Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ
લેખ કે મોતીલાલ જેઠાલાલ મહેતા
પ્રકાશ કે છોટાલાલ છવુંણહાસ રાહુ
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
00000000000000000000000000000000
કાળની ગાંત
લેખક માતીલાલ જેઠાલાલ મહેતા
પ્રકાશક
છે.ટાલાલ જીવણદાસ શાહ
0100109200602100029020000000000000
000000000000000000000000000000
III909996399999639I
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ્રંથ સ્વામીત્વના સર્વ હક લેખકને સ્વાધીન છે.
આવૃત્તિ પહેલી
પ્રત ૧૦ ૦ ૦
કાગદી પુરૂષોત્તમ પરમાણુંદ એન્ડ સન્સના
“લબરલ લક્ષમી” પ્રિન્ટીંગ પ્રેસમાં છાપ્યું. છે.
રાજકેટ.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના
કાળને સ્વભાવ સહેલાઈથી સમજી શકાય તે નથી. આ પુસ્તકના કઈ કઈ પ્રકરણ, કોઈ વાંચનારને સમજવા મુશ્કેલ પડશે. એ બાબત ધ્યાનમાં રાખી અઘરા વિષયે દ્રષ્ટાંતથી સહેલા કરવા પ્રયત્ન કર્યો છે.
કાળને સ્વભાવ સમજાવવામાં, પિતાના અનુભવ ઉપરાંત કોઈ કઈ જગ્યાએ પુરાણેની હકીકત અને નવા સાયન્સની શોધને ઉપયોગ પણ કરેલ છે.
કે ઈવાર કોઈ માણસમાં એવી લાગણી ઉત્પન્ન થાય છે કે જાણે છેડી મીનીટમાં ઘણા વર્ષોના બનાવ પિતાની નજર આગળ બની જતા લાગે છે અને કઈ વખતે કોઈને એવી લાગણી રહે છે કે તેને વખત જતો નથી, છતાં ઘડીઆળને કાંટે કહે છે કે વખત ચાલ્યા જાય છે. આ પ્રમાણે લાગણીથી કાળમાં ફેરફાર થાય છે તેમાં ઘણા માણસો એક પ્રકારના કાળની ગતિથી એટલે ઘડીઆળના કાંટાથી પિતાના જીવનના
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
બનાવ માપે છે. ઘડીઆળ માત્ર એક ભાગના જીવનને વખત બતાવે છે, તેથી તે વખતને ભાગ બતાવે છે, અને તેથી તેને અંગ્રેજી ભાષામાં ટાઈમ-પીસ કહે છે. વળી, આપણી જગ્યા માટે પણ એવી જ ભૂલ થાય છે. કેટલીક વખતે બહુ ઉંડા વિચારમાં આપણે આપણું શરીરમાં હેતા નથી અને બહુ સુખની લાગણી વખતે આપણા શરીરમાં સમાઈ શકતા નથી. છતાં, વ્યવહારિક ટેવથી એમ માનીએ છીએ કે આપણું શરીર જેવડા છીએ.
નિશાળમાં અને કોલેજોમાં પણ માત્ર એક પ્રકારને દેશ અને એક પ્રકારના કાળની ગતિ શીખવવામાં આવે છે. ભૂળમાં પિતાના શરીરથી બહાર રહેલા પ્રદેશની હકીકત અને ઈતિહાસમાં બીજા માણસન જીવન જાણવા પડે છે. પણ વિદ્યાર્થીના પિતાના શરીરમાં, પ્રાણમાં કે મનમાં જે બનાવ બને છે તે શા માટે ઉત્પન્ન થાય છે તેને પુરે ખુલાસો નિશાળેના શિક્ષણથી મળતું નથી. નિશાળમાં પદાર્થ પાઠ શીખવવામાં આવે છે તે વખતે પદાર્થોના ગુણ આપણે ઇદ્રિના સાધન દ્વારા માપવામાં આવે છે. પણ કેઈનું નાક એવું હોય કે સુગંધ આવે નહિ તે ગુલાબની સુગંધ કેવી છે તે
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
તે કહી શકે નહિં અને કાઇ જન્મથી અંધ હાય તે લીમડાના રંગ કેવા છે તે ખરાખર જાણી શકે નહિ, છતાં તે કાંઇક વસ્તુએ છે અને તેને ઇંદ્રિયાની મદદ વગર અથવા આત્મજ્ઞાન ઉમેરીને જાણી શકાય છે. આ રીત કેટલેક અંશે ધાર્મિક સપ્રદાયા બતાવે છે.
ધાર્મિક સંપ્રદાયામાં માણસના સ્વભાવના ગુણદોષ, અંતઃકરણની વૃત્તિએ અને આત્માના ક્ષેત્ર વિષે કેટલીક સમજણુ આપવામાં આવે છે. છતાં ત્યાં પણ ભૂલના સંભવ છે. પ્રાચીન કાળમાં કાઇ સંપ્રદાય, ભગવાન આપણી ઉપર કેાઇ જગ્યાએ રહેલા છે એમ મનાવતા હતા અને હાલના કાળમાં નવા સંપ્રદાય એમ સમજાવે છે કે ભગવાન જગતમાં છે પણ હુમણા નથી; અમુક અમુક પ્રકારની ક્રિયા કરશે એટલે તે પછી ભગવાન મળશે. પ્રાચીન કાળના કેટલાક વિદ્વાના ભગવાનની જગ્યાના સંબંધમાં ભૂલ કરતા હતા, હાલના કાળના કેટલાક વિદ્વાને ભગવાનના કાળના સંબંધમાં ભૂલ કરે છે. જે ભગવાન ઉપર છે અથવા જે હવે પછી મળશે તે સાચા ભગવાન નથી. તે પેાતાની માન્યતાના ભગવાન હૈાય છે.
જીવભાવે ઇશ્વરને વિચાર કરવા બેસીએ છીએ અને જ્યારે ખરાખર જવાબ મળતા નથી ત્યારે એમ
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
માનીએ છીએ કે સત્ય કોઈને મળ્યું નથી, અથવા મળે તેમ નથી. પણ તે સમજવા માટે જેવી બુદ્ધિની જરૂર છે અને તે પ્રાપ્ત કરવા માટે જેટલા પ્રેમની જરૂર છે તે મેળવવાનો પ્રયત્ન થતું નથી.
પણ પ્રયત્ન કેવી રીતે કરવો ? આત્મા ઉપર આવરણ કે અજ્ઞાન ચડતું નથી. જે વસ્તુની પુરી જરૂરીઆત ઉત્પન્ન થઈ ન હોય તેના ઉપર આવરણ છે એમ ભૂલથી જણાય છે. જે વસ્તુ પુરા પ્રેમ પૂર્વક જોઈએ છીએ તેના ઉપરથી આવરણ ખસતું જતું હોય એમ જણાય છે, તેને સ્વભાવ ખુલે થતું જાય છે અને તે વિષેનું જ્ઞાન વધતું હોય એમ લાગે છે. ખરું જ્ઞાન વધતું નથી પણ ખોટું જ્ઞાન ઘણીવાર ફેરવવું પડે છે તેથી જ્ઞાન વધે છે એમ બેલાય છે અને આવરણ દૂર થાય છે એમ કહેવાની ટેવ થઈ હોય છે. તેથી ખોટું જ્ઞાન દૂર કરવાની જરૂર છે. ભણેલું ભૂલવાની જરૂર છે. આ બાબત બહુ થોડા સમજે છે.
માણસનું જીવન અલ્પ છે તેમજ મહાન છે. દેહભાવે વિશ્વમાં તે એક નાના જવરૂપે ચાલે છે, આત્મભાવે તે પ્રભુ છે, વિશ્વ તેનામાં ચાલે છે. દરેક
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
કાળે જે જે મહાત્માઓ થયા છે તે માણસની પ્રભુતા પ્રગટ થાય તેવા ઉપાય બતાવી ગયા છે. તે પ્રાપ્ત કરવામાં કાળનો નિયમ નથી. કેઈને તે અનુભવ તરત થાય છે, કોઈને તરત થતું નથી. તેનું કારણ એમ નથી કે પ્રભુ ઉપર છે અથવા ભવિષ્યમાં છે પણ બહુ થડા માણસને તેની ખરી જરૂર લાગે છે. જે માણસને જે કામ કરવામાં બહુ પ્રીતિ હોય છે તે કામ પુરૂ કરતાં તેને બીજા માણસ કરતાં ઓછો વખત લાગે છે.
સાચી સમજણ મળી હોય તે અંતર્દશા જુદા પ્રકારની થાય છે, ખોટા પ્રશ્નને ખોટા પ્રશ્ન તરીકે જોઈ શકાય છે અને જ્યાં પ્રશ્ન ઉત્પન્ન થાય છે ત્યાં જ ઉત્તર મળે છે અથવા બહુ સારી દશા હોય તે તેજ વખતે ત્યાંજ ઉત્તર મળે છે.
સત્સંગ વખતે સત્સંગ પુરો થયા પછી કરવાના કામની જરૂરીઆત સતનો સંગ થવા દેતી નથી. આપણે અમુક કામ અમુક દિવસે કરવાનું આજથી નકી કરીએ તે તે દિવસે તે કામ યાદ આવશે. તે આપણા જીવન માટે આપણે ઉત્પન્ન કરેલે આપણા કામને વખત છે. વળી અમુક જગ્યાએ અમુક કામ કરવાનું
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
હમણાથી નકી કરીએ તે તે જગ્યાએ તે કામ યાદ આવશે. તે આપણા જીવન માટે આપણે ઉત્પન્ન કરે આપણું કામને પ્રદેશ છે. બધી જગ્યાએ બધે વખતે ભગવાન મળશે એવી દ્રઢતા રાખી હોય તે બધે વખતે બધી જગ્યાએ ભગવાન મળે છે. ભગવાન સીવાય બીજા કામની જરૂરીઆત, ભગવાનથી જીવને જુદા કરવા પ્રયત્ન કરે છે.
જેને સંગ થયા પછી જેનાથી કોઈ દિવસ જુદા ન થઈએ તેને સંગ થયે કહેવાય. સંસારના સંબંધ કાયમ રહેતા નથી. તેમાં ખરા સંબંધ થતો નથી. તેથી રાસલીલામાં જ્યારે શ્રી કૃષ્ણ ગોપીઓને કહ્યું કે તમે ઘેર જાઓ અને પતિ સેવા કરો ત્યારે ગોપીએાએ જવાબ આપે કે “અમે પતિ સેવા કરવા ખુશી છીએ પણ મરે નહિ એ પતિ આપે તે જંદગી સુધી પતિ સેવા થઈ શકે, વળી દરેક જમે પતિ ફેર પડે તે એક પતિવૃત રહી શકે નહિ”. નિત્ય વસ્તુની પ્રાપ્તિ માટે ગોપીઓના જેવી ઉત્કંઠા જોઈએ. અર્જુનમાં એવી ઉત્કંઠા નહેતી. તેને સંઘધર્મ અથવા કુલધર્મ ઉપર માહ હવે, સમાજની માન્યતા પ્રમાણે નકી થએલ અનુકુળ ધર્મ અને પ્રતિ-કુલ ધર્મમાં મમતા હતી. તેથી તેને મેહ નીકળે તે
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
રસ્તા શ્રી કૃષ્ણે બતાયે પણ ગોપીએ માહુ છેડીને નિત્ય અને અનિત્ય વસ્તુને સ્વભાવ સમજીને અનન્ય ભાવે પતિના પતિ અને સર્વાંના પતિ પાસે આવી હતી. જે વસ્તુના સંબંધ કદી છૂટે નહિ તે વસ્તુ તેએએ માગી હતી. આવી દશામાં ભક્તને સાધનની શરૂઆતમાં ભગવાનના અનુગ્રહ મળે છે અને તેના પરિણામે સર્વાત્મભાવ ઉત્પન્ન થવાથી જેવું જગત પહેલાં દેખાતું હતું તેવું લાગતું નથી. સંઘ અથવા સમાજ જેવું જગત દેખાય છે તેવું સાચું માની ચાલે છે. તે ધર્મોમાં આત્મજ્ઞાન ન હેાવાથી તેના સંબંધ કાચા રહે છે, ત્યાં ખરા સ.ખંધ થતા નથી અને જીવનના યુદ્ધ માટે હમેશાં તૈયારી રાખવી પડે છે.
જીવભાવે આખું જગત જોઇ શકાતું નથી અને જેટલું દેખાય છે તેટલું હમેશાં સારૂં લાગતું નથી. થોડુંક ગમે અને થોડુંક ન ગમે ત્યારે ભેદબુદ્ધિ ઉત્પન્ન થાય છે. તે વખતે તે માણસ પેાતાનું જગત ઉત્પન્ન કરે છે, વળી તે કેવી રીતે ઉત્પન્ન થયું તે ખખર પડતી નથી, પણ જ્યારે એ બુદ્ધિ જાય છે ત્યારે એ બુદ્ધિનું જગત પણ જતું રહે છે.
ખરા જગત માટે એક પ્રકારનું માપ નથી. દરેક જગ્યાએ દરેક વખતે દરેક બનાવ માટે પોતાનું માપ
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
રહે છે. તે માપ તે વખતે મળી શકે તે જગત એ ભગવાનની લીલા છે એમ અનુભવમાં આવશે, પણ સાધારણુ સ્વભાવના માપથી બધા બનાવ સમજવા જતાં લીલાને મદલે આપણા સ્વભાવ દેખાશે.
હાલના વખતમાં સેવાધર્મના બહુ પ્રચાર થયે છે. જ્યાંસુધી આત્મજ્ઞાન થયું ન હેાય ત્યાંસુધી કાંઇ માણસે આપણા કરતાં વધારે વિદ્વાન લાગે છે અને કેાઈ માણસે આપણા કરતાં ઓછા વિદ્વાન લાગે છે. ખરી સેવામાં, માણસ પેાતાના કરતાં વધારે સદ્ગુણવાળાની સેવા કરે છે. તેવા ભાવથી સેવાનું રહસ્ય પણ સમજાય છે. પણ હાલ ઘણા માણસા સમાજસેવાના સ'પ્રદાયના જોરથી પેાતાનાથી ઓછી બુદ્ધિવાળાની સેવા કરી તેમની સ્તુતિથી પેાતાને વિદ્વાન માને છે. આવી સ્થિતિમાં ખરી સેવા કઇ કહેવાય તે સમજવામાં આવતું નથી. ખાટી સેવાના દ્રષ્ટાંતે શેાધવા જશું તે ઘણા મળી રહેશે, જે સેવાથી આપણા આત્મા દિવસે દિવસે ઉંચ સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરતા જાય તે સેવા કરવામાં લાભ છે. સામાન્ય જ્ઞાનથી જે કન્ય પ્રાપ્ત થાય છે તે ખરૂં કન્ય નથી.
ખરી ફરજ બજાવતી વખતે માણસ પેાતાનું કામ શરૂ કર્યાં પહેલાં તે ભગવાનને અર્પણ કરી દે છે
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
અને તેના અનુગ્રહ માગીને કામ શરૂ કરે છે. આવે ભાવ દરેક કામની શરૂઆતમાં હોય તે ભગવાનની સેવાને વખત અને વ્યવહારિક કામને વખત જુદે થઇ શકતા નથી. ત્યાં ખરી રીતે કામ નથી પણ સેવા છે. જ્યારે આવે! ભાવ રાખી શકાતા નથી અને પેાતાની મતલબ કામની શરૂઆતમાં આવે છે ત્યારે ક઼ામને અંતે પણ તેવીજ દશા રહે છે. માત્ર કર્મનું ફળ ભગવાનને અર્પણ કરવાનું નથી પણ કતૃત્વભાવ પણ તેને અણુ કરવાના છે. આ માખત સમજવામાં ન આવવાથી ઘણીવાર બે ત્રણ ફરજ એક વખતે ભેગી થાય છે અને તેમાંથી કેમ નીકળવું તે સૂઝતું નથી.
દૈવજાતિ, સત્યાગ્રહ, આત્મબળ, સ્વરાય વિગેરે સમાસિક શબ્દ, બે શદેશના બનેલા છે. સાચી સમજણ ઉત્પન્ન થઈ ન હેાય ત્યારે પહેલા શદે છેાડીને ખીજા શબ્દોના અર્થ ગ્રહણ કરવા વૃત્તિ દેાડે છે. તેથી પેાતાની મતલબના અર્થ મળે છે; દેવને બદલે જાતિ મળે છે, સત્યને બદલે આગ્રહ મળે છે, આત્માને બદલે બળ મળે છે, સ્વને બદલે રાજ્ય મળે છે. પહેલા શબ્દના અર્થ મળવાને બદલે બીજા શબ્દના અર્થ મળે ત્યારે કાળની ગતિ અવની ચાલતી દેખાશે,
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખોટું ભવિષ્ય ઉત્પન્ન થશે અને તેને અંત જણાશે નહિ; પણ પહેલા શબ્દોના અર્થ મળે તે જીવનને છેડો જીવનની શરૂઆતમાં દેખાશે.
છેડાને સમાપ્તિ કહે છે, તે સમભાવની પ્રાપ્તિ છે. સમભાવે એક જ વસ્તુ મળે છે, જ્યાં જ્યાં મન જાય છે ત્યાં ત્યાં સમાધિ પ્રાપ્ત થાય છે, તેના આનંદરૂપ અમૃતના રસાસ્વાદની આસક્તિથી જીવન સમ-આત થાય છે.
