________________
પ્રારબ્ધ. તીડ વિગેરે જીવડાં આવીને પાક ખાઈ જાય છે. હિંદુસ્થાનમાં લગભગ ૭૫ ટકા માણસ ખેતી ઉપર જીવે છે અને ખેતીને આધાર વરસાદ અને એવા બીજા કારણે ઉપર રહેવાથી આ દેશ પ્રારબ્ધવાદી બને છે એમ કેટલાક માણસે માને છે. વળી તેઓ એમ પણ માને છે કે યુરોપ અને અમેરીકાના પ્રદેશની પ્રજા, વેપાર હુન્નર ઉદ્યોગથી આગળ વધી ગઈ છે; અને આવી પ્રવૃતિને આધાર પુરૂષાર્થ ઉપર રહેવાથી તે દેશે પુરૂષાર્થવાદી બન્યા છે. પણ વધારે વિચાર કરતાં જણાશે કે વેપારમાં પણ કેટલેક આધાર પ્રારબ્ધ ઉપર છે. જ્યારે લડાઈ જાગે છે ત્યારે એક દેશને વેપાર વધે છે અને બીજા દેશને ઘટે છે. મજુરોની હડતાલથી વેપારમાં ફેરફાર થાય છે, પરદેશની જકાત નીતિથી વેપારમાં ફેરફાર થાય છે. અહીના સત્યાગ્રહીઓએ પણ પરદેશી વેપાર તદન કાઢી શકવાની હિંમત બતાવી છે. પ્રકૃતિના ક્ષેત્રમાં કયા દેશની સત્તા કયે વખતે વધારે બળવાન છે તે ઉપર આધાર છે. તે શક્તિનું ક્ષેત્ર છે. તે ક્ષેત્રમાં વધારે શક્તિ મેળવવી એ સદ્ગુણ મનાય છે. પણ કઈ દેશ સૌથી વધારે શક્તિવાળ લાંબા, ૧૬૭
