________________
કાળની ગતિ.
જે લેકને આત્માને અનુભવ થયે હોય છે તેઓ પોતાનો માર્ગ સામાન્ય માણસને સમજાવવા માટે એક જાતની પદ્ધતિ ગ્રહણ કરે છે. તે પદ્ધતિ વખત જતાં સંપ્રદાય અથવા ધર્મનું રૂપ લે છે. વળી, માણસની પ્રકૃતિ પ્રમાણે સમજાવવાની પદ્ધતિમાં ફેર પડવાથી જૂદાં જુદાં સંપ્રદા થયા છે. સંપ્રદાય વિના સત્ય સમજવાની પદ્ધતિ મળશે નહિ; પણ જે હેતુથી અને જે અનુભવથી સંપ્રદાયના મૂળ પુરૂષે સંપ્રદાય ઉત્પન્ન કર્યો હોય તે અનુભવ ઉપર દ્રષ્ટી રાખવી જોઈએ; નહિતર બેટી રૂઢીઓમાં ફસાવાનું થશે. જે અનુભવ માટે સંપ્રદાય ઉત્પન્ન થયા હોય તે અનુભવ ન મળે ત્યારે સંપ્રદાય ફેરવવાનું મન થાય છે. કેટલાક એમ પણ કહે છે કે સંપ્રદાયથી ધર્મના વાડા બંધાય છે અને તેથી સત્ય સમજવાની મુશ્કેલી વધે છે. જેમ જેમ વાડા વધતા જાય છે તેમ તેમ ખરું સત્ય ઢંકાતું જાય છે.
જ્યાં સુધી જીવનને હેતુ નક્કી થયે ન હોય ત્યાંસુધી સંપ્રદાયની જરૂર જણાતી નથી. જીવન એ એક એવી નદી હોય કે જેનું મૂળ ન હોય અને જેને