આ પુસ્તકની અંદરના વિષયો ટુંકામાં અનુક્રમણિકામાં આપેલા છે. વાંચનારાઓની રૂચી ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારની હોવાથી બધાને સંપૂર્ણ સંતોષ થશે એવું માની શકાય નહિ તોપણ ઘણાને પોતાના જીવનમાં ઉપયોગી થાય એવી શેડીક સૂચના મળી રહેશે. એક નાના પુસ્તકનો લેખક એથી વધારે શી આશા રાખી શકે ? પેલેસ રોડ, રાજકોટ.
* મોતીલાલ જેઠાલાલ મહેતા. તા. ૧૦-૬-૩૧. '
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુક્રમણિકા.
પ્રકરણ
પાનું ૧. કાળનું માપ અને કાળને સ્વભાવ .... ૧
મોક્ષના ઉપાય-કાળ વિષે માન્યતા-કાળનું માપ -ઘડીયાળ, સૂર્ય વિગેરેના સાધન–જગ્યાને કાળ -જગ્યાની ગતિથી ફેરફાર–લાગણીને કાળ–કષ્ટને કાળ –સંવતની ઉત્પત્તિ-નિશાળોમાં ચાલતે ઇતિહાસ–સૌથી પહેલાં શું હતું?-કલ્પનાથી કલ્પ–એક સાથે ચાર યુગ-ઉપગથી કાળમાં થતા ફેરફાર-કાળની દિશા -સુખને વખત-ક્ષેત્રને કાળ-મહાકાળ-ચોગીને કાળ –પ્રેમને કાળ-જ્ઞાનીને કાળ-મરણ પછીને કાળ-કાળ છતવાને ઉપાય. માન્યતા • • • • ૪૫ આત્મા શુદ્ધ છે કે અશુદ્ધ ?—સાધુઓનું જીવન–જડ અને ચેતન-સાયન્સની શોધે–ખરી સેવા-સત્યાગ્રહને અર્થ–ભગવાનને અર્થ–સત્યને અર્થ-સાચી માન્યતા –ભગવાન ક્યાં છે?—વ્યવહાર અને પરમાર્થભાષાની મુશ્કેલી–બોટે “હું” –સાચું સુખ–અજ્ઞાનને અર્થ –સામાજિક ધર્મ–ત્રણ પ્રકારના જ્ઞાન-ધ્યાનને વિધિ -શ્રદ્ધા-સંપ્રદાયના લાભ અને ગેરલાભ-આત્માના
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
બે મુખ્ય લક્ષણ અન્વયે અને વ્યતિરેક-મૂર્તિ પૂજા -પ્રેમનું રહસ્ય-સેવકભાવ-મિત્રતા–વાત્સલ્યતા-મધુર પ્રેમ–પ્રેમવશ ભગવાન.
૩. ન્યૂસપેપર
ન્યૂસપેપરને જન્મ-જાહેર ખબર-નવા સમાચાર - લોકોની લાગણું ઉપર આધાર-જીવનમાં વધારે કે સુધારે–અભિમાનમાં વૃદ્ધિ અધિપતિઓની પરતંત્રતા –વાંચનારાઓની દશા–એકાંત અને મૌનથી થત લાભ–જુની વાતે નવા રૂપમાં-ગુજરાતના માસિક, પુસ્તક અને લેખકે.
૪. માયા
..
•••
..
••• ૧૨૫
માયાની વ્યાખ્યા-વિરૂદ્ધ ધર્મને સમન્વય-માપના ધર્મ --સ્વપ્ન, સુષુપ્તિ અને જાગ્રત અવસ્થામાયાના બીજા અર્થ—અલ્પભાવે આખું માપવાની ટેવ-જુને પ્રશ્ન –ભાષાની મુશ્કેલી-તત્ત્વમસિને અર્થ–વામનજીનું માપ -અશ્વમેઘને અર્થ-પિતાનો દેશ–નિશાળની ભૂગોળ –ચંચળ ચિત્ત-દ્રષ્ટીના દોષ–નારદજીએ જેએલી માયા –અજુને જેએલી માયા-સુદામાએ જેએલી માયા -દરેક વસ્તુનું પિતાનું માપ-અક્રુરજીએ જેએલી માયા –શ્રી કૃષ્ણનું સ્વરૂપ-પત્થરમાં જ્ઞાન અને આનંદ–તેની બે પ્રકારની ગતિ–અજ્ઞાન દૂર કરવાના ઉપાય.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩.
૫. પ્રારબ્ધ . . . . ૧૬૧
જોશીની ગણત્રી–પ્રકૃતિમાં પ્રારબ્ધ–મનની ટેવ-ખેતીનું પ્રારબ્ધ–વેપારનું પ્રારબ્ધરાજ્યનું પ્રારબ્ધ–પાપીને સજા-પ્રારબ્ધ જીતવાના ઉપાય-સ્વપ્નાના બનાવો -નિગ્રહ કે સંયમ–આત્મજ્ઞાનીની સરળતા-એક સાથે ઘણી ફરજ-પુરૂષાર્થી માણસને સ્વભાવ-દરદના ઉપાય –યમરાજા-પ્રકૃતિને સ્વભાવ-બધી ઈચ્છાથી છૂટવું
-વિધાતાની સૃષ્ટી-સંસારમાં પ્રારબ્ધ. ૬. સુધારા . . . . ૧૯૫
સાયન્સે આપેલ સગવડ અને અગવડે -બ્રાહ્મણોની સત્તા વખતે સુધારા-ક્ષત્રિીઓની સત્તા વખતે સુધારા –વેપારીઓના સુધારા-રાજ્ય અને ધર્મ-મહાત્મા ગાંધીજીના જન્મનું કારણ–મજુરોના સંઘ–પ્રમાણિક સેવા-સંધધર્મની સગવડ અને અગવડ-હક અને જવાબદારી–પેસે અને સ્ત્રી-પ્રજાની વૃદ્ધિથી ગરીબાઈ -સંઘની નીતિ-ગુરૂ, રાજા અને નગરશેઠ–ભવિષ્યના વિદ્વાન-સેવાની દિશા-જીવનનો હેતુ–ભવિષ્યમાં સુખ -અંત વગરનું ભવિષ્ય ભાગમાં સુધારે–ખરી સમજણ -સુધારાનો અંત-વ્યવહાર અને પરમાર્થ-ફેરફાર એ
સુધારો નથી-જીવનને હેતુ-ખરું કર્તવ્ય-જીવનમુક્તિ. ૭. માણસ અને રૂષી .... .. ... ૨૩૩
અંગ્રેજી વિદ્યાના સંસ્કાર–માણસની ઉત્પત્તિ-પૃથ્વીની ઉત્પત્તિ-તાંત્રિક મત–વૈદિક મત-નવા સાયન્સની શોધ
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
-વીજળી અને આકર્ષણ શૂલ તેજનો સ્વભાવ -સૂમ તેજને સ્વભાવ-ભરત મુનિની વાસના-ગીને દેખાતું તેજશ્રી અરવિંદની ગ સાધના–દેવ જાતિની આશા–શરીર ફેરવવાનો પ્રયત્ન-વૈદિક રૂષી મુનિઓનું જ્ઞાન-બે મુખ્ય ક્રિયાઓ-ગીના દેશ અને કાળ -જ્ઞાનીના દેશ અને કાળ-બાળક કેને?–અંક ગણીત અને બીજ ગણિત-તેજ આપનાર સત્તાનો સ્વભાવ -જીવ ભગવાનથી જુદે થયે શી રીતે ?-બધી ક્રિયા એક સાથે-સમજણમાં ભૂલ–પુરૂષનું સંદર્ય–આત્મનાનીની દશા-ખરું જ્ઞાન વધતું નથી–સત્સંગ-ગુણ દ્રષ્ટી–પૂર્ણમાંથી પૂર્ણ
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
જંગલમાં સાધુઓના સમભાવની સનિધિમાં પશુઓને સ્વભાવ દૂર થાય છે અને જગતના કાયદા ટે છે.
B. 8482-Lakshmi Art, Bombay, 8
(પાનું ૧૮૫)
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગાંત.
પ્રકરણ ૧ લું.
કાળનુ માપ અને કાળના સ્વભાવ.
કોઇ કહે છે કે પંચમઆરે કઠણ છે માટે આ કાળમાં કાઇને મેક્ષ મળે તેમ નથી.
કાઇ કહે છે કે ફળની આશા રાખ્યા વગર એટલે નિષ્કામ ભાવે કર્મ કરતા રહેા તા મધુ બરાબર થઇ રહેશે. ભક્તિમા વા વાળા વળી કાઇ કહે છે કે જીવ અને જગત ઉપન્ન થયા પહેલાં ભગવાન હતા. તેથી જે થયું છે તે તેની ઇચ્છાથી થયુ છે અને જે થશે તે તેની ઇચ્છાથી થશે માટે આપણું કન્ય ફક્ત ભગવાનને શરણુ થવામાં રહેલુ છે.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
જ્ઞાન માર્ગવાળા કહે છે કે બંધન આત્માના અજ્ઞાનથી થયું છે માટે આત્માના જ્ઞાનથી તે ગુટશે.
વળી મહાત્મા ગાંધીજી, સરડા જેલમાંથી આશ્રમ ઉપર મોકલાવેલા એક પત્રમાં લખે છે કે આ ક્ષણિક દેહે શાશ્વત ધર્મને સાક્ષાત્કાર સંપૂર્ણ રીતે થે શકય નથી. તેની દ્રષ્ટીમાં પણ આ ક્ષણિક દેહે કાળ નરમ લાગતું નથી.
જગતની રચના જાણવાની ઈચ્છા વારંવાર માણસના મનમાં થયા કરે છે. જગત કેવી રીતે ઉત્પન્ન થયું છે, કેવી રીતે ચાલે છે અને ભવિષ્યમાં તેનું શું થશે, એ બાબતે ઉપર વિદ્વાન પુરૂએ વિચાર કર્યા છે, કરે છે અને કરશે.
છતાં બધાને સત્ય મળી ગયું છે એમ કહી શકાય નહીં તેમ કેઈને નથી મળ્યું એમ પણ કહી શકાય નહીં.
પ્રકૃતિને લઈને આ પૃથવીના ઘણા માણસના મનમાં જીવનની શરૂઆતમાં કેટલીક પેટી માન્યતાઓ દાખલ થઈ જાય છે. તેમાં એક બેટી માન્યતા કાળના સંબંધમાં છે.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળનું માપ. પહેલાં માણસના જોવામાં બે વસ્તુ આવે છે. એક પિતે અને બીજું જગત. પણ પોતે કોણ અને જગત કેવું છે તે તરત તેને સમજવામાં આવતું નથી. તે માને છે કે જગતમાં બધું સમાઈ જાય છે પણ તે તેનું માનેલું જગત હોય છે. તેના માનેલા જગતમાં બધું સમાઈ જતું નથી. ત્યારે જગત કેવું છે?
જગત જોતી વખતે આપણે આપણા વિચાર જગત ઉપર નાખીએ છીએ કે જગતના પદાર્થ આપણી દ્રષ્ટી સાથે મળી જઈને આપણું અંદર વિચાર ઉત્પન્ન કરે છે કે આપણી બુદ્ધિ એવી છે કે તેનાથી સત્ય જાણી શકાય જ નહીં? આ એક ઉપયોગી પ્રશ્ન જગત સાથેના આપણા સંબંધથી ઉત્પન્ન થાય છે.
જ્યારે કોઈ નવી બાબત સમજવાની જરૂર પડે છે ત્યારે જે માણસો તે બાબત બરાબર સમજ્યા હોય તેમના જેવું મન તૈયાર કરવું પડે છે એટલું જ નહીં પણ નવું જાણવામાં કેટલીકવાર જુનું તદન ભૂલવાની પણ જરૂર પડે છે. જે જાણવા માટે જેવી બુદ્ધિની જરૂર હોય તેવી બુદ્ધિ પહેલાં કરવી જોઈએ. આ ઉપયેગી બાબત નથી સમજાતી તેથી કેટલાક
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ. માણસે કેટલીક બાબત માનતા નથી. દરેક વખતે લેકના મનમાંથી બેટી માન્યતાઓ દૂર કરવામાં તે વખતના મહાત્માઓને ઘણી મહેનત પડે છે અને તેમને ઘણે વખત જાય છે.
આટલી મહેનત કર્યા છતાં બીજા કાળે બીજા પ્રકારના સ્વભાવવાળા માણસના જન્મથી, થઈ ગએલા નિશ્ચય ફરીથી નવી રીતે કરવા પડે છે. જુદા જુદા ધર્મોએ પોતપોતાની દ્રષ્ટીથી કેટલીક ઉપયેગી બાબતે સમજી દર્શન શાસે રચ્યા છે, છતાં બીજા કાળે જન્મેલ કેટલાક માણસે કહે છે કે હજુ કોઈને સત્ય મળ્યું નથી તેથી ફરીથી વધારે આગ્રહથી તે પ્રાપ્ત કરવાની જરૂર છે. પણ વધારે તપાસ કરતાં એમ જણાશે કે જે માણસ આવું બેલે છે તેને પોતાને સત્ય મળ્યું હોતું નથી.
મુખ્ય મુકેલી એ રહે છે કે એક માણસ એક જગ્યાએ બધે વખતે રહી શકતું નથી અથવા બધી જગ્યાએ એકજ વખતે રહી શકતે નથી. તેથી બીજા માણસના અનુભવ પિતાના અનુભવ સાથે. સરખાવતાં ગેટાળામાં પડે છે. વળી, દરેક વખતે
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળનું માપ. કેટલીક ખોટી માન્યતા ચાલુ હોય છે, કેટલીક દૂર થાય છે અને કેટલીક નવી ઉત્પન્ન થાય છે. બધાની બધી ભૂલે દૂર થાય એ ઉપાય કઈ મહાત્મા કે ગ્રંથકાર આપી શકતા નથી કારણ કે સત્ય બધા માણસની બધી લાગણીઓને સંપૂર્ણ રીતે સંતોષ આપે તેવું નથી.
જગત સાથેના આપણા સંબંધથી એક લાગણી કાળ વિષે ઉત્પન્ન થાય છે. સત્ય જાણવામાં તે વિચાર બહુ ઉપગી છે.
કાળનું માપ કરવા માટે આપણે કાંઈક સાધન લેવું પડે છે. આગલા વખતમાં જ્યારે ઘડીઆળે ન હોતી ત્યારે માણસો સૂર્યના તડકાથી અથવા રેતીથી ભરેલી શીશીથી અથવા રાત્રે તારાની જગ્યા જોઈ વખત જોતા હતા. તે વખતના નિવૃતિમય જીવન માટે આ સાધને ઉપયોગી હતા પણ હાલ તેવા સાધનોથી કેટલીક પ્રવૃતિ થઈ શકતી નથી.
તેથી વખત બરાબર બતાવે એવી ઘડીઆળની જરૂર પડી. સૂર્ય, ચંદ્ર અને પૃથ્વીની ગતિથી દીવસ અને રાત્રીના અનુભવ થાય છે. તેની ગતિ પ્રમાણે અને બીજા ગ્રહોની ગતિ પ્રમાણે જોતિષ શાસ્ત્ર
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
રચવામાં આવ્યું છે. જાતિષ શાસ્ત્રના નિયમ પ્રમાણે ઘડીઆળ રચવામાં આવી છે અને ઘડીઆળ પ્રમાણે ચેતિષ શાસ્ત્ર અને માણસને વ્યવહાર ચાલે છે.
-
પણ ઘડીઆળ જે વખત મતાવે છે તે ઘણે ભાગે તે જગ્યાના ખરા વખત હાતા નથી. મુંબઇમાં સુખઇનેા વખત ચાલે છે અને કલકત્તામાં કલકત્તાનેા વખત ચાલે છે. લંડનમાં ગ્રીનીચને વખત ચાલે છે અને અમેરીકામાં ન્યુયેાઈને વખત ચાલે છે. તેથી લંડનમાં સાંજે થતી વાતચીત જ્યારે આંહી રેડીએથી સાંભળવાની કાઇની ઇચ્છા થાય છે ત્યારે આંહી લગભગ પાંચ કલાક પછી તે યંત્ર ઉઘાડવું પડે છે. આંહીથી માણસા ઇંગ્લાંડ જાય છે ત્યારે તેમને પેાતાની ઘડીઆળને વખત ફેરવવા પડે છે. સામાન્ય વ્યવહાર રેલવેના વખતથી ચાલે છે પણ જ્યારે અમુક બનાવને ખરાખર વખત જોવા હોય ત્યારે તે અનાવ જે જગ્યાએ મન્ચા હાય તે જગ્યાને વખત ગણત્રીમાં લેવેા જોઇએ.
તેથી જ્યારે કેાઈ જોશી કેાઈ માણસનું ભવિષ્ય અથવા તેની જન્મ પત્રિકા જોવા માંડે છે ત્યારે પહેલાં
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળનું માપ. તે તેના ગામના વખત શેાધી કાઢે છે. છતાં એક ગામમાં પણ તે માણસના જન્મ જે જગ્યાએ થયે હાય તે જગ્યાને વખત ગણત્રીમાં લેવા જોઇએ નહી'તર ખરૂ જન્મફળ આવશે નહીં. આ ખાખત ખરાખર નથી સમજાતી તેથી કેટલીક જન્મ પત્રિકાએ સાચી પડતી નથી.
