Syadyarthaprakash

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 16

स्याधर्थवादे
यदि तिवाद्यर्थकतृ कर्मणोरपि कारकत्वं तदा न्यायमते रकमत्यादौ योग्यतायाः सत्त्वाच्छाब्दबोधापत्तिवारणाय तत्राव्याप्तिः त्यादेः प्रथमान्तार्थविशेष्यकशाब्दधीप्रयोजकत्वा- दर्शितप्रतिबध्यप्रतिबन्धकभावकल्पनाया आवश्यकत्वात् । दिति विभाव्यते तदा नामार्थान्वयप्रयोजकत्वव्यापकधर्म एवं क्रियान्वितापादानत्वाद्यर्थकतत्तद्विभक्ते म्ना सहानातिवाद्यर्थत्वाव्यापकत्वं विशेषणं देयम् । स्यादिपदस्थाने च काङ्गत्वेन तादृशशाब्दबोधाभावप्रयोजकनामनिराकाङ्क्षविभक्तिपदं निवेशनीयम् । शाब्दिकमते तु ( व्यापार- त्वाश्रयविभक्तिजन्योपस्थितिप्रकारतानिरूपकत्वात्मकतादृशमुख्यविशेष्यकबोधात् ) नाव्याप्तिरतो न तद्विशेषणमिति शाब्दबोधाभावप्रयोजकतावच्छेदकत्वस्वरूपनामार्थान्वयप्रयोबोध्यम् ।
जकतावच्छेदकत्वं विभक्त्यर्थताव्यापकधर्मे स्पष्टम् । तादृशननु यदि क्रियायां नामार्थे चान्वये एकसम्बन्धावली- सम्बन्धावलीढविभत्द्यर्थप्रकारतानिरूपितविशेष्यतासम्बन्धेन ढत्वं विशेषणम्, तदा सप्तम्यर्थकार केऽव्याप्तिः, दर्शित- शाब्दबोधं प्रति धातुजन्योपस्थितेः विशेष्यतासम्बन्धेन हेतुपरम्पराघटिताधेयत्वीयसंसर्गेणाधेयत्वविषयकनामार्थविशेष्यक त्वात् । ईदृशहेतुहेतुमद्भावग्रहार्थमेव नामार्थोपस्थितेः प्रसिशाब्दबोधाप्रसिद्धः, तादृशसंसर्गाकाधेयत्वविषयकशाब्द- बन्धकत्वं प्रदर्शितम्, न तु वास्तवम् ! धातुजन्योपस्थितेर्हेतुबोधोपयिकाकाङ्क्षाया नाम्नि विरहात् । तथा च तादृश- तयैवातिप्रसङ्गवारणसम्भवान् । अत एव 'तण्डुलस्य पाक' शाब्दप्रयोजकत्वाव्यापकत्वघटितलक्षणाप्रसिद्धया सर्वत्रैदा- इत्यादौ कामजन्योपस्थितिसत्त्वेऽपि धातुजन्योपस्थिति-- सम्भवः । षष्ठी विना पदान्तरा समभिव्याहृत-( पदान्तर. बलात् 'तण्डुलकर्मताक: पाक' इति शाब्दबोध उपपद्यते । समभिव्याहाराजन्य- ) विभक्तीनामर्थस्य क्रियान्वयघटक- न्यायमते दर्शितहेतुहेतुमद्भावे विभक्तो त्याद्यन्यत्वमपि सम्बधेन नामार्थेऽनन्वयात् इति चेन्न, द्विविधाधेयत्वस्य विशेषणम् । सप्तम्यर्थताभ्युपगमेन सम्बन्धविशेषानवलीढान्वयस्य लक्षणे अप्रवेशात् । एकसम्बन्धघटितान्धयविवक्षणे तु क्रियानिरू--
(द्वितीयः परिष्कारः ) पितसम्बन्धावलीढ़प्रकारतानिरूपितविशेष्यतासम्बन्धावच्छिन्न प्रतियोगिताकस्य नामार्थनिष्ठस्य शाब्दबोधाभावस्य प्रयो- एवं धातुभिन्न निराकाङ्क्षताप्रजोजकार्थवद्भिन्ना त्याद्यन्या जताया अवच्छेदकत्वं व्यापकत्वमेव नामार्थान्वयप्रयोजक- या विभक्तिस्तद्भित्रायाः पदान्तरासमभिव्याहृतायाः (पदाताया अनवच्छेदकत्वम्-अव्यापकत्वं बोध्यम् । तादृशशाब्द- न्तरसमभिव्याहारजन्यभिन्नायाः) विभक्तेरर्थः कारकम् । बोधाभावप्रयोजकताव्यापकत्वं विभक्तिवाच्यताव्यापका- अत्र पदान्तरसमभित्र्याहारोऽपि विभक्तिस्वरूपशब्दधर्मतया पादानत्वत्वादी सम्भवति । तथा हि क्रियानिरूपितत्वोप- धातुभिन्ननिराकाङ्क्षताप्रयोजको बोध्यः । अत्रार्थस्य निरासमितयसम्बन्धादच्छिन्न-विभक्त्यर्थप्रकारतानिरूपितविशे- काङ्क्षताप्रयोजकत्वं विभक्तिवाच्यताव्यापकधर्मेण क्रियाध्यतासम्बन्धेन शाब्दबोधं प्रति नामजन्योपस्थितिविशेष्य- न्वयनिरूपकसम्बन्धप्रतियोगित्वेन रूपेण च बोध्यम्, अतो त्वस्य उक्तोपस्थितेविशेष्यतासम्बन्धेन वा प्रतिबन्धकत्वं न पूर्वोक्तो व्याघ्रस्य भयम्, भूतले घटः इत्यादौ नामकल्पनीयम । न च वक्षात्पततीत्यादी विभागासमवायि- साकाङ्क्षत्वेऽपि दोषः । यदि पततीतिविनाकताया वक्षाजनकत्वस्य पञ्चम्यर्थस्य पतनक्रियान्वयिनोऽन्वये नामार्थस्या- दिति पञ्चम्या अर्थो न कारकमिति मन्यते तदा धातुप्रयोजकत्वादेव वृक्षात्पर्णमित्यादौ ऋते पतनक्रियां बोधो न समभिव्याहृतत्वं चरमविभक्तौ विशेषणं बोध्यम् । एवं भवति इति नामजन्योपस्थितेः प्रतिकन्धकत्वमकल्प्यमिति कान्तस्य त्रस्यतीत्यत्र षष्ठ्यर्थशेषस्य नामनिराकांक्षत्ववाच्यमक्वचिदयोग्यत्वेऽपि सर्वत्रायोग्यत्वाभावात्, वृक्षा- प्रयोजकत्वान्न तत्र कर्मत्वेऽव्याप्तिः । त्याद्यन्यत्वविशेषणा