Yogdrushti Samucchay

Author(s): Yughbhushanvijay
Publisher: Gitarth Ganga

Page 14

યોગદષ્ટિ સમુચ્ચય સેવતો જાય છે. સૌ પ્રથમ આપણે તે દૃષ્ટિ, બોધ, દોષો અને ગુણો તથા યોગનાં અંગોનાં નામો જાણી લઈએ. પછી તેનો વિસ્તારથી વિચાર કરીશું.
ઉદ્વેગ
છે
દષ્ટિ બોધ
દોષ
નષ્ટ ૧ | મિત્રા તૃણાગ્નિના તણખા જેવો | ખેદ ૨ | તારા છાણાગ્નિના તણખા જેવો | બલા કાષ્ઠાગ્નિના તણખા જેવો ક્ષેપ દિીપ્રા દીપક જેવો
| ઉત્થાન સ્થિરા રત્ન જેવો -
ભ્રાન્તિ કાંતા તારા જેવો
અન્યમુદ્દ ૭ | પ્રભા સૂર્ય જેવો
રોગ ૮ | પરા ચંદ્ર જેવો
આસંગ
ગુણપ્રાપ્તિ યોગનું થયો અંગ તત્ત્વઅદ્વેષ | યમ તત્ત્વજિજ્ઞાસા | નિયમ તત્ત્વશુશ્રુષા | સુખાસન તત્ત્વશ્રવણ | પ્રાણાયામ તત્ત્વસૂક્ષ્મબોધ પ્રત્યાહાર તત્ત્વમીમાંસા | ધારણા તત્ત્વમતિપત્તિ ધ્યાન તત્ત્વપ્રવૃત્તિ | સમાધિ
જ
૨
૧
આ આઠ યોગદષ્ટિમાં દષ્ટિ શબ્દથી તૃણાગ્નિ આદિ ઉપમાવાળો જે બોધ કહ્યો છે, તેનો અર્થ માત્ર એકલું શ્રદ્ધા કે પરિણતિ વગરનું જ્ઞાન એવો નથી કરવાનો; પણ સમ્યમ્ શ્રદ્ધાપૂર્વકનું જ્ઞાન એવો અર્થ છે. શ્રદ્ધા અને પરિણતિપૂર્વકનું જ્ઞાન હોય તે જ સમ્યજ્ઞાન કહેવાય છે. માટે અહીં દષ્ટિ શબ્દમાં રત્નત્રયીનો સમાવેશ કરી લીધો છે. આ આઠેય દષ્ટિ એ રત્નત્રયીના જ ઉત્તરોત્તર વિકાસની ભૂમિકા છે. જેમ જેમ જીવનો બોધ વધતો જાય છે, તેમ તેમ તે અહિતકર પ્રવૃત્તિમાંથી વધુને વધુ નિવર્તન કરતો જાય છે અને હિતકર પ્રવૃત્તિમાં વધુને વધુ પ્રવર્તન કરતો જાય છે. પહેલી ચાર દૃષ્ટિમાં અવેદ્યસંવેદ્ય એટલે મિથ્યાત્વનો ક્રમસર ત્યાગ કરતો જીવ પાંચમી દષ્ટિમાં વેદ્યસંવેદ્યપદ એટલે સમ્યક્તને પામે છે. ત્યાં તેને પરપરિણતિ અને સ્વપરિણતિની સંપૂર્ણ ઓળખ આવી ગઈ હોય છે. પરપરિણતિ એટલે પુગલનું આકર્ષણ, તેની ભયાનક દુઃખરૂપતા ને ત્રાસરૂપતાનું સાચું ભાન થઈ ગયા પછી જીવ હવે ક્રમસર પરપરિણતિનો વિચ્છેદ કરતો જાય છે. એ સ્વપરિણતિનો આસ્વાદ વધારતો જાય છે. છઠ્ઠી આદિ દષ્ટિમાં આ પ્રમાણે વિકાસ કરતો જીવ પરપરિણતિનો, પરપ્રવૃત્તિનો અને અંતે સંવેદનનો પણ ત્યાગ કરે છે, ત્યારે મુક્તિમાં તે સંપૂર્ણ આત્મિક સુખનો સ્વામી બને છે.
આ આઠેય દષ્ટિને સત્ દષ્ટિ કહેવામાં આવે છે. અહીં પ્રશ્ન થાય કે પાંચમી દષ્ટિમાં સમ્યજ્ઞાન હોવાથી તે સત્ દષ્ટિ છે, પણ પહેલી ચાર દૃષ્ટિમાં તો મિથ્યાત્વ છે,