વળી, જ્યારે જગ્યા ગતિમાં હોય ત્યારે કાળનું માપ કાઢવું બહુ મુશ્કેલ પડે છે. ખગેાળ શાસ્ત્રીએ કહે છે કે સૂર્ય ઉગતા નથી અને આથમતા નથી પણ ટ્રેનમાં બેઠેલા માણસાને જેમ આડ ચાલતા લાગે છે તેમ આપણી પૃથ્વી એવી રીતે ફરે છે કે માણસોને સૂર્ય ઉગતા અને આથમતા લાગે છે. ચદ્રની કળાઓ પણ ચંદ્રમાં નથી અને પૃથ્વી પણ પૃથ્વી ઉપર રહેલા માણસાને ફરતી લાગતી નથી. જેમ ટ્રેનમાં બેઠેલ માખીને ટ્રેન ચાલતી લાગતી નથી અને માણસના માથા ઉપર જી ને માણસ ચાલતું લાગતું નથી તેમ. તેથી માણસને જેવી ગતિ દેખાય છે તેવી સાચી માની માણસના વ્યવહાર ચાલે છે, અને યુરોપની ભાષામાં અને આંહીની ભાષામાં એમ ખેલાય છે કે સૂર્ય ઉગે છે (Sun rises).
७
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
જગ્યા પ્રમાણે બનાવ ફરવા લાગે છે તેના બીજા પણ થોડાક દ્રષ્ટાંત સમજવા જેવા છે. એક તાપ ફૂટે ત્યારે તે ફાડનારને તેપના તેજને ચમકારે અને અવાજ એક વખતે સંભળાય છે પણ દૂર ઉભેલા માણસને તેજ પહેલું દેખાય છે અને અવાજ પછી સંભળાય છે. તેનું કારણ એ છે કે તેજની ગતિ અવાજની ગતિ કરતાં વધારે ઉતાવળી હેાય છે.
તેવુંજ રીતે એ નજીકના સ્ટેશન વચ્ચે ચાલતી ટ્રેનની સીટી, પહેલા સ્ટેશનના માણસાને ખીમી થતી લાગે છે, જે સ્ટેશને પહેાંચવાની હેાય ત્યાંના માણુસેાને તે વધતી લાગે છે અને એન્જીનના ડ્રાઇવરને તે સમાન લાગે છે.
વળી જગ્યા અને ગતિના ફેરફારથી કેટલાક ઉલટા અનાવ જોવામાં આવે છે. જેમકે દૂરથી જોવામાં આવતી કસરત કરતી ટુકડી જોયા પછી કસરતના માસ્તરના શબ્દ સભળાય છે પણ ખરી રીતે શબ્દ પહેલાં નીકળે છે અને કસરત તે શબ્દ પ્રમાણે થાય છે. વીજળીનું તેજ પહેલાં દેખાય છે અને ગર્જના પછી સંભળાય છે પણ વીજળીની જગ્યાએ તે અન્ને બનાવ એક વખતે બને છે.
.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળનું મળ્યું. એ વીજળીના ધડાકામાં નજીકની વીજળીને ધડાકે! પહેલાં સંભળાય છે પણ કદાચ તે ધડાકે દૂરની વીજળીના ધડાકા પછી ઉત્પન્ન થયા હાય છે કારણ કે તેજની ગતિ શબ્દની ગતિ કરતાં વધારે હાય છે. જે મનાવ એક જગ્યાએ ઉભેલા માણસ એક સાથે જોઇ શકે છે તે हूर ઉભેલા માણસ જુદે જુદે વખતે બનેલા હાય તેવી રીતે જાણે છે, અથવા પહેલે અનાવ છેલ્લે અનુભવમાં આવે છે.
આપણી નજીક જે બનાવ બને છે તેના વખત તરત સમજાય છે પણ આપણી નજીક જે વસ્તુ હાય તે ગતિમાં હોય અથવા આપણે ગતિમાં હાઇએ અથવા બનાવ આપણાથી દૂર બનતા હાય અને તેમાં પેાતાની ગતિ હેાય ત્યારે વખત સમજવા મુશ્કેલ પડે છે. આપણે એકજ વખતે એ જગ્યાએ હાજર રહી શક્તા નથી, અને ઉપર જણાવ્યુ તેમ એ જગ્યાને એક કાળ હેાતા નથી તેથી કેટલીક મુશ્કેલી ઉભી થાય છે.
હાલ સાયન્સવાળા દૂરની જગ્યાના મનાવા તેજની ગતિથી માપવાને પ્રયત્ન કરે છે અને ચેાગી લેકે પણ અંતરાત્માના તેજથી દૂરની જગ્યાએ જઇ ત્યાંના બનાવ જાણી શકે છે.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
મળની ગતિ.
જગતમાં કોઈ ન હોય અને એક માણસ એકલે હોય તે તે કેટલે મટે છે તે કહી શકે નહીં તેમ કઈ બનાવ બને નહીં તે કાળની ખબર પડે નહીં અથવા બનાવ બને પણ કોઈના જાણવામાં તે ન આવે તે પણ કાળને અનુભવ થાય નહીં તેથી કાળના અનુભવ માટે દ્રષ્ટાને દ્રષ્ય સાથે સંબંધ છે જોઈએ અને સંબંધ વખતે દ્રષ્ટાની ગતિ અને દ્રષ્યની ગતિ જાણવી જોઈએ. અને માપ વખતે માપવાની વસ્તુ
સ્થીર રહેવી જોઈએ, અથવા માપમાં ગતિ હોય તએ માપ વખતે તે સ્થીર છે એમ માનવું જોઈએ.
ઘડીઆળના માપથી કેટલેક વ્યવહાર ઠીક ચાલે છે અને સેકન્ડ, મીનીટ, કલાક, દિવસ, મહીને, વર્ષ વિગેરેની ગણત્રી થઈ શકે છે પણ કેટલીક બાબતમાં આ માપ કામ આવતું નથી. દુઃખમાં વખત જતે. નથી છતાં ઘડીઆળને કાંટે ફર્યા કરે છે. તેથી જણાશે કે લાગણીથી પણ કાળમાં ફેરફાર જણાય છે.
આ બાબત બરાબર સમજવા માટે એક દ્રષ્ટાંત લઈએ. એમ માને કે કલાકના ૬૦ માઈલની ઝડપે ચાલતી ટ્રેનમાં તે ટ્રેનને ગાર્ડ છેલ્લા ડબામાંથી ચાલતી
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળનું માપ. ટ્રેને ટીકીટ તપાસવા નીકળે છે. તે ગાર્ડ કલાકના ૫ માઇલની ગતિએ ચાલે છે તેથી જમીન ઉપરથી જોનાર માણસની દ્રષ્ટીએ તે કલાકના ૬૫ માઈલ જાય છે. ટીકીટ તપાસી તે પાા ૫ માઇલની ગતિએ પેાતાના ડખા તરફ જાય છે, તે વખતે જમીન ઉપરથી જોનાર માણસની દ્રષ્ટીએ તે કલાકના ૫૫ માઇલની ગતિએ ચાલે છે. આવી રીતે તેની ગતિમાં કલાકના ૧૦ માઇલના ક્રૂર પડે છે પણ તેને પોતાને તેની ખખર પડતી નથી. કારણ કે તે પેાતાના કામ માટે ટ્રેનને સ્થીર માની શકે છે. આંહીં પેાતાની લાગણીના કાળ છે.
લાગણીના કાળને ખીજા દ્રષ્ટાંત લઇએ. કાઇ પ્રેમી જોડું સાથે બેસી પ્રેમની વાત કરતુ હાય અને કદાચ તેમને પરણ્યાને પહેલી રાત હેાય, તે વખતે તેમને લાગે કે કાળ જરા થંભી જાય તે કેવું સારૂં. આ બનાવમાં તેઆએ પેાતાની લાગણીથી પેાતાના કાળ ઉત્પન્ન કર્યો છે અને તે કાળ તે લાગણી સુધી રહે છે. જેને સવારમાં વહેલા ઉઠીને ઇશ્વર ભજન કરવું હાય તે એમ માનતા હાય કે સવાર વહેલી પડે તે કેવું સારૂં'. સયાગમાં કાળ આછે થતા લાગે છે અને
૧૧
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ. વિયોગમાં કાળ વધી જતું લાગે છે. તેથી જ્યારે કોઈ માણસને એમ લાગે કે તેને વખત જતું નથી ત્યારે એમ સમજવું કે તેને કેઈ ઉપર પ્રેમ કરતાં આવડત નથી. જે કઈ સંન્યાસીને એમ લાગે કે તેને વખત જતે નથી તે એમ જાણવું કે તેને ભગવાન સાથે સંબંધ થયો નથી અને તેથી જગત સાથે પણ સંબંધ થયે નથી. | માટે કાળનું માપ અને કાળને સ્વભાવ એ બને એક બાબત નથી. સૂર્ય, ચંદ્ર અને પૃથ્વીની ગતિ ઉપરથી તૈયાર કરેલ ઘડીઆળથી કાળનું માપ સામાન્ય રીતે લેવામાં આવે છે અને દૂરના ગ્રહોની ગતિ તેજના કિરણથી મપાય છે. છતાં સૂર્ય, ચંદ્ર, પૃથ્વી કે ગ્રહ ઉત્પન્ન થયા પહેલાં ત્યાં શું હતું તે તે માપથી જાણ શકાતું નથી. જગત ઉત્પન્ન થયું ત્યારે તે બનાવ કેઈએ ન હોય તે તે કેવી રીતે ઉત્પન્ન થયું છે તેની સાચી ખબર પડે નહીં.
કેઈ બનાવને વખત બરાબર માપ હોય ત્યારે માપનાર તે બનાવથી જુદો રહેવો જોઈએ અને માપનાર જુદે રહે ત્યારે બે જાતના કાળ ઉત્પન્ન થાય એક દ્રષ્યનો કાળ અને બીજે દ્રષ્ટાને કાળ.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળનું માપ. દ્રષ્યને કાળ એ પ્રકૃતિને કાળ છે. બધું દ્રષ્ય એક સાથે એક વખતે જોઈ શકાતું નથી તેથી માણસ માત્ર થોડા કાળ માપી તે કાળથી આખે કાળ સમજવાનો પ્રયત્ન કરે છે. જ્યારે એક બનાવના કાળના માપથી બીજી ગતિમાં રહેલા બીજા બનાવના કાળનું માપ કરવા જઈએ છીએ ત્યારે કપીત માપ ઉત્પન્ન થાય છે. તે માપ વ્યવહારમાં ચાલે છે. વ્યવહારમાં પણ જે કોઈની લાગણી આપણી લાગણની વિરૂધ્ધ પડે તે આપણી લાગણી ફરી બેસે છે અને તેટલે વખત આપણે કાળ પણ જુદી ગતિથી ચાલે છે. માના પેટમાં રહેલ બાળકને, બહારના બાળકના જેવી લાગણી હોઈ શકે નહીં. આપણા નવ મહીના તે તેને નવ મહીના લાગે નહીં. તેને ત્યાં દુઃખ હોય તે નવ વર્ષ જેવું લાગે અને સુખ હોય તે નવ દિવસ જેવું લાગે, પણ વ્યવહાર માટે તે માના પેટમાંથી નીકળે છે ત્યારથી તેનાં વર્ષ ગણાય છે. - કેટલાક બનાવ માણસ પોતે ઉત્પન્ન કરી શકે છે અને કેટલાક ઉપર તેની સત્તા ચાલતી નથી. જે બનાવ ઉપર તેની સત્તા ચાલતી નથી તેમાં પણ કેટલાક બનાવ કે જે ઓછી શક્તિવાળા માણસ ઉત્પન્ન ૧૩
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ. કરી શકતા નથી તે વધારે શક્તિવાળા ઉત્પન્ન કરી શકે છે. જ્યાં કાળને આધાર માણસ ઉપર રહે છે ત્યાં અનુભવને અથવા લાગણીને કાળ રહે છે. | લાગણીના કાળમાં યાદશક્તિથી ભૂતકાળ બને છે અને આશાથી ભવિષ્ય કાળ બને છે. જે આપણી અંદર એવી દશા ઉન્ન થાય કે ભૂતકાળના કેઈ બનાવ યાદ રાખવાની જરૂર ન રહે અને ભવિષ્યના સુખની આશાની જરૂર ન રહે તે આપણે માટે માત્ર એકજ કાળ રહે.
દરેક યુગે વ્યવહારમાં કાળનું જે જે માપ ઉત્પન્ન થાય છે તે આખી વસ્તુને શેડ માપથી જોઈ સાચી બતાવવા પ્રયત્ન કરે છે પણ તેથી માત્ર કાળનું માપ તે વ્યવહાર પુરતું મળે છે. તેનાથી કાળના સ્વભાવની ખબર પડતી નથી.
જીસસ ક્રાઈસ્ટને થઈ ગયા ૧૯૩૧ વર્ષ થયાં છતાં તે પહેલાં પણ કાળ અને વર્ષોની ગણત્રી હતી પણ ક્રીસ્થીઅન પ્રજાનું રાજ્ય આ પૃથ્વી ઉપર વધારે જામવાથી જીસસ ક્રાઈસ્ટના જન્મ પછીને કાળ વ્યવહારના ઉપયોગમાં લેવાય છે. આ દેશમાં અંગ્રેજી
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળનું ગાયુ.
-
રાજ્ય આવ્યા પહેલાં વિક્રમના સંવત ચાલતા હો અને હજી પણ ઘણે ઠેકાણે તેના ઉપયોગ થાય છે. તેને ૧૯૮૭ વર્ષ થયાં છતાં વિક્રમ રાજાની પહેલાં પણ કાળ અને વર્ષોની ગણત્રી ચાલુ હતી.
સામાન્ય રીતે હાલ નિશાળેાના ઇતિહાસથી કા ળનું જ્ઞાન શરૂ થાય છે તેમાં અંગ્રેજ વાઇસરાચેાનાં નામ અને તેમનાં કામ, તેમના માનેલા અને કરેલા સુધારા, તે પહેલાં ઇસ્ટ ઈન્ડીઆ ક`પનીનું વેપાર માટે આંહીં આવવું, અને અંગ્રેજી રાજ્યની શરૂઆત, તે પહેલાં મોગલ શહેનશાહનું ઉત્તર હિંદુસ્થાનમાં રાજ્ય અને દક્ષિણમાં મરાઠાઓનું રાજ્ય, તે પહેલાં ઘેરી વશ અને તે પહેલાં હિંદુઓનાં રાજ્યા. તે પહેલાં એમ શિખવવામાં આવે છે કે આંહીંના લેાકેા જ ગલી હતા અને નદી, સૂર્ય, સ` વિગેરેની પૂજા કરતા
હતા.
જે ઇતિહાસ નિશાળામાં શિખવવામાં આવે છે તે તદ્દન સાચા નથી અને તદન ખાટા પણ નથી. અંગ્રેજી સ`સ્કાર અને મુસલમાની સ`સ્કાર આ દેશમાં આવ્યા પહેલાં આંહીંના લેકે જ ગલી ન હેાતા. આંહી.
૧૫
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
ડાળની ગતિ. તે વખતે રામાયણ અને મહાભારતના ઈતિહાસ ચાલતા હતા. તેમાં વ્યવહારિક જ્ઞાન ઉપરાંત પરમાર્થિક જ્ઞાન સમાએલું છે. તેમાં બહુ લડાઈઓની વાત નથી પણ માણસના સ્વભાવનાં વર્ણન છે. તે વખતે લોકો નિશ્ચિત અને ધાર્મિક હતા. દુનીઆમાં શું બને છે તેની તેઓને બહુ ચિંતા ન હતી પણ પિતાના સ્વભાવની અંદર શું બને છે તે તેઓ બારીક રીતે જોતા હતા.
અહી જ્યારે રામાયણ અને મહાભારત જેવા અભત ગ્રંથ લખવાવાળા કષીમુનીઓ હતા ત્યારે યુરોપમાં અક્ષરજ્ઞાન રહીત જંગલી માણસ હતા. તેથી તેઓ તે વખતનો પિતાનો ઈતિહાસ આપી શકતા નથી. તે વખતે આંહીના માણસો એટલા વિદ્વાન હતા કે હાલમાં થયેલી સાયન્સની છે. જેવી શોધ કરી જીવનને બહિર્મુખ કરવું એ તેમને એગ્ય લાગ્યું નહોતું.
જે કાપડની મીલેને બદલે હાલ ચરખ સારે લાગે છે તે જે માણસો સાયન્સની શોધથી થતા પાપ તે વખતે સમજી શક્યા હતા અને તેથી એ દિશામાં જેઓએ લક્ષ ન રાખ્યું તેનામાં કેટલી બુદ્ધિ હેવી
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળનું માપ. જોઈએ. આ બાબત વધારે વિગતથી મારા પુસ્તક આર્યોના સંસ્કાર ” માં સમજાવેલી છે.
હાલના વિમાનોમાં, ધર્મ અને અધમ બને પ્રકારના માણસ બેસી શકે છે. રામાયણમાં બતાવેલ પુષ્પક વિમાનમાં ફક્ત રામચંદ્રજી અને તેના ભકતો બેસી શકતા હતા. તે હાલના વિમાન જેવું નહતું. તેનો ખરો અર્થ એ છે કે માત્ર પૂણ્યશાળી માણસોજ ઉદર્વગતિ કરી શકે છે.
રામાયણ અને મહાભારતમાં આપેલા કેટલાક બનાવ હાલની દ્રષ્ટીએ અશકય લાગે છે પણ તે ઈતિહાસ આત્માના અનુભવ સમજાવવાના હેતુથી લખેલા હેવાથી તેની મુખ્ય ભાષા અને પુરાણોની મુખ્ય ભાષા એ સમાધિ ભાષા કહેવાય છે. સમાધિ ભાષાની દ્રષ્ટીએ તે ઈતિહાસ અને પુરાણના બનાવો સમજી શકાય તેવા છે, કારણ કે સમાધિ પ્રાપ્ત થયા પહેલાં માણસના સ્વભાવમાં દૈવી અને આસુરી પ્રકૃતિનું જે યુદ્ધ ચાલે છે તેનું વર્ણન કઈ વિદ્વાન માણસ કરવા બેસે તે તેમાંથી રામાયણ અને મહાભારત અને પુરાણની કથા ઉત્પન્ન થઈ શકે. ખરી રીતે રામાયણ વાલ્મીક
૧૭
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
રૂષીને સમાધિમાં મળ્યું હતુ. અને મહાભારત પશુ વ્યાસ મુનિને સમાધિમાં મળ્યું હતું.
