aura jo kugati meM jAne se Darate ho, to sampUrNa pramAda chor3akara vihAra karane meM udya kta rahakara ke sadaiva cAritrayukta, gArava rahita, mamatA rahita aura tItra tapayukta hoo| taba ve sAdhu bole ki-he devAnupriya ! tumane hamako ThIka pratibodhita kiyA / yaha kahakara ve saMyama meM udyogI hue / __isa bhAMti AryamaMgu sUri ne pramAda ke kAraNa nikRSTa phala pAyA / ataeva he zubhamatioM ! tuma cAritra meM sadaiva zIghrAtizIghra udyamavAn hoo| isa prakAra AryamaMgu kI kathA pUrNa huii| punaH pramAda hI kA anya yukti se niSedha karate haiM paDilehaNAi ciTThA chakAyavighAiNI pamattassa / bhaNiyA suyaMmi tamhA apamAI suvihiro hujjA // 112 / / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 apramAdI kA svarUpa mUla kA artha-pramatta kI pratilekhanA Adi ceSTA chaH kAya kI vighAta karanevAlI kahI huI hai| ataH suvihita ne apramAdI honA caahiye| ____TIkA kA artha-pratyupekSaNA karanA so pratilekhanA jaano| Adizabda se gamanAdika lenA / tadrapa ceSTA arthAt kriyA vA vyApAra / kyoMki ye tInoM zabda eka artha vAle haiN| vaha pramAdI sAdhu kI SaTakAya kI vighAtaka hotI hai / aisA zruta arthAt siddhAnta meM kahA huA hai| pratilekhanA karate hue jo paraspara bAtacIta kare athavA janapada kathA kare athavA pratyAkhyAna de athavA vAMce va vAcanA de to vaha pratilekhanA meM pramatta ho kara pRthvI, apa, tejasa, vAyu, vanaspati aura trasa ina SaTakAyoM kA virAdhaka hotA hai| kyoMki-vaisA karate jo ghar3A Adi dulajAya to miTTI, agni vAyu aura kunthu Adi tathA pAnI meM rahe hue trasa jIva aura pAnI ke jIvoM kI (virAdhanA hotI hai ) tathA ulmuka kA saMghaTTA hone se usakI virAdhanA hotI hai| ___ isa prakAra dravya se chaHhoM kAya kA virAdhaka ginA jAtA hai aura bhAva se jisa kAya kI virAdhanA kare usIkA virAdhaka ginA jAtA hai, parantu upayukta sAdhu kadAcit virAdhanA kare to bhI avadhaka (aghAtaka-avirAdhaka) hI hai, ityAdi / ataH suvihita arthAta uttama anuSThAna vAle muni ne sarva vyApAra meM apramasa honA caahiye| aba kaisA hone para apramAdI ho, so kahate haiMrakkhai vaesu khaliyaM uvautto hoi samiiguttIsu , bajjA avajaheuM pamAya variyaM suthiracitto // 113 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyAoM meM apramAda mUla kA artha-vrata meM skhalita na kare, samiti gupti meM upayoga rakhe, pApa ke hetu pramAdAcarita ko sthiracitta hokara varjana kre| TIkA kA artha-vrata meM skhalita arthAt aticAra ko akaraNIya jAnakara tyAga kre| vahAM prANAtipAtavirati meM trasa sthAvara jIvoM kA saMghaTana, paritApana aura upadrAvaNa na kare / mRSAvAda virati meM sUkSma arthAt anAbhogAdika se aura bAdara arthAt vaMcanAbhiprAya se bolane se mRSAvAda kA varjana kare / adattAdAnavirati meM sUkSma arthAt AjJA binA rahane Adi kA na kare aura bAdara yAne svAmI, jIva, tIrthakara aura guru kA anujJAta na kiyA huA na le aura na bhoge / cauthe vrata meM vasati, kathA, niSadyA, iMdriya, kuDyaMtara, pUrvakrIDita, praNItabhojana, atimAtra AhAra aura vibhUSaNa ye nava brahmacarya kI guptiyAM hai / inake sahita brahmacarya kA pAlana kare / pAMcaveM vrata meM sUkSma yAne bAla Adi kI mamatA na kare aura bAdara yAne aneSaNIya AhAra Adi na le| kyoMki-aneSaNIya lenA parigraha hai / aisA kahA huA hai / athavA mUrchA se adhika upakaraNa dhAraNa na kare, kyoMki-mUrchA parigraha hai, aisA kahA huA hai / rAtribhojanavirati meM sUkSma yAne miThAI (zuSkasannidhi) bhI vAsI na rkhe| bAdara yAne dina meM liyA dina meM khAyA, dina meM liyA rAtri meM khAyA, rAtri meM liyA dina meM khAyA, rAtri meM liyA rAtri meM khAyA, isa bhAMti rAtribhojana na kare / isa prakAra sarva vratoM meM skhalita kA rakSaNa kre| vaise hI upayukta arthAt sAvadhAna ho, samitiyoM meM arthAt pravicArarUpa arthAt pravRttirUpa rItiyoM meN| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyAoM meM apramAda kahA bhI hai ki-samitivAn ho so nizcaya gupta ginA jAtA hai / guptivAn meM samitivAnpana kI bhajanA hai / kyoMki - kuzalavANI bolatA huA vacanagumivAn bhI ginA jAtA hai aura sAMmativAn bhI ginA jAtA hai / tathA guptiyoM meM apravIcAra aura pravIcAra rUpa arthAt pravRtti - nivRtti rUpa isameM upayuktatA so pravacana mAtR nAmaka adhyayana meM kahI huI vidhi se jAnanA cAhiye | adhika kyA kahA jAya ? saMkSepa meM avadya hetu arthAt pApa ke kAraNa bhUta pramAdacarita ko ThIka-ThIka sthiracitta rakha kara varjana kare, yaha bAta spaSTa arthavAlI hI hai / 82 kAlaMmi aNU hiyaM kiriyaMtara virahizro jahAsutta / Ayarai savvakiriyaM zrapamAI jo iha carittI // 114 // . mUla kA artha tathA sarva kriyA ko yathAsamaya anyUnAdhika rIti se anya kriyA chor3akara sUtrAnusAra Acare, vaha apramAdI cAritrIya hai / TIkA kA artha- sarva kriyA kA yathAsamaya anyUnAdhikatA se anya kriyA chor3akara sUtra ke anusAra AcaraNa kare so apramAdI cAritra hai / kAle yAne avasara para arthAt jisa pratilekhana Adi kriyA kA jo prastAva (samaya) ho usa samaya - avasara ke binA khetI Adi bhI iSTasiddhi nahIM detI / ataH avasara para samasta kriyA kare aisA kahA hai / vaha kisa prakAra kI so kahate haiM anyUnAdhika arthAt pramAdvaza kama bhI na kare aura zUnyacitta rakha kara adhika bhI na kare / kyoMki - vaisA karane se avasanna kahalAtA hai / pUjya zrI bhadrabAhu svAmI ne bhI kahA hai ki:- "AvazyakAdika na kare, athavA nyUnAdhika kare, athavA guru ke vacana Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zakyAnuSThAnAraMbha rUpa pAMcavA liMga 83 bala se kare so avasanna kahalAtA hai / tathA kriyAntara virahita rahe, arthAt eka kriyA ke bIca meM dUsarI kriyA kA antara na karearthAt pratilekhanA Adi karate svAdhyAya na kare aura svAdhyAya karate vastrapAtra Adi kA parikarma athavA gamana Adi na kare isIse Agama meM kahA hai ki___ indriyArtha (viSaya) chor3akara aura pAMca prakAra kA svAdhyAya chor3akara, tanmUrti (tanmaya) aura tatpuraskAra usI ko Age karane bAlA hokara upayoga rakhakara vihAra krnaa| yathAsUtra arthAt sUtra kA ullaMghana na karake-jaisA sUtra meM ho vaisA | vahAM sUtra so gaNadhara, pratyekabuddha, zrutakevalI (caudahapUrvI) tathA pUrNa dazapUrvI kA racA huA ho so jaano| kyoMki-itane nizcayataH samyagdRSTi hone se satya bAta hI ke bolanevAle hote haiN| tathA unase milatA huA dUsare kA racA huA bhI prAmANika hI mAnA jAtA hai kintu na milatA huA prAmANika nahIM mAnA jAtA / isa prakAra sarva kriyAoM meM apramAdI hokara jo AcaraNa karatA hai vaha yahAM cAritravAn hai| isa prakAra kriyAoM meM apramAdarUpa bhAva-sAdhu kA cauthA liMga kahA / aba zakyAnuSTAnAraMbha rUpa pAMcave liMga kI vyAkhyA karate haiM: saMghayaNAdaNurUvaM prAraMbhai savvamevaNuTThANaM / bahulAbhamappacheyaM suyasArabisAro sujai // 11 // mUla kA artha-saMghayaNa Adi ko anurUpa zakya anuSThAna jo ki-ati lAbha denevAlA aura kama nukasAna vAlA ho, usI ko zruta ke sAra ko jAnanevAle suyati Arambha karate haiN| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 zakyAnuSThAnAraMbha TIkA kA artha-saMghayaNa yAne varSabhanArAca Adi aura Adizabda se dravya, kSetra, kAla, bhAva lenaa| unako anurUpa arthAt ucita ho vaise hI sampUrNa anuSThAna ko jisa saMghayaNa meM jo tapa, pratibhA vA kalpa Adi kara sakane ke yogya hoM unhIM ko kre| unase adhika karane lagane para pAra na pahuMce to pratijJA-bhaMga hone kI saMbhAvanA hai / kaisA Arambha kare so kahate haiM___ atilAbha vAlA arthAt viziSTa phala dene vAlA aura alpa cheda vAlA arthAt thor3I hAni vAlA / alpazabda abhAva vAcaka ginate saMyama ko jo bAdhA kAraka na ho, vaisA yaha paramArtha nikalatA hai| kauna ? so ki-zra tasAra vizArada arthAta siddhAnta ke tattva kA jJAtA suyati arthAt bhAvasAdhu / aisA kaise ho sakatA hai so kahate haiMnaha taM bahu pasAhai nivaDai asaMjame dRDhaM na jo| naNiujamaM bahUNaM visesakiriyaM tahADhavai / / 116 / / mUla kA artha-jisa prakAra usakI bahuta sAdhanA kara sake aura jisase vizeSa kara asaMyama meM na par3a jAya tathA anya bahuta se manuSyoM ko usameM pravRtta kara sake, usa prakAra vizeSa kriyA kre| TIkA kA artha-jaise yAne jisa prakAra use arthAt zuru karane kA vicAra kiye hue anuSThAna ko dRr3hatA se arthAt khAsa karake bahuta sAdha sake yAne bArambAra kara sake aura jisa anuSThAna se asaMyama meM arthAt sAvadha kriyA meM na par3e-kyoMki-anucita anuSThAna se kaSTa pAve to punaH usake karane meM utsAhita na hove / vaise hI kisI samaya duHkha utpanna ho to usakI cikitsA karAne se Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zakyAnuSThAnAraMbha 85 asaMyama hotA hai aura cikitsA na karAve to avadhi pAkara mara jAne se saMyama meM antarAya hotA hai / isIlie kahA hai ki vahI tapa karanA ki-jisase mana burA cintavana na kre| jisase indriyoM ko hAni na ho tathA jisase yoga (mana, vacana, kAyA ke vyApAra) ruka na jAve / tathA dUsare bahuta se samAnadhArmika ziSya use karane kA manoratha kara sake usa prakAra, kyoMkizakyAnuSThAna meM bahutoM ko karane kI icchA hotI hai, kintu azakya meM nahIM hotI / tathAzabda samuccayArtha hai / use isa bhAMti jor3anA ki-aura zakti hote vizeSa kriyA arthAt pratimAvahana kI tulanA Adi bhI kare, zakti ko niSphala na khove / vizeSa kriyA kaisI kare so kahate haiM guru gacchunnaiheu kayatitthapabhAvaNaM niraasNso| ajjamahAgiri variyaM sumaraMto kuNaha sakkiriyaM // 117 // mUla kA artha-AryamahAgiri kA caritra smaraNa karake AzaMsA rakhe binA guru aura gaccha kI unnati karanevAlI aura tIrtha kI prabhAvanA bar3hAnevAlI sakriyA kare / TIkA kA artha-guru aura gaccha kI unnati arthAt dhanya hai ina guru ko athavA gaccha ko ki-jinake sAtha meM aise duSkarakArI dRSTi meM Ate haiN| aisI loka prazaMsArUpa uddIpanA, usakI kAraNabhUta, tathA tIrthaprabhAvanA ho usa prakAra arthAt jinazAsana kA sAdhubAda ho usa prakAra-arthAt 'sarva dharmoM meM yaha jinadharma adhika sundara hai / maiM bhI isI ko karUgA"-isa bhAMti usakA Adeyatva bar3hAnevAlA ho, so prabhAvanA hai| nirAzaMsa rahakara arthAt isa bhava va parabhava kI AzaMsA se alaga raha kara, kyoMki kahA hai ki Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zakyAnuSThAnAraMbha para isaloka ke hetu athavA paraloka ke hetu athavA kIrti prazaMsA vA yaza ke hetu AcAra nahIM pAlanA / balki mAItika (arihaMta ke kahe hue athavA yogya) hetuoM hI se AcAra pAlanA caahiye| Arya mahAgiri kA caritra arthAta vRttAnta smaraNa karatA huA bhAva sAdhu sakriyA kare, isa prakAra gAthA kA akSarArtha hai| bhAvArtha to kathAnaka para se jAnanA caahiye| __ AryamahAgiri kA caritra isa prakAra hai| bIra prabhu ke ziSya sudharmAsvAmI hue / jo ki-jJeya padArtharUpa samudra ke pAragAmI the| unake ziSya jambUsUri hue / jo ki-zramaNa janarUpa pakSiyoM ko jAmuna ke vRkSa samAna AdhArabhUta the| unake ziSya prabhavasUri hue | ve gugamaNi kI khAni the| unake ziSya zayyaMbhava the| jo ki-saMsArasamudra meM pravahaNa samAna the| unake pazcAt ati nirmala yazavAle yazobhadrasUri hue / tatpazcAt bhAva zatruoM se aparAbhUta saMbhUtavijayasUri hue| unake bAda zrI bhadrabAhu svAmI AcArya hue| ve kumatarUpa kugraha ke prakAza ko dabAnevAle mahAdeva ke hAsya samAna ujjavala kIrtimAna the| unake pazcAt zrI sthUlabhadra svAmI AcArya hue / jo ki-trailokya ke logoM ko jItanevAle kAmadeva ke bala ko dabAne vAle aura yugapradhAna the | unake do ziSya the:-AryamahAgiri aura mokSa sukha ke arthI Aryasuhasti, ve zramaNasaMgha ke zIrSAmalaka (ziromaNi) samAna the| ve paraspara protivAn, caraNakaraNa ke bhAra ko uThAnevAle, bhavyajana rUpa kumuddoM ko bodhita karane ke liye pUrNa candramaNDala . samAna bhakti se namate hue rAjAoM ke maNiyukta mukuToM se ghisAte hue caraNa vAle aura yuga-pravara guNoM se gariSTa hokara cirakAla taka Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Arya mahAgiri kA caritra 87 pRthvI meM vicarate rahe / aba ziSyoM tathA praziSyoM ko bhI vidhipUrvaka sakala sUtrArtha sIkhAne ke anantara AryamahAgiri ne apanA gaccha suhastisUri ko saupaa| (pazcAt unhoMne vicAra kiyA ki-)manaHparyava paramAvadhi, pulAka, AhAraka, kSapakazreNI, upazamazraNI, jinakalpa, trisaMyama kevalIpana aura siddhi ye daza bAteM jambUsvAmI ke sAtha vicchinna huI haiM / jisase jinakalpa ko vicchinna huA jAnate hue bhI usakI nakala karate hue usa gaccha kI nizrA meM nirmama hokara vicarane lge| ve mahAtmA usI bhAMti vicarate hue eka samaya pArTAlapura meM aaye| vahAM suhasti AcArya ne vamubhUti seTha ko pratibodhita kiyA thaa| aba vaha seTha apane svajana parijana ko aneka hetu-yukti se samajhAne lagA kintu vaha kisI ko pratibodhita nahIM kara skaa| taba socane lagA ki-guNavAna kA vacana ghI aura madhu se sIMcI huI agni ke samAna zobhatA hai aura guNahIna kA vacana telavihIna dIpaka ke samAna dhudhalA rahatA hai / yaha socakara usane suhastisUri se vinaMti karI ki-he bhagavan / kRpAkara mere ghara padhAriye aura mere svajanoM ko pratibodha dIjie / ___ taba jJAnanidhi guru unakA mahAn upakAra hotA jAna katipaya parivAra ke sAtha vasubhUti ke ghara Aye / vahAM Akara unhoMne unakA pratibodha karane ke hetu vicitra yuktiyoM se dharmakathA karanA prArambha kii| itane meM vahAM AryamahAgiri bhikSA ke hetu A pahu~ce / unako dekhakara suhastisUri zIghra khar3e ho gaye / to ve vApisa lauTa gye| taba seTha ke mana meM Azcarya hone se unane kahA ki-bhalA kyA Apa se bhI bar3e munIzvara haiM ? ki-jisase tumane unako dekhakara isa prakAra abhyutthAna kiyA ? taba suharita bole Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 Arya mahAgiri kA caritra ina mahAmunI ke caraNa kI raja ke samAna bhI hama nahIM haiN| kyoMki-ye jinakalpa viccheda ho jAne para bhI usakI nakala karate rahate haiN| vaha isa prakAra ki-upasarga aura parISaha sahane meM dRr3ha rahakara zubhadhyAna meM nizcala rahate haiN| bahuta mala aura paMka ko dhAraNa karate haiM / aura ujjhita (pheMka dene yogya) AhAra pAnI bAparate haiN| tathA apane zarIra meM bhI moha nahIM karate / apane gaccha meM bhI mamatA rahita haiM. aura sunasAna ghara tathA smazAna Adi eka sthAna meM khar3e rahate haiN| ityAdi jinakalpa sambandhI parikarma karanevAle ukta mahApuruSa ke guNoM kI prazaMsA karake, aura seTha ke svajana sambandhiyoM ko pratibodha dekara suhastisUri-usa seTha ke ghara se nikale, to seTha apane parijana ko kahane lagA ki isa prakAra kA sAdhu jo kisI bhAMti bhikSA ke liye yahAM Ave to bhinna-bhinna prakAra ke AhAra pAnI ujjhita karake tumane ukta duSkarakArI muni ko kisI bhI prakAra vahorAnA cAhiye / kyoMki-unako diyA huA mahAna phala degA / isa prakAra seTha ke jatA dene ke bAda eka vakta mahAgirI sUri bhikSA ke liye aaye| __ taba vasubhUti kI dI huI zikSA ke anusAra usake parijanoM ko ujjhita AhAra pAnI se dAna dene ko udyata dekha sAgara ke samAna mahA satvavAn mahAgiri dravyAdika meM upayoga rakhakara use aneSaNIya jAnakara bhikSA liye binA hI yahAM se lauTa gye| unhoMne suhasti ko kahA ki-aneSaNA karI na ? taba ve bole ki-he svAmin ! kisane karI? mahAgirI ne kahA-tumane mujhe AtA dekha khar3e hokara karI / isaliye yahAM eSaNA nahIM suujhegii| yaha vicAra kara ve donoM vaidizIpurI meM aaye| vahA~ ajitanAya kI Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva kriyAoM meM apramAda pratimA ko vandana karake bhagavAna AryamahAgiri er3akAkSa nagara meM padhAre / vahAM gajAgrapada parvata para ve samAdhi se anazana karake devaloka ko phuNce| isa prakAra zarada Rtu ke jhalakate hue bAdaloM ke samAna AcArya kA caritra sunakara he sAdhujanoM! tuma niraMtara saMsArasamudra ko maMthana karane vAlI zubha karanI kiyA karo / isa prakAra Arya mahAgiri kI kathA pUrNa huI / isI bAta ko spaSTataH kahate haiMsarakami jo pamAyai asaka kajje pavittimakuNato / sakAraMbho caraNaM visuddhamaNupAlae evaM // 118 // mUla kA artha-zakya meM pramAda na kare aura azakya kArya meM pravRtti na kare, isa prakAra zakyAraMbha hove, aisA puruSa isa prakAra vizuddha cAritra ko bar3hAtA hai| ___TIkA kA artha - zakya arthAt apane sAmarthya ke yogya samiti, gupti, pratyupekSaNA, svAdhyAya tathA adhyayana Adi meM pramAda na kare, arthAt AlasI na ho aura azakya arthAt jinakalpa tathA mAsakSapaNa Adi meM pravRtti na kare arthAt use aMgIkAra na kare / isa prakAra zakyAraMbha ( zakya ko zurU karane vAlA) hove so vizuddha, arthAt akalaMka cAritra ko kAla-saMghayaNa Adi ke anusAra pAlatA hai arthAt bar3hAtA hai isa prakAra arthAt kathanAnusAra / kyoM ki-samyak prakAra se kiyA huA AraMbha iSTasiddhi kA hetu hai| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azakya anuSThAna karane para ___ bhalA, kyA dharma karate hue bhI koI asadAraMbha hotA hai ? ___ uttara-hAM, hotA hI hai, matimoha tathA ahaMkAra kI buddhi ke kAraNa / kisa prakAra aura kisake samAna ? aisI zaMkA ke lie jabAba kahate haiM jo gurumavamannato AraMbhai kira asakkamavi kiMci / sivabhUi vva na emo sammAraMbho mahAmoho // 119 / / mUla kA artha-jo koI guru kI avajJA karake, jo azakya ko bhI karane lage, vaha zivabhUti ke samAna samyak AraMbha vAlA nahIM mAnA jAtA kyoMki-vaisA karanA mahAmoha hai| TIkA kA artha-jo koI maMdamati guru ko arthAt dharmAcArya ko halakA ginatA huA yAne yaha to hInAcArI hai / isa prakAra avajJA se unakI tarapha dekhatA huA kAla aura saMghayaNa kA anusaraNa nahIM karatA aura usIse guru ke na karAte jinakalpAdika azakya kAma ko bhI karane lagatA hai, na ki zakya ko| vaha digambara zivabhUti ke samAna samyak ArambhavAlA arthAt satpravRttivAlA nahIM mAnA jAtA / kAraNa ki-aisA karanA mahAmoha hai| matalaba yaha hai ki-akRtajJatA aura ajJAna ke jora binA koI bhI manuSya parama upakArI guru kI chAyA se pRthaka nahIM hotA, yaha gAthA kA akSarArtha hai / bhAvArtha kathAnaka se jJAta hogaa| zivabhUti kI kathA isa prakAra hai-- rathavIrapura meM siMharatha nAmaka rAjA thaa| usakA sAhasika balavAna aura mAnanIya zivabhUti nAmaka eka padAti (paidala senA Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zivabhUti kI kathA nAyaka thA | usake zaravIra hone ke kAraNa use mathurA ke rAjA ko pakar3ane kA hukma diyA gayA / taba vaha sAmanta aura mantriyoM ke sAtha ravAnA huaa| taba prathama prayANa hone para sAmanta Adi saba ko sandeha huA ki-uttara aura dakSiNa mathurA meM se kaunasI mathurA lene kA hukma hai ? aura yadi phira se pUchA jAya to nizcaya rAjA kupita hogaa| isaliye isa viSaya meM kyA karanA cAhiye ? isa prakAra ve cintAtura ho gye| taba zivabhUti ne unako kahA ki-are bhAiyoM ! cintA kyoM karate ho ? kisI bhI upAya se hama donoM mathurA leNge| lar3ake balavAn hoM usameM kabhI bhI koI doSa nahIM mAnA jaataa| vizeSa yaha kahanA hai ki-eka tarapha maiM akelA jAtA hU~ aura eka tarapha tuma saba jAo / jo muzkila se pakar3A jAya use maiM pakar3atA hU~ aura dUsare ko tuma pkdd'o| taba unhoMke usameM sahamata hone para pracaNDa zivabhUti ne jAkara sahasA dakSiNa mathurA ke svAmI ko pakar3A aura dUsaroM ne uttara mathurA ke svAmI ko pkdd'aa| pazcAt unhoMne rathavIrapura meM Akara usI samaya rAjA ko badhAI dI / taba zivabhUti ke sAhasa se rAjA prasanna hokara kahane lagA ki-he mahAbala subhaTa ! tujhe jo cAhiye so spaSTataH mAMga / zivabhati ne kahA ki-he deva ! jo Apa sacamuca prasanna hue ho, to mujhe isa nagara meM rAtri athavA dina cAhe jahAM phirane kI AjJA dIjie / rAjA ne use maMjUra kiyaa| isaliye zivabhUti aba nirbhaya hokara ghUmane lgaa| vaha samaya aura asamaya ko na ginakara ghUmA karatA thA aura caukIdAroM se bhI ruka nahIM sakatA thaa| . vaha apane ghara kabhI madhyarAtri ko AtA, kabhI usase jaldI yA dera se AtA / usake liye usakI strI usake Ane kI rAha Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azakya anuSThAna karane para dekhatI baiThI rahatI thI / vaha nArAja hokara sAsu se kahane lagI ki-yaha tumhArA lar3akA dera se AtA hai aura maiM jaga-jagakara thaka jAtI huuN| taba vaha sAsu socane lagI ki rAjA yadyapi khuzI huA hai to bhI yaha ucchakhala ho, yaha ThIka nhiiN| isaliye mujhe zikSA denA cAhiye / ataH vaha kahane lagI ki-bahU ! tU so jaa| Aja maiM hI jagato rahU~gI / yaha kaha dvAra banda kara sAsu jagane lagI aura bahU so gii| aba vaha madhyarAtri ke samaya Akara daravAjA kholane lgaa| taba usakI mAM krodha meM Akara