________________
માચતા. સાધન મળે નહિ ત્યારે બીજાના સંપ્રદાયમાં રહેલા આત્મજ્ઞાની પુરૂ પાસેથી જ્ઞાન લેવામાં હરકત નથી,
આ પ્રકરણની શરૂઆતમાં જણાવ્યું તેમ કેટલાક સંપ્રદાયવાળા માણસને સ્વભાવ હલકે માને છે અને તેને ધીરેધીરે ઉત્તમ ગતિ મળે તેવી પદ્ધતિ બતાવે છે. કેટલાક માને છે કે માણસ સ્વભાવથી પૂર્ણ છે, પ્રભુ છે અને અજ્ઞાનથી સંસારમાં પડે છે. પહેલા પ્રકારના સંપ્રદાયવાળા સાધના એટલે કિયા બતાવે છે. બીજા પ્રકારના સંપ્રદાયવાળા જ્ઞાન બતાવે છે. બન્નેમાં પદ્ધતિ છે અને જેવી પ્રકૃતિનો જીજ્ઞાસુ હોય છે તે પ્રમાણે તેને તે પદ્ધતિ કામ આવે છે.
આત્મજ્ઞાની પુરૂએ આત્માના બે મુખ્ય લક્ષણ માનેલા છે. એક, આત્મા નિર્મળ છે, નિલેપ છે, અસંગ છે, શુદ્ધ છે વિગેરે. બીજું, તેનાથી અલગ અથવા જુદું કાંઈ નથી. પહેલા લક્ષણને વ્યતિરેક ભાવ કહે છે, બીજા લક્ષણને અન્વય ભાવ કહે છે. ભગવાન પત્થરની મૂર્તિમાં નથી એમ કહેવું એ વ્યતિરેક ભાવ છે. વેદાંતમાં તેને “નેતિ ' “નેતિ ” કહે છે. જૈન ધર્મમાં તેને “સ્વાદુ નાસ્તિ” કહે છે.