તે ઇતિહાસ અને પુરાણેામાં માત્ર માણુસના સામાન્ય જીવનનું વર્ણન નથી પણ માણસને ભગવાન સાથે કેવા સ’ખ’ધ છે, જગત કેવીરીતે ઉત્પન્ન થયુ' છે, કેવી સ્થીતિમાં છે અને કયાં તેને લય છે વિગેરેનું વણુ ન આપેલુ છે. તેના આંહી વિસ્તાર થઈ શકે તેમ નથી.
પૃથ્વીની ઉત્પતિ પહેલાં જળ હેતુ એમ શાસ્ત્રા કહે છે, જળ પહેલાં સૂર્ય, સૂર્ય પહેલાં વાયુ, તે પહેલાં આકાશ, આકાશ પહેલાં મન, મન પહેલાં તન્માત્રા, તે પહેલાં અહુકાર, અહંકાર પહેલાં મહુતત્વ, તે પહેલાં પ્રકૃતિ, તે પહેલાં બ્રહ્મ અને બ્રહ્મ પહેલાં ?
આંહી બુદ્ધિ અટકી પડે છે. પ્રશ્ન પહેલાં શુ' ? એને અતિપ્રશ્ન કહે છે કારણ કે જે માપથી ખીછ વસ્તુના કાળ માપી શકાય છે તે માપથી બ્રહ્મને કાળ માપી શકાય નહિ. જો પ્રશ્ન પહેલાં કાંઈક હાય તે તે પહેલાં પણ કાંઇક હાવું જોઇએ, એટલુંજ નહિ
૧૮
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળનું માપ.
પણ તે નિત્ય રહે તેવું હોવું જોઇએ અને જે નિત્ય હાય તે હાલ નથી એમ પણ કહી શકાય નહિ.
પુરાણામાં મન્વંતરે અને કલ્પ વિષે કેટલીક હકીકત આપેલી છે એટલુંજ નહિ પણ કલ્પ ના ત્રણ ભાગ કરેલા છે તેને શ્રાદ્ધ કપ, પામ કપ અને વારાહે કલ્પ કહે છે.
જેમ જીસસ ક્રાઇસ્ટથી તેને કલ્પ ચાલે છે, વિક્રમ અને શાલિવાહનથી તેમના સંવત ચાલે છે, તેમ બ્રાહ્ય કપ, વારાહ કપ અને પાદ્ધ કલ્પ એ તે તે વખતના રૂષીઓના જન્મથી ગણત્રીનાં વર્ષોં છે. તેજ પ્રમાણે જૈનેાના સવત મહાવીર સ્વામીથી શરૂ થાય છે અને પારસી અને મુસલમાનએ પણ પેાતાના ધમ ગુરૂઓથી પોતાના સવત શરૂ કરેલ છે. નવું વ પણ હિંદુનું કે મુસલમાનેાનું કે પારસીઓનું કે ખ્રિસ્તીઓનું એકજ દીવસે આવતું નથી. આ બધા કલ્પિત કાળ છે અને વ્યવહાર માટેજ ઉપયેાગી છે. આ પ્રમાણે ભવિષ્યમાં પણ કોઇ મહાત્મા આવે અને તેને કલ્પ ચાલે તે! નવાઇ નથી.
૧૯
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
કલ્પ વ્યવહાર પ્રમાણે એટલે જેવી કલ્પના કરી હેાય તે પ્રમાણે જણાય છે. તેવીજ રીતે પુરાણામાં જુદા જુદા લાકની કલ્પના કરેલ છે. લુક એટલે જોવું. તે ઉપરથી લેાક શબ્દ થએલ છે. તેથી જેની જેવી દ્રષ્ટી તેવા તેના લેાક અને છે. ભેગીની દ્રષ્ટીમાં ભાગને લેાક દેખાય છે અને ચેાગીની દ્રષ્ટીમાં ચેગને લેક દેખાય છે.
આ પ્રમાણે પેાતાની દ્રષ્ટીથી પેાતાની જગ્યા અને છે અને પેાતાની કલ્પનાથી પોતાના કાળ બને છે. જૈન ધર્મોમાં પણ ક્ષેત્ર અને કાળની ખાખત ૩૫સૂત્રમાં લખેલી છે.
જે કાળ કલપનાથી ઉત્પન્ન થાય છે તેમાં માણસ કાળને ઉત્પન્ન કરે છે, કાળ માણસને ઉત્પન્ન કરતા
નથી.
કલ્પનામાંથી કાળ કેવી રીતે ઉત્પન્ન થાય છે તે નીચેના કારણેાથી જણાશે:
નેવાથી
આ
ક્રિયા બહા
રની વસ્તુમાંથી ઉત્પન્ન થતી નથી પણ જોનારની
૨૦
૧. કાળના અનુભવ ઘણી વસ્તુ એક અથવા વાર વાર જોવાથી થાય છે.
સાથે
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળને સ્વભાવ.
દ્રષ્ટીમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે તેથી કાળ માણસના
સ્વભાવમાંથી બને છે. ૨. એમ માનો કે જગતની બધી ક્રિયા બંધ થઈ
જાય, બધી ઘળીઆળે બંધ થઈ જાય અને સૂર્ય અને પૃથ્વીની ગતિ પણ બંધ થઈ જાય તે પણ જે માણસના મનમાં વિચાર આવ્યા કરશે તે વિચારથી કાળ ઉત્પન્ન થશે. ૩. કાળની ગણત્રી માટે વિચારની જરૂર છે. જે બની
ગયું તેજ બરાબર ફરીથી બનશે નહિ. છતાં જે બની ગયું તે યાદ ન રહે તે ન બન્યા જેવું છે. તે યાદ કરવાનું કામ માણસના સ્વભાવમાં છે. બનાવ પોતે કહેતું નથી કે હું કયારે બન્યો. યાદશક્તિમાં ભૂલ હોય તે તે ભૂલ ભૂતકાળના
બનાવ સુધારી શકતા નથી. ૪. ગણતના દાખલાઓ મનમાં ગણી શકાય છે. વારંવાર ગણાતી રકમ યાદ ન રહે તે દાખલા ગણી શકાય નહિ, કોઈ રકમ ભૂલી જવાય છે તે આવીને કહેતી નથી કે મને કેમ ભૂલી ગયા. આ પ્રમાણે ગણીતને કાળ મનમાં ઉત્પન્ન થાય છે.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ. ૫. કેઈપણ માણસની દ્રષ્ટીમાં કોઈ પણ વસ્તુ
અમુક વખત રહે ત્યારે તેને અનુભવ થાય છે. તે વખત દરમ્યાન ઘણા વિચાર આવે છે. તે વિચારને પરસ્પર સંબંધ નથી પણ બધાને દ્રષ્ટા સાથે સંબંધ છે. આ સંબંધ કાળથી ઉત્પન્ન થાય છે
અને તે સ્વભાવની અંદર રહે છે. ૬. સામાન્ય રીતે કાળને અંત જણાતો નથી. બહારના
અનુભવથી તે અનંતતાની ખાત્રી થતી નથી તેથી કપનાથી તેનું અનંતપણું જણાય છે.
આ બધા પ્રમાણેથી જણાશે કે માણસની લાગણથી માણસને કાળ ઉત્પન્ન થાય છે. બીજા પ્રાણીઓને તેમની લાગણીના પ્રમાણમાં કાળ રહે છે.
માણસની લાગણથી ઉત્પન્ન થએલ કાળ, જ્યાંસુધી તેવી લાગણી રહે છે ત્યાં સુધી ટકે છે. માણસની કપનાનો કાળ પરમાત્માને અંત આણવાને સમર્થ નથી પરંતુ દેહ અને ઘર વિષે અભિમાનવાળા પ્રાણીઓનો સંહાર કરવાને સમર્થ છે, એટલે કે જેની જેટલી કપના રહે છે તેને માટે તેટલે વખત રહે છે. દુઃખમાં વખત બહુ લાગે છે પણ ભગવાન સુખરૂપ
૨૨
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળને સ્વભાવ. હોવાથી માણસના દુઃખનો વખત તેને નિમેષ માત્ર છે. ટુંકામાં, ઈચ્છાઓની શરૂઆત છે અને તેને અંત છે. આત્માની શરૂઆત નથી અને તેને અંત નથી.
માણસના અમુક હજાર વર્ષ પુરા થાય ત્યારે કલિયુગ પુરો થશે એમ કહેવાય છે. તે પછી સત્યાગ, દ્વાપર, ત્રેતા એમ ચાર યુગનું ચક ચાલ્યા કરે છે, એ પ્રમાણે પુરાણું કહે છે. પણ માણસના વર્ષ કયારથી ગણવા? જીસસ ક્રાઈસ્ટના કે વિક્રમના સંવત તે ગણત્રીમાં ચાલે તેમ નથી. કારણ કે તે પહેલાં પણ માણસ હતા. ( પુરાણોમાં એમ પણ કહેવું છે કે સત્વ, રજ અને તમે આ ત્રણ ગુણે ચિત્ત વિષે ફર્યા કરે છે. જ્યારે મન, બુદ્ધિ અને ઈંદ્રીઓ સત્વગુણમાં રહે ત્યારે સત્યુગ જાણવે કારણ કે તે વખતે જ્ઞાન અને વૈરાગ્યમાં રૂચી થાય છે. જ્યારે સકામ કર્મ ઉપર રૂચી થાય ત્યારે રજોગુણની વૃતિવાળે ત્રેતાયુગ જાણ અને પ્રાણીઓમાં લેભ, અસંતોષ, માન, દંભ, મત્સર થાય ત્યારે રજોગુણ અને તમે ગુણ મિશ્રીત દ્વાપરયુગ આ જાણ. જ્યારે લેકમાં કપટ, મિથ્યાભાષણ,
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
આળસ, નિદ્રા, હિંસા, દુ:ખ, શાક, મેહ, ભય, વિગેરે આવે ત્યારે તમેગુણ જેમાં મુખ્ય છે. એવા કલિયુગ આવ્યે જાણુવે.
સત્વગુણી લાગણીથી જ્ઞાન પ્રમાણે કાળની દિશા નકી થાય છે. રજોગુણી લાગણીથી વાસના પ્રમાણે કાળની ગતિ ઉત્પન્ન થાય છે, અને તમાગુણી લાગણીથી જીવની સ્થીતિને કાળ ખંધાય છે. આ ત્રણે ગુણ સાથે રહે છે. કેાઇ વખતે એક ગુણનું જોર રહે છે, કાઇ વખતે ખીજા ગુણનું જોર રહે છે.
આ ઉપરથી એ સમજી શકાય છે કે એકજ વખતે જે જે પ્રકૃતિના જે જે માણસે હાય છે તેમને માટે તે તે યુગ લાગે પડે છે. સાધુ પુરૂષા કલિયુગમાં પણ સત્વ ગુણથી પોતાના કાળની દિશા ફેરવી સત્યુગને અનુભવ કરી શકે છે.
કોઇ માણસ સવારના પ્રાર્થીના વખતે ભક્ત થાય છે, અપેારે વેપારી કે નાકર થાય છે, સાંજે માળકાને રમાડવા પિતા થાય છે, રાત્રે પતિ થાય છે તેમ જે વખતે જેવી લાગણી તે વખતે તેને માટે તેના કાળ સમજવાના છે. જે મહાત્માઓને વ્યવહારિક સબંધની
૨૪
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળને સ્વભાવ.
જરૂર નથી પણ જેમને નિત્ય પરમાત્મા સાથે સંબંધ રહે છે તેને સંબંધ ફરતે નથી. તેથી તેમની જીંદગીમાં કેટલાં વર્ષ ગયાં કે કેટલાં રહ્યાં છે કે યુગ ચાલે છે તેને હિસાબ કરવાની તેમને જરૂર રહેતી નથી.
આ ઉપરથી જણાશે કે કાળની ગતિ માણસ પ્રમાણે એટલે જીવ પ્રમાણે અને તેની લાગણી પ્રમાણે ફરે છે. તેથી તે સમજવા પહેલાં શું જોઈએ છે તે નકી કરવું પડશે. જ્યારે અનિત્ય વસ્તુ જોઈએ ત્યારે અનિત્ય વસ્તુના કાળની અસર થશે અને નિત્ય વસ્તુ જોઈએ ત્યારે નિત્ય વસ્તુના કાળની અસર થશે. જેટલા વખતમાં દ્રષ્ય ફરે છે તેટલા વખતમાં દ્રષ્ટા ફરતે નથી. તેથી તે બન્નેને કાળ એક નથી. જોકે જ્ઞાન થયા પછી આ ભેદ રહેતું નથી તે પણ સામાન્ય માણસના અનુભવના કાળને વિચાર કરવા માટે આ ભેદની જરૂર છે.
સૂર્ય ઉગે છે, ઘળીઆળ ચાલે છે, સ્ટેશન આવ્યું એ શબ્દોમાં જેમ ઉગવાપણું, ચાલવાપણું કે આવવાપણું હોતું નથી છતાં વ્યવહાર માટે તેવી વાણુને ઉપયોગ થાય છે, તેમ આત્મા બંધાય છે અને છૂટે છે એ ગુણ દ્રષ્ટીથી એટલે વ્યવહારિક દ્રષ્ટીથી બેલાય છે.
૨૫
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
ગંજીપાના પાના બધા ફાટીને તેના ટુકડા થઈ ગયા પછી તેનું શું થાય છે તે કઈ જોતું નથી અને જવાની જરૂર નથી. તેવી જ રીતે ગંજીપ બન્યા પહેલાં તેની શી દશા હતી, તેમાં કેવા કાગળ વપરાયા હતા અને તે કાગળ કેવા ચીંથરામાંથી બન્યા હતા તે બાબત પણ કઈ જાણવાની મહેનત કરતું નથી અને તેની જરૂર પણ નથી. તેના ઉપગ વખતે તેને કાળ શરૂ થાય છે અને ઉપગ પુરો થયે તેને કાળ પુરો થાય છે.
પુરૂષના વીર્યમાંથી અને સ્ત્રીના રજમાંથી નવ મહીને બાજીક ઉત્પન્ન થાય છે અને બાળકમાંથી માણસ થાય છે તે સમજવું સહેલું છે કારણ કે તેમાં સામાન્ય અનુભવને કાળ છે પણ પુરૂષમાં વીર્ય અને સ્ત્રીમાં રજ કયારે અને કેવી રીતે ઉત્પન્ન થાય છે અને બન્નેમાં પ્રેમ કયારે અને કેવી રીતે ઉત્પન્ન થાય છે અને તે પ્રેમને કેણ ગતિ આપે છે અને ગતિ આપનારને સ્વભાવ કેવો છે, તેને વખત કે છે વિગેરે બાબત સમજવી સહેલી નથી. નાની જગ્યાના ફેરફારને કે નાની લાગણીના ફેરફારને વિચાર સહેલાઈથી થઈ
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળને સ્વભાવ. શકે છે પણ મોટી જગ્યાના ફેરફારને વિચાર કે મોટી લાગણીના ફેરફારનો વિચાર સહેલાઈથી થઈ શકતે નથી; બહારની લાગણું જાણવી સહેલી છે પણ જેમ જેમ અંદરની લાગણી જાણવા પ્રયત્ન થાય છે તેમ તેમ મુશ્કેલી વધે છે. માણસમાં ઈચ્છા ઉત્પન્ન થતી જ ન હોય તે તેના કાળનું પણ કયાં ઠેકાણું રહેત ! ઈચ્છાનું પરિણામ જાણવું સહેલું છે પણ ઈચ્છાનું કારણ જાણવું સહેલું નથી.
જગત ચાલ્યા કરે છે એ એક કાળ છે, અને એટલું જ સત્ય હોય તે વધારે વિચાર કરવાની જરૂર નથી. પણ કઈ માણસને તે જગતને ઉપયોગ પચીસ વર્ષ સુધી રહે છે, કેઈને પચાસ વર્ષ સુધી રહે છે. કોઈ જમથી અંધને બીલકુલ ઉપગ રહેતું નથી. તેથી જ્યારે સામાન્ય કાળમાં ઉપયેગને વિચાર ઉમેરવામાં આવે છે ત્યારે કાળનો સ્વભાવ સમજ મુશ્કેલ પડે છે. જેવા પ્રકારની ઈચ્છા અને તે પુરી કરવા જેવા પ્રકારનું શરીર ધારણ કર્યું હોય તે ઉપર તે માણસને કાળ બંધાય છે. શિવાજી મહારાજને હિંદુઓનું રાજ્ય સ્થાપવાની ઈચ્છા હતી પણ
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ. તે ઈચ્છા તેના જીવનમાં બરાબર પુરી થઈ ન શકી તેથી તે પુરી કરવા માટે ફરીથી જન્મ અને વખત લેવાની તેને જરૂર પડે તે સંભવ છે પણ તેમના ગુરૂ રામદાસ સ્વામીને જે આત્મ જ્ઞાનની ઈચ્છા હતી તે તેને આ જીવનમાં પુરી થઈ હતી તેથી તેને તે પુરી કરવા માટે બીજા શરીરની જરૂર નહોતી. તેને શિવાજી મહારાજે પોતાનું રાજ્ય અર્પણ કર્યું હતું તે પણ તે સ્વીકાર્યું નહોતું.