kahane lagI ki-he lar3ake ! itanI rAta ko jahAM tujhe khulA daravAjA dikhAI de vahIM calA jA / yahAM koI jAgatA nhiiN| isa prakAra mAtA kA vacana sunakara usake mana meM garva ho AyA, aura use sAdhu ke upAzraya kA dvAra nitya khulA rahatA huA yAda AyA, isaliye vahAM gyaa| vahAM usane bhaya se rahita aura niHsaMga jitakaSAya AyekRSNasUri ko madhurasvara se svAdhyAya karate dekhaa| ___ usane socA ki-ina mahAtmA ko dhanya haiN| aura ye hI kRtArtha haiN| kyoMki inheM mAna va apamAna kA kucha bhI duHkha nahIM hotaa| aisA socakara vaha jamIna se mAthA Teka kara, AcArya ko vandanA karane lgaa| pazcAt vaha bolA ki-he bhagavan ! maiM saMsAra meM bhramaNa karane se Darakara Apake pAsa AyA hU~ / isaliye he prabho! mujhe dIkSA dekara mujha para meharabAnI kro| ___ guru bole ki tU kauna hai ? aura kyoM pravrajyA letA hai ? vaha bolA ki maiM isa nagara ke rAjA kA zivabhUti nAmaka sevaka hU~. aura maiMne saMsAra se vairAgya pAyA hai| guru ne kahA ki taba maiM rAjA kI AjJA ke binA dIkSA kaise dU? taba vaha bolA ki maiM Apake sanmukha khar3A hokara Apa hI dIkSA le lUgA ! yaha kaha kara Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zivabhUti kI kathA vaha apanA loca karane lgaa| taba guru ne anavasthA doSa se Dara kara use dIkSita kiyaa| pazcAt balavAna hone se rAjA usakI pravrajyA chudd'aavegaa| isa prakAra zaMkA karake ve vahAM se ravAnA hokara dezAMtara meM A phuNce| ___ bahuta kAla pazcAt rAjA ne use bhaktipUrvaka bulAyA / taba kRSNAcArya ke sAtha zivabhUti usa nagara meM aayaa| taba rAjA ne usake darzana karane ke hetu use apane mahala meM bulAyA aura use sundara ratna kaMvala dekara sammAnita kiyA ! usane vaha apane guru ko batAyA / taba ve bole ki-yaha mahA mUlyavAn kyoMkara liyA ? taba usane kahA ki-rAjA kI dAkSiNyatA se liyA hai| taba guru ne usa kambala ko use hI de diyA, para vaha usa para mugdha hokara use kAma meM na lAte samhAlane lgaa| yaha jAnakara usakA moha tor3ane ke liye eka samaya jaba ki vaha bahirama ko gayA thA taba guru ne usake niSadyA banA DAle, jisase zivabhUti ke mana meM kiMcit aprItika (dvaSabhAva ) utpanna huaa| taba eka samaya guru ne nIce likhe anusAra jinakalpI aura sthavirakalpI ke liye zAstra prasiddha upadhi kA vicAra calAnA zurU kiyaa| jinakalpI ko bAraha upakaraNa hote haiN| sthavirakalpI ko caudaha hote haiM aura AryAoM ko paccIsa hote haiN| isase vizeSa aupahika upakaraNa haiN| jinakalpa meM do, tIna, cAra, pAMca, nava, dasa, gyAraha aura bAraha upakaraNa / isa prakAra upakaraNa ke viSaya meM ATha vikalpa haiN| do upakaraNa muhapatti aura rajoharaNa aura usameM eka kalpa milAte tIna aura do kalpa ( or3hane kA vana ) milAte cAra hote haiN| tIna kalpa milAte pAMca hote haiN| ina pratyeka ke sAtha Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azakya anuSThAna karane para sAta pAtra ke upakaraNa jor3ate kramazaH nava, dasa, gyAraha aura bAraha upakaraNa hote haiM / kintu ye jina -kalpa kevala utsargamaya hone se maMda-sattva jIvoM ko duSkara haiM va uttama sattvavAna jIvoM ko sukhakara haiM aura vahI uttama hai / 94 yaha sunakara zivabhUti bolA ki jo yaha kalpa uttama hai to paraloka sAdhana ke hetu baddhakana (kamara bAMdhakara taiyAra hue ) puruSoM ko karanA hI cAhiye / ataeva mokSa sukha ke arthI sAdhu jinezvara ke na kiye hue vastra - pAtrAdi saMgraha ko chor3akara yaha jina- kalpa kyoM nahIM karate ? tathA jo guru kA liMga ho vahI unake ziSya ne bhI rakhanA cAhiye | kyoMki-loka meM bhI pratyeka liMgI apane-apane deva ke anurUpa liMga rakhatA hai / 1 guru uttara dene lage ki - tIrthakaroM kI ko huI kriyA apane samAna puruSa kaise kara sakate haiM ? kyA hAthI kI pAlakI ko gadhA uThA sakatA hai ? ve kriyAe~ to pahile saMcayaNa vAle mahAsatvavAn jIva hI kara sakate haiN| apana to unakI prazaMsA mAtra kara sakate haiM / prAkRta puruSa (sAdhAraNa manuSya) kyA tIrthaMkara kI nakala kara sakatA hai ? kyA gartAkola siMha aura hAthI kI samAnatA pA sakatA hai ? AjJA meM calanA yahI prabhu kI mukhya ArAdhanA hai / kyoMki koI bhI rAjacihna dhAraNa karake rAjA kI sevA nahIM karatA / vIra prabhu ne pAMca prakAra ke kalpa kahe haiM ! unameM se jo yogya ho, usako yathAzakti karane se unakI AjJA kI ArAdhanA kI jA sakatI hai / pahilA sthavira kalpa, dUsarA parihAravizuddhi kalpa, tIsarA jinakalpa, cauthA pratimAkalpa aura pAMcavA yathAlaMda kalpa | Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zivabhUti kI kathA 95 usameM icchAkAra. mithyAkAra, tathAkAra, AvamsiyA, nisihI, ApRcchA, pratipRcchA, chaMdanA, nimaMtraNA, aura upasaMpadA aisI dazavidha sAmAcArI kA nitya pAlana karanA, mAsakalpa vihAra karanA, sadaiva gurukula meM rahanA, ityAdi zuddhakriyA karanA, so sthavirakalpa hai / aba parihAravizuddhi kalpa jinezvara ne isa prakAra kahA hai| grISma, zizira aura varSAkAla meM jaghanya, madhyama aura utkRSTa rUpa se eka upavAsa se lekara pAMca upavAsa payaMta parihAra kalyavAle kA tapa hai| parihAra tapa vAle nitya pAraNe meM AMbila karate haiM aura saMsRSTAdika sAta bhikSA hotI haiM / unameM kI antima pAMca grahaNa karate haiM aura prathama do kA tyAga karate haiN| yaha cAra parihArika kA tapa jAnoM, aura dUsare jo kalpasthitAdika pAMca haiM, unameM vAcanAcArya tathA cAra anucArI haiM, ye saba nitya AMbila karate haiM / isa prakAra chaH mAsa taka tapa karake parihArika anucAri hote haiM aura anuparihArika-anucArika hove, yaha parihArika pada meM chaH mAsa taka Ave / isa prakAra bAraha mAsa bItane para kalpasthita vAcanAcArya bhI pUrvokta nyAya se chaH mAsa taka parihArika tapa kare aura bAkI ke ATha anuparihArikapana tathA kalpasthitapana ko dhAraNa karate haiM / arthAt sAta vaiyAvRtyakara hote haiM / aura eka vAcanAcArya hotA hai / aThAraha mAsa kA parihAravizuddhika tapa hai| use janma se tIsa varSa kA ho vaha, tathA paryAya se unnIsa varSa kA ho vaha svIkAra karatA hai aura kalpa samApta hone para vaha jinakalpi hotA hai / athavA pIchA gaccha meM AtA hai aura isake karane vAle svayaM jinezvara se use aMgIkAra karate haiM / athavA to Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 azakya anuSThAna karane para jina ke pAsa se jisane liyA ho usI se aMgIkAra kiyA jAtA hai| vaha parihAravizuddha-cAritra prathama aura antima tIrthakara ke samaya meM hotA hai| jinakalpi do prakAra ke haiM:-pANipAtra aura paatrdhaarii| una pratyeka ke punaH do bheda haiM, prAvaraNI aura apraavrnnii| jinakalpa aMgIkAra karate pAMca prakAra kI tulanA kI jAtI hai / yathA-tapa se, sUtra se, sattva se, ekatva se aura bala se| unameM tapase to chaH mAso tapa kre| sUtra se utkRSTa roti se kucha kama daza pUrva ora jaghanya se ATha pUrva aura navameM ko tIna vastu jAne / sattva se siMhAdika ke bhaya se rahita rahe / ekatva se dUsare kI sahAyatA kI apekSA na rakhe aura bala se pahile tIna saMvayaNa meM pravRrtamAna ho vaha jinakalpa ko yogya hotA hai| jinakali sAdhu eka vasati meM utkRSTa se sAta rahate haiM parantu usase adhika kabhI bhI nahIM rhte| sAdhu kI bAraha pratimA isa prakAra haiM:-prathama sAta mAsAdi hai| AThavIM, navamI aura dasavIM sAta ahorAtra kI haiN| gyArahavIM eka ahorAtra kI ora bArahavIM eka rAta ko hai| inako saMvayaNa aura dhairyavAlA bhAvitAtmA mahAsattva hotA hai vaha bhalIbhAMti guru kI anujJA lekara svIkAra karatA hai / vaha jaba taka dasa pUrva nahIM hue hoM taba taka gaccha meM nirmAyo hokara rahe, use jaghanya se nava meM pUrva ko tRtIya vastu itanA zru tajJAna hotA hai| - baha zarIra kA mamatva chor3a jinakalpi ke samAna upasarga sahatA hai| usakI eSaNA abhigrahavAlI hotI hai aura usakA alepakRta bhakta hotA hai| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zivabhUti kI kathA gaccha se nikalakara mAsikI mahApratimA ko dhAraNa kare / vahAM bhojana kI eka dattI tathA pAnaka ko bhI eka hI dattI hotI hai / aura jahAM sUrya asta ho usa sthAna se eka paga bhI Age nahIM bddh'e| jisa sthAna meM vaha pratimA pratipanna hai aisI khabara ho jAya, vahAM eka rAta rahe, aura khabara na par3e, vahAM eka dina va do rAta rahe / 97 duSTa hAthI vagere ke bhaya se eka kadama bhI pIche na haTe ityAdi niyama ko sevana karatA huA sAre mAsa vicaraNa kare / pIche gaccha meM AtA hai / isa prakAra dvimAsI, trimAsI, isa prakAra sAta mAsI taka kI sAta jAno / usake sAtha dattI bhI bar3hatI jAnanA | yahAM taka ki -sAtavIM meM sAta dattI hoM, pazcAt AThavIM athavA yahAM ke hisAba se pahilI pratimA sAta aho rAta kI hotI hai - usameM cothabhakta kA tapa caturthI ko tapa cauvihAra ekAMtarI hotA hai, tathA pUrvokta pratimAoM se yaha vizeSatA hai ki- pAraNe meM AMbila kare / usameM urdhva mukha aura karavaTa karake sonA athavA niSadyA ke sthAna meM rahakara divyAdika ghora upasargoM ko niSkampa mana se sahate haiM / dUsarI pratimA bhI isI prakAra parantu vaha gA~va ke bAhira utkuTuka Asana se rahe athavA Ter3he lakkar3a ke samAna soyA rahe athavA daMDa ke samAna lambA hokara par3A rahe athavA khar3A rahe / tIsarI bhI isI prakAra hai para sthAna meM vaha godohikAsana, vIrAsana athavA AmrakubjAsana hotI hai isI prakAra ahorAtra kI pratimA bhI jaano| usameM apAnakaM cauvihAra chaTTha-bhakta hotA hai aura grAma nagara ke bAhira donoM bhujAe~ lambI hotI hai jisameM aisA Asana meM rahatA hai| aisI hI eka rAtri kI pratimA Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9. asagraha kA tyAga para bhI jAno / usameM aTThama-bhakta-tapa hotA hai, aura bAhira ISatprAgbhArapRthvI meM A~kha kI palaka mAre binA eka dRSTi se dekhatA huA khar3A rhe| . laMda yAne kAla, vaha utkRSTa madhyama aura jaghanya isa prakAra tIna bheda haiM / jaghanya kAla yAne bhIMgA huA hAtha sUkhe utanA samaya jaano| utkRSTa kAla arthAta karor3a pUrva jaano| madhyama ke aneka sthAna hote haiN| aba yahAM utkRSTa yathAlaMdatva pAMca aho rAtri kA kahA hai| kyoMki-pAMca rAta divasa taka eka vIdhI meM bhikSA ke lie phirate haiM, usase vaha yathAlaMda kahalAtA hai| ve gaccha meM utkRSTa se pAMca hI hote haiM / jo maryAdA jinakalpa meM hai vahI maryAdA yathAlaMdakalpa vAle kI jaano| kevala sUtra meM bhikSA meM aura mAsakalpa meM antara hotA hai| gaccha meM apratibaddha yathAlaMdoM kI maryAdA bhI jinakalpi ke samAna hI hai / kevala kAla meM vizeSatA hai vaha yaha kiRtuvAsa pA~ca hote haiM aura cAturmAsa hotA hai / gacchapratibaddha yathAlaMdioM meM yaha vizeSatA hai ki-jo unakA avagraha hotA hai vaha AcAryoM kA bhI ginA jAtA hai| ve eka upAzraya meM pAMca rahe hoM to gAMva ke chaH bhAga kareM aura niyama se pratidina bhinna bhinna bhAga meM bhikSA ko jaave| pratibaddha aura apratibaddha ke ina pratyeka ke punaH do bheda haiMjinakalpi aura sthavirakalpi / ardhazra ta deza se asamApta ho vahAM taka gaccha kA pratibaMdha jaano| vahAM lagna Adi punaH lambe Ate hoM to ve yathAlaMdakalpa ko turata hI grahaNa karake kSetra ke bAhira raheM / nahIM liyA huA zruta ho use grahaNa kareM / vaha isa prakAra ki-vahAM AcArya jAkara use pada de Atre, tathA ve kSetra meM Ave Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zivabhUti kA 99 ki-vaMdana kA hotI hai| to yaha doSa lagatA hai ki-vaMdana karane vAle ko prativedana ( anuvaMdana ) na kare to loka meM nindA hotI hai| jo AcArya na A sake to vaha yathAlaMda hI madhyabhAga kI pallI meM par3ausa meM, vA gAMva ke bAhara dUsarI vasati meM Ave / usa vasati ke aparibhoga meM, ve vaMdanA kare para yathAlaMdika vaMdanA na kare / isa prakAra zrata grahaNa karake phira ve apratibaddha hokara icchAnusAra vicaraNa kareM / ve jinakalpI hoM to koI bhI cikitsA karAveM nahIM / zarIra kA kucha bhI pratikarma na kareM, aura AMkha kA mala bhI na utAre / sthavirakalpI hove to yaha vizeSatA. hai ki-na saha sakane vAle ko gaccha meM sauMpate haiM aura ve gaccha vAle usako prAsuka upAyoM se samasta cikitsA karate haiN| sthavira ( yathAlaMdika) kalpI hoveM, to eka eka pAtravAle hoM aura prAvaraNa vAle hote haiM aura jo inameM ( yathAlaMdika ) jinakalpI hoM, unake vastra pAtra meM bhajanA hotI hai| gaNa ke mAna se jaghanya se tIna gaNa hoM, utkRSTa se sau pRthaktva hai, puruSa ke pramANa se jaghanya se pandraha aura utkRSTa se hajAra pRthaktva hote haiN| pratipadyamAna ke hisAba se kama se kama jaghanya se eka ho, aura utkRSTa se saikar3oM hoN| pUrvapratipanna yathAlaMda muni jaghanya aura utkRSTa se do karor3a se nava karor3a taka hoN| isa taraha pA~ca prakAra ke kalpa vAle muni anyonma aniMdaka aura dUsare ke utkarSa kI vizucikA se rahita sAdhujanoM meM pradhAna gine jAte haiN| jisase kahA hai ki-jo do vastra rakhate haiM, tIna rakhate haiM, eka rakhate haiM yA vastra binA hI nibhAte haiM, ve eka dUsare ko doSa nahIM dete, kyoMki-ve saba jinAjJA kA anusaraNa karake vartAva karate haiN| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 zivabhUti kI kathA isameM sthavirakalpa hai. so nitya haiM, kyoMki isameM taiyAra hokara zeSa kalpoM ke yogya hote haiM / usameM tIrtha bhI isake dvArA hI calatA hai| Aja kala ke durbala saMghayaNa vAle puruSo ko yahI kalpa ucita hai / isaliye isameM udyukta rahanA caahiye| isa prakAra AcArya ke aneka upAyoM se samajhAne para bhI, gAr3ha abhimAna ke vaza meM hokara isa taraha jabAba dene lagA kituma maMdasatva vAle, aura sukha-laMpaTa hokara ke jo ki udyama nahIM karate / bhalA maiM sAmarthyavAn hote hue kisa liye pramAdazIla ho? isa prakAra bolatA huA, aura alaga hokara nAnA prakAra se manA karane para bhI nagnabhAva se zivabhUti zIghra ravAnA huA / usakI uttarA nAmaka choTI bahina thI | vaha usake sneha se pravajita huI thii| use jAtA dekhakara socane lagI ki-mere bhAI ko ThIka paraloka sudhArane kA isa prakAra acchA upAya milA jAna par3atA hai| aisA socakara vaha bhI usoke samAna nagna hokara usake pIche clii| taba vaha lajjA karatI hai, aisA socakara vezyA ne usake upara sAr3I DAlI / usakI anicchA dekhakara bhAI ne kahA ki-he sutanu ! devatA kI dI huI isa eka sAr3I ko tU mata chor3a / isa prakAra usakI AryAe~ eka sAr3I vAlI huii| isa prakAra moha se aMdha huA zivabhUti kaSTAnuSThAna AraMbha karake mithyAdRSTi tathA durgati aura durbhAgya kA bhAgI huA / jisase Agama meM bhI kahA hai ki-boTika mata zivabhUti, aura utarA kA apanI uhA (mati kalpita vicAraNA) se prarUpita yaha mithyAdarzana rathavIrapura meM pahilA utpanna huaa| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvazrAvaka kA chaThavAM liMga isa prakAra azakyAnuSThAna meM durmati zivabhUti bahuta pravRtti karake dukhI huaa| isa prakAra bhalI bhAMti jAnakara ke Agraha ko jhaTa chor3akara hamezA he nirmala buddhivAn yatioM ! tuma yaha zakyAraMbha karate rho| isa prakAra zivabhUti kI kathA pUrNa huii| zivabhUti ko mahA mUr3ha isaliye jAnanA ki- vaha guru meM avajJA buddhi rakhakara nija ko U~cA batAne ko pravRtta huA | gurU kI AjJA se zAsana kI unnati karane vAle aura labdhi vA khyAti kI apekSA na rakhane vAle sAdhu kA adhika tapa karma tathA AtApanAdika kA karanA so vIryAcAra kI ArAdhanA rUpa ho kara lAbhakAraka hI hotA hai| isa prakAra zakyAnuSThAnAraMbha rUpa bhAvasAdhu kA pAMcavA~ liNg| kahA / aba guNAnurAga kapa chaThavAM liga kahate haiM jAyai guNesu rAgo suddhacarittassa niyamamA paro / / pariharai to doso guNagaNamAlinasajaNae // 120 // mUla kA artha-zuddha cAritra vAle ke guNoM meM nizcayataH pravara saga hotA hai / jisase vaha guNoM ko malIna karane vAle doSoM ko tyAga karatA hai| ___TIkA kA artha-guNoM meM yAne pA~ca mahAvrata, dasavidha yatidharma, satraha saMyama, dasavidha vaiyAvacca, navavidha brahmacarya kI gupti, jhAna, darzana, cAritra, bAraha prakAra kA tapa, cAra krodhAdika kaSAya kA nigraha isa prakAra kI caraNa sattarI hai / tathA cAra prakAra kI piDa vizuddhi, pAMca samiti, bAraha bhAvanA, bAraha pratimA, pAMca indriyoM kA nirodha, paccIsa paDilehaNA, tIna gupti aura * cAra jAti ke abhigraha yaha karaNasattarI hai / Agama meM varNana kiye hue Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 guNAnurAga para mUla guNa aura uttara guNoM meM rAga yAne pratibaMdha (prIti) isa prakAra zuddha cAritra vAle kalaMka rahita saMyama vAle puruSa ko nizcayataH pravara arthAt pradhAna hotA hai, na ki mithyArAga hotA hai / uktaguNAnurAga se bhAvasAghu jJAnAdika guNoM ko malIna karane vAle doSoM ko arthAt duSTa vyApAroM ko pariharatA hai yAne nahIM karatA hai| guNAnurAga kA hI liGga batAte haiMguNa lesapi pasaMsaha guruguNabuddhIi paragayaM rso| dosalaveNavi niyayaM guNanivahaM nigguNaM gaNai // 121 // mUla kA artha-dUsare meM rahe hue lezamAtra guNa ko bhI mahAna * guNa kI buddhi se ve prazaMsA karate haiM aura lava ke samAna doSa se ve nija ke guNoM ko nirguNa mAnate haiN| _____TIkA kA artha-yaha arthAt bhAvasAdhu, paragata arthAt dUsaroM ke guNa, leza mAtra ko bhI, mahAn guNa to dUra rahA prazaMsatA hai arthAta bakhAnatA hai| sArAMza yaha ki-vaha uttama svabhAva vAlA hone se bar3e-bar3e doSoM ko chor3akara, dUsaroM ke thor3e guNa ko bhI dekha sakatA hai / kAle kutte ke sar3e hue zarIra meM zveta dAMtoM kI paMkti kI prazaMsA karane vAle zrIkRSNa ke samAna tathA vaha doSa ke lava se bhI arthAt pramAdavaza huI thor3I-sI bhUla se bhI apane guNasamUha ko nirguNa arthAt asAra mAnatA hai arthAt ki-maiM kaisA pramAda-zIla huuN| aiso bhAvanA se apane Apako dhikkAratA hai| kAna para rakhe hue sauMTha ke Tukar3e ko bhUla jAne vAle antima pUrvadhara zrI vanasvAmI ke samAna | puruSottama ( zrIkRSNa) kA caritra isa prakAra hai soraTha deza meM dvAravatI nAmaka manohara nagarI hai| jo kisvarNa aura maNimaya mandira tathA koTa vAlI hai aura kubera (dhanada) Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSottama kA caritra C kI banAI huI hai| vahAM harikula ( yAdavavaMza ) rUpa nabhastala meM candramA samAna aura duzmanoM ke mada ko utArane vAlA madhu mathana ( zrIkRSNa ) nAmaka dakSiNa bharatAddha kA rAjA thA / 103 vahAM eka samaya atyanta tIvra ghAti karma ko tor3ane vAle aura durita rUpa jhAr3a ko kATane meM kuThAra kI dhAra samAna ariSTanemi bhagavAna pdhaare| ve zrI raivatagiri ke Upara sthita nandana nAma ke ramaNIya udyAna meM devoM ke race hue samavasaraNa meM dezanA dene ke lie virAjamAna hue / taba khabara dene vAle manuSya se jinezvara padhAre haiM, aisA sunakara harSita hokara bharatArddha pati unheM vandana karane ko ravAnA hone lage / unake sAtha meM samudravijaya vagairA dazadazAha usameM hI baladeka Adi pAMca mahAvIra ( bar3e balavAna ) ravAnA hue aura ugrasena Adi solaha hajAra rAjA tathA vIrasena Adi ikavIsa hajAra zUravIra subhaTa ravAnA hue| unameM sAMba Adi sATha hajAra durdAta ( beparavAha ) kumAra tathA pradyumna Adi sAr3he tIna karor3a kumAra ravAnA hue aura mahAsena Adi chappanna hajAra balavAn tathA dUsare aneka seTha - sAhukAra Adi nAgarika loga ravAnA hue| itane meM saudharma indra ne avadhijJAna se viSNu kA mana jAna kara bahuta harSita hokara sabhA meM apane devoM se kahane lagA kigraha mahAbhAga vAsudeva dUsare ke laba samAna guNa ko bhI bar3e guNa kI buddhi se dekhatA hai| taba eka devatA ne vicArA ki- bAlakoM ke samAna prabhu (bar3e) bhI aise vaise bolate haiM / aisA socakara usakI parIkSA karane ko vaha yahAM AyA / usane samavasaraNa meM jAne ke mArga meM ati durgandhi yukta, khule hue dAMta vAlA mRtaka kuttA rcaa| usakI durgandha se ghabarAkara sarva Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 guNAnurAga para senA bAjU se tathA muMha aura nAka Dhakakara calane lagI / parantu zrIkRSNa to usI mArga para calakara dUsare ke lezamAtra guNa ko bhI grahaNa karane meM lAlAyita hone se isa prakAra kahane lage kiisa kAle kutte ke muMha meM sapheda dAMta kI paMkti marakata maNi ke thAla meM motiyoM kI mAlA par3I ho, aisI zobhA de rahI hai| isa prakAra zrIkRSNa kA caritra ( AcaraNa) dekhakara usa deva ne ' satpuruSa kadApi doSa nahIM bolte"| isa prakAra indra ke kahe vacana para vizvAsa Ane se usane apanA rUpa pragaTa kiyaa| tadpazcAt dUsare ke guNa ko grahaNa karane meM tatpara zrIkRSNa ko bahuta mAna pUrvaka bakhAna kara tathA aziva kA upazamana karane vAlI bherI use dekara vaha devatA svarga ko phuNcaa| tadupazcAta