Yogdrushti Samucchay

Author(s): Yughbhushanvijay
Publisher: Gitarth Ganga

Page 12

યોગદષ્ટિ સમુચ્ચય તત્ત્વને પીરસવા માંડે તો તુર્ત જ આ જીવ તત્ત્વને તત્ત્વ તરીકે સમજી શકે, ઝીલી શકે એવી તેની અત્યારની ભૂમિકા-અવસ્થા છે. તત્ત્વ એટલે આત્મિક ગુણો છે. આત્મિક ગુણોના આસ્વાદમાં અધ્યાત્મસુખ રહેલું છે. અધ્યાત્મસુખ એ જ સાચું સુખ છે. તેની એ પોતે શોધ કરી રહ્યો છે. અનાદિભવભ્રમણમાં જીવને અનંતી વખત સુદેવ-સુગુરુ આદિ સામગ્રીનો સંયોગ તો થયો હતો, પણ તે સમયે જીવમાં એટલી વિશુદ્ધિ કે લાયકાત નહોતી કે તેમણે ઉપદેશેલા તત્ત્વને સમજી શકે.
આ યોગાવંચક અવસ્થામાં જ તત્ત્વને, મોક્ષના આધ્યાત્મિક સુખને સમજી શકવા જેટલી આત્માની વિશુદ્ધિ પ્રાપ્ત થઈ છે. તેથી અત્યાર સુધીમાં થયેલ સુદેવ - સુગુરુ અને સુધર્મનો યોગ તેને તત્ત્વ સમજાવી શક્યા નહિ હોવાથી નિષ્ફળ ગયેલો. અત્યારે સૌ પ્રથમ વખત જ તે યોગ સફળ થયો છે. માટે આ અવસ્થાને યોગાવંચક (અવંચક સફળ). અવસ્થા કહેવામાં આવે છે. અહીં તત્ત્વને ઝીલી શકે એટલા અંશે મોહનીયકર્મ ઉપશાંત થયું છે. માટે તેને અવ્યક્ત સમાધિ કહેવામાં આવે છે.
અવંચકપણાની અવસ્થા ત્રણ પ્રકારની છે. તેમાંથી પહેલું યોગાવંચકપણું જીવને અહીં પ્રાપ્ત થયું છે. તેથી દેવ-ગુરુ-ધર્મનો યોગ પ્રાપ્ત કરીને જે તત્ત્વનો બોધ કરવાનો છે, તે તત્વબોધને પ્રાપ્ત કરવા દ્વારા દેવ-ગુરુના સંયોગને સફળ કરવાની તેનામાં લાયકાત આવી ગઈ. બાકીની બે અવંચક અવસ્થાઓ અહીં આ કક્ષામાં પ્રાપ્ત થતી નથી, છતાં પ્રસંગોપાત તેની કાંઈક વિચારણા કરી છે. •
બીજું ક્રિયાવંચકપણું છે - ક્રિયા એટલે ધર્મક્રિયા. તેને સફળ કરવી તે ક્રિયાવંચકપણું છે. અર્થાત્ શાસ્ત્રમાં ક્રિયાનું જેટલું ફળ બતાવ્યું છે, બરાબર એટલું ફળ પ્રાપ્ત કરાવે એવી શાસ્ત્રાનુસારી પરિણામપૂર્વક ધર્મક્રિયા કરવી તે ક્રિયાવંચકપણું છે. અંશે અંશે પણ વિરતિનો ગુણ આવ્યા વગર તે તે ક્રિયા વખતે રાખવાનો તદનુસારી પરિણામ પ્રગટતો જ નથી, કારણકે જૈનશાસનની બધી ક્રિયાઓ વિરતિની જ છે. "વોસિરામિ" પદે બોલતી વખતે રાગ-દ્વેષ વોસિરાવવાના હોય છે. તે દેશવિરતિધરથી માંડીને પછીના જીવો જ કરી શકે છે. માટે ક્રિયાવંચકપણું પાંચમા ગુણસ્થાનકે આવે છે.
ત્રીજું ફલાવંચકપણું છે - અર્થાત્ ધર્મનું અંતિમ ફળ જે મોક્ષ છે, તેને ટૂંક સમયમાં પ્રાપ્ત કરાવે તે ફલાવંચકપણું છે અને તે સાતમા અપ્રમત્તગુણસ્થાનકથી આવે છે. આપણે હજી પહેલા ગુણસ્થાનકની વાત કરીએ છીએ. તેમાં જીવ ક્રિયાવંચકપણું કે ફલાવંચકપણું પ્રાપ્ત કરતો નથી, માત્ર યોગાવંચકપણું જ પ્રાપ્ત કરે છે. આ પ્રમાણે