છતાં જગત ચાલે છે, ફરે છે, ભવિષ્યમાં તેનું કાંઈક થશે પણ જે ચાલે છે, ફરે છે, બને છે તે આખું જગત નથી. જે આખું નથી તેને આખું માનવાથી સત્ય મળશે નહિ. કાળની જગ્યા જગતના એક ભાગમાં રહે છે. આખું જગત ફરતું નથી તેથી આખા જગતને કાળ નથી. આપણે જે જગત જોઈએ છીએ તે આપણું જગત છે, તે આખું જગત નથી.
વળી જગતનો અનુભવ જે પ્રમાણે માણસ લે છે તે પ્રમાણે જગત ઉત્પન્ન થતું નથી. બાળકના જન્મ વખતે બાળક ઉત્પન્ન થતું નથી. મુબઈ જેણે ન જોયું હેય તે મુંબઈ જાય ત્યારે મુંબઈ ઉત્પન્ન થતું નથી.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળને સ્વભાવ. આત્માનો અનુભવ જે વખતે થાય તે વખતે આત્મા ઉત્પન્ન થતું નથી.
તેથી જ્યાં સુધી આત્માનો અનુભવ થયે ન હોય ત્યાંસુધી બે પ્રકારનો કાળ રહે છે. એક દ્રષ્યનો કાળ અને બીજે દ્રષ્ટાન કાળ. તે બે કાળના સ્વભાવ પણ નીચે પ્રમાણે જણાવેલ સ્થીતિમાં ફરતા રહે છે – ૧. જગ્યાની સ્થીતિ અને લાગણીની દ્રષ્યને કાળ સ્થીતિ.
(કાળની સ્થીતિ ૨. જગ્યાની ગતિ અને લાગણીની ગતિ ૩. ઉપગના ૩ પ્રકાર એટલે કે અર્થ, કાળની ગતિ કામ અને ધર્મ.
) કાળની દિશા
૪. મોક્ષને અથવા આત્માનો ઉપયોગ. દ્રષ્ટાનો કાળ.
જગ્યાની સાથે માણસને સંબંધ થાય ત્યારે જે જગ્યા ચાલતી ન હોય તે સમજણમાં ભૂલ આવતી નથી પણ બે સાથે ચાલતી ટ્રેન વખતે જ્યારે જગ્યાની ગતિને માણસ સાથે સંબંધ થાય છે ત્યારે ગતિને સાચે વખત જાણ મુશ્કેલ પડે છે. એ જ પ્રમાણે
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ
જો કે આપણે આ પૃથ્વી ઉપર રહી પૃથ્વીને સ્થીર માની આપણા વ્યવહાર કરી શકીએ છીએ પણ આ પૃથ્વી સૂર્યંની આસપાસ એક સેકડના ૧૮ માઇલની ઝડપે ફરે છે. તેથી જો કેાઈ માણસ આ પૃથ્વીથી અલગ રહી આ પૃથ્વીના સ્વભાવ જુએ તે બધી વસ્તુમાં તેને ચેતન જણાય એટલે કે જે વસ્તુઓ આપણને જડ લાગે છે તે પણ તેને ચેતન રૂપ લાગે અને તેની લાગણી પ્રમાણે તે કાળની ગણત્રી કરે.
જગ્યાના સમધ વીના માત્ર લાગણીથી પણ કાળના સ્વભાવ ફરતા લાગે છે તે વિષે થોડીક હકીકત ઉપર આપેલ છે. તે ઉપરાંત, સ્વપ્નામાં લાગણી ફરવાથી, ઘણા દીવસનું કામ થાડા સમયમાં થઈ જતું લાગે છે અને ઉંઘમાં ૭-૮ કલાક કેવી રીતે જાય છે તેની ખખર પડતી નથી કારણ કે તે સુખની લાગણીના વખત છે. સ્વપ્નામાં જેમ આપણી વાસનાથી વસ્તુઓ અની જાય છે તેમ તે તે ક્રિયાને જરૂર પડતા કાળ પણ તેવી વાસનાથી ખની જાય છે.
જ્યારે લાગણી ઉપરાંત ઉપયાગને વિચાર તેમાં ઉમેરાય છે ત્યારે જાગ્રત અવસ્થામાં પણ જેવા જે
૩૦
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળના સ્વભાવ.
માણસનેા પુરૂષા તે પ્રમાણે તેના વખત જાય છે અ એટલે પૈસાની તૃપ્તીમાંજ જેણે જીવનનું ધ્યેય રાખ્યુ હાય એવા સટેરીઆ માણસને એક ક્ષણ પણ તે વિચાર વગર જાય તે ગમતુ નથી. મુંબઇ જેવા શહેરમાં રાત્રે પણ બિછાના પાસે તે ટેલીકાન રાખે છે. પણુ જે સાધુએને પૈસામાં મન નથી. તેમને શેર બજારમાં પાંચ મીનિટ રહેવું ભારે થઇ પડે છે. તેવીજ રીતે નવા પરણેલા માણસને એટલે સ્ત્રીને પુરૂષમાં અને પુરૂષને સ્ત્રીમાં એટલુ સુખ લાગે છે કે તે વખતે એક ક્ષણ પણ તે લાગણી વગર જાય તે તેમને ઠીક લાગતું નથી પણ સાધુ પુરૂષોને આવા વિચારમાં રસ ન પડવાથી તેને સંસારી માણસા સાથે પાંચ મીનિટ ગાળવી મુશ્કેલ પડે છે, અને ત્રીજો પુરૂષાર્થ કે જેમાં પરોપકાર, દેશભક્તિ વિગેરેના સમાવેશ થાય છે તેમાં પણ જે રાજદ્વારી નેતા દેશનું ભલું કરવા તૈયાર થાય છે તે જો પ્રમાણિકપણે સેવા કરે તે હમેશાં ન્યુસ પેપરમાં કાંઇક નવું જીવન ઘડાય તેવું લખાણ પ્રસિદ્ધ કરે છે અથવા પ્રસિદ્ધ થાય એવું ઇચ્છે છે અને લેાકેાને હમેશાં એમજ થયા કરે કે આજે ન્યુસ પેપરમાં શું આવશે ? હવે
શુ
થશે ?
૩૧
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ. વિગેરે. આવા નેતાઓને પણ પરોપકારના વિચાર સિવાય એક ક્ષણ જાય તે નકામી લાગે છે, છતાં કેટલાક માણસો કે જેને સ્વભાવ જુદા પ્રકારને હેય તે આવી વાતમાં રસ લઈ શક્તા નથી. જીવનના બધા લાભની કિંમત માત્ર રાજદ્વારી વિચારોથી માપી શકાય નહિ.
પિતાના જીવનમાં ફીકી ક્ષણ જાય છે તે કેઈને ગમતું નથી.
ન્યુસ પેપર વાંચીને તેમાં આપણા સ્વભાવને ગમે તેવું કાંઈ લખાણ આવે નહિ તે દુઃખ થાય છે, તે દુઃખ સાથે ન્યૂસપેપરના અધિપતિને કાંઈ સંબંધ નથી. રેડીઓમાં ગવાતા ગાયનમાંથી કોઈને તે પસંદ ન પડે તે તે સાથે ગાનારને કાંઈ સંબંધ નથી. તેવીજ રીતે જગતમાં કોઈ બનાવ કેઈને પસંદ ન આવે તેની સાથે ભગવાનને સંબંધ નથી. ભગવાનના રાજ્યમાં નિરપેક્ષ કાળ છે. તેને મહાકાળ પણ કહે છે. તે મહાકાળ જ માણસની વૃતિથી ત્રણ કાળ રૂપ ભાસે છે તેથી તે મહાકાળને અનુભવ વૃત્તિ વિરોધની પહેલાં મળી શકે નહિ.
૩૨
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળને સ્વભાવ. વૃત્તિ એક ભાગનો પરિચય આપે છે અને તેથી દ્રષ્યને કાળ બતાવે છે પણ જે સતાથી દ્રષ્ય બની રહ્યું છે તે આખી વસ્તુ છે. આખી વસ્તુને સ્વભાવ, સામાન્ય વૃતિથી જાણી શકાય નહિ. એમ ન કહી શકાય કે આખી વસ્તુ અમુક ભાગમાં જ સમાઈ ગઈ છે, અથવા અમુક વખતેજ પુરી થઈ ગઈ છે. માણસ પિતાના નખમાં કે વાળમાં સમાઈ જતું નથી. નખ કે વાળને માણસનું નામ આપવામાં આવતું નથી. માણસના હાથ, પગ, મોટું, પેટ, નાક, કાન, જીભ, વિગેરે તપાસવામાં આવે અને માણસને ચીરવામાં આવે તે. પણ ખરે માણસ મળશે નહિ. સંસારી વૃત્તિઓથી ગાયન સંભળાય છે પણ ગાવાવાળે દેખાતું નથી.
પારમાર્થિક સતાના કાળમાં દ્રષ્ટા પહેલે છે અને જે પહેલે છે તેનાથી પાછળનું જગત ઉત્પન્ન થયું છે, તેમાં રહેલું છે અને તેમાંજ સમાશે. તે દ્રષ્ટા પુરૂષનું શરીર માણસ જેવું હેય નહિ. બ્રાહ્મણે એટલે બ્રહ્મજ્ઞાન તે પુરૂષના મુખમાંથી નીકળેલ છે, ક્ષત્રીએ અથવા રક્ષણ શક્તિ અથવા સત્વ ગુણ એ પુરૂષના હાથમાંથી. નીકળેલા છે. વૈશ્ય અથવા રજોગુણ એ પુરૂષના.
૩૩
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
પેટમાંથી નીકળેલા છે અને શુદ્રા અથવા તમેગુણુ એ પુરૂષના ચરણમાંથી નીકળેલા છે. ચંદ્ર એ પુરૂષનું મન છે, સૂર્યાં તેની આંખ છે. પ્રાણમાંથી વાયુ, નાભિમાંથી અંતરીક્ષ, મસ્તકમાંથી ઘુલેાક, પગમાંથી ભૂલેક, કાનમાંથી દિશાએ થઇ છે. તેવીજ રીતે જુદા જુદા લેાકની ઉત્પતિની કલ્પના વેઢના કાળના રૂષીઓએ કરી છે. આ બધી કલ્પનાએ બધા ધર્મોવાળાને બધા પ્રકારે સાચી લાગે નહિ એ સ`ભવીત છે, પણ આત્મા કાળથી અતીત છે, તેથી સાથી પહેલે છે અને જે પહેલા હાય તેમાંથી બીજી' ઉત્પન્ન થાય એ બાબત સમજી શકાય તેવી છે. વળી આત્માના સંબધથી મીજી વસ્તુએ જોવામાં આવે ત્યારે તે વસ્તુએના નવા અ
કરવા પડે છે.
પણ જગતમાંથી અથવા માણસંમાંથી આત્મા ઉત્પન્ન થશે એ વાત સમજી શકાય તેવી નથી. છતાં સાયન્સવાળા બહારની ક્રિયાથી અને ચેગવાળા અંદરની ક્રિયાથી એમ માનતા આવ્યા છે કે જેમ ખીજી વસ્તુઓની શેાધ થઇ શકે છે તેમ આત્માની શેાધ પણ ભવિષ્યમાં થઇ શકશે. સ્વરાજવાદી એમ માને છે કે સ્વરાજ મળ્યા પછી મેાક્ષને માટે વધારે સગવડ થશે.
૩૪
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળને સ્વભાવ. ભવિષ્યના વિચારમાં દ્રષ્યના કાળનો સ્વભાવ આવે છે. તે કાળની ચેકસ ગતિ નથી, કારણકે તેમાં ઉપગનો વિચાર સમાએ રહે છે. ઈ. સ. ર૯૩૧ ની સાલમાં સૂર્યનું ગ્રહણ થવાનું હોય તે આગળથી નકી કરી શકાય તેમ છે કારણ કે સૂર્ય, ચંદ્ર અને પૃથ્વીની ગતિના માપ નીકળી શકે છે અને આપણી દ્રષ્ટીએ તે માપ ફરતા નથી પણ ઈ. સ. ૧૯૩૧ માં જે જે બનશે તે બધું આગળથી નકી કરી શકાય તેમ નથી. કારણ કે તે બધું નકી કરવામાં ઉપગને વિચાર આવી જાય છે અને ઉપગના વિચારમાં કાળને સ્વભાવ તે માણસ પ્રત્યે ફરી જાય છે. એગી લોકો થોડુંક ભવિષ્યનું જીવન કહી શકે છે પણ તેમની બધી બાબતો સાચી પડતી નથી. તેમની સતા તેમની શક્તિના બંધાએલ ક્ષેત્ર ઉપર ચાલે છે.
છે , સાયન્સવાળા સ્થળ તેજની મદદથી અને યોગીઓ અંદરના સૂક્ષ્મ તેજની મદદથી બહારની અને અંદરની કેટલીક ક્રિયાઓનું ભવિષ્ય જાણી શકે છે, પણ જ્યાંસુધી જે શક્તિની મદદથી બહારનું અને અંદરનું તેજ ચાલે છે તે શક્તિને અનુભવ ન થાય ત્યાંસુધી ખરા
૩૫
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ કાળની ખબર પડતી નથી. તેજથી કાળનું માપ થાય છે પણ કાળનો સ્વભાવ તેનાથી અનુભવમાં આવતું નથી. આગલા વખતમાં કેટલાક વિદ્વાને ભગવાનને આપણી ઉપર બતાવતા હતા. હાલના કેટલાક વિદ્વાનો તેને ભવિષ્યમાં બતાવે છે.
ઉપર કહ્યું તેમ કાળનો સ્વભાવ લાગણીથી ફરે છે, લાગણી ઉપર પ્રમાણે ફરે છે અને ઉપયોગ ભગવાન તરફ વળે છે ત્યારે કાળનો આધાર ભક્તિ ઉપર રહે છે. જગતમાં ઉત્પન્ન થએલ વસ્તુઓ જે ક્રમ પ્રમાણે ઉત્પન્ન થઈ હોય તે કેમ તે માણસ માટે ચાલતું નથી. એક માણસને પાંચ પુત્ર હોય અને તેને છેલ્લા પુત્ર ઉપર અધિક ને હેય તે તેના સ્મરણમાં પાંચમો પુત્ર પહેલો રહેશે. મા અને પુત્રના સંબંધમાં પુત્ર માને ભૂલી જાય તો એ મા પુત્રને ભૂલતી નથી, અને પુત્રના દેષ ગ્રહણ કરતી નથી. જેના ઉપર આપણને પ્રેમ હેય તેના દેષ આપણે ગ્રહણ કરી શકતા નથી; એટલું જ નહિ પણ આપણે તેને સૌથી પહેલાં યાદ કરીએ છીએ. પ્રેમમાં કઈ વસ્તુ પહેલી ઉત્પન્ન થઈ તે જોવાતું નથી પણ કઈ વસ્તુ ઉપર કેટલે સ્નેહ છે તે જોવાય છે.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળના સ્વભાવ.
તેથી વાત્સલ્ય પ્રેમમાં નિરપેક્ષ ભાવ કાંઇક અંશે અનુભવમાં આવે છે. એ પ્રેમ જ્યારે ભગવાન ઉપર ઉતરે છે એટલે કે જ્યારે ભક્ત ભગવાનને મા તરીકે માને છે ત્યારે બાળક જેમ પેાતાના ભવિષ્યની ચિ‘તા છેડે છે તેમ ભક્ત પણ પેાતાના ભવિષ્યની ચિંતા છેડે છે. બાળકનું રક્ષણ કરવું એ માની ફરજ છે અને તેવા ભાવ હોય ત્યારે ભગવાન પણ તે પ્રમાણે પ્રત્યુત્તર આપે છે, એટલે કે બાળકની માફક ભક્ત પણ જો કોઈ વખત ભૂલ કરે તેાએ માની માફક ભગવાન તેના દોષ ધ્યાનમાં લીધા વગર તેની સભાળ લે છે. આ સંબંધમાં જેટલા પ્રેમ હાય તેટલા પ્રમાણુમાં ફળ નથી કારણ કે બાળકના પ્રેમના પ્રમાણમાં મા ફળ આપતી નથી. આ સંબંધમાં પ્રેમનું માપ જોવાનું નથી પણ પ્રેમનેા પ્રકાર જોવાને છે.
જગતના નિયમનના કાયદા જગતમાંથી ઉત્પન્ન થતા નથી, પણ જીવમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે. જગત પહેલાં ઉત્પન્ન થએલ નથી. મકાન ઇજનેરના પહેલાં ઉત્પન્ન થતું નથી. પવનના ઝપાટાથી ઘર પડી જાય છે પણ પવનના ઝપાટાથી પથ્થર અને લાકડા ભેગા
૩૭
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
થઇને ઘર ઉત્પન્ન થતું નથી. નાટકના બીજા અંકથી જોએલું નાટક ખરાબર સમજાતું નથી. તેથી જ્યારે * એવું જગત જોવામાં આવે કે જે ઉત્પન્ન કરનારના પહેલાં ઉત્પન્ન થયું ન હેાય ત્યારે ઉપયોગના અ ખરાખર સમજવા જોઇએ. જેને જગતના કોઇ ભાગ ઉપયેગી નથી તેની દ્રષ્ટીમાં તેટલું જગત ઉત્પન્ન થયું નથી. તેથી જેમ દીકરા ખાપના વિવાહ જોઇ શકે નહિ તેમ જગતની ઉત્પતિને વિચાર થઈ શકે તેવેા નથી પણ જગતના ઉપયેગના વિચાર થઇ શકે તેવે છે. પહેલા વિચારમાં કાળના માપને વિચાર સમાયેલે છે. કાળની ગતિ માટે કાંઇક માપ લેવું જોઇએ. માપ લાગણી અને ઉપયાગ પ્રમાણે ફરે છે. તે વખતે કાળના સ્વભાવની ખમર પડે છે. જ્યારે પ્રેમ ઉત્પન્ન થાય છે ત્યારે શું ઉત્પન્ન થયુ છે તે જાણવાની પ્રેમી માણસને પરવા નથી પશુ શુ જોઇએ છે તે નકી કરવાની જરૂર રહે છે.