zrIkRSNa samavasaraNa meM Akara vidhipUrvaka jina ko namana karake ucita sthAna para baitthe| taba bhagavAna ne isa prakAra dharma - kathA kahanA Arambha kI - he bhavyo ! isa saMsAra rUpa aTavI meM durlabha samyaktva ko jaise-taise prApta karake usakI vizuddhi ke liye hote hue guNoM kI prazaMsA kro| jisa prakAra sarva tatvoM meM aruci samyaktva ko nAza karane vAlI hai / uso prakAra hote hue guNoM ko prazaMsA nahIM karanA. vaha usameM aticAra lagAne vAlI hai| jo jIvoM meM hote hue guNoM ko bhI prazaMsA nahIM kI jAya to phira bahuta kleza se sAdhya guNoM meM kauna Adara karegA? isaliye jJAnAdika ke viSaya meM jahAM jitanA guNAMza dikhAI de use samyaktva kA aMga mAnakara usakI bhI prazaMsA karanA cAhiye / kAraNa ki-jo matsara se athavA pramAda ke vaza se hote hue guNoM kI bhI prazaMsA nahIM kare, vaha bhavadevasUri ke samAna duHkha ko prApta hotA hai| Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSottama kA caritra 105 - zrIkRSNa ne pUchA ki- bhagavan ! bhavadeva nAmaka kauna AcArya the ? bhagavAna bole ki-isa bhArata meM pUrvakAla meM bhavadeva nAmaka AcArya thA / vaha buddhi se to vRhaspati ke samAna thA, parantu cAritra meM kiMcit DhIle mana vAlA thA / usake eka bandhudatta nAmaka ziSya thA / vaha nirmala cAritravAn , sUkSmabuddhi vAlA, vAdalabdhisaMpanna take tathA Agama meM kuzala, matsara rahita aura vinIta thA / isase usake pAsa jinasamaya ke jJAtA zramaNa tathA zAstra meM kuzala zrAvaka vinaya pUrvaka hAtha jor3akara upayoga pUrvaka jinAgama sunate the aura use tahatti karake mAnate the tathA use cAritravAn samajha kara usakA bahuta mAna karate the| ____ taba bhavadevasUri matsara se paripUrNa hokara hRdaya meM socane lage ki- mujhe chor3akara ye mugdha loga isakI sevA kyoM karate haiM ? athavA ye muni aura zrAvaka to bhole haiM, isase cAhe jo kareM, parantu yaha celA merA dIkSita hokara aisA kyoM karatA hai ? maiMne hI ise bahuzrata kiyA hai aura maiMne hI ise mahAna guNoM meM sthApita kiyA hai / mere hote bhI mujhe na ginakara isa prakAra alaga parSadA bharatA hai| " rAjA ke jIte-jI usake chatra kA bhaMga na ho" isa kahAvata ko bhI maiM socatA hU~ ki- usa anArya ne sunI nhiiN| .. aba jo maiM isako dharmakathA karane se rokatA hU~ to ye mugdha loga mujhe matsarI mAna baitthegeN| ataH isa mUrkha ziSya kI ora mujhe abhI upekSA hI karanA ucita hai| yaha socakara AcArya ne matsara se bhare rahakara kucha dina vyatIta kiye| - itane meM pATalIputra nagara se saMgha kI AjJA se unake pAsa eka muniyo kA saMgha AyA / taba muniyoM ne khar3e hokara use mAna Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106. paraguNagrahaNa para diyA / aba ukta saMgha ne ukta AcArya tathA muniyoM kA sakala thocita saMpAdana kara isa prakAra saMgha kA Adeza kahA ki vahAM prajJA se vRhaspati ko bhI nIcA dikhAne vAlA vidura nAmaka avyakta liGgI chaH darzana ko tor3akara yatheccha rUpa se cirakAla se vicaratA rahA hai / vaha isa prakAra ki - usane kaNAda ke mata ko mAnane vAloM kA mAna utAra diyA hai / gautama ke mata ko mAnane vAloM meM bahutoM ko buddhi bala meM hIna kara diyA hai| bauddhoM ko tarka ke vicAra se alaga kara diyA hai / sAMkhyoM ko saMkhyAhIna banAyA hai / kauloM ko nirbala kara diyA hai tathA mImAMsakoM ke yaza ko tor3akara vyaMsakabanAyA hai / isa prakAra hAthI kI taraha vaha niHzaMka ho garva se sarvatra phiratA rahatA thA / kintu aba vaha duSTa jaina muniyoM se vivAda karanA cAhatA hai / ataH yaha jaina darzana kA kArya karane ko Apa zIghra vahAM padhAriye / yaha suna ve (AcArya) pravacana kI prabhAvanA karane ke lie pATalIputra kI ora ravAnA hue, itane meM unake sanmukha chIMka huii| ( chIMka ke lie aisA kathana hai ki - ) bAI chIMka kSemakAraka hai / dAhinI bhI lAbhadAyaka hai / pITha para ho to pIchA lauTAtI hai aura sanmukha ho to vaha nizcita kiye kAma ko bigAr3atI hai / yaha socakara AcArya vihAra karate jhaTa ruka gaye / taba ukta Agantuka saMgha ne kahA ki- jo zakuna ThIka na hone se Apa vahAM na padhAra sakate hoM to vAdalabdhisampanna bandhudatta sAdhu ko vahAM bhejiye / taba AcArya ne khUba vicAra karake use vahAM bhejaa| aba use zubha zakuna hue jisase vaha bar3hate hue utsAha ke sAtha thor3e dina Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSottama kA caritra 107 meM vahAM A pahu~cA / usane vahAM rAjA se bheTa kii| pazcAt donoM janoM ne aisI pratijJA kI ki- jo hAre vaha jItane vAle kA ziSya ho / tadanantara bandhudatta muni ne syAdvAda se vizuddha huI buddhi ke bala dvArA bahuna vacanoM ke vistAra se vidura ko vAda meM jIta liyaa| - bandhudatta ko vijaya patra milA aura usI samaya vidura ko dIkSA dI gii| taba vikasita mukha-kamala se samasta saMgha usakI prazaMsA karane lgaa| pazcAt vaha vidura ziSya ko sAtha lekara padapada para bahujanoM se prazaMsita hotA huA apane guru ke pAsa AyA, kintu guru ne matsara vaza usakI leza-mAtra bhI prazaMsA nahIM kI aura usakI tarapha sneha pUrvaka dRSTi bhI nahIM kI tathA harSa pUrvaka use bulAyA bhI nhiiN| __taba vaha vicArane lagA ki- hAya ! hAya ! mere samAna mandabuddhi ne guru ko bhI prasanna na kiye to aba anya guNa upArjana karane kA mujhe kyA kAma hai ? yaha socakara hRdaya meM mahAn kheda kara usa dina se bandhudatta vizeSa guNa upArjana karane se vimukha ho gyaa| _____ pazcAt bhavadevasUri apane doSa kI zuddhi kiye binA marakara prakaTa rIti se atyanta pApI kilviSika deva huaa| tatpazcAt vaha eka daridra brAhmaNa kA gUgA putra huaa| pazcAt jaise-taise bodhilAbha pAkara, tapa karake svarga ko gayA / ___ isa prakAra bhavadevasUri kA caritra sunakara kRSNa Adi jana harSita ho para guNa grahaNa karane meM tatpara hue| ve bArambAra neminAtha bhagavAna ko namana karake apane-apane sthAna ko gaye aura bhagavAna bhI zramaNagaNa ke sAtha anyatra vicarane lge| isa prakAra U~cI car3hatI doSalatA ko kATane meM darAMte ke samAna zrIkRSNa ke manohara caritra ko sunakara he susAdhuoM ! tuma Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 guNAnurAga ke anya liMga duSkarma rUpa pAnI ko cUsane meM grISma Rtu (nidAgha ) ke samAna guNAnurAga ko dhAraNa kro| isa prakAra puruSottama ( zrIkRSNa ) kA caritra pUrNa huaa| zrI vaJasvAmI kA caritra prAyaH prasiddha hai tathA hamane dinakRtya kI TIkA meM varNana kara diyA hai / ataH yahAM nahIM kahate / guNAnurAga hI ke anya liGga kahate haiM pAlai saMpattaguNaM guNaDaDhasaMge pamodamubaha :: ujjamai bhAvasAraM gurutaraguNarayaNalAbhatthI // 122 / / mUla kA artha-saMprApta guNa ko pAlatA rahe adhika guNavAna kA saMga hone para pramoda pAve aura bhAva pUrvaka udyama kare, kyoMkivaha bahumUlya guNaratnoM kI prApti kA icchuka hotA hai| TIkA kA artha-pAle arthAt priyaputra ko usakI jananI jisa prakAra rakhatI athavA bar3hAtI hai usa bhAMti bhalIprakAra hue karma ke kSayopazama se prApta jJAna, darzana, cAritrAdi guNa ko saMpAdana kare, bar3hAve tathA guNoM se jo ADhya arthAt bharapUra ho, unake saMga arthAt milApa meM dIrghakAla se paradeza gaye hue snehI bhAI ko milane se jaise Ananda hotA hai vaise hI khUba Ananda pAve ! vaha isa prakAra ki- asat puruSoM ke saMga rUpa paGka se jo mailA mana kiyA thA, so merA mana sAdhu puruSa ke saMbaMdha rUpa pAnI se Aja nirmala huA hai| asaMga citta vAle guNavAna sAdhujanoM ke saMga se Aja maiMne pUrva meM rope hue puNya rUpa taru kA uttama phala pAyA hai| guNAnurAga hI se vaha dhyAna, adhyayana, tapa Adi kRtyoM meM bhAvasAra hokara arthAt sadbhAva pUrvaka ujvala hotA hai arthAt prayatna karatA hai / kyoMki- gurutara arthAt kSAyikabhAva se hone vAle Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNAnurAga ke anya liMga OC hone se mahAna gine jAte guNa-ratna arthAt kSAyika, jJAna, darzana, cAritra unake lAbha kA arthI arthAt abhilASI hotA hai / kyoMkiudyama karane vAloM ko apUrvakaraNa aura kSapakazreNI ke krama se kevalajJAna Adi kI prApti hotI hai| yaha bAta supratIta (prasiddha ) hI hai / 109 sayamutti va sIsatti va ubagAritti va gaNivvau vvatti / paDibaMdhassa na heU niyamA eyassa guNahINoM // 123 // mUla kA artha - aise guNAnurAgI ko svajana, ziSya va upakArI vA gaccha vAlA jo koI guNahIna ho, usa para nizcaya pratibandha hotA nahIM / TIkA kA artha - svakIya-jana so svajana haiM isase / yahAM iti zabda. usake prakAra batAtA hai aura vA zabda samuccayArtha hai / vaha prAkRta ke kAraNa hava huA hai / athavA ziSya hai isa prakAra se, athavA upakArI arthAt bhAta pAnI dekara isane pahile upakAra kiyA hai isa hetu se, athavA eka gacchavAsI hai isa hetu se / inameM se koI bhI prAyaH pratibandha kA hetu hotA hai kintu guNAnurAgI puruSa ko to inameM se koI bhI nirguNa hoya to pratibandha kA hetu nahIM hotA / kAraNa vaha aisA mAnatA hai ki-ziSya vA sahAyI yA eka gacchavAsI koI bhI sugati ko le jAne vAlA nahIM / jJAna, darzana, cAritra mAtra hI sugati kA mArga hai| taba cAritravAna ne svajanAdika kA kyA karanA ? so kahate haiM: karuNAvaseya navaraM zraNumAsai taMpi suddhamaggaMmi / accaMtAjoggaM pukha arasadRTTho uve / / 124 // Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 guNAnurAga ke anya liMga ___ mUla kA artha-niSkAraNa karuNA lAkara unako bhI zuddha mArga meM (lAne ke liye) zikSA de aura jo ve atyanta ayogya jAna par3e to una para araktadviSTa rahakara unakI upekSA kre| ___TIkA kA artha- karuNA arthAt para-duHkha nivAraNa kI buddhi / kyoMki kahA hai ki-parahita socanA so metrIbhAvanA hai / paraduHkha nivAranA so karuNAbhAvanA hai| dUsare ko sukhI dekhakara saMtuSTa honA so muditAbhAvanA hai aura para-doSa dekhakara upekSA karanA so upekSAbhAvanA hai / vaha karuNAvaza arthAt usameM rasika hokara kevala arthAt rAga-dveSa chor3akara phakta karuNA se svajanAdika ko bhI anuzAsita kare arthAt zikSA de| apizabda se dUsaroM ko bhI de / kisa viSaya meM so kahate haiM- zuddha mArga meM arthAt mokSamAge ke viSaya meM / vaha isa prakAra ki kyA tU naraka-tiryaMca-nara aura devagati tathA vicitra yoniyAM jo ki duHkha hI kI sthAna rUpa haiM unameM nirantara bhaTakatA huA abhI thakA nahIM ? jisase ki- pIr3A ke hetu mahA pramAda ke askhalita rUpa se vaza meM rahakara dharma meM dila na lagAte tU anArya AcaraNa meM rakta banA huA hai ? jIva jo ki svarga meM nahIM jA sakate tathA jo naraka meM jA par3ate haiM usakA anArya-pramAda hI kAraNabhUta hai| aisA merA nizcaya hai| tathA jo pramAda hai vahI kevala anAdikAla kA duzmana hai aura vaha sadA kAla sAtha hI sAtha rahatA AtA hai / ataH tumane isakI gADha zaThatA ko jAnanA caahiye| jo vistAra pUrvaka vikathA kI jAtI hai, jo duSTa viSayoM meM gRddha hotA hai, jo sote hue aura matta hue ke samAna ceSTA kI jAtI hai, jo guNa va doSa kA bheda jAnane meM nahIM AtA, jo Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNAnurAga kA phala apane hita kA upadeza sunane meM bhI krodha hotA hai aura jo hita samajhate hue bhI jo zithila honA / so saba isa duniyA meM durAtmA pramAda rUpa zatru kA vilAsa hai| _ yaha jAnakara sAhasa pUrvaka isa durjaya zatru ko jItanA cAhiye kyoM ka- vyAdhiyoM va zatruoM kI jo kabhI bhI upekSA kare to ve hAni kiye binA nahIM rahate / ityAdi aneka vacanoM se unako saMvega upajAkara zuddha-dharma meM pravRta kare, parantu aisA taba ho sakatA hai ki- jaba ve prajJApanIya hoM, aura atyanta ayogya hoM to, una para rAga-dveSa na lAkara " nirguNoM meM upekSA karanA" isa vAkya kA anusaraNa karake upekSA kare / isa prakAra gAthA kA artha hai| guNAnurAga hI kA phala kaha batAte haiMuttamaguNANurAyA kAnAidoso apattAvi / guNasaMgyA paratthavi na dullahA hoi bhavANaM / / 125 / / mUla kA artha- uttama guNoM ke anurAga se kAlAdika ke doSa dvArA, kadAcit isa bhava meM guNa saMpadA na mile to bhI parabhava meM bhavyajIvoM ko durlabha nahIM hotii| ____TIkA kA artha- uttama arthAt utkRSTa guNa arthAt jJAnAdika guNa unameM anurAga arthAt pUrNa prIti usake kAraNa, kAla arthAt duHSamAkAla tathA Adizabda se saMghayaNa Adi lenA / tadrapa doSa arthAt vighnakAraka hone se dUSaNa usake yoga se vartamAna janma meM guNasaMpat arthAt paripUrNa dharmasAmagrI nahIM milI ho, to bhI para-bhava meM to vaha bhavya-janoM ko durlabha kadApi nahIM hotI, aisA socA jA sakatA hai| ____ isa prakAra guNAnurAga rUpa chuThA liGga khaa| aba gurvAjJArAdhana upa sAtavAM liGga kahate haiM Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 bhAvasAdhu kA sAtavAM liMga gurupayasevAnirao gurupANArAhaNaMmi taliccho / .. caraNabharadharaNasatto hoi jaI nannahA niymaa||126 / mUla kA artha-guru ke caraNa kI sevA meM lagA rahakara guru kI AjJA kA ArAdhana karane meM tatpara rahe aura cAritra kA bhAra uThAne meM samartha ho, vahI yati hai anyathA kadApi nhiiN| ___ yahAM koI zaMkA kare ki- pUrvAcAryoM ne cAritriyoM ke chaH hI liGga kahe haiN| kyoMki kahA hai ki- mArgAnusArI ho, zraddhAvAn ho, prajJApanIya ho, kriyA meM tatpara rahane vAlA ho, guNarAgI ho aura zakyAraMbha vAlA ho vaha cAritrI hai| ___ ataH yaha sAtavAM gurvArAdhana rUpa bhAva-sAdhu kA liGga kahAM kahA huA hai ? uttara- caudaha sau prakaraNa rUpa prAsAda ke sUtradhAra samAna prabhu zrI haribhadrasUri ne upadezapadanatha meM yaha liGga bhI kahA hai| bhAgyazAlI bhAva-sAdhu ke ye saba lakSaNa haiM aura guru kI AjJA kA saMpAdana karanA, yaha yahAM gamaka liGga hai / itanA uttara basa hai| __ aba prakRtasUtra kI vyAkhyA karate haiM / guru chattIsa guNa yuka hotA hai / yathA:- deza, kula, jAti aura rUpavAn , saMghayaNa vAlA, dhIraja pAlA, anAzaMsI, avikatthana, amAyI, sthiraparipATI vAlA, gRhItavAkya, jitaparSad, jitanidra, madhyastha, deza-kAla aura bhAva kA jJAtA, Asannalabdhapratibha, nAnAvidha deza-bhASA kA jJAtA, pAMca prakAra ke AcAroM meM lagA huA, sUtra, artha va tadubhaya kA jJAtA, udAharaNa-hetu-kAraNa aura nayanipuNa, grAhaNAkuzala, svasamaya-parasamaya kA jJAtA, gaMbhIra, dIptimAn , ziva aura saumya isa bhAMti saikar3oM guNoM se jo yukta ho, vaha pravacana kA sAra kahane ke yogya hotA hai| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya ke chattIsa guNa 113 jo Arya deza meM huA ho, usakI bhASA sukha se samajhI jA sakatI hai, ataH deza kA grahaNa kiyA ? kula so pitA sambandhI ikSvAkvAdivaMza, usameM janmA ho, vaha DAle hue bhAra ko uThAne meM thakatA nahIM / jAti so mAtA sambandhI jaano| jAtivanta hotA hai, vaha vinayAdi guNoM se yukta hotA hai| jahAM AkRti hotI hai vahAM guNa hote haiM, isa kahAvata ke anusAra rUpa kA grahaNa kiyA hai / saMghayaNa aura dhIraja vAlA vyAkhyAna Adi meM thakatA nhiiN| anAzaMsI hotA hai so zrotAoM se vastrAdi kI icchA nahIM rakhatA / avikatthana hotA hai so hitamitabhASI rahatA hai / amAyo hotA hai, so vizvAsa karane yogya rahatA hai / sthiraparipATI isaliye kahA hai ki-sthira paricita graMthavAle ke sUtrArtha gala nahIM jAte / grAhyavAkya hone se sabako AjJA meM calA-calA sakatA hai| madhyastha hone se ziSyoM para samacitta rakha sakatA hai| deza, kAla, bhAva kA jJAtA hone se sukhapUrvaka guNavAle dezAdika meM vicara sakatA hai / Asannabuddhi hone se paravAdi ko uttara dene meM samartha rahatA hai| aneka dezoM kI bhASAoM kA jJAtA hone se, aneka deza ke ziSyoM ko sukhapUrvaka samajhA sakatA hai / jJAnAdika pAMca AcAravAlA hone se , usakA vacana zraddha ya mAnA jAtA hai| sUtra artha tathA tadubhaya kI vidhi kA jJAtA hone se utsarga tathA apavAda ke prapaMca ko yathAvat batA sakatA hai / AharaNa arthAt dRSTAnta-hetu arthAt anvaya-vyatireki sAdhana-kAraNa arthAt dRSTAnta rahita upapatti mAtra aura naya so negamAdika naya, ina sabameM meM kuzala hone se sukha se unako prayukta kara sakatA hai| grAhaNAkuzala hone se vividha yuktiyoM se ziSyoM ko bodha sakatA hai| svasamaya aura parasamaya kA jJAtA hone se, sukhapUrvaka unakA sthApana Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 AcArya ke chattIsa guNa aura tarka kara sakatA hai / gaMbhIra hone se usakA marma nahIM jAnA jA sktaa| dItimAna hone se sanmukha koI Thahara nahIM sktaa| ziva kA hetu hone se ziva mAnA jAtA hai, kyoMki- usake AMdhaSThita deza meM mahAmArI Adi daba jAtI hai / saumya hone se saba ke mana va AMkhoM ko ramaNIya lagatA hai| ____ isa prakAra saikar3oM guNoM arthAt (prema) Adi aneka guNoM se jo yukta hotA hai, vaha pravacana kA sAra kahane ko arthAt pravacana kA anuyoga karane ko yogya hotA hai| ___ athavA chattIsa guNa isa prakAra haiM:ATha prakAra kI gaNisaMpat usako caugunI karane se battIsa hote haiM / usameM cAra prakAra kA vinaya jor3ate usake chattIsa guNa hote haiN| ___gaNa jisako ho, vaha gaNi arthAt AcArya, usakI saMpat arthAt samRddhi, vaha ATha prakAra kI hai:-AcAra, zra ta, zarIra, vacana, vAcanA, mati, prayogamati, ina sAta viSayoM meM saMpat aura AThavIM saMgrahaparijJA hai, isa bhAMti AcAra, zrata, zarIra, vacana, . vAcanA. mati, prayogamati aura saMgrahaparijJA, ina bhedoM se ATha prakAra kI saMpat hai / usako cAra se guNA karane se battIsa guNa hote haiM / vahA~ AcAra yAne anupAna tadra pa saMpat cAra prakAra kI hai:-saMyamadhU va-yogamuktatA arthAt cAritra meM nitya samAdhi ke sAtha upayoga / asaMpragraha arthAt apanI jAti Adi ke garva rUpa Agraha kA varjana karanA / aniyatavRtti arthAt aniyata vihAra aura vRddhazIlatA arthAt zarIra aura mana ko nirvikaaritaa| ___ isa bhA~ti zru tasaMpat cAra prakAra kI hai:-bahuzru tatA arthAt usa yuga meM saba se pradhAna Agama kA jJAna / paricita sUtratA Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya ke chattIsa guNa arthAt utkrama aura krama vAcanAdika se sthirasUtratA / svasamayAdi bheda se vicitrasUtratA aura udAtta Adi svaravijJAna se ghoSavizuddhikaraNatA / 115 zarIrasaMpat cAra prakAra kI haiH- ArohapariNAhayuktatA arthAt ucita UMcAI Adi vistAra / anavatrapyatA arthAt alajjanIya zarIra | paripUrNendriyatA arthAt AMkha Adi kI aiba (karmI) na ho so aura sthira saMhananatA arthAt tapa Adi karane meM samartha saMghayaNa / vacanasaMpat ke cAra prakAra isa bhAMti haiM:-AdeyavacanatA, madhuravacanatA, anizritavacanatA arthAt madhyasthavacanatA aura asaMdigdhavacanatA / vAcanAsaMpat ke cAra prakAra ye haiM: - uddezana jAnakara yAne ki ziSya pariNAmaka haiM athavA kaisA ? Adi samajhakara uddaza karanA | jAnakara nirdeza krnaa| parinirvAna karake vAcanA denA arthAt pUrva diye hue AlApaka ziSya ko pakke karAkara phira dUsarA sUtra denA | artha nirvApaNA arthAt artha ko pUrvApara mileM aisA biThAnA / matisaMpat ke cAra prakAra ye haiM: - avagraha, ihA, apAya aura dhAraNA / prayogamatisaMpat ke cAra prakAra ye haiM:- yahA~ prayoga yAne vAdamudrA hai| AtmaparijJAna arthAt apane meM vAda Adi karane kA kaisA sAmarthya hai so samajhanA / puruSaparijJAna arthAt sanmukha vAdI bauddha hai vA sA~khya hai Adi pahicAnanA / kSetraparijJAna yAne yaha sthAna mAyA pradhAna hai vA sarala hai, athavA sAdhubhAvita hai vA Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 AcArya ke chattIsa guNa abhAvita hai, so jAnanA / aura vastujJAna yAne yaha rAja, amAtya vA sabhya bhadraka hai vA abhadraka hai, so jaannaa| ____saMgraha yAne svIkAra karanA / tatsaMbandhI so AThavIM saMpat hai| usake cAra prakAra ye haiM:-pITha-phalakAdika sambandhI / bAlAdiyogya-kSetra saMbaMdhI / yathAsamaya svAdhyAya saMbaMdhI aura yathocit vinaya Adi sambandhI / (svIkAra karane kI samajha) tathA vinaya ke cAra bheda haiM:-AcAravinaya, zru navinaya vikSepaNavinaya, aura doSanirghAtavinaya, isa bhAMti vinaya meM cAra prakAra kI pratipattiyAM haiN| usameM AcAra, vinaya, saMyama, tapa, gaNa aura ekAkI vihAra sambandhI cAra prakAra kI sAmAcArI rUpa se hai| vahAM pRthvIkAya rakSA Adi satraha padoM meM svayaM karanA, dUsare se karAnA, DAvADaula hote hue ko sthira karanA aura yatamAna ko uttejanA denA, yaha saMyama sAmAcArI hai / pAkSika Adi meM cauthabhakta Adi tapa karane meM svapara ko pravRtta karanA so tapa sAmAcArI / bAlaglAnAdika ke vaiyAvRttya Adi meM dhIme par3ate gaccha ko pravRtta karanA, tathA svayaM bhI udyata honA so gaNa sAmAcArI / ekAki vihAra kI pratimA svayaM aMgIkAra karanA tathA dUsaroM ko aMgAkAra karAnA so ekAdi vihAra sAmAcArI / zrata vinaya ke cAra prakAra ye haiM:-sUtragrAhaNA, arthazrAvaNA. hitavAcanA arthAt yogyatAnusAra baMcAnA aura nizeSavAcanA arthAt paripUrNa bNcaanaa| - vikSepaNAvinaya ke cAra prakAra ye haiM:-mithyAtva kA vikSepaNa kara, mithyAtvadRSTi ko svamata meM laanaa| Arambha kA vikSepaNa karake, samyagadRSTi ko cAritra meM cddh'aanaa| dharma se patita hue ko dharma meM sthApita karanA aura jisane cAritra aMgIkAra kiyA ho Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya ke chattIsa guNa aise apane Apako vA dUsare ko aneSaNIyAdika se nivAra kara hitArtha meM lagAnA / 117 1 doSanirghAtavinaya ke bhI cAra bheda haiN| yathA:-kra ddha kA krodha utAranA / duSTa yAne viSaya se dUSita kA doSa dUra karAnA / parasamaya meM kAMkSA rakhane vAle kI kAMkSA ko chedana karanA tathA svayaM krodha, doSa, kakSA chor3akara AtmadhyAna meM rahanA / isa prakAra Apako va dUsare ko jo sudhAranA so vinaya hai / isa prakAra yahAM digmAtra batAyA hai| vizeSa jAnanA ho to vyavahAra sUtra kI TIkA se jAna lenA cAhiye / isa bhAMti saba milakara gaNi ke chattIsa guNa hote haiM / tIsarI (yojanA) yaha hai : paTaka, kAya Traka aura akalpapaTka milakara aThAraha tathA AcAravattva Adi ATha aura daza prakAra kA prAyazcita, isa taraha AcArya ke chattIsa guNa hote haiM / bataka aura kATka prasiddha haiM / akalpAdiSaTka isa prakAra haiM: - akalpa do prakAra kA - zikSakasthApanAkalpa aura akalpasthApanAkalpa | unameM pahalA yaha hai ki:- jo ziSya piMDeSaNA, zayayeSaNA, vastraiNA aura pAtraiSaNA ye cAra adhyayana na sIkhA ho, usake dvArA lAye hue AhArAdi anya yatiyoM ko kalpya nahIM haiN| tathA Rtubaddha kAla meM asamartha ko dIkSA nahIM denA / varSAkAla meM prAyaza: donoM ko bhI dIkSA nahIM denA / isakA nAma zikSakasthApanA kalpa hai| dUsarA akalpasthApanAkalpa so anevaNIya piMDa zayyA-vastrapAtra sambandhI akalpa jAno / gRhibhAjana so kAMse ko kaTorI Adi / paryaka arthAt palaMga Adi para baiThanA / niSadyA arthAt Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 AcArya ke chattIsa guNa bhikSArtha kisI ke ghara jAkara, vahAM baiThanA / snAna do prakAra kA hai-AMkha kA palaka prakSAlana karanA bhI dezasnAna mAnA jAtA hai aura sarvAMga kA prakSAlana karanA sarvasnAna hai / zobhA yAne vibhUSA krnaa| ina chahoM kA varjana karanA, isa bhAMti aThAraha sthala hue / inako AcArya ke guNa isaliye mAnanA cAhiye kiinake aparAdha meM ve samyak prAyazcitta jAnate haiM / AcAravastra Adi ATha guNa pUrvavat hai| __ daza prakAra kA prAyazcitta yaha hai:AlocanA, pratikramaNa, mizra. viveka, kAyotsarga, tapa, cheda, mUla, anavasthApyatA, aura pArAMcita / ___ samIpastha gharoM se lAI huI bhikSA Adi guru ko batAnA, so AlocanAI prAyazcita hai / anAbhogAdi se pramArjana karate athavA thUkate kadAcit jIva kA vadha nahIM bhI huA ho to bhI mithyAduSkRtaM denA, so pratikramaNAI hai / saMbhrama ora bhaya Adi meM sarva vratoM meM aticAra lagane se AlocanA pratikramaNarUpa ubhayAha hai| upayoga pUrvaka liyA huA anna pIche se azuddha hone para paraTha mAnA so vivekAI hai / gamanAgamana aura vihAra Adi meM pacIsa ucchavAsa kA kAyotsarga karanA, so vyutsargAI hai| jisake pratisevana se nirvikRti se lekara chaHmAsI taka kA tapa diyA jAya, so tapAI hai| isa prakAra jahAM paMcakAdi paryAya kA chedana ho, so chedAha hai| jahAM punaH vratAropaNa ho, so mUlAha hai| jahAM amuka kAma anAcIrNa ho, vahAM taka vratoM meM sthApita na huA jAya, so anavasthApyAI hai, aura jahAM tapa, liMga. kSetra aura kAla kA anta A jAya, so pArAMcita hai| - ina vrata padakAdi se chattIsa sUriguNa hote haiN| isa prakAra gaNavAna guruoM ke caraNa kI sevA arthAt yathAroti ArAdhanA, Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gurukula vAsa kA svarUpa . 119 na ki kevala samIpa hI rahanA / usameM tatpara rahakara niSThura vacanoM se nirbhatsita ho, to bhI guru ko chor3ane kI icchA na kare-kintu guru meM bahumAna hI rakhe / jaise kiH ahita AcaraNarUpa ghAma ko dUra karane vAlA guru ke mukharUpa malayAcala meM se nikalA huA vacana rasa rUpa caMdana kA sparza, bhAgyazAlI hI ke Upara par3atA hai| lajjA, saMyama, brahmacarya tathA kalyANabhAgI jana ko zuddhi kA sthAna hai / jo guru mujhe sadaiva milate prAzcita kI zikSAeM dete haiM, unako maiM bArambAra pUjatA hU~ ityAdi / tathA guru kI AjJA kA ArAdhana karane meM arthAt Adeza bajAne meM tallipsu arthAt usI Adeza ko prApta karane kA icchuka ho, arthAt guru kI AjJA kI rAha dekhatA huA pAsa hI khar3A rahe, aisA jo ho, vaha suvihita puruSa cAritra kA bhAra uThAne meM samartha hotA hai / isase viparIta hotA hai, vaha nizcayapUrvaka nahIM hotaa| aisA nizcaya kisa para se jAnA jAtA hai, so kahate haiM:savvaguNamUlabhUtro bhaNiyo AyArapaDhamasutte jN| gurukulavAso'vassaM vasijja to tattha caraNatthI // 127 // mUla kA artha-AcArAMga ke prathama hI sUtra meM guru-kulavAsa sarva guNoM kA mUlabhUta batAyA huA hai| ataH cAritrArthI puruSa ne avazya gurukulavAsa meM vasanA caahiye| TIkA kA artha-sarva guNa aThAraha hajAra zIlAMgaratharUpa jAno / unakI ginatI karane kA upAya isa prakAra hai:-yoga, karaNa, saMjJA, indriya, pRthyAdika tathA zramaNadharma ina padoM se aThAraha hajAra zIlAMga utpanna kiye jA sakate haiM / unakI sthApanA isa prakAra hai 4 . Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 . aThAraha hajAra zIlAMga je no karati je no | je no 000 karAveti | aNumoyaMti 6000 6000 maNasA vayasA taNuNA 2060 2000 2000 nijjiya | nijiya | nijiya | nijiya AhAra sanna bhayasanna | mehuNa sanna parigahasanna 500 | 500 | 500 | 500 soiMdI | cakkhidI | ghANadI | jibhidI | phAsiMdI 100 / 100 / 100 rakAra vAu- puDhavI Au- kAyAraMbha | kAyAraMbhaM vaNarasai| kAyAraMbha kAyAraMbha khatijuyA te samahavA te saajavA te muttijuyA te tavajuyA te muNI vaMde muNI vaMde | muNI vaMde | muNI vaMde | muNI vaMde Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIlAMga 121 -ratha beIdi A0 teiMdi A cauridi paMcendi Adha ajIva | kAyAraMbha A0 sasaMyamA tesaJcajuyA te soyajuyA te kiMcaNA te babhajuyA te muNI vaMde | muNI baMda | muNI vaMde | muNI baMde | muNI de Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 gurukulavAsa kA svarUpa guNoM kA mUlabhUta arthAt prathama kAraNa gurukulavAsa hai| isa prakAra AcarAMga ke prathama sUtra meM arthAta "suyaM me AusaMteNaM bhagavayA evamakkhAya" isa vAkya meM kahA hai| sArAMza yaha hai kizrIsudharmasvAmI jaMbUsvAmI ko kahate the ki-"bhagavAna ke pAsa basate hue maiMne Age kahI jAne vAlI bAta sunI" yaha kahane kA bhAvArtha yaha hai ki-samasta dharmArthiyoM ne gurusevA karanI cAhiye / ataeva cAritra kI icchA karane vAle manuSyoM ne gaccha meM basanA cAhiye / kyoMki-gaccha meM basane se nimna guNa hote haiN| ___ "guru kA parivAra gaccha kahalAtA hai| vahAM vasane se bahuta nirjarA kI jA sakatI hai, tathA sAraNA Adi ke kAraNa vinaya saMpAdana hone se doSa svIkAra nahIM hotaa| yadyapi kisI kA bhAva calA gayA ho tathApi use dUsare banA rakhate haiM / jaiseki-bAMsa ke jhaNDa meM rahane vAlA kaTA huA bAMsa bhI bhUmi para nahIM giratA" / ___ pUrva pakSa-koI pUche ki-Agama meM to yati ne AhArazuddhi rakhanA, yahI usake cAritra kI zuddhi kA hetu kahA hai | kahA hai ki-"piMDa kI zuddhi na rakhe vaha acAritrIya hai| isameM lezamAtra bhI sandeha nahIM, aura cAritra gayA to sampUrNa dIkSA nirarthaka hai / tathA jinoM ne jinazAsana kI mUla bhikSAcaryA hI batAI hai / ataH isameM jo akalAye use maMda zraddhAvAna jAnanA cAhiye" / aba piMDa-zuddhi to adhikoM meM basate kaThinAI hI se rakhI jA sakatI hai| ataH akele rahakara usIko rakhanA (saMpAdana karanA) caahiye| jJAnAdika prApta karane kA kyA kAma hai| mUlabhUta cAritra hI pAlanA cAhiye | mUla hone para hI lAbha kI ciMtA zreSTha hai / uttaraH-aisA na kaho / kyoMki-akelA phirane vAlA guru ke AdhIna nahIM hotaa| vaise hI anya sAdhu kI apekSA bhI usako Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gurukulavAsa kA svarUpa 123 nahIM hotI, aura lobha to ati durjaya hai| jisase kSaNa-kSaNa meM badalate pariNAma vAle akele phirane vAle se piMDa-vizuddhi hI pAlI nahIM jA sktii| kahA bhI hai ki "akele ko aneka doSa lagate haiM:-strI phaMsAve. kutte kATeM, zatru mAre, bhikSA kI vizuddhi na hoya, mahAvrata kA bhaMga hoya, ataeva dUsare kA saMga karanA cAhiye / aura bhI kahA hai ki-"akelA phirane vAlA epaNA kA bhaMga karatA hai" ityAdi / jaba aisA hai, taba tumane kahA ki-mUlabhUta cAritra hI kA pAlana karanA cAhiye, aisA kaise kahA jA sakatA hai ? tathApi koI dRr3hacitta puruSa akelA rahakara zuddha AhAra se apanA nirvAha bhI kara sake to bhI "sarva jinoM ne akele vihAra kA niSedha kiyA hai / usake karane se anavasthA hotI hai aura sthavira-kalpa meM bAdhA pahu~catI hai| tathA akelA hone se zru ta meM upayoga rakha kara cale to vaha zIghrahI tapa-saMyama ko bigAr3atA hai| isa vacana se akelA bihAra karane vAlA tIrthakara kI AjJA kA virAdhaka mAnA jAne se uttama nahIM kahA jAtA / yahI bAta sUtrakAra kahate haiM:eyasma pariccAya suddhacchAivi na suMdaraM bhaNiyaM / kammAi vi parisuddha gurupANAvattiNo viti / / 128 // mUla kA artha-isakA parityAga kara zuddha bhikSA Adi kare, to bhI vaha ThIka nahIM kahI jAtI aura guru kI AjJA meM rahane vAle ko kabhI AdhAkarmi mile, to bhI vaha parizuddha hI kahalAtI hai| TIkA kA artha-isake arthAt gurukulavAsa ke parityAga se arthAt sarvathA isako chor3a dene se zuddha bhikSA Adi kare / Adi Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 gurukulavAsa kA svarUpa zabda zuddha upAzraya vastrapAtra Adi lenA, so Agama ke jJAnI puruSoM ne ThIka nahIM khaa| dekho Agama meM isa prakAra kahA hai ki "gurukula Adi ko chor3akara zuddha-bhikSA karane kA yatna karanA, so yahAM zabaraM nAmaka rAjA ne bhagavAM vastradhArI apane guru kI morapIliyAM lUTane ke liye use pargoM se sparza kiye binA mAra DAlane kA hukma diyA usake samAna hai" / zuddha uMcha arthAt nirdoSa bhikSA / Adizabda se kalaha tathA mamatvatyAga meM jo yatna arthAt udyama hai / vaha gurukula ke tyAga se / tathA apizabda se sUtrArtha meM hAni pahu~cAkara, tathA glAnAdika ko chor3akara jo kare, so yahAM arthAt jainamata meM kaisA kahA huA hai. so kahate haiM ki-zabara nAmaka rAjA ne usake bhagavAdhArI guru kI morapIMcha lene ke liye unako mAra DAlane kI AjJA dete pAMva se na chUne kA Adeza diyA, tadvat hai / zabara rAjA kI bAta isa prakAra hai kisI saMsthAna meM zabara nAmaka rAjA thA / vaha sarajaska (bhagavAM vastra pahiranevAle bAbA) kA bhakta thA / usako milane ke liye eka samaya sira para morapaMkha kA chatra dhAraNa kiye hue guru usake yahAM AyA / vaha sanmAna pAkara baiThA / taba rAjA kI rAnI usakA camakadAra candroM vAlA chatra dekhakara kutUhala vaza mAMgane lagI kintu usa deza meM mora na hone se guru dene kI icchA na batAte uTha kara apane sthAna ko AyA / taba rAnI na khAne kI haTha lekara rAjA ko protsAhita karane lagI / rAjA ke bArambAra mAMgane para bhI jaba vaha na dene lagA taba strI ke pra ema se unmatta hokara apane subhaToM ko AjJA dI ki - Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gurukulavAsa kA svarUpa 125 calAt le Ao / taba ve bole ki-vaha jItejI dene vAlA nahIM hai / vaha to sanmukha prahAra karatA hai| taba rAjA bolA ki-dUra khar3e rahakara use bANoM se aceSTa karake lAo, kintu smaraNa rakhanA ki-use lete samaya kisI bhI bhAMti guru ko paira se na chUnA, kyoMki-guru kI avajJA karane se mahAna pAtaka lagatA hai isa prakAra saMvidhAnaka-kathA hai| aba yahAM guru ko maravAte aura paira se chUne ko manA karate zabara rAjA kA jaisA viveka hai, vaisA hI gurukulavAsa ko chor3ane vAle aura zuddha-bhikSA karane kI icchA rakhane vAle sAdhu kA viveka samajho / vyatireka arthAt isase ulaTA kahate haiN| yahAM karma zabda se AdhAkarma jAnoM | Adizabda se auddezikAdika doSa lenA ina doSoM se dUSita AhAra Adi bhI guru kI AjJA meM calane vAle ko nirdoSa hai, to zuddha-bhikSA Adi kA kahanA hI kyA ? aisA Agama ke jAnane vAle kahate haiN| ___ isakI bhAvanA isa prakAra hai:-utsargamArga se AdhAkarma aneka karma bAMdhane kA tathA alpAyuSya kA kAraNa hone se mahAn doSa vAlA hI hai / kyoMki-bhagavatIsUtra meM sudharmasvAmI ne nimnAnusAra kahA hai ki :___"AdhAkarma ko khAne vAlA zramaNa nigraMtha kyA bAMdhe, kyA kare, kyA ekatrita kare, kyA bar3hAve ? he gautama ! AdhAkarma ko khAne vAlA zramaNa nigraMtha Ayu ke sivAya zeSa sAta karma prakRtiyAM DhIlI bA~dhI hoM, unako majabUta kare / alpasthiti kI ho, unheM laMbI sthiti kI kre| manda anubhAva vAlI ho, so tIvra anubhAva vAlI / alpa pradeza vAlI Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 gurukulavAsa kA svarUpa ho usako vizeSa pradeza vAlI kare aura Ayukarma ko kabhI bAMdhe kabhI na bhI bAMdhe kintu asAtAvedanIya ko to bArambAra bar3hAtA rahe tathA anAdi anavadagra-ananta dIrghakAla vAle saMsAra kAMtAra meM bhaTakatA rahatA hai| he pUjya ! aisA kyoM kahate ho ? gautama ! AdhAkarma khAne vAlA zramaNa nigraMtha apane dharma kA (arthAt zru tadharma tathA cAritradharma kA ) atikrama karatA hai / jisase vaha pRthvI. pAnI, agni, vAyu, vanaspati tathA trasakAya kI apekSA nahIM rakhatA aura jina jIvoM ke zarIra kA banA huA AhAra letA hai, unakI bhI apekSA nahIM rkhtaa| isI kAraNa se aisA kahate haiM / (tathA sthAnAMtara meM kahA hai ki-) ___ "he pUjya ! jIva alpAyuSya kaise bAMdhate haiM ? gautama ! jo prANaghAtI ho, asatya bolakara usa bhAMti ke zramaNa mAhaNa ko aprAsuka, aneSaNIya AhAra, pAnI, khAdima, svAdima bahorAve, isa prakAra jIva alpAyuSya bAMdhate haiM " / kintu apavAda mArga meM arthAt bahuta rogI avasthA Adi prasaMga meM na nibha sake, taba gaccha meM rahakara guru kI AjJAnusAra vartAva karake azaThabhAva se paMcakaparihANi ke krama se sarvazaktise yatanA karate hue muni ko Atura ke dRSTAMta se, vaha AdhAkarmAdika bhI nirdoSa hI hai / kyoMki Agama meM kahA hai ki- "nibha sakanA ho, usa samaya azuddha hai vaha lenevAle va denevAle donoM ko ahitakartA hai| para asaMstaraNa meM arthAta jaba na nibha sake, taba Atura ke dRSTAMta se vahI hitakartA mAnA jAtA hai" tathA kahA hai ki-"sUtra kI vidhi ke anusAra yatanA karane vAle aura Atma-vizuddhi rakhakara vartAva karane vAle ko jo virAvanA hotI hai, so nirjarArUpa phala detA hai| Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuntaladevI kA dRSTAMta 127 guru kI AjJA mAnane vAle kI vizeSa prazaMsA karate haiMtA dhanno gurupANaM na muyai nANAiguNamaNinihANaM / supamannamaNo mayayaM kayAnuyaM maNasi bhAvato // 129 / / mUla kA artha- isI hetu se dhanya puruSa jJAnAdi guNa rUpa maNiyoM kI khANa samAna guru kI AjJA ko chor3atA nahIM, kintu sadaiva Anandita mana rakhatA hai aura apane ko kRtajJa mAnatA hai / ___TIkA kA artha- kyoMki-guru kI AjJA atyanta lAbha karatA hai| isase dhanya puruSa guru kI AjJA ko chor3atA nahIM aura suprasanna mana arthAt atizaya nirmala mana rakhane se niSThura rIti se guru ke zikSA dene para bhI aprasanna nahIM hotA tathA aMtaHkaraNa ko kaluSita nahIM karatA / vaise hI kuntaladevI kA dRSTAMta yAda karake pradveSa dhAraNa nahIM krtaa| kintu aisA vicAra karatA hai ki-"guru zItala athavA garma vacana dvArA jo kucha mujhe zikSA dete haiM, vaha merA hI lAbha dekhakara dete haiM / yaha vicAra kara vaha prayatna pUrvaka svIkAra karatA hai"!. .. kisa prakAra so kahate haiM ki-- nirantara upakAra na bhUlane rUpa kRtajJatA ko hRdaya meM sthApita karake, vaha isa prakAra ki-"vijJAna aura jJAna ke bhaNDAra guru-rUpa sUtradhAra ne patthara ke samAna luDhakate hue mujhako deva ke samAna vandanIya kiyA hai| aisA ho, vahI dharmarUpa dhana ke yogya hone se dhanya mAnA jAtA hai| kuntaladevI kA udAharaNa yaha haipRthvI rUpa mahilA ke kapAla meM tilaka samAna avanipura nAmaka eka nagara thaa| vahAM ati prakaTa pratApa hI se zatruoM ko jItane vAlA jItazatru nAmaka rAjA thaa| usake kuntaladevI nAmaka Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 kuntaladevI kA dRSTAMta svabhAva hI se kara mana vAlI eka rAnI thI tathA dUsarI sumativAn bhI bahuta-sI rAniyAM thiiN| ___ una rAniyoM ne apane dravya se U~cI coTiyoM ke samAna zikhara vAle aura suvarNa ke kalaza vAle jina-maMdira bnvaaye| taba matsara se bhara kara kuntaladevI ne unase vizeSa zobhA vAlA himAcala samAna dhavala mandira bnvaayaa| vahAM vaha AzcaryakAraka gIta, nRtya karAtI tathA sunane se turanta acambhA utpanna karane vAle bAje bajavAtI, kintu vaha dUsare mandiroM meM hotI huI pUjA dekha tathA vAjoM kA gaMbhIra zabda sunakara pradveSa dhAraNa karatI aura unakI bAta sunakara bhI dveSa karatI thii| parantu usakI dUsarI sapatniyAM akra ra mana vAlo, jina-mata meM rakta aura paramArtha ko vicArane vAlI thIM / unako leza-mAtra bho pradveSa nahIM AtA thaa| aba prajvalita pradveSa-rUpa agni kI jvAlAoM se dharma-rUpa vana ko jalA dene vAlI kuntala devI eka samaya bahuta bImAra huii| taba rAjA ne usake AbhUSaNa Adi lekara apane bhaNDAra meM rkhe| jisase vaha atizaya Ata dhyAna meM par3I / pazcAt vaha hInapuNya vAlI kara rAnI mara kara vahAM kuttI huI / vaha pUrva ke abhyAsa se apane banavAye hue jinamaMdira ke dvAra para baiThI rahatI thii| vahA~ kisI samaya kevalajJAnI padhAre / unako namana karake antaHpura kI rAniyoM ne pUchA ki-he bhagavan ! kuntalArAnI marakara kahA~ gaI hai ? taba guru ne bhI usakA pradvaSa karane Adi kA sarva vRttAnta kaha kara kahA ki- vaha durlabha nirmala samyaktva ko dUra karake kuttI huI hai / yaha sunakara ve atizaya vairAgya prApta kara parSadA uThane para jina-bhavana ke dvAra para jAkara, usa kuttI ko dekhane lagI, to unako bahuta karuNA AI, jisase unhoMne usake sanmukha bali tathA pUrI Adi DAlI / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guru kA svarUpa 129 ___ ve use kahane lagI ki- he mahAbhAge ! tU ne usa samaya dharma meM tatpara hokara bhI karatA nahIM chor3I, jisase terI yaha durgati huI hai| isaliye abhI bhI isa karatA ko akrU rabhAva rUpa agni se vana ke samAna jalAkara apane ko samabhAva rUpa pAnI se siMcita kara / ____ he kuttI ! duHkha ke TAlane vAle jina-dharma meM mana rakha sadaiva pradvaSa ko tyAga aura hRdaya meM saMtoSa rakha / ityAdi unakI ati AturatA dekha tathA vANI sunakara vaha kuttI cauMkakara bArambAra socane lagI ki- yaha kyA hai ? vaha bahuta vicAra karate-karate jAtismaraNa jJAna ko prApta huii| jisase vairAgya sphurita hone se pUrvakRta sakala duSkRtoM kI bAraMbAra nindA karane lagI / pazcAt usane siddha kI sAkSI se anazana le AyuSya pUrNa kara vaimAnika devatva prApta kiyA aura kramazaH mukti ko jaavegii| isa prakAra pradveSa rakhane vAlI kuntaladevI ko huA kaDuvA phala sunakara he bhavyoM ! tuma saMsAra ke bhaya se Dara kara nirantara prasanna mana rkho| . isa prakAra kutaladevI kA udAharaNa pUrNa huaa| koI pUche ki- kyA koI bhI guru guNa-saMpatti ke hetu sevA karanA vA koI viziSTa guru ? uttara yaha hai ki guNavaM ca imo sutte jahatthagurusahabhAyaNaM ittttho| ...guNasaMpayA darido jahuttaphaladAyago na mo||130|| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 guru kA svarUpa mUla kA artha- sUtra meM guNavAna hI ko yathArtha guru zabda kA pAtra mAnA hai aura guNa meM jo daridrI ho, use yathArtha phala kA dAtA nahIM maanaa| ___TIkA kA artha- ca zabda avadhAraNArtha hone se guNa-gaNa se alaMkRta guru hI sUtra meM arthAt siddhAnta meM yathArtha arthAt anvaya vAle guru zabda kA bhAjana arthAt AdhAra svIkRta kiyA hai / yathA___ dharma kA jJAtA, dharma kA kattI, sadaiva dharma meM tatpara rahane vAlA aura jIvoM ko dharmazAstra kA upadeza dene vAlA ho, so guru kahalAtA hai / isa prakAra guru zabda kA anvayArtha hai / vaha anvayArtha zra tadharma ke upadezaka aura cAritradharma ke vidhAyaka saMvigna gItArtha guru hI ko lAgU par3a sakatA hai| ukta guru ke mukhyataH ninnAMkita 18 guNa haiM__ chaH vrata, chaH kAya kI rakSA aura akalpa, gRhibhAjana, palaMka, niSadyA, snAna aura zobhA ina chahoM kA tyAga / ina aThAraha mukhya guNoM ke binA gurutva kA abhAva hI jAnoM / jaise taMtuoM ke binA paTa ( vastra) kA abhAva rahatA hai, vaise aura usI prakAra se zrI zayyaMbhavasUri mahArAja ne kahA hai ki daza aura ATha arthAt aThAraha sthAnoM hai usakA sevana se ajJa