સામાન્ય માણસ જગતમાં જેવા વિષયે દેખે છે તે પ્રમાણે ઇચ્છા ઉત્પન્ન કરે છે. અને આ દ્રષ્ટીએ કા કારણ ભાવ હમેશાં નિયત લાગે છે, પણ કોઇ
૩૮
1;
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળના સ્વભાવ. મહાત્માને વિષય જોયા છતાં ઇચ્છા ઉત્પન્ન ન થાય તેા એમ ન કહી શકાય કે વિષયનું કામ હમેશાં ઇચ્છા ઉત્પન્ન કરવાનું છે. તે મનાવમાં હમેશાંને અ ફરી જાય છે.
તેજસ્વી માણસ કા કારણ ભાવ માનતા નથી એટલે કે વિષયે માણસને હમેશાં દબાવી શકે એ વાત માનતા નથી. અંગ્રેજોની અથવા ધનવાનેની સતા આ દેશમાંથી કેમ આછી થાય એ ભાખત સામાન્ય માણસેાને ઘેાડા વર્ષોં સુધી સુઝતી ન હેાતી પણ જેને આત્મા સત્ય તરફ વળેલા હેાય તેને એ વાત મુશ્કેલ લાગતી નથી. તેવીજ રીતે ભગવાનને સાક્ષાત્કાર કે જે સામાન્ય માણસને મુશ્કેલ લાગે છે તે વાત્સલ્ય ભાવથી અથવા મધુર પ્રેમથી મહાત્માઓને સરળ લાગે છે. જે કામ કરતાં મજુરને બહુ વખત લાગે છે તે કામ બુદ્ધિશાળી માણસા થોડા વખતમાં કરી શકે છે. તેથી કાળની ગતિ નિયત છે એમ કહી શકાય નહિં. અમુક કામ માટે અમુક વખત લાગવેાજ જોઇએ એમ નકી માની શકાય નહિ. નિશ્ચય અને પ્રેમથી કાળની ગતિ અને કાળની દિશામાં ફેરફાર થાય છે.
૩૯
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
ભગવાનના સાક્ષાત્કારમાં ભગવાન તરફથી કાળની જરૂર નથી. તે નિરપેક્ષ સ્વભાવવાળા છે. તેના અનુગ્રહ અધા માણસ ઉપર કાયમ રહે છે; પણ જે માણસને સાક્ષાત્કાર કરવે! હાય તેને પેાતાના તરફથી પેાતાના સ્વભાવ પ્રમાણે વખત લાગે છે. સાધારણ વસ્તુના ઉપયેાગમાં દૂરની વસ્તુ અને થાડા વખત પછી મળવાની વસ્તુની કિંમત રહે છે પણ આત્માના અનુભવમાં નજીકની વસ્તુ અને હમણાં જે હાય તેની કિ'મત રહે છે; કારણ કે તે સુખ આપી શકે છે અથવા તેનું સુખ લઇ શકાય છે. સ્વભાવથી સંજોગા જીતવાના છે અને તે જીતથી કાળ પણ જીતી શકાય છે.
નિષ્કામ થયા પહેલાંના કર્માંમાં પરિણામ પાછળથી આવે છે, નિષ્કામ થયા પછીના કર્મોંમાં પરિણામ શરૂઆતમાં આવે છે. પહેલામાં કર્મનું ફળ દેખાય છે, બીજી દશામાં કનું કારણ દેખાય છે.
નિષ્કામી મહાત્માએની દ્રષ્ટીમાં જેવું જગત છે તેવું ખરાખર છે, જેવું હતું તેવું ખરાખર હતું. અને જેવું થશે તે ખરાખર થશે. તેઓને જે હાય તેમાં સતાષ રહે છે અને જે થશે તેમાંથી વધારે સાષ લેવાના હાતા નથી.
૪૦
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
ફળને સ્વભાવ. કેટલાક માણસ કહે છે કે પુરૂષ બળવાન નથી પણ કાળ બળવાન છે કારણ કે ઘણે વખતે માણસ પિતાનું ધાર્યું કામ કરી શકતા નથી. પણ જે સુખ માટે વખત જોઈએ તે સુખ માટે વખતની જરૂર પડે છે અને જેને વખતની જરૂર પડે છે તે કાળની સતા નીચે દબાય છે. જેને પિતાના સુખ માટે કોઈ વસ્તુની કે વખતની જરૂર નથી તેને માટે કાળ બળવાન નથી પણ પુરૂષ બળવાન છે.
કોઈ માણસ શરીર છોડે છે એટલે પાછો થાય છે ત્યારે જૈન ધર્મમાં એમ લખવાનો રીવાજ છે કે પંચમ કાળ કઠણ છે અને ધરમ કરશે તે સુખી થશે એને અર્થ એ છે કે જેની વૃત્તિ આત્મા તરફ વળે છે તેને માટે આ કાળ કઠણ નથી પણ બહુ પિચે છે. આવી વૃતિથી કાળની દિશા ફરે છે અને સાચી દિશા મળે છે. તે દિશામાં કાળની ગતિ વિન કરતી નથી પણ મદદ કરે છે.
ખરી રીતે, મરણ પછીનું જીવન, આપણા સામાન્ય કાળથી માપી શકાય નહિ. તે માણસને સુખ હોય તે આપણું સો વર્ષ તેને સે કલાક જેવા લાગે
૪૧
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
અને દુઃખ હોય તે સેટ વર્ષોં સે યુગ જેવા લાગે. કેટલાક અહુ દુ:ખી માણસ પોતાનું મરણુ તરત આવે એવું ભગવાન પાસે માગે છે તેથી એમ જણાઇ આવે છે કે મરણમાં પણ સુખ છે.
આપણા જીવનમાં જે કાળ આપણે મીનીટ, કલાક, દિવસ, વર્ષ વિગેરેથી માપીએ છીએ તે આપણે કાળ છે, તે ખરે। કાળ નથી. તે કાળને અંત આપણા મરણ વખતે આવે છે. તેથી મરણ પછીની દશાને કાળ, મરણ પહેલાંની દશાના કાળથી માપી શકાય નહિ. મરણ વખતે એક પ્રકારના કાળના અંત આવે છે. મરણ પછી જેવી વાસના રહે છે અને જેવા સંસ્કાર હેાય છે તે પ્રમાણે જીવ પેાતાના કાળ ફરીથી તૈયાર કરે છે. આત્મજ્ઞાન થાય અને ઇચ્છા ન રહે તે તે પુરી કરવાના વખત જોઇતા નથી. તેથી કાળની જરૂર પડતી નથી.
કીડામાંથી ભમરી થાય છે એ અનુભવ કેટલાક માણસા જાણે છે. કીડાના કાળ અને ભમરીને કાળ એ એક નથી. તે જીવ એક પ્રકારના ચક્કરની ગતિ ઉપરથી ઉતરી ખીજા પ્રકારના ચક્કરની ગતિ ઉપર ચડે છે.
૪૨
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળને સ્વભાવ.
જેમ આપણા શરીરના અંગ જુદા જુદા પ્રકારના હાય છે તેમ કાળ પણ જુદા જુદા પ્રકારની ગતિન હાય છે. ઘડીઆળની અંદરના ચક્કરાની માફક તે જુદી જુદી ગતિએ ફરે છે.
શરીરનેા કાળ એ પ્રાણના કાળ નથી. શરીરના નાના ભાગ કપાઈ જાય તેા પ્રાણને કાંઇ થતું નથી. પ્રાણના કાળ એ મનને કાળ નથી. ઉંઘમાં મન ચાલતું નથી પણ પ્રાણ ચાલે છે. મનને કાળ એ આત્માને કાળ નથી. મનના સ`કલ્પથી જીવ સ્વપ્નામાં ખીજે ગામ જાય છે, ત્યાં એ ત્રણ દીવસ કામ કરે છે પણ ઉઠે ત્યારે પોતાના ઘરમાં પેાતાને વખતે ઉઠે છે. તેથી જણાઇ આવશે કે આત્માને મનના સંકલ્પથી ઉઠતા દેશ અને કાળની અસર થતી નથી. સ્વપ્નાના બનાવે! વીષે વધારે હકીકત પાંચમા પ્રકરણમાં લખી છે. આત્માના કાળને જૈન ધર્મીમાં સ્વ-કાળ કહે છે.
શાક
આટલા પ્રકારના કાળ હેાવા છતાં, વિચારની ટેવથી, માણસ એક પ્રકારના કાળમાં ગુંથાયેલેા રહે છે. આપણી સમાજમાં એક કહેવત છે કે બગડયુ તેનેા દીવસ બગડયેા, અથાણું બગડયું તેનું વરસ બગડયુ અને બાયડી બગડી તેને ભવ બગડયા’'
૪૩
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ. પણ જેને આ વસ્તુઓ જોઈતી નથી તેને વખત બગડતો નથી. આવી ભાવનાઓથી એક પ્રકારના કાળના વિચાર રહે છે અને કાળની ખરી ગતિ કે કાળની ખરી દિશા અને કાળને સ્વભાવ સમજાતાં નથી.
શરીર, પ્રાણ, મન અને આત્મા એ ચાર ક્ષેત્રમાંથી જે જે ક્ષેત્રનું સુખ વધારે પ્રમાણમાં જોઈએ તે ક્ષેત્ર માટે તે કાળ ગ્રહણ કરે પડે છે.
નબળા વિચાર આવે, નબળાઈ વધે તેવા કર્મ પરાણે કરવા પડે, તે ખરૂં મરણ છે. તે દિશામાં પિતાને કાળ પિતાને સ્વાધીન રહી શકતું નથી. જ્ઞાન અને શક્તિ વધે એવા કર્મો કરવાથી, માણસ બધા પ્રકારના ભયથી મુક્ત થાય છે, કારણ કે સુખ વધવાથી કાળ કે થાય છે. તેથી કયા કર્મ કરવા લાયક છે તે જાણવા કરતાં કેવા જ્ઞાનથી કર્મ કરવા તે જાણવું વધારે જરૂરનું છે.
४४
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨ જ
માન્યતા
કેટલાક માણસે એમ માને છે કે માણસ સ્વભાવથી પશુ જેવા છે, કારણ કે તેના અંત:કરણમાં પશુના જેવી વૃત્તિઓ છે. તેથી તે ધીરે ધીરે સુધરે છે. કેટલાક એમ માને છે કે માણસ નિત્ય, શુદ્ધ, બુદ્ધ, મુક્ત અને આનંદમય છે. તેના સ્વભાવમાં જે દેષ દેખાય છે તે અંતઃકરણના છે, તેના આત્માના નથી. આત્માનું સ્વરૂપ કાળથી અતીત હેાવાથી, દ્વેષ વખતે પણ તે બગડે નહિ, તેથી સ્વરૂપથી જે બગડતા નથી તેને સુધારવાની જરૂર નથી પણ તેને પેાતાનું સ્વરૂપ સમજવાની જરૂર છે.
પહેલી માન્યતા સમજવી સહેલી છે પણ બીજી સમજવી સહેલી નથી. તેનું ખરૂ' કારણ એ છે કે જે બુદ્ધિ વ્યવહારમાં ઉપયોગી થાય છે તે બુદ્ધિ સ્વરૂપની સમજણ માટે કામ આવતી નથી. તેથી કેટલીકવાર
૪૫
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ. એક માણસની વાતે બીજા માણસે સમજી શક્તા નથી અને એક યુગની વાતો પણ બીજા યુગના માણસે સમજી શક્તા નથી. નવા યુગના માણસોને નવી નવી જરૂરીયાત પ્રમાણે નવી નવી ટેવ પડે છે અને તેથી સમજણ શકિતની હદ બંધાય છે.
દરેક કાળે વ્યવહાર અને પરમાર્થને સંબંધ બરાબર રાખવાનો પ્રયત્ન થાય છે. પણ વ્યવહાર ફરતે રહે છે તેથી તે સંબંધ બરાબર રાખવા માટે જે ઉપાય પહેલા કાળમાં લેવામાં આવ્યા હોય તે બીજા કાળમાં ચાલતા નથી.
જે કેળવણીથી માણસના જીવનને હેતુ સમજાય તે સાચી કેળવણી કહી શકાય છે. પણ આવી કેળવણી કયારે શરૂ થાય છે તે કહેવું મુશ્કેલ છે. અભણ માણસમાં અને નાની ઉમરના માણસમાં આ વિદ્યા કેટલીકવાર જોવામાં આવે છે અને મોટી ઉમરના માણસોમાં આ વિદ્યા કેટલીકવાર આવતી નથી.
સત્ય કેને કહેવું એ નકી થઈ ગયેલ છે અને સત્યને અનુભવ થયો હોય તેવા મહાપુરૂષે પણ આ દેશમાં થઈ ગયા છે પણ દરેક કાળે નવી નવી
४६
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
માન્યતા.
પ્રકૃતિના માણસે જન્મતા હેાવાથી તેજ સત્ય તે તે કાળના માણુસેને સમજાવવા માટે નવી પદ્ધતિની જરૂર રહે છે. તેથી એકજ સત્ય સમજાવવા માટે ઘણા સંપ્રદાયેા થયા છે . અને થશે.
છતાં જેને સત્ય સમજવું હેાય તેને કેાઇ માન્યતા લઇને ચાલવું પડે છે. કેાઇ માન્યતા લીધા વગર પાતે માણસ છે કે નહિ તે પણ નકી થઈ શકતું નથી. અવ્યકતની ઉપાસના કરનાર એટલે કાઇપણ વાત માન્યા વીના જે માણસ સત્ય શેાધવા નીકળે છે તેને ઘણું દુ:ખ ભેાગવવું પડે છે, એમ ગીતામાં કહેલુ છે. આ જગતમાં થઇ ગયેલા મહાપુરૂષ જેને ઉત્તમ જીને કહે છે તેમાં શ્રદ્ધા રાખવી જોઇએ.
પણ- મહાત્મા કહેવા કેાને ! વેશથી કે ચમત્કારથી આ બાબત્તના નિ ય થઈ શકતા નથી. કેટલાક ગરીબ માણસો પણ સાદા વેશ પહેરે છે અને કેટલાક અનીતિવાળા માણસે પણ ચમત્કાર બતાવી શકે છે. વળી કેટલાક સાચા સાધુએ પણ સારી ટેવથી રહે છે અને તેમના આત્માની શક્તિથી કેટલાક ચમત્કાર સહેજ દેખાઇ આવે છે.
४७
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
તેથી એટલું માની શકાય કે જે માણસના સંબંધથી આપણું જીવન ઉંચ્ચ સ્થીતિમાં આવે તે માણસ આપણે માટે તેટલે વખત ગુરૂ તરીકે માની શકાય અને તેજ પ્રમાણે આપણા જીવનથી જે માણસા પેાતાનું જીવન સુધારતા હશે તે આપણને ગુરૂ કહેશે.
આ ઉપરથી જડ અને ચેતન એ બે શદેશના અ પણ સમજી શકાશે. જે વસ્તુના અથવા માણસના સંબંધથી આપણે માટા બનીએ તે આપણે માટે ચેતન અને જેના સંબધમાં આવવાથી આપણે નાના બનીએ અને હલકા બનીએ એ જડ લાગશે.
કુદ્રતની કાઇ વિશાળ જગ્યાએ જઇને મેસે, પર્વત ઉપર કે સમુદ્ર કિનારે ઐસા તે તમારા દિલમાં મારા જીવનના વિચાર આવશે પણ એક હલકા વિચારવાળા માણસ પાસે બેસશે તે તમે નાના થતા લાગશે. આવી સ્થીતિમાં જડ એ ચેતન લાગે છે અને ચેતન એ જડ લાગે છે.
ખાસ કરીને તમેગુણુ આપણને નાના બનાવે છે તેથી તે દૃષ્ટીથી રજોગુણ એ ચેતન છે, પણ જેને રજોગુણુ જડ બનાવે છે તેમને માટે સત્ત્વગુણ એ
૪૮
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
માન્યતા. ચેતન છે અને જેને સત્ત્વગુણ અભિમાનમાં રાખી જડ બનાવે છે તેને માટે નિરભિમાનપણું એ ચેતનને માર્ગ છે.
કેટલાક મહાત્માઓને મરણથી, મોટા જીવનને માર્ગ ખુલે તે જણાય છે. તેમને માટે તે ચેતન છે. મરણથી જેને પોતાનું જીવન ટુંકું થઈ જતું લાગતું હેય તેમને માટે એ જડ ભાવ છે.
તેથી સત્ય જ્ઞાન માટે એ જરૂરનું છે કે પોતાની ચાલુ માન્યતાઓ ઉપર અને સમાજ તરફથી પણ આપણું ઉપર નંખાએલ માન્યતાઓ ઉપર પહેલાં શંકાની નજરથી જેવું અને જે માન્યતાઓ ફેરવવા ગ્ય હોય તે ફેરવવી.
સાચી માન્યતાને શ્રધ્ધા કહે છે, ખોટી માન્યતાને વહેમ કહે છે.
સાચી માન્યતા ઘડવામાં અને ખોટી માન્યતા દૂર કરવામાં બીજે પણ કેટલેક વિચાર જરૂર છે.
હાલના કાળમાં થતી સાયન્સની અનેક જાતની શોધે, દેશ પરદેશના રાજ્યતંત્રમાં થતા ફેરફાર, તેથી વેપાર અને ઉદ્યોગમાં મળતી સગવડે વિગેરેથી માણ
૪૯
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
સના જીવનમાં ઘણા ફેરફાર થયા છે. વેપારી બુદ્ધિવાળા ઘણા માણસ કહે છે કે એક ઠેકાણે બેસી આત્મ ચિંતન કરવાથી અથવા ભૂતકાળના જેવું ગ્રામ્ય , જીવન સ્વીકારવાથી સુખ મળશે નહિ પણ બીજા દેશની માફક આંહી પણ વેપાર, હુન્નર, ઉદ્યોગ વધારી આંહીનું સુખ વધારવું જોઈએ. આ પ્રકારનું સુખ જેને જોઈતું હોય તેમને માટે આ માન્યતા ખોટી નથી. તે માટે વધારે વિચાર છઠા પ્રકરણમાં કરેલ છે. ' કેટલાક કહે છે કે બીજાનું ભલું કરવું એ ઉત્તમ જીવન છે; માણસ પણ ભગવાનનું રૂપ છે અને ગરીબ માણસની સેવા કરવી એ ભગવાનની સેવા કરવા બરાબર છે. પણ આ લોકો ભૂલી જાય છે કે ભગવાન ગરીબ નથી અને સેવા કરતી વખતે સેવા કરનાર - માણસ ગરીબ માણસને ભગવાન રૂપે ઘણીવાર જોઈ
શકતા નથી. જેમ પતિ મળ્યા વગર પતિ સેવા થઈ શકે નહિ તેમ ભગવાન મળ્યા વગર અથવા પિતાની અંદર ભગવદ્ભાવ આવ્યા વગર ભગવાનની સેવા થઈ શકે નહિ. જ્યાં સુધી ભગવાનમાં સંસાર જોઈ શકાશે નહિ ત્યાંસુધી સંસારમાં ભગવાન મળી શકશે નહિ.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
માન્યતા. વળી બીજાનું કલ્યાણ કરવા માટે ઘણીવાર આપણે હલકા ભાવમાં ઉતરવું પડે છે, તેમની હલકી માગણીઓને સંતોષ આપવો પડે છે અને તેવી દશામાં ધ્યાન ન રહે તે પિતાની ઉંચી દશા છુટી જાય છે. તેનાથી બીજાની હલકી વૃત્તિઓને સંતોષ થાય છે પણ તેને ઉંચા સંસ્કાર આપી ચડાવી શકાતું નથી. જગતના મહાપુરૂષ, હલકી સ્થીતિમાં રહેલા માણસને ઉંચી દશામાં ચડાવવામાં ખરી સેવા સમજ્યા છે. તેવી સેવા માટે સેવા કરનારમાં કાયમ ઉંચા ભાવ રહે જોઈએ.
સેવા જેમ શરીરથી થાય છે તેમ વાણી અને મનથી પણ થાય છે. મન અને વાણીને શરીરની સેવામાં લઈ જવા કરતાં શરીર, વાણી અને મનને આત્માની સેવામાં વાપરવા એ ખરી સેવા છે.
એક મહાત્માએ એક વખત કેટલાક દુકાળમાં પીડાતા માણસોને જોયાં અને દયા આવવાથી, કેઈની પાસેથી મોટી રકમ ઉછીની લઈ ગરીબની સેવા કરવી શરૂ કરી. તેના પરિણામે ગરીબોની સંખ્યા વધી અને મહાત્મા પોતાનું દેણું દઈ ન શકવાથી ચિંતામાં રહેવા લાગ્યા. ૫૧
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ
બીજા એક મહાત્માએ પેાતાના એ શિષ્યાને પરણવાની રજા આપી. થાડા વખતમાં તેમના દેહના અ'ત આવ્યા અને તેમની વિધવા સ્ત્રીઓ ગુરૂ પાસે પેાતાના દુઃખ રાવા લાગી. આત્માને માગે ચડયા પછી જે શિષ્યા સકામ ભાવથી ગુરૂ સેવા કરે છે અને જે ગુરૂ એવા લાભ આપવા પ્રયત્ન કરે છે તે અને સાચા મા` ચુકે છે. ખરી રીતે તેઓએ સમાજને ઉંચા સંસ્કાર આપી ચડાવવી જોઇએ પણ સમાજને હલકા લાભ જોઇએ તે માટે પેતે હલકા ભાવમાં ઉતરવું ન જોઇએ.
જગતમાં પરાણે ભગવાન જોવાની ટેવ કરવી જોઇએ નહિ. તેવી ટેવથી માણસ પ્રકૃતિના ક્ષેત્રમાં આવે છે અને પરાધીન બને છે. તે બાબત વધારે વિસ્તારથી પાંચમા પ્રકરણમાં સમજાવેલ છે. આપણી અંદરની દશામાં ભગવદ્ભાવ હશે તેા પ્રયત્ન વગર જગત ભગવાન રૂપે દેખી શકાશે. મહાપુરૂષા જીવનમાં સુખ અને સૌંદર્ય જુએ છે, જીવનમાં સુખ અને સાદ શેખ઼તા નથી.
વળી હાલના વખતમાં સુખ માટે સત્યાગ્રહન
પર
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
માન્યા. ન ધર્મ ઉત્પન્ન થએલ છે તેને અંગે કેટલીક નવી માન્યતા ઉત્પન્ન થઈ છે. કોઈ માન્યતા ગ્રહણ કરવી સહેલી છે પણ કઈ માન્યતામાંથી ભૂલે કાઢી દૂર કરવી એ સહેલું નથી. આગલા વખતમાં સત્યાગ્રહ થત હતો પણ હાલ તેને જે અર્થ થાય છે તે તે વખતે થતું ન હતું. પ્રહાદ અને સુધન્વાના સત્યાગ્રહ સત્ય જાણ્યા પછી થયા હતા. સત્ય જાણ્યા પછી સત્યના રક્ષણ માટે જે સત્યાગ્રહ થાય તેમાં અને સત્ય મેળવવા માટે જે સત્યાગ્રહ થાય તેમાં ફેર રહે છે. પ્રહાદના સત્યાગ્રહ વખતે હિરણ્યકશિપુના જુલમ પ્રહાદને અસર કરી શકતા ન હતા કારણ કે પ્રહાર બધે પ્રભુને જોઈ શકતા હતા એટલે કે દુઃખ આપનારને પણ પ્રભુરૂપે તે જોતા હતા તેથી તેના ઉપર દુઃખની અસર થતી નહોતી.
કઈ કહે છે કે આ દેશ ઉપર આટલું દુઃખ પડે છે તેથી પ્રભુ જગતમાં નથી પણ જે હેતુ માટે સત્યાગ્રહનું દુઃખ આપવામાં આવે છે તે દુઃખથી તે હેતુ સિદ્ધ થાય છે. પ્રભુ મેળવવા માટે દુખ સહન થાય તે પ્રભુ મળે, ગરીબાઈ દૂર કરવા માટે દુઃખ સહન થાય તે ગરીબાઈ દૂર થાય. પણ ગરીબાઈ ૫૩
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ. - દૂર કરવા માટે બધા દેશમાં કામદારોની જે હડતાલે પડે છે તેને સત્યાગ્રહ નામ આપવું એ ખોટા અર્થમાં તે શબ્દનો ઉપયોગ છે. - હાલ જે સત્યાગ્રહ થાય છે તેમાં સત્ય મળે તેમ નથી પણ સત્યની દિશા મળે તેમ છે. કોંધી માણસની સામે કેધ વાપરવાથી જગતમાં કેધનું પ્રમાણ વધે છે અને આખી માણસ જાતના સુખને વિચાર કરતાં તે રીતે દુખ ઓછું થતું નથી પણ કોધ અને લેભ સામે પ્રેમ વાપરવાથી આસુરી પ્રકૃતિનું જોર નરમ થાય છે. સત્યાગ્રહનો આ મુખ્ય સિદ્ધાંત છે. તે સાધન પિતાને સ્વભાવ સુધારવાને માટે અથવા સમાજનો સ્વભાવ સુધારવા માટે વાપરવું જોઈએ. માત્ર ગરીબાઈ દુર કરવા માટે વાપરવામાં આવે, માત્ર પરિણામ તરફ દ્રષ્ટી રહે અને પિતાના ધારવા પ્રમાણે ફળ આવે નહિ ત્યારે ગરીબ માણસમાં વધારે કેધ ઉત્પન્ન થાય છે. જ્ઞાન વગર સંયમ રહી શકતું નથી.
એમ કહેવાય છે કે બારડોલીના સત્યાગ્રહમાં સત્યાગ્રહીઓને ભગવાન માન્યા. પણ ભૂતકાળમાં
૫૪
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
માન્યતા. જે જે મહાત્માઓને ભગવાન મળ્યા છે તેમની દશા કાંઇક જુદા પ્રકારની હતી. ખરી રીતે આવા સત્યાગ્રહથી થોડીક શક્તિ વધે છે, આસુરી પ્રકૃતિનું જોર કાંઈક ઓછું થાય છે અને રાગદ્વેષ ઉત્પન્ન ન થાય તેા સંત્યની સાચી દિશા મળે છે.
જે મળ્યા પછી કાંઇ મેળવવાનું ન રહે તે મળે ત્યારે ભગવાન મળ્યા કહેવાય. સત્ય સમજવું મુશ્કેલ નથી પણ માણસનું માનેલું સત્ય સમજવું સુશ્કેલ છે. ખરૂ' સત્ય કાળથી અતીત છે. તે શેાધની શરૂઆતમાં મળી શકે તેવું છે. પણ માણસનું માનેલુ સત્ય કાળને આધીન હેાવાથી, હજારો વર્ષ સુધી થતી લડાઇઓને અંતે પણ મળતુ નથી, અને અંતે જે મળે છે તે શરૂઆતથી રહેલુ હાય તે મળે છે. કેાઇ એમ માને છે કે સાયન્સની નવી નવી શેાધે. થયાં કરે છે અને ભવિષ્યમાં શુ' નહિ અને તે કહી શકાય તેમ નથી તેથી હાલ કાઇ માન્યતા નકી કરી લેવી એ ઠીક નથી. આવી અચેાકસ માન્યતાની અસર એ થઇ છે કે સુધારા એટલે “ લડાઇ અને શાંતિ બન્ને માટે તૈયારી રાખવી અને જે જ્ઞાનથી વિષય સુખ વધે તેનેજ જ્ઞાન માનવું. ડારવીનના મત પ્રમાણે
૫૫
""
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ. માણસ વાંદરામાંથી આવેલા છે અને હવે જ્યારે માણસનું શરીર બદલાઈને બીજું જે કાંઈ આવશે તે સારૂં આવશે તેથી કંઈ માન્યતા આગળથી નકી કરવાની જરૂર નથી. પણ યુરેપમાં જ્યારે પશુ જેવા માણસો હતા ત્યારે હિંદુસ્થાનમાં રૂષી મુનીઓને જમાનો હતો. ત્યાં જ્યારે સ્ત્રીઓ અને મજુરને વેપાર ચાલતું હતું. ત્યારે આંહી સીતા, દ્રપદી, તારા અને દમયંતી જેવા સ્ત્રીરત્ન હતા અને વાલીઓ કેળી પ્રભુ કૃપાથી વાલમીક રૂષી થઈને રામાયણ જેવા અદ્દભૂત ગ્રંથ તૈયાર કરી શકયા હતા.
તેથી નવું બધું સારું કે જુનું બધું ખરાબ એમ કહી શકાય નહિ.
જે માણસ બરાબર વિચાર કરી શકતા નથી તેઓ યુગ ધર્મને વશ થાય છે અને કેટલીક બેટી માન્યતાઓને સાચી માને છે. મહાત્મા ગાંધીજી જેવાની આત્મકથા અથવા સત્યના પ્રયોગોની કથા પણ હજુ પુરી થઈ નથી તેથી કેટલાક એમ માને છે કે સત્ય હજુ જગતમાં આવેલ નથી. શ્રી અરવિંદ અને બીજા પણ કેટલાક સારા મનાતા મહાપુરૂ પણ એમ માને છે કે રૂષી મુનીઓના વખતમાં
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
માન્યતા.
સત્યની પુરી શેાધ થઇ નહાતી તેથી ફરીથી તે શેાધવાની જરૂર છે.
પણ સત્ય કહેવું કેને ! તે ખાખત જ્યાંસુધી નકી નહિ થાય ત્યાંસુધી વારંવાર જીવન ફેરવવાથી કાંઇ ફળ મળશે નહિ. જે વસ્તુ પ્રાપ્ત થયાથી સત્ય મળ્યું કહેવાય તે શી છે તે પહેલાં સમજવું જોઇએ.
સત્ય માટે ઘણા પ્રકારની માન્યતાએ ચાલી રહી છે અને ચાલશે. મહાપુરૂષા કહી ગયા છે કે સત્ય ત્રણે કાળમાં સત્ય રહેવું જોઇએ અને જે ત્રણે કાળમાં હાજર હાય તે ત્રણે કાળમાં મળી શકે તેવું પણ હાય. તે પરમાત્મા છે. આટલી હકીકત પહેલાં માનવી જોઇએ પણ કાઇ કહેશે કે એ પણ શા માટે માનવું? શુ એ માનવાથી પેટ ભરાય છે ?
પણ પેટ ભરવા માટે જુદા પ્રકારની માન્યતા જોઇએ. આત્મજ્ઞાનથી જે ફળ મળવાનું હોય તે મળે છે. માટે પહેલાં શું જોઈએ છીએ તે નકી કરવું જોઇએ, તે બુધ્ધિનું કામ છે. જ્યાંસુધી એક વસ્તુ મેળવવાનું નકી ન થાય ત્યાંસુધી મન અનેક વસ્તુમાં ભમે છે.
૫૭
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
નવી નવી શેમાં રમતા મનને એમ લાગે છે કે આત્મ સાક્ષાત્કાર માટે પણ નવી શોધ થશે માટે જુની માન્યતાઓની જરૂર નથી. પણ વિદ્વાન માણસ નવી કે જુની શોધનો વિચાર કરતા નથી પણ સાચી માન્યતાને વિચાર કરે છે. આપણે અંતરાત્મા ઉત્તમ સ્થીતિમાં હોય ત્યારે તે દશાનો જે અનુભવ થાય તે બધા યુગમાં કિંમતી મનાય છે. આ અનુભવની કિંમત ન હોય તે જ્ઞાનને કાંઈ અર્થ નથી.
- સ્વતંત્રતાથી વિચાર કર હોય ત્યારે પણ આત્માના ક્ષેત્રના કેટલાક અનુભવ સાચા છે એમ માનવું જોઈએ. આવી માન્યતા સ્વીકાર્યા વીના જ્ઞાન મળશે નહિ. આગળના માણસોએ આત્મ સાક્ષાત્કાર માટે જે ઉપાય માનેલા છે તે બધા વહેમ છે અને કોઈને સત્ય મળ્યું નથી અથવા આ ક્ષણિક દેહ શાત્રવત ધર્મને સાક્ષાત્કાર થઈ શકે નહિ એમ માનવામાં લાભ નથી. રૂષી મુનીઓ એમ કહી ગયા છે કે ભગવાનની પ્રાપ્તિ માટે જે સાધન ઉપયોગમાં લેવામાં આવે છે તે કરતાં ભગવાન માટે જે પ્રેમની જરૂર છે તે સમજવાની વધારે જરૂર છે.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
માન્યતા.
આસ્તિક માણસે એમ માને છે કે ભગવાનના સંબંધથી માણસ સુખી, જ્ઞાની અને અમર થાય છે. આટલી ખાખત શ્રદ્ધાથી સ્વીકારવી એ ખેાટી માન્યતા નથી. આવી શ્રદ્ધાથી ઘણા આસ્તિક માણસે સુખી
થયા છે.
પણ ભગવાન શબ્દના અર્થ જુદા જુદા વિદ્વાને જુદી જુદી રીતે કરે છે. માટે સમજનારને ભગવાન શબ્દથી કેટલી સમજણ આવે છે તે પહેલાં તપાસવું જોઇએ. જ્યારે ભગવાન શબ્દથી બધી સમજણ આવી જાય અને બીજું કાંઇ સમજવાની જરૂર ન રહે ત્યારે ભગવાન શબ્દના અર્થ પુરા સમજાયા કહેવાય. ભગવાન શબ્દ પહેલી વખત જેણે વાપર્યો ત્યારે તે શબ્દમાં જે આપ તેને મળેલે હાય તે એય મળે ત્યારે માનવું કે ભગવાન શબ્દનેા અર્થ સમજાયે.
આ અર્થ સમજવામાં આગલા વખતમાં પણ કેટલીક ભૂલે થતી હતી. જે માણસ તે અર્થ ખરાખર સમજી શકતા નહાતા તે કહેતા કે ભગવાન આપણી ઉપર રહેલા સ્વર્ગમાં છે અને એ માન્યતાથી ઇંદ્ર એટલે મેઘરાજા, સૂ, જલ, વરૂણ, અગ્નિ વગેરેની
ઉપાસના કરતા હતા.
૫૯
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
હાલના કર્મમાર્ગવાળા ભગવાનને ઉપર માનવાને બદલે જગતમાંથી મળી શકે તેવા માને છે પણ તેઓ બીજી ભૂલ એ કરે છે કે ભગવાન ભવિષ્યમાં રહેલા છે અને સમાજે માનેલા અમુક સારા કામ કરવાથી ભગવાન મળી રહેશે. આગળના માણસો ભગવાનની જગ્યા સંબંધમાં ભૂલ કરતા હતા. હાલની પ્રવૃત્તિમાં પડેલા ઘણા માણસે ભગવાનના કાળના સંબંધમાં ભૂલ કરે છે. ભગવાન ભવિષ્યમાં નથી. તે પરિણામનું પરિણામ નથી પણ કારણનું કારણ છે.