doSita hotA hai unameM se koI bhI sthAna meM vartamAna nigraMthapana se bhraSTa hotA hai| zeSa guNa yathA- pratirUpa ( rUpavAna ), tejasvI, yugapradhAnAgama, madhuravAkya, gaMbhIra, dhImAna aura upadeza meM tatpara ho, so AcArya hai / tathA aparizrAvI, saumya, saMgrahazIla, abhigraha kI mati vAlA, avikatthana, acapala aura prazAMta hRdayavAn ho, so guru kahalAtA hai ityAdika / vaisehI deza, kula, jAti rUpa Adi vizeSa Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guru kA svarUpa 131 guNa haiM aura ve kAdAcitka ( aniyamita ) haiN| paTa kI raktatA ke samAna / ataH yahAM pradhAna guNoM se yukta ho, vaha guNavAna lenA cAhiye / kyoMki- unhIM guNoM se kAma calatA hai aura unake sAtha zeSa guNa milAye jAya to adhika acchA hI hai / isake viparyaya meM kyA hotA hai, so kahate haiM:- guNasampadA arthAt sadguNa rUra Rddhi se jo daridrI ho, use guru ke saMprayoga 'ke yathokta phala kA saMpAdaka jinAgama ke jJAtA puruSoM ne bilkula nahIM mAnA / ataH nirguNa guru kA sevana nahIM karanA caahiye| ____koI pUchegA ki- Ajakala kAla ke pratApa se sarva guNa saMpatti milanA durlabha hai| kyoMki- koI puruSa kisI kAraNa se kisI guNa meM adhika hIna hotA hai / to dUsare guNa meM adhika hotA hai / isa bhAMti tAratamya bhedoM se aneka prakAra ke guru haiM / isase unameM se kisako gururUpa meM sevana krnaa| isa viSaya meM hamArA mana DolAyamAna hotA hai| ataH kyA karanA cAhiye ? aisA ziSya ke prItipUrvaka pUchane para guru kahate haiM___ mUlaguNasaMpautto na dosalavajoga pro imo hepro / mahurovakkamo puNa pavattiyavyo jahuttaMmi // 131 // mUla kA artha- mUla-guNa se yukta guru doSalaba ke yoga se chor3ane ke yogya nhiiN| unheM to mAThI. rIti yathokta guNoM meM car3hAnA cAhiye / / TIkA kA artha- mUlaguNa yAne paMca mahAvrata athavA chaH vrata SaTkAya Adi unase samyak arthAt sadbodha pUrvaka prakarSa se arthAt atizaya udhamI hokara jo yukta ho, so mUla-guNa saMprayukta guru Azukopitva-jalda gussA honA, vacanApATava-bolane meM sakucAnA, Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 guru ko nahIM chor3ane para maMdatA, manApramAditA-kucha pramAdapana Adi doSoM ke lavoM ke yoga se heya arthAt chor3ane yogya nahIM hai / ___ Agama meM bhI isa prakAra kahA hai ki - "jo guru ko maMda, vRddha vA kama par3hA huA jAnakara hIlate haiM, ve mithyAtva meM par3a kara guruoM kI AzAtanA karate haiM / kyoMki- koI koI svabhAva hI se maMda prakRti hote haiM tathA vRddha ho jAne para bhI ve zruta buddhi se. yukta haiM tathA ( kama par3he hue hone para bhI ) AcAravAn aura guNa meM susthita rahate haiM / ataH unakI hIlanA karane para ve agni ke samAna bharamasAt karate haiN"| jo nAga ko buDDhA huA jAnakara cher3e to unako ahitakArI ho jAtA hai / vaise hI AcArya kI hIlanA karane se bhI maMda-jana janma mArga meM par3ate haiM / yahAM jo mUlaguNoM se rahita ho so guru guNarahita jAno / koIka guNa se hIna ho so nahIM mAnA jaataa| yahAM caMDarudrAcArya rAjA kA udAharaNa hai| isa prakAra ke Agama ke vacanoM kA anusaraNa karake mUlaguNa zuddha guru ho use nahIM chor3anA caahiye| ___kisI samaya guru kucha pramAdI jAna par3e, to madhura upakrama se arthAt sukhakara upAya se arthAt aMjalI jor3a, praNAma karake priya vacana bolanA ki- " binA upakAra ke parahita karane vAle Apane hamako gRhavAsa kI pAza meM se mukta kiyA, yaha bahuta uttama kiyA, ataH aba uttarottara mArga meM pravRtta karake, isa bhayaMkara bhavakAMtAra se hamako pAra kiijiye|" isa bhAMti uttejita karake unheM punaH yathokta mArgAnusArI anuSThAna meM pravRtta karanA caahiye| aisA kyoM kahate ho, usakA kAraNa kahate haiM Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zailaka-paMthaka kA dRSTAMta 1P patto susIsasaha evaM kuraNaMteNa paMthageNAvi / gADhappamAiNovi hu selagamUrissa sIse / / 132 // mUla kA artha - gADha pramAdI zelakasUri ke ziSya paMthaka ne bhI aisA karate hue suziSya zabda kA vizeSaNa prApta kiyA / 133 TIkA kA artha - prApta kiyA arthAt upalabdha kiyA, suziSya aisA zabda arthAt vizeSaNa - vaha isa prakAra arthAt punaH bhI cAritra meM pravRtti karAte hue paMthaka ne arthAt paMthaka nAmaka maMtrIpuGgava sAdhu ne bhI apizabda se usake samAna dUsaroM ne bhI ukta vizeSaNa prApta kiyA / kyoMki kahA hai kiH - -- 'jo kadApi guru zithila ho jAveM to suziSya usako bhI yuktiyukta madhura vacanoM se punaH mArga meM lAtA hai / yahAM zailaka aura paMthaka kA udAharaNa hai" / usIkA vizeSaNa dete haiM- gADha pramAdI arthAt atizaya zithila zailakasUri kA vaha ziSya thA isa prakAra gAthA kA akSarArtha hai / bhAvArtha kathAnaka para se jAnanA cAhiye / zailaka-paMthaka kI kathAnaka isa prakAra hai: parvata ke zikhara samAna kavikula rUpa kalApi ( mauroM ) se kalita zailakapura nAmaka nagara thaa| vahAM pratApa aura svaccha kIrti ke zaila (parvata) samAna zailaka nAmaka rAjA thA / usakI saddharma ke kArya meM niSkapaTa padmAvatI nAmaka rAnI thI aura sannIti rUpa nAgaravela ke maMDapa samAna maMDaka nAmaka putra thaa| usake paMthakAdi pAMca sau maMtrI the / ve cAroM zuddhabuddhi kI saMsiddhi ke paMtha samAna the aura usIse rAjya bhAra uThAne meM tatpara the / zailaka rAjA thAvaccAkumAra AcArya se gRhi-dharma aMgIkRta karake cirakAla 1 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guru ko nahIM chor3ane para trivarga sAdhate hue rAjya karatA thaa| pazcAt ekasamaya usane thAvaccAkumAra prabhu ke padavartI zuka-guru ke pAsa paMthaka Adi pA~ca sau maMtriyoM sahita maMDaka putra ko rAjya dekara dIkSA grahaNa kara, pApa dUra karake ekAdaza aMga sIkhe / taba zuka munIzvara ne jina-samaya kI vidhI se use paMthaka Adi pA~ca sau muniyoM kA nAyaka bnaayaa| pazcAt mahAtmA zukasUri samaya para AhAratyAga karake zrI vimalAcala para eka sahasra muniyoM sahita mukti ko gaye / ___ aba zailaka rAjarSi anucita AhAra Adi vAparane ke doSa se dAhajvara se pIr3ita hokara zailakapura meM Aye | vahA~ prazasta udyAna meM zreSTha bhUmibhAga meM unakA samavasaraNa huA sunakara harSa se maMDaka rAjA unako vandana karane ke liye niklaa| vaha unako vandana Adi kara, zarIra kA vRttAnta jAna kara vinantI karane lagA ki-he pUjya ! mere ghara yAnazAlA meM padhArie tAki maiM yathocita AhAra, pAnI tathA auSadhiyoM se Apake dharma zarIra kI rakSA ke hetu cikitsA karA skuu| kyoMki kahA hai ki"dharma sahita zarIra ko samhAla se rakhanA caahiye| kyoMki-parvata se jaise pAnI TapakatA hai, vaise hI zarIra se dharma TapakatA hai" 1. .. guru ne yaha bAta mAna lI, jisase zreSTha vaidyoM ne snigdha madhurAdika AhAra se uttama cikitsA karI / vaidyoM kI kuzalatA se tathA pathya, auSadha, pAnI bhalI-bhAMti mila sakane se thor3e hI dinoM meM ve niroga aura balavAna ho gye| kintu ve snigdha AhAra Adi meM atyanta mugdha hokara sukhazIla ho gaye aura grAmAntara kA vihAra karane ko udyata nahIM hue / unako aneka bAra kahA, para ve pramAda se nahIM virame / taba paMthaka sivAya zeSa muni ekatrita ho kara, isa prakAra vicAra karane lage Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zailaka-paMthaka kA dRSTAMta 135 karma bahuta cikane, kuTila va vajra samAna kaThina hove, to sacamuca jJAnavanta puruSa ko bhI unmArga meM le jAte haiN| karmoM kA bala dekhoM ki- zrata ke bala se hathelI meM rahe hue motI ke samAna jagata ko jAnate hue bhI usameM par3ate haiM / rAja - Rddhi chor3a mokSArthI ho ye pravrajita hue haiM, tathApi isa samaya 'ati pramAda se usa prayojana ko bhUla gaye haiN| __ ye sUtra ke avasara para sUtra nahIM dete, pUchane vAloM ko artha nahIM kahate aura AvazyakAdika kI cintA chor3a, nidrA ko adhika pasanda karate haiN| vaise hI gaccha ko sAraNa, vAraNa, praticoyanA Adi lezamAtra bhI nahIM kahate, ataH sAraNA rahita gaccha meM kSaNa bhara bhI rahanA ucita nhiiN| ___Agama meM bhI kahA hai ki-jahAM sAraNA, vAraNA aura praticoyanA na ho. usa gaccha ko agaccha mAnakara saMyamArthiyoM ne chor3a denA caahiye| vaise hI yaha apane dharmAcaraNa kA hetu hone se bahuta upakArI hai, ataH ise chor3anA ki pakar3a rakhanA, so apana spaSTataH jAna nahIM sakate athavA kAraNa binA nityavAsa karane kA apane ko kyA kAma hai ? ataH ina guru kI veyAvRtya ke liye paMthaka sAdhu ko yahAM chor3akara va inakI AjJA lekara apana saba ne udyata hokara vicaranA cAhiye aura jaba taka yaha apane ko pahicAne, taba taka kAlaharaNa karanA ucita hai| - yaha soca paMthaka sAdhu ko guru ke pAsa chor3akara ve sarva muni anyatra sukhapUrvaka vicarane lge| aba paMthaka muni bhI guru kA yathocita veyAvRtya karate tathA uttama yoga meM yukta rahakara apanI kriyA bhI sadaiva paripUrNa rIti se karate rahate the| pazcAt kArtika cAturmAsa ke dina AcArya snigdha madhura khAkara sarva kAma chor3akara sarvAga se lambe hokara sote the| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 - zailaka-paMthaka kA dRSTAMta itane meM Avazyaka kara khAmaNA ke nimitta paMthaka sAdhu ne vinaya rIti meM nipuNa hokara mastaka se unake pairoM meM sparza kiyaa| taba rAjarSi kruddha hokara bole ki- Aja yaha kauna nirlaja mere paira ko chukara merI nidrA meM bAdhA pahu~cAne ko udyata huA hai ? taba sUri ko ka ddha hue dekha paMthaka madhura vANI se bolA ki- caumAsI khAmaNA karane ke hetu maine Apako chaA hai| ataH eka aparAva kSamA kariye, punaH aisA nahIM karUgA / kyoMki-jagata meM uttama puruSa kSamAzIla hote hI haiN| paMthaka muni kA yaha vacana sunate hI sUri kA ajJAna isa prakAra naSTa ho gayA jaise ki- sUryodaya se aMdhakAra naSTa ho jAtA hai / aba ve apane ko bArambAra nindita kara vizeSa saMyama meM udyata ho zuddha pariNAma se paMthaka muni ko bAraMbAra khamAne lage pazcAt dUsare dina maMDaka rAjA ko pUchakara ve donoM zailakapura se nikala kara ugra vihAra se vicarane lge| yaha samAcAra suna zeSa munigaNa bhI unako A mile / aba ve vidhipUrvaka cirakAla taka vicarakara puNDarIkagiri ( siddhagiri ) para cddh'e| vahAM do mAsa kA anazana kara zailaka maharSi zailezIkaraNa kara pAMca sau sAdhuoM sahita mukti pada ko prApta hue | isa prakAra ujvala cAritra vAlA paMthaka sAdhu kA nirmala vRttAMta sunakara, he sAdhu janoM ! tuma samyak jJAnAdika guNa-yukta gurukula ko isa bhAMti yathArIti sevana karo ki- jisase vAstavika saMyama meM zithila hote guru ko bhI kisI samaya sphurita guNazreNIvAn hokara saMsAra pAra kara sko| isa prakAra zailaka-paMthaka sAdhu kA kathAnaka pUrNa huaa| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guru ko nahIM chor3ane meM guNa 137 aisA karane se sAdhuoM ko kyA lAbha hotA hai, so kahate haiM:evaM gurubahumAno kayannuyA sayalaganchaguNabuDDhI / aNavatthAparihAro huti guNA evamAIyA / / 133 / / mUla kA artha-aisA karane se guru kA bahumAna, kRtajJatA, saphala gaccha meM guNa ko vRddhi, aura anavasthA kA parihAra Adi guNa hote haiN| ___TIkA kA artha-aise arthAt mUlaguNa sahita guru ko nahIM chor3ate, tathA unheM sanmArga meM udyama karAte yati ko guru kA bahumAna arthAt mAnasika prIti kA atizaya-dazAva hotA hai| tathA kRtajJatA huI mAnI jAtI hai aura puruSa kA yaha guNa loka meM bhI pradhAna mAnA jAtA hai / kahAvata hai ki:-vahI kalAkuzala hai, vahI paNDita hai aura vahI sakala zAstra kA jJAtA hai ki-jisameM saba guNoM meM zreSTha kRtajJatA vidyamAna hai| tathA lokottara meM bhI yaha guNa, ikkIsa guNoM hI meM AyA huA hai| tathA sakala gaccha ke guNoM ko vRddhi yAne adhikatA kiyA mAnA jAya so| isa prakAra ki-bhalIbhAMti AjJA meM calane vAle gaccha ke jJAnAdi guNoM ko garu bar3hAtA hI hai / parantu jo ve ziSya par3hAne, gaNAne tathA bhaktapAna se poSaNa karane para paMkha Aye hue haMsa ke samAna dazoM dizAoM meM bhAga jAve to, unako khaluka prAya jAnakara guru kevala zikSA dete haiM vaisA nahIM kintu kAlikAcArya kI taraha tyAga bhI dete haiN| tathA anavasthA arthAt maryAdA kI hAni usakA parihAra kiyA mAnA jAtA hai, arthAt ki-jo eka guru ko unake mUlagaNa rUpa mahAprasAda dhAraNa karane meM stambha rUpa hote haiM usako alpa doSa se duSTa hone ke kAraNa chor3a detA hai | usako dUsarA bhI nahIM rucatA kyoMki-kAla kA.anubhava hI aisA hai ki-sUkSma dopa prAyaH pariharanA kaThina hai, jisase ati arocakatA se " svacchanda Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 guru ko chor3ane meM doSa gati aura mati se calate hue akele ko dharma kahAM se hoya tathA akelA vaha kyA kara sakatA hai tathA akArya ko kaise chor3a sakatA hai ? va akele ko sUtrArtha kahA~ se Ave tathA pratipRcchanA vA coyanA kahA~ se mile ? vaise hI vinaya, vaiyAvRtya tathA maraNAnta samaya ArAdhanA bhI vaha kaise kara sakatA hai"| ___ akelA phiratA hai vaha eSaNA kA bhaMga karatA hai aura svacchaMda phiratI pramattastriyoM kA use nitya bhaya rahatA hai, kintu bahutoM meM rahane se akArya karane kA mana karane para bhI use nahIM kara sakatA hai| akelA malamUtra meM, vamana meM aura pitta ke uchAle se AI huI mULa meM mujhA jAtA hai, vaise ho hAtha meM pighalo huI vastu kA pAtra uThAte yA to girA de yA uDDAha karAtA hai tathA eka hI dina meM jIva ko zubha azubha pariNAma Ate rahate haiM / ataH azubha pariNAma hone para akelA ho to AlaMbana pakar3akara (saMyama ko bhI kabhI kabhI) chor3a detA hai| ityAdika pramANoM se niSiddha ekAdipana ko bhI jo pakar3e to use svecchAcAra se sukhI huA dekhakara dUsarA bhI vaisA hI karane lagatA hai| aisI anavasthA gurusevaka hone se dUra hotI hai| ityAdi anya bhI guru-glAna-bAla-vRddhAdika ke vinaya, vaiyAvRtya Adi tathA sUtrArtha ko prApti aura smaraNa Adi aneka guNa hote haiM / parantu isase viruddha calane se kyA hotA hai, so kahate haiM:iharA vuttaguNANaM vivajjo taha ya attukkrimo| appaccaro jaNANaM bohivighAyAiNo dosA / 134 // mUla kA artha-itarathA ukta guNoM kA viparyaya hotA hai, apanA utkarSa hotA hai, logoM ko avizvAsa hotA hai aura bodhi kA vighAta hotA hai ityAdi doSa hotA hai| Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca prakAra ke nigraMtha kA svarUpa 139 TIkA kA artha-itarathA arthAt mahAtratarUpa mahAn bhAra uThAne meM dhavala guru kA tyAga karate ukta guNoM kA viparyaya hotA hai, arthAt abahumAna, akRtajJatA, sakala gaccha ke guNoM kI avRddhi aura anavasthA Adi doSa hote haiM, tathA AtmotkarSa arthAt apane meM sAvadhAnatA kA abhimAna vA jo anathe kI paramparA kA kAraNa hai / so gurukula ko tyAga karanevAle ko hotA hai / tathA logoM ko apratyaya arthAt ki-ina paraspara meM alaga hue aura eka dUsare ke anuSThAna ko dUSita ThaharAne vAloM meM kauna satya va kauna asatya so jJAta nahIM hotaa| aisA avizvAsa hotA hai / bhalA, usase kyA doSa hai ? usakA yaha uttara hai ki, usase bodhi-vidhAta arthAt parabhava meM jinadharma ko prApti kA abhAva asatya seviyoM ko hotA hai, tathA usake nimitta bhUta yati ko bhI bodhi-vighAta hotA hai| Adi zabda se samyaktva lene meM abhimukha va cAritra lene meM abhimukha hue ko bhAvapAta hotA hai (bhAva gira jAtA hai) ye doSa guru tyAgakArI ko hote haiM / tathA jo pramAijanita thor3e se doSalava se guru pariharaNIya hote hoM to saboM ko varjanIyatva prApta hogaa| isIse pravacana meM pAMca prakAra ke nigraMtha kahe haiN| ____ antaragraMtha so mithyAtvAdika hai aura bAhyagraMtha so dhanAdika hai / ina do se jo nirgata ho so nigraMtha hai| mithyAtva, tIna veda, hAsyAdi SaTka aura krodhAdi catuSka, isa prakAra cavadaha abhyaMtara graMtha haiN| dhana, dhAnya kSetra, kupya, vAstu, dvipada, sonA, cAMdI, catuSpada ye nava bAhAnatha haiM / aura pAMca nigraMtha isa prakAra ki-pulAka, bakuza, kuzIla, nigraMtha aura snAtaka / pulAka do prakAra kA hai:-labdhipulAka aura AsevanApulAka / - anyatra bhI kahA hai ki-asAra dhAnya pulAka kahalAtA hai, ataH usake samAna jisakA caritra ho, use pulAka jaano| vaha Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 pAMca prakAra ke nigraMtha kA svarUpa labdhi aura AsevanA se do prakAra kA hai| labdhipulAka saMghAdi ke kAryArtha cakravartI kI senA ko bhI cUra DAlatA hai, aura iMdra ke samAna adhika zrI (kAMti) vAna hotA hai / AsevanApulAka pAMca prakAra kA hai| ___darzanapulAka darzana ko zaMkA Adi se, aura jJAnapulAka jJAna ko kAlAdika se asAra karatA hai / aura caraNapulAka mUla tathA uttaraguNa kI pratisevA karatA hai / liMgapulAka vaha hai ki-jo niSkAraNa parAyA liMga svIkAra kare aura yathAsUkSmapulAka vaha hai ki- jo kiMcit pramAda se mana se akalpa kA grahaNa karatA hai / . upakaraNabakuza aura zarIravakuza. isa bhAMti bakuza do prakAra kA hai| una donoM ke punaH pAMca prakAra haiM:-Abhoga anAbhoga, saMvRta, asaMvRta aura sUkSma / AsevanAkuzIla aura kaSAyakuzIla isa bhAMti kuzIla ke do bheda haiN| una donoM ke puna: pAMca prakAra haiM:-jJAna, darzana, cAritra, tapa aura yathAsUkSma / / yahAM jJAnAdikuzIla jJAna Adi se AjIvikA karatA hai, aura yathAsUkSma vaha hai jo ''yaha tapasvI hai" aisI prazaMsA se prasanna hotA hai, so jAno / upazAmaka aura kSapaka isa prakAra nigraMtha do prakAra kA hai| una donoM ke pAMca bheda haiM:-prathamasamaya, aprathama, carama, acarama aura yathAsUkSma / kSapaka utkRSTa se eka sau ATha hote haiM, aura upazAmaka caupana hote haiM / jaghanya se eka, do vA tIna hote haiM / zubha-dhyAnarUpa jala se karmamala ko kSaya kara vizuddha ho, so snAtaka / vaha do prakAra kA hai:-sayogI aura ayogI / kuzIla mUla aura uttara guNa ina donoM kI pratisevA-sevana karatA hai| bakuza uttaraguNa meM pratisevA-sevana karatA hai aura zeSa pratisevArahita hai| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca prakAra ke nigraMtha kA svarUpa 141 inameM nigraMtha tathA snAtaka nizcayataH apramAdI hote haiM / parantu ve to kadAcita hI hote haiM. arthAta ki zreNI para car3hate aura sayogI ayogI rUpa do guNasthAnoM meM hote haiM, jisase ve tIrtha dhAraNa karane ke hetu nahIM / pulAka bhI jaba kabhI labdhi hotA hai tabhI hotA hai / isaliye ye tInoM saMprati vicchinna hue haiM / jisase bakuza aura kuzIla hI nirantara tIrtha pravAha ke hetu haiM / isIse kahA hai ki__ "nirgrantha, snAtaka aura pulAka ina tInoM kA viccheda hai / bakuza, kuzIla sAdhu tIrtha paryanta hote raheMge" / aba inako to pramAdajanita doSa avazya lagatA hai / ataH jo usase sAdhu varjanIya hoya to saba varz2anIya ho jaavege| yaha bAta mana meM lAkara sUtrakAra kahate haiM bakusakusIlA titthaM dosalavA tesu niyamasaMbhaviNo / jai tehi vajaNijo avajaNi nA to natthi // 135 / / mUla kA artha- bakuza aura kuzIla tIrtha haiM, aura unameM to doSa ke lava avazya saMbhava haiM / ataH jo unake dvArA ve varjanIya hoM to avarjanIya koI bhI na rhegaa| ___TIkA kA artha- uparokta bakuza aura kuzIla tIrtha arthAt 'bhAmA so satyabhAmA' isa nyAya se sarva tIrthakaroM ke tIrthasaMtAna karane vAle hote haiN| isIse unameM doSa lava arthAt sUkSma doSa nizcayataH saMbhava haiN| kyoMki- unake pramatta aura apramatta nAmaka aMtamuhUrta kAla ke do guNasthAnaka haiN| usameM jaba pramatta-guNasthAna meM vartate hoM, usa samaya sAdhu ko pramAda kA sadbhAva kAyama rahane se sUkSmadoSa lava avazya lagatA hai| parantu jaba taka sAtave prAyazcita kA aparAdha ho taba taka vaha cAritrIya hI hai, tadanaMtara acAritrIya hotA hai| kahA bhI hai ki Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 guru avajJA kA phala 26 "jisako jahAM taka tapa prAyazcita AtA hai, vahAM taka vaha eka vrata kA bhI atikrama nahIM karatA / kintu mUla prAyazcita Ane para eka vrata kA atikrama karate bhI pAMcoM vratoM kA atikrama jAno" / isa prakAra bakuza aura kuzIloM meM dopalava niyamabhAvI hai, isase jo usase yati varjanIya ho to avarjanIya koI bhI na rahegA, aura usake abhAva meM tIrtha kA bhI abhAva ho jAvegA / isa upadeza kA phala kahate haiM iya bhAviyaparamatthA majjhatthA niyaguru na muM'caMti / sabvaguNa saMpayogaM pradhyAyami vi zrapicchaMtA // 136 // mUla kA artha - isa prakAra paramArtha ko sama ke hue madhyasthajana apane guru ko nahIM chodd'te| kyoMki sarva guNoM kA yoga apane / meM bhI ve nahIM dekhate / TIkA kA artha - isa prakAra pUrvokta rIti se paramArtha arthAt vAstavika bAta ko jAnane vAle arthAt mana meM pariNamita karane vAle aura madhyastha arthAt apakSapAtI jana apane guru jo ki-mUlaguNa rUpa motI ke sAgara haiM unako bilakula nahIM chor3ate, kyoMkisarvaguNasaMprayoga arthAt samasta guNoM kI sAmagrI apane meM bhI nahIM dikhatI tathA guru kA tyAga karane vAlA nizcayataH guru kI avajJA karatA hai aura usase anartha hotA hai / so Agama ke pramANa se batAte haiM evaM annaM vRtta suttaMmi pAvasamaNu ni / mahamohabaMdha vikhito appaDitappaMto // 137 // Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guru avajJA kA phala 143 mUla kA artha- aise guru kI hIlanA karane vAle, nindA karane vAle tathA unakI samhAla nahIM lene vAle ko sUtra meM pApazramaNa tathA mahAmoha kA bAMdhane vAlA kahA hai| TIkA kA artha- ise yAne prastuta guru ko avamAnane vAlA arthAt hIlane vAlA, sAdhu sUtra meM arthAt zrI uttarAdhyayanasUtra meM pApazramaNa arthAt nIcayati kahA huA hai / vaha sUtra yaha hai "jina AcArya tathA upAdhyAyoM ne zrata aura vinaya sikhAyA unhIM kI jo bAla nindA karatA hai, so pApazramaNa kahalAtA hai / AcArya aura upAdhyAya kI jo bhalI-bhAMti sevA-bhakti na kare, pUjA na kare aura stabdha ho rahe, so pApazramaNa kahalAtA hai" tathA unakI khisA yAne niMdA karatA huA tathA pratitarpaNa arthAt vaiyAvRtya Adi meM Adara na karatA huA mahAmoha arthAt bhArI mithyAtva bhI bAMdhatA hai| apizabda sUtrAntara kA pramANa batAtA hai| kyoMki-sUtrAntara meM arthAt Avazyaka niyukti meM tIsa mahAmohanIya ke sthAnoM meM isa prakAra kahA jAtA hai| "jo manda-buddhi puruSa AcArya aura upAdhyAya kI nindA karatA hai tathA vaha jJAniyoM kI bhalI-bhAMti vaiyAvRttya bhakti nahIM karatA, so mahAmoha bAMdhatA hai"| yaha kriyA pada vahAM anta meM kahA huA hai| koI pUche ki- guru ke asamartha hote unakA ziSya jo adhikatara yatanA, tapa tathA zru tAdhyayana Adi kare, to vaha yukta hai, ki- guru kI laghutA hone ke kAraNa se ayukta hai ? - isakA uttara yaha hai ki-guru kI anujJA se vaha yukta hI hai| kyoMki-vaha to guru ke gaurava hI kA kAraNa hai. kyoMki-ziSya ke adhika guNI hote guru kA gaurava hI hotA hai| zrI vanasvAmI tathA siMhagiri guru ke smaan| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 guru ke gaurava para vanasvAmI kI kathA isa prakAra haipUrvakAla meM siMhagirisUri kA vinIta aura ajJAna rUpa mahAparvata ko tor3ane meM vajra samAna vatra nAmaka ziSya thA / usane bAlaka hote hue bAla-buddhi rahita hokara, sAdhviyoM ke upAzraya meM rahate hue padAnusArI labdhi se gyAraha aMga sIkhe ! . . vaha ATha varSa kA hone para gaccha meM rahakara jo-jo pUrvagatAdika paThana sunatA so kautuka hI meM sIkha letA thaa| vajra ko jaba sthAvara ' par3ha" aisA kahate the taba vaha kucha asphuTa uccAraNa karatA huA dUsare par3hane vAloM ko sunatA thaa| ____eka vakta dina ke samaya sAdhu bhikSA ke liye gaye the aura guNagrAma se mahAna mAnanIya guru bhI bahirbhUmi ko gaye the| itane meM usa vasati meM vatra akelA thaa| to usane kapar3e kI poTalI ko sAdhu maMDalI meM bichAye aura svayaM unake bIca meM baiThakara megha ke samAna gaMbhIra vANI se gyAraha aMga tathA pUrvagata zruta kI vAcanA dene lgaa| itane meM AcArya bhI A gaye, ve galabala hotI sunakara vicArane lage ki- kyA bhikSu gaNa bhikSA lekara zIghra hI A pahu~ce haiM ? aisA vicAra karate hue zIghra hI unheM mAlUma huA kio ho ! yaha to vAcanA dete hue vanamuni kI dhvani hai| kyA yaha pUrva-bhava meM sIkhA hogA ? vA garbha hI meM sIkhA hogA? isa prakAra vismaya se bArambAra sira nacAte hue cintavana karane lge| pazcAt unhoMne vicAra kiyA ki-hamAre sunane se ise ghabarAhaTa na ho, yaha soca dhore se pIche haTa kara uccasvara se unhoMne nisihI krii| jise suna sunandAsuta (vana) ne turanta Asana se uTha phurtI se saba kapar3e kI poTaliyAM jahAM ke tahAM dhara diye| pazcAt vaha sanmukha A guru kA daMDa le paga pramArjana karake prAsuka pAnI se prakSAlana karane lgaa| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vajrasvAmI kI kathA taba AcArya vicAra karane lage ki - yaha bAlaka hote hue bhI vidyAvRddha hai, isaliye anya sAdhu anajAna rahakara usakI avajJA kareM, vaisA na honA cAhiye / yaha socakara unhoMne rAtri ko ziSyoM se kahA ki- kala hamako amuka gAMva ko jAnA hai aura vahAM do-tIna dina rahanA par3egA / taba yogaprapanna muni bole ki - hamako vAcanA kauna degA ? AcArya ne kahA ki- vajra degA / C 145 una muniyoM ne sarala aura vinIta hone se sahaja hI meM yaha bAta mAna lii| kyoMki bhadra hAthI ke samAna sajjana ( ziSya ) guru kI AjJA kA kabhI ullaMghana nahIM karate / aba guru ke ravAnA hone para prAtaHkAla anuyoga kI sAmagrI kara, unhoMne varSa ko guru ke samAna bhakti se niSadyA (Asana ) para baitthaayaa| taba vatra muni jJAna-rUpa kaMda kI vRddhi karane meM megha samAna hokara kramazaH una maharSiyoM ko AlApaka dene lage / taba jo maMda buddhi the unake prati bhI vatra kI vANI saphala hone lagI / yaha navIna Azcarya dekhakara sakala gaccha vismita huA / isa samaya muni - gaNa pahile sIkhakara ThIka kiye hue AlApakoM ko saMvAda dekhane ke hetu pUchane lage / taba vajra ne unakI usI bhAMti vyAkhyA karI tathA jo AcArya se jitanA aneka vAcanAoM dvArA par3he the, ve vajra muni se utanA eka hI vAcanA meM sIkhane lage / aba sadhu harSita ho paraspara kahane lage ki- jo guru dera se A to vajra se yaha zra taskaMdha zIghra samApta ho jAve tathA apane 1 ko dhanya aura kRta-kRtya honA cAhiye tathA apane puNya jAgRta hue haiM ki- apana ne vajra vAcanAcArya prApta kiye haiM / isa pRthvI Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 vajrasvAmI kI kathA para apane zrImAn guru to sabase adhika bhAgyavAn haiM ki- jinake aisA sarva zrata kA nivAsaghara aura vijayI ziSya hai| isa ziSya ke hAtha kA sahArA pAkara zrI guru kI vRddha huI kIrti aba zanaiH zanaiH (akhila ) jagat meM phiregii| aba guru ne socA ki- itane dinoM meM muniyoM ko vana ke guNa jJAta ho gaye hoMge / yaha soca ve harSita ho, vahAM vApasa Aye taba bhaktipUrvaka muniyoM ne unako vandanA karI, to sUri ke svAdhyAya ke nirvAha ke viSaya meM pUchane para, unhoMne saba vRttAnta kahA aura punaH guru ko namana karake ve vinantI karane lage ki- he bhagavan ! vajra hI hamAre vAcanAcArya hoveM / guru bole ki- samaya pAkara yaha savakA guru hogA / abhI yaha bAlaka hai, tathApi guNoM se vRddha hone se avazya mAnanIya hai| isIse hama paragrAma gaye the aura vajra ko tumheM AcArya rUpa meM sauMpA thA ki- jisase tuma isake guNoM ko jaano| tathApi abhI isako vAcanAcArya kI padavI denA ucita nahIM, kAraNa ki- abhI isane kAnoM se zrata grahaNa kiyA hai, guru ke mukha se zruta grahaNa nahIM kiyA / pazcAt zru tasArajJa guru "amuka vaya meM sikhAnA ucita hai" isa kalpa ko chor3a kara utsArakalpa karake use artha sahita sikhAne lge| taba guru-sAkSI se kuzAgra buddhi banna muni guru ke diye hue sarva zrata ko mAtR kA pada ( varNamAlA) ke samAna grahaNa karane lge| isa bhAMti vajrakumAra aise a ta jJAnI hue ki- jisase ve siMhagiri ke bhI cirakAla ke saMdeha rUpa raja ko harane ke liye pavana samAna ho gaye / pazcAt samayAnusAra AcArya pada pAkara bhavanAzaka Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guru avajJA kA varjana 147 kumati rUpa aMdhakAra kA vidhvaMsa karane ke liye sUrya samAna, zreSTha labdhiyoM ke bhaMDAra aura daza pUrva ke dhAraNa karane vAle, zrImAn vatra munAvara cirakAla taka jina-zAsana ko khUba dIpta karane lge| - isa prakAra vajrasvAmI kI kathA pUrNa huii| isa prakAra gaNAdhika ziSya se guru kA gaurava rahatA hai to bhI usa ziSya ne guNAdhika hokara bhI guru apane se hIna hai, yaha soca kara unakI avamAnanA na karanA cAhiye | vahI kahate haiM savimasaMpi jayaMto tesimavannaM vivajae samma / to daMsaNasohIao suddhacaraNaM lahai sAhU // 138 // mUla kA artha- savizeSapana se udyata hote bhI jo ziSya unako avajJA kA bhalI-bhAMti varjana karatA hai, to darzanazuddhi hone se vaha sAdhu zuddha cAritra pAtA hai| ___TIkA kA artha- sadhizeSataH arthAt sarasa rIti se kintu (apizavda se samAna rIti se vA hIna rIti kI bAta to dUra rahe) yatamAna arthAt tadAvaraNI karma ke kSayopazama se sUtrArtha ke adhyayana meM tathA tapazcaraNa Adi uttama anuSThAna meM prayatnazIla zuddha pAreNAma vAlA bhAva sAdhu guru kI abhyutthAna Adi na karane rUpa avajJA kA bhalI-bhAMti varjana karatA hai aura usase darzana-zuddhi ke kAraNa se vaha bhAva muni akalaMka cAritra ko pAtA hai| yahAM Azaya yaha hai ki-samyaktva jJAna aura cAritra ke kAraNa hai| kyoMki Agama meM isa prakAra kahA hai ki- samyaktvavaMta hI ko jJAna hotA hai aura jJAna binA cAritra ke guNa hote nahIM, aguNI ko mona nahIM aura mokSahIna ko nivANa nhiiN| Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 bhAvasAdhu kA svarUpa aba samyaktva to garu kA bahumAna karane vAle hI ko hotA hai, isase duHkarakArI hokara bhI unakI avajJA na karate unakA AjJAkArI honA cAhiye / kyoMki kahA hai ki-SaSTha, aSTama, vigere tathA ardhamAsakSapaNa aura mAsakSapaNa karatA huA bhI jo guru kA vacana nahIM mAne to ananta saMsArI hotA hai| aba sAdhu ke liGgoM kA nigamana karate hue usakA phala karane kI icchA se kucha kahate haiMiya sattalakkhaNadharo hoi carittI to ya niyameNa / kallANaparaMparalAbha-jogo lahai sivasukkhaM // 139 / / mUla kA artha- isa prakAra sAta lakSaNa ko dhAraNa karane vAlA cAritrIya hotA hai aura vahI nizcayataH kalyANa-paramparA ke lAbha ke yogya se zivasukha pAtA hai| ____TIkA kA artha-itizabda upapradarzanArtha hai, jisase aise arthAt pUrvokta rIti se sakala mArgAnusAriNI kriyA- dharma meM pravara zraddhA-sarala bhAva se prajJApanIyatA-kriyA meM apramAda, zakyAnuSThAna kA Arambha-sakhta guNAnurAga aura pUrNataH guru kI AjJA kA ArAdhana / ina sAta lakSaNoM kA dhAraNa karane vAlA ho, vaha cAritrI arthAt bhAva sAdhu hotA hai / vaha bhAva sAdhu hI- na ki-dUsarA, kalyANa-paramparA arthAt sudevatva, sumanuSyatva Adi rUpa usakA lAbha arthAt prApti usake yoga se arthAt sambandha se zivasukha arthAt siddhi sukha pAtA hai / ___ zrAvaka aura sAdhu sambandhI aisA do prakAra kA dharmaratna kahA / aba kauna, kaise ise kara sakate haiM, so kahate haiM Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmaratna ke yogya C duvihaMpi dhammarayaNaM tarai naro dhittumavigalaM sou / jassevI saguNarayaNa-saMpayA sutthiyA asthi // 140 // mUla kA artha- donoM prakAra ke dharmaratna ko bhalI-bhAMti vahI manuSya grahaNa kara sakatA hai / jisake pAsa ikkIsa guNa kI saMpadA kAyama ho / 149 TIkA kA artha - eka prakAra ke nahIM, balki donoM prakAra ke dharmaratna ko avikala arthAt pUrNataH vahI nara ( yahAM nara zabda jAtivAcaka hai, jisase puruSa ho nahIM, kintu narajAti kA prANI samajho ) grahaNa kara sakatA hai / jisako zrIprabha mahArAjA ke samAna ikkIsa guNaratla saMpat arthAt "akkhuddo ruva pagaisomo " ityAdi zAstra padvati meM kahe hue ikkIsa guNa rUpa mANikyoM kI vibhUti susthita ho arthAt ki durbodha Adi se adUSita hone se upadrava rahita ho / koI pUchegA ki - ikkIsa guNa vAlA ho, vaha dharma - ratna ke yogya hai, yaha to pUrva meM kahA hI hai, to punaH yaha kyoM kahate ho ? satya hai, pUrva meM kevala yogyatA hI kahI hai, jaise ki bAlyAvasthA meM varttamAna rAjaputra bhI rAjya ko yogya kahalAtA hai / aura aba use samartha karanA bhI batAte haiM jaise ki bar3A huA rAjaputra itanI umara meM rAjya kara sakatA hai / zrIprabha mahArAjA kI kathA isa prakAra hai: - rAjamahaloM kI ujvala prabhA tathA niraMtara prasArita dhUpa ke dhUmra se gaMgA tathA yamunA ke saMgama ko jItane vAlI vizAlA nAmaka nagarI thI / vahAM jisakA jAya ke phUla kA khilI huI kalikA ke samAna nirmala yaza devaloka paryaMta ( pahu~catA ) thA, Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 dharmaratna kI yogyatA para tathA jisakA zaurya sadaiva prabala zatruoM ke kulakSaya paryanta (pahu~catA ) thaa| jisakA tyAga (dAna ) mAMgane vAloM kI icchA payaMta ( pahu~catA thA) tathA jisakI bhUmi samudra paryaMta pahu~catI thI, aura jisakI bhakti jinezvara ke do caraNa kamala ko namana karane taka pahu~catI thii| aura jisake anya doSoM ke bala ko tor3ane vAle zeSa guNa niravadhi the, aisA rAjA zrIcaMdra usa nagarI kA pAlana karatA thaa| __ kamala meM rahane vAlI aura sadaiva rakta caraNa vAlI do ujvala paMkha vAlI haMsanI ke samAna rAjA ke hRdaya rUpa kamala meM rahanevAlI sadAcaraNa ke rAgavAlI aura ubhaya pakSa se pavitra haMsI nAmaka usakI rAnI thii| unake samasta zatruoM ko harAne vAle do putra the, unameM jyeSTha kA nAma zrIprabha aura choTe kA nAma prabhAcandra thaa| ___ var3A kumAra gAMbhIrya guNa kA sAgara thA, rUpa se kAma ko jItane vAlA thA, svabhAva hI se saumyAkAra thA aura lokapriya guNarUpa maNi kA karaMDa thA / akra ra pariNati rUpa jharane vAlI nadI kA himAlaya thA. zivamukha ke ghAtaka pAtaka ke Dara rUpa kamala ko vikasita karane ke hetu sUrya samAna thaa| zaThatA rUpa latA ko kATane ke liye darAMte ke samAna thA, dAkSiNya rUpa svarNa kA meru thA, akArya se sadA lajjArUpa sphurita bhaurI ko rahane ke liye kamalinI ke samAna thaa| jIvadayA rUpa kumudanI ke liye candra samAna thA, mAdhyasthyarUpa hAthI kA vindhyAcala thA. guNarAgI janoM kA mukuTa thA, sukathA kahane ke mArga kA pathika thA, jinadharma meM kuzala supakSa rUpa kakSa (ghAsa) ko bar3hAne meM megha samAna thA, atyanta vistRta dIrghadarzitva rUpa tArAoM kA AkAza thaa| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIprabha mahArAjA kI kathA jinezvara praNIta Agama ke vizeSa vijJAna kA krIr3Aghara samAna thA, sadbuddhi vRddha janoM ke sevana rUpa sarovara meM haMsa samAna thA, vinaya nIti meM citta rakhane vAlA thA, kRtajJatArUpa nadI kA sAgara thA, parahita karane meM udyata rahane vAlA thA, aura karane ke kAmoM meM yathocit lakSa dene vAlA thA / . ___ vahAM eka dina bhuvanabhAnu nAmaka kevalajJAnI guru padhAre, unako namana karane ke liye rAjA, putra aura sAmantAdika ko sAtha lekara vahAM AyA / vaha tIna pradakSiNA kara mahAn bhaktipUrvaka guru ko namana karake ucita sthAna meM baitthaa| taba yatozvara dezanA dene lge| isa ananta bhavarUpa vana meM bhaTakatA huA jIva aneka duHkha sahatA huA jAti aura kula Adi se yukta manuSya bhava ko mahAkaThinatA se pAtA hai / use pAkara he bhavyoM ! tuma sakala duHkha nAzaka jinadharma karo / vaha dharma do prakAra kA hai:-yatidharma aura gRhidharma / vahAM pahale yatidharma meM pAMca yama (mahAvrata) haiM una pratyeka kI pA~ca pA~ca bhAvanAeM pAlane kI haiN| ve pAMca yama isa prakAra haiM:-hiMsA kA tyAga, alIka kA tyAga, steya kA tyAga, abrahma kA tyAga aura parigraha kA tyAga / IryA-AdAna aura eSaNA samiti, manogupti aura dekhakara AhAra-pANI grahaNa karane se pahale vrata kA niraticAra pAlana karanA cAhie / hAsya-krodhalobha-bhaya tyAgane se tathA vicAra kara bolane se manimAna puruSa ne dUsare sUnRta rUpa yama kA pAlana karanA caahiye| asteya rUpa yama kI pAMca bhAvanAeM ye haiM:-avagraha mAMganA, ThIka dekhabhAna vicAra karake avagraha mAMganA, nirantara guru kI anujJA lekara bhAta pAnI kAma meM lenA / sAdharmI se avagraha mAMganA aura usakI maryAdA karanA / isa prakAra pAMca bhAvanAeM haiN| Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 dharma ratna kI yogyatA para strI-paMDaka-pazuvAlI vasati, kuDyAMtarita vasati aura eka Asana tyAga karanA, strI ke ramya aMga dekhane kA tathA apane aMga para zRgAra karane kA parihAra karanA, snigya bhojana tathA atibhojana kA tyAga karanA, rAga se strI kI kathA nahIM karanA, tathA pUrva kI krIr3A kA smaraNa nahIM karanA, ina pAMca bhAvanAoM se buddhimAna ne sadeva brahmacarya rkhnaa| zubhAzubha, sparza, rasa, gadha, zabda aura rUpa meM sadaiva rAga-dvapa kA tyAga karanA ye pA~ca ne yama kI bhAvanAeM haiM / isa prakAra pA~capAMca bhAvanAoM se pAMcoM boM kA barAbara pAlana karake anantajIva zivapada ko prApta hue haiM / gRhastha ke dharma meM susAdhu-guru se bhalI bhAMti vrata suna, samajha tathA lekara pAlanA caahiye| Ayatana sevana, Adi nirantara zIla pAlana, aura sajjanoM ne svAdhyAya Adi vibhava upArjana karanA / tathA bhavyajanoM ne niSkapaTa bhAva rakhakara vyavahAra zuddhi karanA. tathA cAritrarUpa pakSI ke taru samAna guru kI zazraSA karanA / samasta pApamala dhokara pravacana kI kuzalatA se zobhita honA aura kadApi apane ko strI ke vaza meM na hone denaa| samyag jJAna rUpa sAMkala se indriya rUpa vAnaroM ko barAbara bAMdha rakhanA, aura kleza va parizrama ke Akara samAna dhana-daulata meM gRddhi nahIM karanA / duHkha ke ghara saMsAra meM sadaiva nirveda dhAraNa karanA, aura viSayoM ko duSTa rAjA ke viSaya (deza) ke samAna dUra hI se chor3anA / nidaMbha rahakara daMbha ke samAna tIna ArambhoM ko kabhI bhI nahIM karanA, tathA sakala kleza ke nivAsasthAna samAna grahavAsa meM rati nahIM rkhnaa| durgati ke dvAra ko DhAMkane vAlA niraticAra sudarzana (samyakva) dhAraNa karanA, aura moha rAjA ke vijaya kI bherI samAna loka herI (dekhAdekho) meM mana nahIM rakhanA / samasta kalyANa kI khAni zudra Agama ko nimela vidhi kA sevana karanA, aura ziva Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIprabha mahArAjA kI kathA sukhadAtA dAnAdika cAra prakAra kA dharma karate rahanA, nyAya mArga meM calate mUDhajana haMse, usako paravAha na karanA. aura samasta sAMsArika bhAvoM-padArthoM meM rAga dveSa na krnaa| tathA madhyasthatA se svastha citta rakha kara dharmAdharma kA vicAra karanA, aura svajana sambandhI tathA dhana meM gAr3ha prIti nahIM bAMdhanA bhogoSabhoga kI tRSNArUpa kAlI nAgina ko pakar3ane ke liye taiyAra rahanA, aura nirantara yatidharma kI dhurA uThAne meM udyata rhnaa| isa bhAMti vidhipUrvaka zrAvaka kA dharma kara, nirmala mana vAlA puruSa cAritra pAkara, ATha bhava ke andara mokSa pAtA hai| yaha suna zrIcandra rAjA ne zrIprabha putra Adi ke sAtha bhuvanabhAnu guru se gRhasthadharma aMgIkRta kiyA / aba guru ke caraNoM meM namana karake rAjA apane sthAna para AyA aura nirmala guNavAna AcArya anyatra vicarane lge| eka dina zrIcandra rAjA kI usake donoM putra vinayapUrvaka apane komala kara kamaloM se pagacaMpI kara rahe the aura apane mukuToMkI maNiyoM kI sundara kAMti se sabhAsthAna meM aneka indradhanuSa banAte hue sahasroM rAjA bhaktipUrvaka usakI sevA meM upasthita the, tathA rAjyabhArarUpa bhavana ko dhAraNa karane ke lie staMbha samAna, sadbuddhivAle, niSkapaTa saikar3oM mantrIzvara usake AsapAsa baiThe the, tathA atyanta ghora yuddha meM milane vAlI saMpatti meM laMpaTa rahane vAle karor3oM sainikoM se vaha parivArita ho rahA thA, itane meM hAtha meM svarNadaNDa dhAraNa karane vAlA chaDIdAra use isa prakAra vinantI karane lgaa| he deva ! vairiMgamalla nAmaka naTAgraNI (zreSTha naTa) sanatkumAra ke nATyaprabandha ko saMkSepa meM taiyAra karake Apako milane AyA Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 dharmaratna kI yogyatA para hai, usako maiM ne rokA hai| rAjA ne hukma diyA ki use zIghra andara bheja, taba char3IdAra use vahAM lAyA to vaha tona pAtroM kI kiMgara (do ke Upara tIsarA khar3A rahe vaisA dikhAva) karake isa prakAra rAjA ko AzISa dene lgaa| chaH khaMDavAlI pRthvI nava nidhAna, causaTha hajAra ratnoM ko tRNa samAna chor3akara, saMsAra ke duHkha se ghabarA kara jisane jaina dIkSA grahaNa kI ve sanatkumAra rAjarSi, he bhUpAla ! Apako zrI saMpadAdAyaka ho o / aba nATaka dekhane ke kautuka ke rasameM apane putra Adi sarva janoM ko usane spaSTa rIti se Atura mana vAle dekhe / taba unakI anuvRtti ke vaza usa catura rAjA ne ukta naTanAyaka kI ora sanatkumAra kA abhinaya karane ke hetu saMketa ke sAtha hI ujvala dRSTi pherii| taba rAjA kA abhiprAya samajhakara vaha naTa manohara vANI se bolA ki-he zrIcandranarezvara Adi sabhAjanoM ! thor3e samaya taka eka citta hokara caturtha cakravartI kA caritra suno| yaha kaha kara vaha naTanAyaka apanA abhinaya karane lgaa| vaha isa prakAra hai| __ zrI hastinApura ke svAmI, chaH khaMDavAle bharatakSetra ke adhipati, mahAn sAmrAjya bhogane vAle sanatkumAra narezvara kI atyuttama rUpa lakSmI dekhane se ati vismaya pAkara saudharmendra apanI sabhA meM sthita devoM ko isa prakAra kahane lgaa| he devoM ! pUrvopArjita zubha nirmANa nAmakarma se bane hue kAMtiyukta zarIrAkAravAle sArvabhauma mahArAjA sanatkumAra kI kaisI rUpa rekhA hai, vaha dekho ki-jo isa devaloka meM janme huoM ko bhI prAyaH nahIM hogii| Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIprabha mahArAjA kI kathA isa prakAra indra ke kahe hue vacanoM para sandeha karake vijaya aura vaijayanta nAmaka do deva zIghra hI pRthvI kI ora cale / (isa samaya sarva sabhAsada vismaya se vikasita netroM dvArA dekhate hue 'aba kyA hogA' so jAnane ke hetu dhyAna dekara sunane lage | ve donoM deva tadanantara brAhmaNa kA rUpa dhara kara rAjA kA rUpa dekhane ko Atura hokara rAjamahala ke dvAra ke pAsa khar3e rhe| isa samaya sanatkumAra apane alaMkAra aura kapar3e utAra kara aMga meM khUba abhyaMga karavAkara snAna karane ko baiThA thA / itane meM dvArapAla ne dvAra para do brAhmaNoM ke khar3e rahane kA samAcAra kahA / taba nyAyazAlI ukta cakravartI ne unako usa samaya bhI andara bulA liyA / taba usa rAjarAjezvara kA anupama rUpa dekhakara, vismita ho, sira dhunate hue ve donoM deva mana meM isa bhAMti vicAra karane lge| F. isakA yaha kapAla zuklASTamI ke candra ko bhUlA detA hai aura kAna ke kinAre taka pahu~cI huI usakI AMkheM nIlotpala ko jItane ke samAna hai| isake donoM hoTha pake hue bimbIphala kI kAnti ke vikAza ko harAte haiM. donoM kAna sIpa ko jItane ke samAna hai aura kaMTha pAMcajanya zaMkha kA vijaya karatA hai| isakI donoM bhujAeM hastIrAja kI sUDa ke AkAra ko tiraskRta karatI haiM, tathA vakSaHsthala meru kI caur3I zilAoM kI zobhA ko lUTane ke samAna hai| isake hAtha-pairoM ke taluve sacamuca azoka ke pallaboM ko tarjanA kareM vaise haiM, anya adhika kyA kahA jAya ? isake sarva aMgoM kI zobhA vANI ko agocara hai / isakI lAvaNya rUpa nadI kA kitanA tIkSNa pravAha hai ki-jisase candrikA meM jaise tArAoM Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmaratna kI yogyatA para 20 cid kI jyoti nahIM dIkhatI, vaise hI isake zarIra meM kiyA huA abhyaMga bhI nahIM jAnA jA sakatA / 156 indra ne isake rUpa kA jaisA varNana kiyA thA, vaisA hI balki usase vizeSa adhika yaha jAna par3atA hai / satya bAta yaha hai kimahAtmA kabhI bhI mithyAvacana nahIM bolate, (aisA ve deva vicAra karane lage / ) aba cakrI ne unako pUchA ki tuma kisa prayojana se yahAM Aye ho ? taba ve bole ki he bhUpa ! tInoM jagat meM terA rUpa anupama varNita kiyA jAtA hai, yaha suna hama mahAn kautukavaza ho, he narendrazArdUla ! tumheM dekhane ke liye dUra se yahAM Aye haiM / S * he narezvara ! loka meM terA rUpa jaisA atula varNita kiyA jAtA hai, usase bhI vizeSa hama dekhate haiM / isa prakAra una brAhmaNoM kA vacana sunakara hAsya se hoTha pharakA kara rAjA bolA kiabhyaMga se saba jagaha lipta aMga meM abhI yaha kAnti kisa ginatI meM hai / he bhadra brAhmaNoM ! kSaNa bhara bAhara jAkara tuma khar3e raho, tAki hama snAna kA prasaMga pUrA karaleM, pazcAt vividha vastroM se sajA huA aura nAnA bhUSaNoM se zrRMgArita merA rUpa ratna jar3ita suvarNa ke samAna (darzanIya ho jAvegA / ) punaH tuma dekhanA / pazcAt vaha nahA dhokara alaMkAra tathA nepathya (veSa ) se zRMgArita hokara, AkAza meM jaise sUrya prakAzita hotA hai, vaise sabhAsthAna meM A baiThA / aba brAhmaNoM ko AjJA milane para punaH veM rAjA kA rUpa dekhate hue dava (agni) se jale hue bAMsa ke samAna turanta murajhA gaye / isa samaya sakala sabhAsada camaka kara 'are re ! yaha kyA ho gayA ? ' yaha socakara saMketa se paraspara dekhane lage / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIprabha mahArAjA kI kathA taba cakravartI unako pUchane lagA ki- pahile mujhe zRMgAravihIna dekhakara he vinoM! tuma harSita hue the, kintu aba maiMne zrRMgAra sajA liyA hai to bhI tuma khinna kyoM dIkhate ho ? taba ve brAhmaNa bole ki - he bhUpati ! abhI tumhAre zarIra meM sAta vyAdhiyAM praviSTa huI haiM, jisase tumhAre aMga kA atula rUpa, lAvaNya, varNa tathA kAMti, guNa yaha saba naSTa hotA jAtA hai, isI se hama udAsa ho gaye haiM / 157 bharatAdhipa ne pUchA ki yaha tumane kaise jAnA ? taba ve yathArtharIti se pUrva meM indra kI kahI huI bAta batAkara apanA rUpa prakaTa kara, vApisa apane sthAna ko Aye | aba sanatkumAra vairAgyabuddhi dhAraNa karake isa prakAra socane lagA / jisake kAraNa ghara, svajana, striyAM aura caturaMgI - sainya kA saMgraha kiyA jAtA hai, vaha zarIra bhayaMkara kIr3oM se jaise kASTa bigar3atA hai vaise hI rogoM se bigar3atA hai| jisase mati khokara jIva hitAhita kA vicAra nahIM karate, usI yauvana ko dAvAnala kI jvAlA jaise vana ko jalAtI hai vaise hI jarA jalA detI hai / jisase garvita hokara manuSya kRtyAkRtya nahIM jAna sakate, tadrahI hima par3ate jaise kamala naSTa ho AtA hai, vaise hI dhAtukSobha hone se turata bigar3a jAtA hai| ataH Ajakala meM naSTa ho jAne vAle isa zarIra kA avinazvara phala isa samaya prApta karalU, isa bhAMti citta meM vicAra karake (he lokoM ! dekho ) vaha rAjA vistRta rAjya tyAga kara, bhavasAgara meM nAva: samAna jinadIkSA grahaNa karane lagA / sAmane dekho ! sAmane dekho !! ) yaha dazamadvAra ko roka rakhane vAlA hone se mAno aparAdhI ho, vaise kAlI kAMtivAle Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmaratna kI yogyatA para bAloM ko yaha rAjA mUla se ukhAr3a DAlatA hai / (sAmane dekho!) maNi aura ratnoM se bhare hue mukuTa tathA hAra Adi ye AbharaNa isane nirmAlya ke samAna tyAga diye haiN| (dekho !) pati kA chor3a diyA huA aMtaHpura duHkhI AvAja se jhAr3a ke agrabhAga para baiThe hue pakSI pracaMDa pavana ke jhapATe se kaMpita hokara cillAte haiM, vaise rotA hai / ( dekho!) he nAtha ! he nAtha !! hama azaraNoM ko tU ekadama kyoM chor3a jAtA hai ? isa bhAMti luTe huoM ke samAna . loga vilApa karate haiN| isa prakAra naTa-nAyaka ne bharatAdhipati sanatkumAra ke niSkramaNa kA banAva isa prakAra dikhAyA ki-jisase zrIcaMdra rAjA bhI tatkAla vairAgya pAkara, pUrvabhava ke zruta-saMyama kA smaraNa kara paMcamuSThi locakara devoM se sAdhu kA veSa pAkara rAjamaMdira se nikala pdd'aa| _ 'yaha saba naTa kA vilasita hai, isaliye he nAtha ! hama ko anAtha karake chor3akara mata jAo' isa prakAra usake parivAra ke rote hue bhI vaha RSi apanI icchAnusAra vihAra karane lgaa| - aba pitA ke viyoga se vihvala tathA azra pUrNa nayana vAle zrIprabhakumAra ko icchA na hote bhI vinaya se name hue sAmaMtoM tathA maMtrIzvaroM ne rAjya para baiThAyA tathA prabhAcaMdra kumAra ko yuvarAja pada para sthApita kiyA, aura mahAn zoka rUpa zaMku nikAlane meM catura una logoM ne unako vacanoM se isa prakAra kahA he deva ! Apa apane pitAjI kA zoka mata kariye kyoMkimahAbhAga to aMzocya hI haiM, jinhoMne ki kapaTI strI kI bhAMti Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIprabha mahArAjA kI kathA 30 DC 159 saMpUrNa rAjyalakSmI ko chor3a dI hai aisA duSkara zramaNadharma kauna uThA sakatA hai ? kyoMki - buddhimAnoM ko bhI vairAgya kI buddhi kSaNa bhara hI rahatI hai / zoka to unakA karanA cAhiye ki jo sukRta kiye binA mara jAveM, jo dharma meM khUba udyama kareM, vaise jagata meM pAMca chaH hI puruSa hote haiM / kauna zAstra nahIM sunatA ? kauna sakala padArtha kSaNavinAzI hai, aisA nahIM dekhatA ? prati samaya hote prANiyoM ke maraNa ko kauna nahIM vicAratA ? sadaiva sukhadAyI guru kA upadeza apane hRdaya meM kauna dhAraNa nahIM karatA ? aura kisako akSaya, ananta, anupama amRta sukha (mukti-sukha ) priya nahIM ? / parantu parvata samAna mahA puruSa bhI cala-citta pana se dharma ke anuSThAna meM utsAha chor3a kara girate dRSTi Ate haiM / tathApi tumhAre mahA matimAn pitA ne to kucha aisA sAhasa kiyA hai ki-jo mahAn sAhasiyoM ke mana ko bhI camatkRta kara DAlatA hai| tathA isa nATakakAra ko to Apake pitA kA paropakArI hone se vAstavika dharmAcArya ke samAna Apane vizeSa pUjanA cAhiye / yaha sunakara rAjA kA zoka kucha kama hone se vaha nItilatA bar3hAne meM sajala megha samAna rAjA ukta nATakakAra ko pUja kara rajA dene lagA / aba vaha barpha aura hAra ke samAna zveta aneka naye vihAra (jina - maMdira) banavAne lagA aura bar3e gaurava ke sAtha bhakti pUrvaka sAdharmivAtsalya karane lagA / tathA vaha jinazAsana kI unnati karatA huA mugdhajanoM ko dharma meM sthira karane lagA, aura vaha prAyaH sAmAyika, pauSadha Adi dharma meM ( sadaiva ) lagA hI rahatA thA / aba zrIprabharAjA ko sadaiva dharma meM lagA huA aura jIva prApta karane kI icchA se rahita jAnakara aridamana rAjA usake Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmaratna kI yogyatA para deza meM upadrava karane lagA / dUta ke mukha yaha samAcAra jAna kara zrIprabharAjA ne dUta ke dvArA hI use kahalAyA ki hamArI sImA ke katipaya gAMvoM kI jhopar3iyAM lUTakara tU apane pUrvajoM kI sthApita kI huI ta prIti ko khUba bigAr3akara kyoM durjanatA kara ke isa prakAra merA aniSTa karatA hai ? 160 kahA bhI hai ki ve satpuruSa dhanya hai ki - jina kA sneha abhinnamukha ho pratidina vRddhi pAtA huA RNa ke samAna putroM meM bhI cAlU rahatA hai | ataH isa aparAdha se aba bhI alaga ho / terA yaha aparAdha maiM kSamA karatA huuN| kyoMki - sneha rUpa jhAr3a ko tor3ane ke liye maiM aguA nahIM hotA / yaha sunakara aridamana rAjA usa dUta ke prati haMsatA huA bolA ki he dUta ! tU merI ora se apane svAmI ko isa bhAMti kahanA ki he pArthiva ! tU' ne to vistAra se dharma ke kArya zuru kiye haiM / ataH bhUmi sambandhI yaha anarthakArI mAthAphor3a banda rakhanA cAhiye, aura jo ise bhI tU cAhatA ho to, isa dharma karma ko chor3a, kyoMki - sira muMDAnA aura keza samAranA ye donoM eka hI sthAna meM kaise ho sakate haiM ? kintu jo tU ne kevala logoM rAjI karane ke liye hI yaha dharma Arambha kiyA ho to, nizcita raha, maiM tere deza ko aba nahIM lUMgA ! tathA pUrva sneha se bAta karanA yaha to vijaya ke icchuka rAjAoM ko mahAn dUSaNa rUpa hai, athavA pUrNa asAmarthya hai / isa prakAra dUta ke mukha se sunakara zrIprabha rAjA ne khUba kruddha hokara sevakoM ke dvArA sahasA raNabherI bajavAI / usakA zabda suna kara turanta ekatra huI caturaMga senA lekara zatru para car3hA, aura kramazaH deza kI sImA para AyA / taba raNarasika aridamana rAjA Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIprabha mahArAjA kI kathA 161 bhI turanta usake sanmukha taiyAra huA, kyoMki-zaravIra lar3ane ke liye AlasI nahIM hote haiN| jaise ki-brAhmaNa khAne ke liye AlasI nahIM hote haiN| ___aba donoM senAoM ke aneka zastradhArI subhaToM kA, AkAza meM jaise bijalI vAle bAdaloM kA milApa hotA hai, vaise milApa huA / aba mAlavapati ke ati adbhuta bhaTavAda vAle subhaToM ne zatru ke sainya ko, madonmatta hAthI jisa prakAra udyAna ko chinnabhinna karate haiM usa prakAra chinna bhinna kara DAlA / taba aridamana rAjA ratha para car3ha kara apane chinnabhinna sainya ko ekatra karatA huA dhanuSa pachAr3atA huA svayaM lar3ane ko udyata huaa| ___ usane usI samaya tIkSNa bANoM kA meha barasA kara samudra kI bar3hatI huI lahara pAnI ke dvArA jaise kinAre ke parvata ko pakar3atI hai vase ripusainya ko dhara liyaa| kSaNabhara meM mahAna bhujabalI aridamana ne lakar3I jaise ghar3e kI kinAra ko tor3a DAlatI hai athavA pavana jaise lAkhoM jhAr3oM ko tor3a DAlatA hai, vaise sanmukhasthita zatru senya ko tor3a DAlA naSTa kara diyA) taba apane sainya kA bhaMga hone se kupita huA zrIprabharAjA yama ke choTe bhAI ke samAna zatru-sainya kA saMhAra karane ko khar3A huaa| mAlavapati ke sanmukha zatru-sainya garur3a ke sanmukha sapa na Tike athavA siMha ke sanmukha hariNa na Tike, vaise kSaNa bhara bhI na Tika skaa| taba chinnabhinna sainya vAle tathApi sanmukha khar3e hue aridamana rAjA ko zrIkRSNa samAna balavAna mAlavapati ne lar3ane ko bulAyA / pazcAt ve donoM rAjA aneka zastra aura astra se eka dUsare ko mArane kI mativAle jaMgalI hAthI jaise dAMtoM se lar3ate haiM, vaise lar3ane lge| mAlavapati. ne bahuta samaya taka lar3akara aridamana ko, gArur3I jaise sarpa ko nirviSa karatA hai, vaise hI Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 dharmaratna kI yogyatA para gatavIrya aura gatazastra kara diyA / taba bar3e hAthiyoM se mArA huA hAthI kA baccA jaise bhAgatA hai, vaise zrIprabharAjA se parAbhava pAyA huA, aridamana pIche dekhatA huA bhAgane lgaa| ___ aba usake ratha, ghor3e, hAthI Adi sarva lakSmI zrIprabharAjA ko milI, kyoMki-jisakA parAkrama usakI lakSmI / bhare hue bAdaloM ke samAna mAlavapati raNasAgara se nivRtta hokara saba logoM ko rAjI karatA huA apanI nagarI meM AyA / aura trivarga sAdhana ke sAtha vaha indra ke samAna rAjyazrI bhogatA huA kAla vyatIta karane lgaa| eka samaya vahAM sumuniyoM sahita prabhAsa nAmaka AcArya padhAre taba unako namana karane ke hetu rAjA bandhu-parivAra yukta niklaa| rAjA bhUmi para mastaka lagA munIzvara ko namana karake ucita sthAna para baiThA, to guru isa prakAra dezanA dene lge| ____ isa saMsAra meM koI bhI jIva anantakAla taka bhaTaka bhaTaka kara mahA kaThinatA se manuSyatva pAtA hai| usa para bhI dharma karma karane ko samartha zarIra bala aura AyuSya to cirakAla hI meM milatA hai / usa para bhI gAr3ha mithyAtva vaza ati nirmala viveka khokara, pApa vRddhi kara, punaH isa bhava meM anantavAra anantoM duHkhoM kI pIr3A se vidhura ho yaha saMbhramI jIva bhaTakA karatA hai| isa prakAra bhavasamudra meM nIce DUbatA va Upara AtA huA bhAgyavaza punaH manuSyatvaM pAkara he bhavya loko ! tuma majabUta guNagaNa se bAMdhI huI nAva samAna kleza ko nAza karane vAlI jainadIkSA ko aMgIkAra kro| * ati utkaTa karor3oM subhaTa tathA ratha, ghor3e, hAthiyoM ke lazkara vAle zatruoM ko jo jIte, vaise to jagat meM saikar3oM manuSya milate Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIprabha mahArAjA kI kathA 163 haiM, parantu jo aneka kuvikalpa kI kalpanA karatI apanI AtmA ko jIte unhoMne isa trailokya ko jItA hai aura ve hI parama zUra haiN| ___ Agama meM bhI kahA hai ki jo saMgrAma meM lAkhoM durjeya zatruoM ko jIte (usase) jo eka AtmA ko jItatA hai, usakA jaya bar3A hai| eka jItate pAMca jIte jAte haiM, pAMca jItate daza jIte jAte haiM, daza jItane se sarva zatru jIte jAnanA caahiye| aisA sunakara zrIprabharAjA guru ko namana karake bolA ki-maiM prabhAcandra ko rAjya sauMpakara Apase dIkSA lUgA / taba AcArya ne kahA ki-he devAnupriya ! pramAda na kara | tadanantara rAjA harSita ho saparivAra apane sthAna ko aayaa| aba samasta rAjapuruSoM ke samakSa apane bhAI prabhAcandra ko rAjya meM sthApita karake vaha rAjA use isa prakAra zikSA dene lagA-he vatsa ! tU ne antaraMga zatruoM ko sadaiva jItanA / kyoMki-unake na jItane se bAhara ke balavAna zatru jIte. hue bhI aparAjita hI samajhanA cAhiye / tathA mAlI jaise phUloM kI rakSA karatA hai vaise tU apanI prajA ko parizrama se pAlanA tathA hRdaya meM jinendra ko dhAraNa krnaa| vaise hI sarvatra aucitya dhAraNa krnaa| usI bhAMti jaise susAdhu pratilekhanA Adi kriyAoM kA sAtha hI sAtha sAdhana karatA hai, vaise tU bhI dharma, artha, va kAma ina tIna puruSArthoM ko paraspara avirodha ke sAtha sAdhate rhnaa| agni se bigar3e hue kapar3e ke samAna apane nyAya hIna svajanoM ko alaga karanA, aura ghor3oM ke samAna durdama indriyoM kA damana karate rahanA / dvidala ke anna meM gorasa ke samAna kusaMga kA varjana Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 dharmaratna kI yogyatA para karanA aura cAtaka jaise megha kI sevA karate haiM vaise Arya janoM kA sevana karanA / he bandhu ! sadbhakti se zraddhAvAna janoM ko bhAI mAnakara pUjanA aura nAgapati jaise amRta ko samhAla kara rakhatA hai, vaise tU vasudhA ko nyAya se rkhnaa| tU pRthvI kA AdhAra hai / terA AdhAra koI nahIM / ataH he vatsa ! tU apane dvArA hI apane ko sadaiva dhAraNa kara rkhnaa| aisA kaha kara zrIprabha rAjA cupa huA, to prabhAcandra ne zira namAkara ye saba zikSAe~ svIkRta kI / pazcAt zrIprabha rAjA nahA dhokara ratnAlaMkAra se vibhUSita ho kinArI vAle rezamI vastra pahinakara yAcakoM ko mahAdAna detA huA, sakala saMgha kI pUjA karake bhAI kI banavAI huI hajAroM manuSyoM se DhoI jAne vAlI pAlakhI para, mAnoM puSpaka vimAna para kubera caDhe, vaise car3hakara baitthaa| pazcAt caturaMgI senA sahita vinaya-namra bhAI usake pIche calane lagA aura nAgarika jana ucca svara se jaya-jaya zabda pukArane lge| isa bhAMti bar3I dhUmadhAma se nagarI ke bIca se hokara guru ke caraNoM se pavitra udyAna meM Ane para pAlakhI se utarA / ____ aba usa bhUpati ne apane bhujadaMDa se jaise bhUmi kA bhAra utArA vaise apane zarIra para se sarva AbhUSaNa utaare| pazcAt guru ne siddhAntokta vidhi se use dIkSA dekara paramAnanda dene vAlI vANI se isa prakAra zikSA dii| ___ kachuve ko candra kA darzana huaa| isa dRSTAnta se durlabha jina dIkSA pAkara zayana, Asana Adi sarva ceSTAe~ yatanApUrvaka karanI cAhiye / kyoMki-yatanA dharma kI utpAdaka hai| yatanA dharma kI Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIprabha mahArAja kI kathA nitya rakSaka hai| yatanA usakI vRddhi karane vAlI hai aura sarvatra yatanA hI sukhakAraka hai / eka mAtra yatanA kA sevana karake anantoM jIvoM ne karma-mala dUra karake, akSaya avyaya zivapada pAyA hai| ___ isa prakAra zikSA dekara prabhAsaguru anyatra vicarane lge| kyoMki-zaradaRtu ke bAdala samAna munijana eka sthAna meM nahIM rahate / zrIprabharAjA bhI pratisamaya vizuddha rahate nirmala pariNAma vAlA hokara hAthI kA baccA jaise yUthapati (samUha ke saradAra) hAthI ke sAtha phiratA hai, vaise guru ke sAtha sadaiva vicarane lgaa| ___ aba zrIprabha muni jinezvara kathita Agama ke sUtrArtharUpa amRta ko deva ke samAna pIte hue, paMca mahAvrata ke bhAra ko zeSanAga jaise pRthvI ke bhAra ko uThAtA hai, vaise uThAte hue, pAMca tIkSNa samitiyoM ko dhanurdhArI jaise hAtha meM pAMca bANa dhAraNa kare, vaise dhAraNa karate hue, tIna guptiyoM ko rAjA jaise tIna zaktiyAM dhAraNa karatA hai, vaise zuddhatApUrvaka dhAraNa karate hue, supathika ke samAna sarva mAgAnusAriNI kriyA karate hue, phUloM ke rasa meM bhramara jaise prIti rakhatA hai, vaise dharma meM zraddhA rakhate hue, bhadra hAthI ke samAna prajJApanIyatA se yukta hokara, vidyAsAdhaka jaise vidyAoM meM apramAdI rahatA hai, vaise kriyAoM meM sadaiva pramAda rahita rahate hue| vaidya jaise yogya rogI ko svIkAra karatA hai, vaise zakyAnuSThAna ko svIkAra karate hue, sarovara ke madhya meM rahakara haMsa jaise prasanna hotA hai, vaise guNavAna ke saMga meM prasanna rahate hue, aura paramayogI jaise paramAtmA kA ArAdhanA karatA hai, vaise gurujana kA ArAdhanA karate hue cirakAla paryaMta niraticAra cAritra kA pAlana karane lge| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 dharmaratna kI yogyatA para idhara trivarga pAlate hue prabhAcandra rAjA ko hariSeNa aura padma nAmaka do putra hue| ve donoM sakala kalAoM se pUrNa hokara pUrNimA ke candra samAna samasta janoM ko sukhadAyI hokara aise zobhane lage mAno rAjA ke anya do bhujadaNDa hoN| aba eka samaya rAjA ko annAdi meM arocaka bhAva huA, jisase vaha marubhUmi meM A par3e hue haMsa ke samAna pratidina kRza hone lagA / taba accheacche vaidya bulAye gaye / unhoMne aneka kriyAe~ kI kintu kucha bhI guNa nahIM huaa| taba rAjA isa prakAra vicAra karane lgaa| ina dravyoSadhoM se kyA hone vAlA hai ? aba to jyeSTha putra ko yuvarAja pada para sthApita kara, maiM dharmoSadha karU to ThIka / itane meM sahasA utpanna hue kaThina zUla se vaidyoM ke upacAra karate bhI padmakumAra mara gayA / taba putra kI mRtyu sunakara rAjA atyanta zoka se saMtapta ho vajrAhata parvata ke samAna mUchovaza bhUmi para gira pdd'aa| jaba pavanAdika ke upacAra se vaha caitanya vAlA huA to isa prakAra vilApa karane lagA- . .. - he putra! tU kahAM gayA hai ? mujhe uttara kyoM nahIM detA? hAya ! pUrNacandra ko Ugate hI turanta rAhu ne grasa liyA ! hAyahAya ! phUlatA huA vRkSa vizAla hAthI ne ukhAr3a DAlA ! hAyahAya ! samudra ke kinAre Aye hue vahANa tor3a DAle, are re! vizAla nidhAna dRSTi Ate hI, durbhAgya me hara liyaa| bAdala UMcA car3hA ki-pavana ne kSaNabhara meM chinna-bhinna kara diyA / hAya-hAya ! isI bhAMti graha kumAra rAjya ke ucita huA aura deva ne hara liyaa| isa prakAra pralApa karate hue rAjA ko kisI prakAra mantriyoM me smjhaayaa| taba usane usakA mRtakRtya kiyaa| pazcAt samayAnusAra zoka kama hone para vaha mana meM aisA vicAra karane lgaa| Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIprabha mahArAjA kI kathA 167 jo meru ko daMDa aura pRthvI ko chatra karane ko samartha the / ve bhI svapara ko nahIM bacA sake to dUsare kI kyA bAta hai ? amRta se poSita, hAtha meM bhayAnaka vajra dhAraNa karane vAlA, karor3oM devoM se parivArita indra bhI, vRkSa para se pakA huA phala gire, usa bhAMti devaloka se patita hotA hai| sagara cakravartI bhI sATha hajAra lar3akoM ko yama samAna jvalanaprabha se bacA nahIM sakA to kyA tU unase bhI baliSTa hai ? pApa karake jinakA zoSaNa kiyA ho, unake dekhate hue raMka ke samAna becAre azaraNa saMsArI jIva ko yama ghasITa kara le jAtA hai| use vaha naraka meM lAtA hai to vahAM vaha mahAna ghora vedanAeM sahatA hai / kyoMki-prANiyoM ke karma janmAntara meM bhI daur3ate Ate haiN| merI mAtA, merA pitA, merA bhAI, mere putra, merI strI yaha buddhi mithyA hai| paramArtha se zarIra bhI apanA nahIM / ye putrAdika bhinna-bhinna sthAna se Akara eka sthAna meM A base haiM / yaha vAstava meM saMdhyA ke samaya vRkSa para pakSI Akara baserA karate haiM, usake samAna haiM ! vahAM se vApasa rAtri meM sokara uThe hue pathikoM ke samAna jIva bhinna-bhinna sthAna ko cale jAte haiN| isa prakAra rahaTa kI ghar3iyoM ke nyAya se sadaiva AvAgamana kI kriyA karate hue jIvoM meM kauna apanA va kauna dUsaro. kA hai| isa prakAra rAjA saMvegavaza vicAra kara rahA thA ki-itane meM vahAM udyAna meM kumAranandI guru kA Agamana huaa| taba guru kA Agamana jAnakara, vahAM jA, namana karake rAjA ucita sthAna meM baiThA, taba guru dezanA dene lge| ' cAroM ora se apanI jAtivAloM se tathA parajAti vAloM se A par3atI huI aneka ApattiyAM bhogate hue yama ke daMtayantra meM Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 dharmaratna kI yogyatA para rahe hue prANI mahA kaThinatA se jIte haiM / jIvita rakhane vAle aneka auSadha tathA Ayurveda ke upacAra tathA mRtyujaya Adi sarasa mantra bhI mauta se bacA nahIM sakate / ahaha, ! dhUrta tathA Arya ko, nirdhana tathA mahA dhanavAna ko mandabuddhi tathA prAjJa ko, samavartI (mRtyu) kucha bhI antara rakhe binA nirantara khAtA rahatA hai| isaliye tApa nAzaka tathA ajarAmara padadAtA amRta samAna zramaNadharma ko chor3akara isa jagata meM kahIM bhI anya koI bhI zaraNa nhiiN| yaha sunakara rAjA yatIzvara ke caraNoM ko namana karake bolA ki-maiM zrAvakadharma kA pAlana kara cukA hU~, aura yatidharma karane kI nirantara icchA karatA huuN| tathApi pUrvabhavopArjita (karma se hue) kaThina roga vaza zarIra se duHkhita hU~, jisase dIkSA nahIM le sakatA / ataH aba mujhe kyA karanA ucita hai ? taba guru rAjA kA alpAyu jAnakara bole ki-he narezvara ! tere aticAroM kI AlocanA kara / prANiyoM ko khamA, samasta pApa sthAnoM ko vosirAva (taja), jina-siddha-sAdhu aura dharma kI bhalIbhAMti zaraNa le / duSkRta kI gardA kara, sukRta kI anumodanA kara, zubha bhAvanA kara, aura harSa se anazana le / paMca namaskAra mantra kA smaraNa kara aura rAjya tathA rASTra kI mamatA chor3a, isa prakAra guru kI vANI sunakara rAjA harSita huaa| pazcAt usane apane putra hariSeNa ko, harSe se pRthvI kA bhAra sauMpA, saMgha ko khamAyA aura jina-mandiroM meM pUjA kraaii| tatpazcAt usane guru kI sAkSI se samAhita mana se anazana lekara, svadhyAya dhyAna meM tatpara raha sAta dina vyatIta kiye| itane meM usakA cAritrAvaraNIya karma TUTA, jisase vaha aMjalI jor3akara guru ko isa bhAMti vinantI karane lgaa| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIprabha mahArAjA kI kathA 169 he prabhu ! maiMne alpa sattvavAn hokara pUrva meM dIkSA nahIM lI, to aba lenA ucita hai ki nahIM ? taba guru bole ki-he bhUpati ! jo prANI eka mana se eka dina bhI pravrajyA pAlatA hai, vaha jo mokSa ko na jAve, to vaimAnika to avazya hotA hai| ataH aba bhI saMstAraka dIkSA grahaNa karale aura samabhAva dhAraNa kara / aisA sunakara rAjA harSita hokara saMstAraka yati huaa| __ vaha nirantara karNarUpa patrapuTa se siddhAnta rUpI amRta pItA huA, tRSNA rahita hokara, ullasita mahAn samAdhi rUpa hRdaya meM haMsa ke samAna avagAhanA karane lgaa| isa bhAMti pandraha divasa taka anazana karake, mana meM paMca namaskAra smaraNa karatA huA mara kara vaijayantavimAna meM mahAn RddhizAlI devatA huaa| idhara zrIprabha muni, prabhAsa munIzvara ke sAtha grAma, pura aura kher3oM meM vicarate hue aridamana rAjA ke deza meM aaye| vahAM lokamukha se prabhAcandra rAjA kA mRtyu vRttAnta sunakara, vairAgya pA, vaha mahAmanasvI aisA socane lagA ki-prabhAcandra rAjA dhanya va kRtakRtya huA, ki-jisane karor3oM bhava meM ati durlabha paNDita maraNa prApta kiyaa| ___ meru samAna dhIra ko bhI maranA hai, aura zRgAla samAna Darapoka ko bhI maranA hai, isa bhAMti donoM ko maranA to nizcaya hai, to phira dhIra raha kara hI maranA uttama hai / ataH maiMne do prakAra se saMlekhanA karI hai, aura cirakAla cAritra kA pAlana kiyA hai to aba mujhe mRtyu ke sanmukha hokara maranA cAhiye / yaha socakara ve muni guru kI AjJA le, pApa mukta ho, prati samaya ucca pariNAma se deha meM bhI niHspRha hokara zatru mitra para samabhAva rakha nirjIva zilA para jAkara nirmala mana se vidhipUrvaka pAdapopagama anazana grahaNa kiyaa| Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 zrIprabha mahArAjA kI kathA isI samaya cara ke mukha se yaha vRttAnta sunakara aridamana rAjA vahAM A harSita ho, ukta muni kI isa prakAra stuti karane lagA he munIzvara ! Apa vikasita zatapatra ke dalapaTala ke samAna vimala kIrtivAn ho, sakala jIvoM kI rakSA meM dakSa AzayavAna ho sudhIra ho | pavitra satya vacana kI racanA ke vistAra rUpa amRta se saMsAra ke dAha kA zamana karane vAle ho| data zodhana ke yogya parAI vastu meM bhI niHspRha manavAle ho, jagat ko jItane vAle kAmarUpa hAthI kA kubhasthala vidIrNa karane ko baliSTa kesarI siMha ke samAna ho aura paga meM lagI huI raja ke samAna krIr3Avat mahAn rAjya kA tyAga karane vAle ho / (ataH Apa jayavAna raho, jayavAna rho|) ___ maitrI, pramoda, karuNA aura mAdhyasthyarUpa mahAsAgara meM avagAhI aura ati duSkara tapa karane vAle he mahAbhAga ! Apako namaskAra hai, namaskAra hai| isa prakAra usake stuti karane para bhI sarvathA utkaSe rahita rahakara ve muni usa samaya Ayu TUTate parama dhyAna para cddh'e| ve isa zarIra ko bhAr3e ke makAna ke samAna turanta tyAga kara sarvArthasiddhi vimAna meM uttama devatA hue| aba vahAM samIpastha devatAoM ne harSita hokara gaMdhodaka tathA kusuma kI vRSTi se muni ke zava ko mahimA krii| vaha deva sarvArthasiddhi vimAna meM eka hAtha UMcA tathA candrakiraNa ke samAna kAntivAn, taitIsa sAgaropama kI AyuSyavAlA ahamindra, ahaMkAra rahita, sukhazayyA meM sonevAlA, niHpratikarma (zRgAra utArane pahinane kI khaTapaTa rahita), sadaiva vimala lezyA se yukta, sthAnAMtara meM jAne Ane ke jhaMjhaTa se mukta, uttara vaikriya vikAra ko na karane vAlA, taiMtIsa pakSa se sugaMdhi niHzvAsa lene Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvAcAryoM kI prazaMsA 171 vAlA aura taiMtIsa hajAra varSa meM mana se AhAra lene vAlA, tathA avadhijJAna se bhinna lokanAlI ko dekhatA huA Anandita rahakara, pravara tejasvI ho, mukti samAna sukha bhogatA rhaa| pazcAt zrIprabha aura prabhAcandra ke jIva sva-sva sthAna se cyavana kara pazcima mahAvideha meM, zuddhacAritra pAlana kara mukti paavege| ___ isa prakAra ikkIsa guNoM se yukta zrIprabha rAjA, sAdhu zrAvaka ke dharma kA bhAra dhAraNa karane ko dhaureyaka huA / isa liye he bhavyajano! tuma bhI zAzvata sukha sthAna prApta karane meM Adarabaddha hokara ina mUla guNoM kA upArjana karane meM nitya yatna karate rho| ____ isa prakAra zrIprabha mahArAjA kI kathA pUrNa huii| aisA hone se vizeSataH pUrvAcAryoM kI prazaMsA karate haiM:tA suTTa imaM bhaNiyaM puvAyariehi parahiyaraehiM / igavIsa guNoveyo jogo sai dhammarayaNassa ||141 / / mUla kA artha-isIlie parahita parAyaNa pUrvAcAryoM ne ThIka kahA hai ki-ikkIsa guNoM se jo yukta hotA hai, vahI sadaiva dharmaratna ke yogya hotA hai| TIkA kA artha-kyoMki ina guNoM se yukta ho, vaha dharma kara sakatA hai, isIliye pUrvAcAryoM ne arthAt pUrva kAla meM hue sUriyoM ne parahitarata arthAt anya janoM kA upakAra karane kI lAlasA se yaha suSThu kahA hai, arthAt ki-zobhana-uttama-zreSTha kahA hai kiikkIsa guNoM se upeta arthAt yukta ho, vaha sadA pUrvokta svarUpa vAle dharmaratna ko yogya hotA hai| ___ aba prakRta zAstrArtha kA anuvAda karate hue upasaMhAra kI do gAthAeM kahate haiM: Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 upasaMhAra dhammarayaNatthiyANaM desacarittINa taha carittINa / liMgAI jAI samae bhaNiyAI mukhiyatatta e hi / 142 / / si imo bhAvattho niyamaivihavANusAra o bhaNizro / saparAguggahaheuM samAsa saMtipurIhiM // 143 // mUla kA artha - dharmaratna ke arthI, dezacAritrI tathA (sarva) cAritrI ke jo cihna tatvajJAnI puruSoM ne siddhAnta meM kahe haiM, unakA yaha bhAvArtha apanI mati ke anusAra svapara ke anugraha ke hetu zAMtisUri ne saMkSepa se kahA hai / TIkA kA artha - dharmaratna ko ucita dezacAritrI arthAt zramaNopAsaka aura cAritrI arthAt sAdhu, unake liMga arthAt cihna jo samaya meM arthAt siddhAnta meM bhaNita haiM arthAt kahe haiM / mUrNitatattvapuruSoM ne arthAt siddhAnta ke tattva ko samajhane vAle puruSoM ne, yaha pahilI gAthA kA artha hai / unakA yaha pUrvokta svarUpavAlA bhAvArtha arthAt tAtparya, nijamati - vibhava ke anusAra arthAt apanI buddhisaMpat ke anusAra kahA hai / sArAMza yaha hai ki- siddhAnta rUpa mahAsamudra kA pAra pAnA azakya hone se jitanA jAnA utanA kahA hai| itanA prayAsa kyoM kiyA hai ? isake liye kahate haiM ki - svapara kA anugraha arthAt upakAra vahI hetu arthAt kAraNa hai / jo kahanA so svaparAnugraha hetu yaha kriyAvizeSaNa hai / svaparAnugraha to Agama hI se hogA, aisA koI kahe, to aisA nahIM / kyoMkiAgama meM to koI artha kahIM ora kahA, use vartamAna meM alpAyu aura alpabuddhi jIva nahIM samajha sakate / isI hetu samAsa se arthAt svalpa graMtha se yaha kahA hai / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmaratna kA phala 173 kisane kahA ? so kahate haiM ki- zAMtisRri ne arthAt jina pravacana se nirmala buddhivAle, paropakAra ke rasika manavAle, candrakularUpa vimala nabhasthala meM candramA samAna zAntisRri nAmaka AcArya ne / yaha dUsarI gAthA kA artha hai| __aba ziSyoM ko arthitva upajAne ke hetu kahe hue zAstrArtha ke parijJAna kA phala batAte haiM jo paribhAvai eyaM saMmaM siddhatagambhajuttIhi / / so muttimaggalaggo kuggahagata suna hu par3ai // 144 // mUla kA artha-jo koI ise samyak rIti se siddhAnta kI yuktiyoM se vicAre, vaha mukti ke mArga meM lagA rahakara kugraha rUpa gaDDe meM nahIM giratA hai| ___TIkA kA artha-jo koI laghukarmo puruSa isa pUrvokta dharmaliMgoM ke bhAvArtha ko samyaka rIti se arthAt madhyasthapana se siddhAMta garbha yuktiyoM se arthAta Agama ke pramANavAlI yuktiyoM se barAbara vicAre, vaha prANi mukti mArga meM arthAt nirvANa nagara ke mArga meM lagA huA arthAt calatA huA kugraha arthAt duSamAkAla meM hone vAlA matimoha vizeSa tadrapa garI arthAt kue va gaDDhe, kyoMki-ve gati meM aTakAva karate haiM, tathA anartha bhI utpanna karate haiN| una gaDDhoM meM kadApi na gire / hu zabda avadhAraNArtha hai, aura usIse vaha sukhapUrvaka sanmArga meM calA jAtA hai| prakaraNa ke artha ko vicArane kA anantara phala kahA, aba parampara phala kahate haiMiya dhammarayaNapagaraNa-maNudiyahaM je maNami bhAvaMti / te galiyakalilapaMkA-nivvANasuhAI pAvaMti // 145 // Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 siddha kA svarUpa mUla kA artha-isa prakAra dharmaratnaprakaraNa ko jo nitya mana meM vicArate haiM. ve pApapaMka se rahita hokara nirvANasukhoM ko pAte haiN| TIkA kA artha-yaha anantarokta dharmaratna kA pratipAdaka arthAt zAstravizeSa so dharmaratnaprakaraNa use anudivasa arthAt pratidina-upalakSaNa se pratiprahara Adi bhI jAna lenA caahiye| jo koI AsannamuktigAmI jIva manana karate haiM arthAt vidhipUrvaka cintavana karate haiM, ve zubha zubhatara adhyavasAyI hokara pApapaMka se rahita hokara nirvANa ke sukhoM ko pAte haiN| nirmANa arthAt siddhi / jisase AdhAra meM Adheya kA upacAra karate yahAM nirvANa zabda se nirvANagata jIva arthAt siddha jAnanA caahiye| ve siddha gati, sthAna aura avagAhanA se, isa prakAra sUtra meM vicAre hue haiM / vahAM gati isa prakAra hai tumbA, eraMDa phala, agni, dhUmra, dhanuSa se chUTA huA bANa, inake samAna pUrvaprayoga se siddhoM kI gati hai| aloka se pratihata hokara siddha ke jIva lokAgra meM rahate haiN| ve yahAM zarIra chor3akara vahAM jA siddha hote haiN| sthAna isa prakAra hai-iSatprAgbhAra-zilA se eka yojana para loka kA anta hai, aura sarvAthesiddhi vimAna se bAraha yojana para siddhi hai| nirmala pAnI kI bindu, barapha, gokSIra aura hAra ke samAna varNa, vAlI arthAt zveta aura auMdhe chatra ke AkAra kI siddhazilA jinezvara ne kahI hai / sidva-zilA kI paridhi eka karor3a bayAlIsa lAkha tIsa hajAra do sau UnapacAsa yojana hai / vaha ati madhyadeza bhAga meM arthAt ThIka bIca meM ATha yojana jADI hai aura kinAroM para patalI arthAt aMgula ke saMkhyAta bhAga barAbara hai| : Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mleccha kA dRSTAMta 175 % avagAhanA so siddhoM kA zarIra nahIM hone se siddha jIvoM ke jIva-pradeza avagAr3ha hue (vyApta hue) AkAza pradeza rUpa se yahAM lenI cAhiye / vahA~ iSat prAgbhAra ke Upara ke yojana kA jo antima kosa hai, usake chaThe bhAga meM siddhoM kI avagAhanA hai| tIna sau taitIsa dhanuSa aura eka tRtIyAMza dhanuSa yaha utkRSTa avagAhanA aura cAra hAtha meM eka tRtIyAMza kama, yaha madhyama avagAhanA hai / jaghanya avagAhanA eka hAtha aura ATha aMgula hai| yaha sarva avagAhanA zailezIkaraNa ke samaya rahe hue zarIra se usakI eka tRtIyAMza kama aura usI ke samAna AkAravAlI hotI hai / isIlie nirvANagata sukhoM ko arthAt siddhajIvoM ke sukhoM ko pAte haiM, aisA samajhanA caahiye| siddha ke sukha Agama meM isa prakAra kahe haiM- manuSyoM ko vaha sukha nahIM, vaise hI sarva devoM ko bhI vaha sukha nahIM, ki-jo sukha avyAbAdha pada pAye hue siddhoM ko hai / jaise koI mleccha nagara ke aneka prakAra ke guNa jAnatA huA bhI kahane ko samartha nahIM hotA, kyoMki-use vahAM koI vaisI upamA mila nahIM sakatI (vaisA hI siddha ke sukhoM ke liye bhI jaano|) _ mleccha kA udAharaNa isa prakAra hai koI rAjA apane nagara se ulaTA sikhAye hue ghor3e dvArA vana meM A par3A, vahAM vaha bhUkha-pyAsa se pIr3ita huA / jisase vaha jhAr3a ke nIce jA par3A itane meM kisI puliMda ne (mleccha ne) karuNA lAkara use nirmala jala tathA phala dekara caitanya kiyA / aba usakI senA ke A pahu~cane para vaha kRtajJa rAjA ukta puliMda ko apane nagara meM le AyA aura vahAM use uttama mahala meM rakhA tathA use sudara vastra pahirAye / tathA svAdiSTa modaka Adi divya Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mleccha kA dRSTAMta 00 AhAroM se use khuzI kiyaa| aba kisI samaya vaha puliMda apanI janmabhUmi kA smaraNa karane lagA / 176 yaha jAna kara rAjA ne use vidA kiyA, taba vaha apane vana meM gayA aura svajanoM se milA, to unhoMne pUchA ki tU kahAM pahu~cA thA ? vaha bolA ki -eka rAjA mujhe nagara meM le gayA thA, ve bole ki nagara bhalA kaisA hogA ? puliMda bolA ki isa pallI ke samAna / ve bole ki vahAM tU kahAM ThaharA thA ? puliMda bolA ki- maNimaya mahala meM / ve bole ki mahala kaisA hogA ? puliMda bolA ki - jhoMpar3e ke samAna / ve bole ki tU ne kyA pahirA ? puliMda bolA ki - rezamI kapar3e / ve bole ki ve kaise the ? usane uttara diyA valkala ke samAna / ve bole ki kyA khAyA ? puliMda bolA ki - laDDU (modaka) ve bole ki ve kaise hote haiM ? puliMda ne uttara diyA ki pake hue bila ke samAna / isa bhAMti aTavI prasiddha dRSTAMtoM se vaha nagara se aparicita svajanoM ke sanmukha nagara kA svarUpa varNana karane lgaa| vaise hI siddhisukha ko barAbara jAnate kevalajJAnI vaisI upamA ke abhAva se use nahIM kaha sakate tathApi kucha upamAoM dvArA maiM usako kahatA hU~ / jaise koI sakala Adhi-vyAdhi se rahita, madhura AhAra se tRpta zarIra vAlA, kalA-kuzala, catura mitroM se parivarita taruNa puruSa, kAna ko sukha denevAlA kinnaroM se gAyA huA sarasa gAna sunatA huA, aura nAnA hAva-bhAva se ramaNIya striyoM kA nRtya dekhatA huA, tathA phUla, kastUrI kapUra aura caMdana kI sugaMdhi se nAka ko prasanna karatA huA, vaise hI kapUra se bhare hue umadA tAMbUla se mukha ko suvAsita karatA huA, aura rezamI vana se DhAMke hue bar3e palaMga para biche hue haMsa - tUlika (mulAyama Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazasti gaddI ) para soyA huA aura komala va haMsamukhI kAminiyoM ke hAtha se caMpI karAtA huA / isa prakAra samasta anukula viSayoM, kA sevana karatA huA jo sukha pAtA hai, vahI sukha eka siddha jIva ke sukha ke anaMtaveM bhAga ke barAbara bhI nahIM / 177 Agama meM bhI kahA hai ki - jaise koI puruSa sarva kAma - guNa yukta bhojana karake bhUkha, tRSA se vimukta hotA hai, to khUba, tRpta huA kahA jAtA hai | vaise hI anupama nirvANa ko pAye hue siddha sarvakAla tRpta rahakara zAzvata aura avyAbAdha sukha ko pAkara sukhI bane rahate haiM / bhAvArtha yaha hai ki-bhalI bhAMti siddhAMta ke artha kI vicAraNA karate, usameM kahI huI kriyA meM pravartita pratikSaNa bar3hate hue uttarottara zubha adhyavasAya rUpa nIra ke pUra se sakala ghAtikarma ko kaluSatA ko dho DAlane vAle saMpUrNa kalAyukta kevalajJAna ke bala se lokAloka ko dekhane vAle, jaghanya se aMtamuhUrta paryata aura utkRSTa se deza-kama pUrvakoTi paryaMta pRthvItala ko pAvana karate aura zailezIkaraNa se sakala bhavopagrAhi karma kI prakRtiyoM kA kSaya karane vAle bhavyajIvoM ko kSetra kAla - saMghayaNa Adi samagra bhArI sAmagrI vaza paraMparA se nirmANa sukha kI prApti hotI hai, yaha barAbara saMbhava hai / isa prakAra zrI dharmaratna graMtha kI TokA samApta huI hai / prazasti viSNu ke samAna jinaprabhu ke tIna pada ( utpAda, vyaya aura dhrauvya ) akhila jagat meM vyApta haiM, ve saddharmaratna ke sAgara zrI vIra jina jayavAna raho / kuMda ke puSpa samAna ujvala kIrti se sakala bhuvana ke Abhoga ko ( vistRta pradeza ko ) sugaMdhita karane Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 prazasti vAle, aura saikar3oM indroM se namita pada yukta zrI gautama gaNadhara ( hamArA ) rakSaNa karo / tadanaMtara sudharmasvAmI tathA jaMbU svAmI aura prabhava svAmI Adi zrutasAgara ke pAragAmI aneka munIzvara vRnda (hamAre) zreyaskara hoo| isa bhAMti paraMparA se citrAvAlaka (citravAla nAmaka ) gaccha meM kavIzvaroM kI zreNI rUpa AkAza meM zrI bhuvanacandra nAmaka mahAn tejasvI guru udaya hue / unake ziSya prazama guNa ke maMdira pUjya devabhadra gaNi hue / ve pavitra siddhAMta rUpa suvarNa kI kasauTI ke samAna aura jagadvikhyAta mahAguNavAna the / unake pAda-padma meM bhramara samAna, niHsaMga, zreSTha ucca saMvegavAn, jagat meM zuddha-bodha phailAne vAle jagaccandrasUri hue / unake do ziSya hue, prathama zrImAn devendrasUri aura dvitIya zrI vijayacaMdrasUri hue jo ki anupama kIrtivAna the| unameM ke zrImAn devendrasUri ne svapara ke upakAra ke liye dharma-ratna nAmaka graMtha kI sukhabodhA ( sukha se samajhI jA sake aisI athavA ukta nAma vAlI) yaha TIkA racI hai| ___ isa TIkA kI prathama prati gurujana meM anupama bhaktimAn vidvAna vidyAnanda ne AnaMdita mana se likhI hai| vaise hI isakA usI samaya zrI hemakalaza upAdhyAya tathA paMDitavarya dharmakIrti Adi svapara siddhAMta meM kuzala vidvAnoM ne saMzodhana kiyA hai| (tathApi ) alpamati se isa zAstra meM jo kucha siddhAnta viruddha kahane meM A gayA ho, use tatvajJa vidvAnoM ne sudhAra lenA cAhiye / bahuta artha aura alpa zabda vAle isa zAstra ko racane meM maiMne jo puNya prApta kiyA hai, usake dvArA jagat ko bhI dharmaratna kI prApti hoo| --x-- Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Saini . . . . . . . ndhan.--- mudrakaH jainabandhu priM0 presa, kaserA bAjAra, indaura (ma.pra.) 2 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrakaH jainabandhu priM0 presa, kaserA bAjAra, indaura (ma.pra.)