બધે વખતે વ્યવહાર અને પરમાર્થની એકતા કરવાની મુશ્કેલી રહે છે. જેમાં વ્યવહારને પ્રધાન પદે મૂકે છે તેઓ પરમાર્થ સંબંધમાં ગંભીર ભૂલ કરે છે અને ભગવાન શબ્દનો અર્થ પણ સમજી શકતા નથી અને જેઓ પરમાર્થને મુખ્ય ગણે છે તેઓ જગત અને જગતના વ્યવહારની નિંદાને વખત મળે તે ચૂકતા નથી. આ મુશ્કેલી ચાલી આવે છે અને ભવિષ્યમાં પણ ચાલુ રહેશે. જેમાં સમાજના બંધન મનુષ્ય ઉપર નાખવાથી મનુષ્ય સ્વતંત્ર થઈ શકતે નથી તેમ ખરી સ્વતંત્રતા સમજ્યા વગર મનુષ્ય સમાજ તરફ જોઈએ તેવું વર્તન રાખી શકતું નથી.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
માન્યતા. સમભાવ વગર રાગદ્વેષ જ નથી અને રાગદ્વેષ ગયા વગર જે માણસે સત્યાગ્રહમાં જોડાય છે તે તેમાં લાંબે વખત રહી શકતા નથી. તેઓને મારામારી ગમે છે અથવા પિતાની ઈચ્છા પુરી ન થાય એટલે પિતાને દ્વેષ અંદર અંદર બીજા સત્યાગ્રહીઓ પ્રત્યે વાપરે છે. બધા ધર્મોમાં સર્વાત્મભાવ અથવા બીજા પ્રત્યે સમભાવની જરૂર માનેલી છે પણ તે સમભાવ, રાગદ્વેષ છોડયા વિના આવી શકતું નથી. સમાજમાં કઈ માણસને રાગદ્વેષ છોડવાની અનુકુળતા મળે છે પણ ઘણાને રાગદ્વેષ વધારવાની અનુકુળતા મળે છે. આ કારણને લઈને વ્યવહાર અને પરમાર્થની એકતા કરવી મુશ્કેલ પડે છે. છતાં જ્યાં સુધી તે કામ નહિ થાય ત્યાંસુધી પુરું જ્ઞાન થયું છે એમ કહી શકાય નહિ. તેને માટે બધા માણસ માટે બધે વખતે કામ આવે એવા નિયમ ઘડી શકાતા નથી. દરેક માણસે પિતાના સંજોગોનો વિચાર કરી, જ્યારે બે ત્રણ ફરજે એક સાથે આવી પડે ત્યારે બને ત્યાં સુધી ઉંચી ફરજે સ્વીકારીને ચાલવું એ માર્ગ મહાપુરૂષે બનાવી ગયા છે. એ વાત ભૂલી જવી ન જોઈએ કે સ્વભાવથી સંજોગો જીતવાના છે. તે મહાભારતનું યુદ્ધ આ કુરુક્ષેત્ર
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
- કાળની ગતિ.
એટલે વ્યવહારમાં કરવાનું છે. જેને વ્યવહારનું સુખ પહેલાં જોઈએ છીએ તે પિતાના સંજોગે જીતી શકશે નહિ પણ જેને બીજાને સુખ આપવાની વૃત્તિ રહે છે અથવા બીજાને દુઃખ આપ્યા વિના પિતાનું સુખ લેવાની ઈચ્છા રહે છે તે પિતાના સ્વભાવથી પિતાના સંજોગો જીતી શકશે.
આપણા જીવનમાં આપણે શું જોઈએ છીએ તે નકી કરવાની પહેલી જરૂર છે. જ્યાં સુધી અપ સુખમાં વૃત્તિ રહેશે ત્યાંસુધી સંગે જીતી શકાશે નહિ એ બાબત એટલી બધીવાર સારા પુસ્તકો અને મહાત્માઓની વાણીઓ દ્વારા સમજાવવામાં આવે છે કે તે વિષે વધારે કહેવાની જરૂર રહેતી નથી. ભગવાન એ આખી વસ્તુ છે, અને આખી વસ્તુ બીજી કોઈ જગ્યાએ રહેલી છે અથવા ભવિષ્યમાં મળશે એમ માનવું એ ભૂલ છે. તેથી જગત કેવું હતું અને કેવું થશે તેને વિચાર કરવા કરતાં જગત કેવું છે તેને વિચાર બહુ ઉપયોગી છે. જગત કેવું છે તે સમજ્યા વગર તેને સુધારવા જતાં તેને બગાડવા જેવું થાય છે. જેવું જગત છે તેમાં આપણને પિતાને ન સમજાયું
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
માન્યતા,
હોય તેવું તત્ત્વ પહેલાં શેધી કાઢી તે જાણવાનો પ્રયત્ન કર જોઈએ. તે તત્ત્વ પિતાને આત્મા છે. તે જાણ્યા પછી જગતમાં કાંઈ દેષ લાગશે નહિ, કારણ કે જેને અજ્ઞાન દશામાં જગત કહે છે તે જ વસ્તુ જ્ઞાન દશામાં જગત તરીકે જુદી લાગતી નથી.
આંહી ભાષાની મુશ્કેલી જણાઈ આવે છે. અજ્ઞાન દશામાં જે અર્થમાં જે શબ્દ વાપરવામાં આવે છે તે શબ્દ, જ્ઞાન દશામાં મળતા નવા અર્થ માટે કામ આવી શકતા નથી. તેથી જ્ઞાન દશાના અર્થ સમજાવવા માટે કેટલાક મહાત્માએ નવા શબ્દ વાપરે છે. તે શબ્દોથી તેમના શિ અને એવી દશામાં રહેલા બીજા માણસોને ફાયદો થાય છે. પણ સમાજને એ શબ્દો કામ આવતા નથી. સમાજને પોતાના શબ્દોમાં નવા અર્થ જોઈએ છીએ અને તે કામ બરાબર બની શકતું નથી. તેથી, ઈશ્વર એક છે છતાં ધર્મને નામે જુદા જુદા સંપ્રદાયે નકામાં લડી મરે છે. સમાજના માણસોએ જ્ઞાનની ભાષા સમજવાની અને નવા પ્રકારના વિચારની ટેવ પાડવી જોઈએ.
આખું જગત ચિન્મય અને આનંદમય છે, પણ સામાન્ય માણસના અનુભવમાં અસત્, જડ અને
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
·
દુ:ખ દેખાય છે. તેમાં મુખ્ય ભૂલ એ થાય કે દૂરબીનમાંથી જેટલુ જગત જે વખતે દેખાય છે તેટલું સાચું મનાય છે અને તેને જગતના બીજા ભાગ સાથે સંબંધ નથી એમ મનાય છે. તે અજ્ઞાન અથવા માયા છે. સત્ય સમજવા માટે આ દશા ફેરવવી પડશે.
સાચા પ્રશ્ન ઉત્પન્ન થશે તે સાચા ઉત્તર મળશે. જે જગ્યાએ પ્રશ્ન છે ત્યાંજ ઉત્તર છે. દુરબીનમાંથી દેખાતું જગત એવું કેમ દેખાય છે એ પ્રશ્નના ઉત્તર તેજ જગ્યાએ છે. સામાન્ય દ્રષ્ટીથી દેખાતા વિરૂદ્ધ સ્વભાવ, તે દ્રષ્ટી દૂર થતાં વિરૂદ્ધ રહેતા નથી. તે
66
સામાન્ય જીવનમાં જેને માણસ હું' કહે છે તે દુરબીનમાંથી જોએલે “હું” છે. તે “હું” જ્ઞાન દશામાં રહેતે નથી. આ વાત અનુભવી માણસે બરાબર સમજી શકે છે. તેવીજ રીતે સામાન્ય ભાષાના શબ્દોના ખંધા અર્થ જ્ઞાનની દશામાં ફરી જાય છે.
આત્માના ક્ષેત્ર માટે જ્યાંસુધી ભાવ અથવા રસ ઉત્પન્ન નહિ થાય ત્યાંસુધી તે ક્ષેત્રના ધ અને તેના અર્થ સમજાશે નહિં.
આ ક્ષેત્રમાં આખું સમલ્ટી જીવન એક સાથે ચાલતું હમેશાં નજર આગળ રહે છે અને તે
૬૪
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
માન્યતા
દ્રષ્ટીથી બહારની વસ્તુઓની કિંમત અંકાય છે. આવી દ્રષ્ટી પ્રાપ્ત કરવા માટે ટેવ પાડવી જોઈએ.
જેઓ જગતમાં સુખ અને સંદર્ય જોઈ શકતા નથી પણ દુઃખ અને દીલગીરી જુએ છે તે ખરૂં જગત જોઈ શકતા નથી. તેમનું જે એલું જગત એ આખું જગત નથી. તે તેમનું માનેલું જગત છે. જે જ્ઞાનથી ઓછી વસ્તુ દેખાય છે તે જ્ઞાનથી આખી વસ્તુ દેખાશે નહિ. આત્મજ્ઞાનની જીવનની શરૂઆતમાં જરૂર છે. જે જ્ઞાન હશે તે વ્યવહાર અને પરમાર્થની એકતા સમભાવે સહજ કરી શકાશે.
- કેટલાક કહે છે કે જગત આપણને સુખરૂપ થવું જોઈએ. પણ એમ કેણ કહી શકે કે જગતમાંથી આપણી બધી ઈચ્છા પુરી થવી જોઈએ ? જ્યારે આપણે આવી માગણી જગત પાસે કરીએ છીએ ત્યારે એમ સમજવું કે આપણી કેટલીએક ઈચ્છા પુરી કરવાની માગણી કરીએ છીએ. તે ઈચ્છા પુરી કરવાની માગણી કરવી એ મુર્ખાઈ છે. મહાપુરૂષે તેવી માગણી કરતા નથી. જગત આપણને સુખરૂપ થવું જોઈએ એ કહેવું ઠીક છે પણ સુખરૂપ ન થાય તેથી જગત ખરાબ છે
ના
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
એમ કહેવાય નિહ કારણ કે આપણી ઇચ્છાનું ઠેકાણું નથી. માટે કઇ જાતની ઇચ્છા સારી કહેવાય તે સમજવાની પહેલી જરૂર છે.
સત્ય આપણી ઇચ્છા પ્રમાણે વળે નહિ; વળે તે તે સત્ય નથી. ઉલટું સત્ય એવું જોઇએ કે તે આપણી ઇચ્છાને સત્ય બનાવે. તેથી સત્ય કેને કહેવું એ જાણવાની ખાસ જરૂર છે.
જ્યારે આપણે જગતને સામાન્ય દ્રષ્ટીથી જોઇએ છીએ ત્યારે જગતના સામાન્ય ભાવ અનુભવમાં આવે છે અને જ્યારે વિશેષ દ્રષ્ટીથી એટલે જ્ઞાન દ્રષ્ટીથી જોઇએ છીએ ત્યારે વિશેષ ભાવ અનુભવમાં આવે છે, તેનું ખરૂં કારણ એ છે કે વસ્તુઓને મૂળ ભાવ ક્રતા નથી પણ આપણા માનેલ ભાવ ફરે છે. સામા ય બુદ્ધિથી માનેલ ભાવ સાચા માનવાથી વિશેષ ભાવ અનુભવની બહાર જાય છે. વ્યવહારિક સુખ સાચુ' છે પણ તે તે કામ પુરતું છે. તે એમ બતાવે છે કે જીવન સુખ માટે છે; પણ જ્યારે એ જીવનને ખરાખર વાપરતાં આવડતું નથી ત્યારે સુખની હદ અંધાય છે કે જે પાછળથી દુઃખરૂપે દેખાવ આપે છે.
૬
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
માન્યતા.
જે જ્ઞાનથી સુખ વધે તે જ્ઞાન ઉપયાગી છે. જુદા જુદા ધર્મો વિષે માત્ર ચર્ચા કરવાથી કેટલીકવાર વાદ વધે છે અને સુખને બદલે દુ:ખ ઉત્પન્ન થાય છે. જ્ઞાની પુરૂષ આખી વસ્તુના અનુભવ લે છે. સામાન્ય માણસ એક ભાગના વિચાર કરે છે. આખી વસ્તુની વાત કરવી મુશ્કેલ પડે છે છતાં મહાપુરૂષાની વાણીમાં તે જણાઇ આવે છે. ખરી રીતે જેમ અંદર પ્રેમ જાગ્રત હાય તેા પ્રેમની વાત શેાલે છે તેમ અંદર આત્મજ્ઞાન હાય ત્યારેજ આત્માની વાત શેલે છે. તે સીવાય આત્માની વાતે કરવામાં સામા માણસ ઉપર અસર થતી નથી. સામાન્ય ભાવથી જ્યારે તેને વિચાર થાય છે ત્યારે આખા કરતાં ઓછું માલુમ પડે છે. વળી આપનારમાં જ્ઞાન હૈાય ... પણ લેનારમાં તે વિષે પુરી જીજ્ઞાસા ન હોય તે પણ તેની અસર થતી નથી.
પુરૂં ગ્રહણ ન કરવું તેને અજ્ઞાન કહે છે. અજ્ઞાન એક ભાગમાં રહે છે. પણ તે ભાગ બહારના જગતમાં નથી. જીવ પેાતાની મતલબથી પૂર્ણ માંથી ઘેાડુ' ગ્રહણ કરી તેને આખુ માને છે અને વધારે વિચાર કરતાં પાછળથી તે અપૂર્ણ લાગતાં દુઃખી થાય છે.
૬૭
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
ભગવાનનું અસ્તિત્વ દલીલથી સિદ્ધ થઈ શકે તેમ નથી. તે સિદ્ધ વસ્તુ છે. તેથી તે તર્કની પહેલાં સિદ્ધ છે. સિદ્ધ વસ્તુ બીજા સાથે સંબંધમાં આવવાથી ફેરફાર પામતી નથી ભગવાનના જેટલા ગુણનો વિચાર કરી શકાય છે તેટલામાં તે સમાઈ જતા નથી તેથી તેને અનંત ગુણવાળા કહે છે. અનંત ગુણવાળાને વિચારથી પહોંચી શકાય નહિ પણ શ્રદ્ધાથી એટલે સાચી માન્યતાથી પહોંચી શકાય છે. જે વસ્તુ નજીક છે, નિત્ય છે, જેની સત્તાથી વિચાર ચાલે છે તેને શ્રદ્ધાથી સ્વીકાર્યા વિના તેને વિચાર પકડી શકશે નહિ.
ક્રિયાથી સત્તા પુરી ગ્રહણ કરી શકાતી નથી પણ સત્તાથી ક્રિયા પુરી ગ્રહણ કરી શકાય છે. જે જ્ઞાનથી એવી વસ્તુ મળે કે જે મેળવ્યા પછી કાંઈ મેળવવાની જરૂર ન રહે તે ખરું જ્ઞાન છે. ખરું જ્ઞાન કિંમતી છે. જે સાયન્સવાળા સાયન્સના જ્ઞાનથી સુખ વધારી શકે તે તત્ત્વજ્ઞાની તત્વજ્ઞાનથી સુખ કેમ વધારી ન શકે? પણ જેમ સાયન્સથી મળતા સુખ માટે કેટલીક માન્યતા આગળથી માની લેવી પડે છે તેમ તત્ત્વજ્ઞાનના સુખ માટે કેટલીએક માન્યતા આગળથી સ્વીકારવાની
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
માન્યતા.
જરૂર છે. જે જ્ઞાનથી આખું જગત સમજાય છે તે બુદ્ધિની પર છે; છતાં તે જ્ઞાનને સ્વભાવ સમજીને આગળથી સ્વીકારવામાં ફાયદો છે. તેથી જ્યારે વેદાન્ત સંપ્રદાયના આચાર્યો પ્રસ્થાનત્રય ઉપર ટીકા લખે છે ત્યારે ઉપનિષદુના સૂત્રે પ્રમાણ તરીકે વાપરે છે.
હાલના કેટલાક નવા લેખકે, આત્માની ઉંચ સ્થિતિમાં થએલ અનુભવ પ્રમાણ તરીકે સ્વીકારવાને બદલે, સમાજના લાભ સામે જે આવે તે હું એમ સમજાવે છે. તેઓ પહેલાં સમાજના ગમે તેવા ધર્મને દેવવાણું માને છે અને પછી તેની સામે થઈ ન શકાય એવી માન્યતા ઉપર ચડી જાય છે. તેથી સત્ય સહેલાઈથી સમજાવી શકાતું નથી, સત્યના પ્રયોગ કરવા પડે છે અને તે કયારે પુરા થશે તે કહી શકાતું નથી. શુક્રાચાર્યનું ગુરૂપણું બલિરાજા જેવા શિષ્યને સંસારના લાભ બતાવે છે અને આત્માના લાભથી વિમુખ કરે છે.
આગળ કહ્યું તે ઉપરથી જણાશે કે સાચી માન્યતા બાંધવામાં ત્રણ બાબતની જરુર છે.
૧. ખોટી માન્યતાઓ દૂર કરવી.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ. ૨. સત્ય કેને કહેવું તે આત્મજ્ઞાની પુરૂષના
અનુભવથી જાણવું, અને ૩. જ્ઞાન કેને કહેવું તે સમજવું.
જગતના પદાર્થો અને જીવે અવિભક્ત એવા પરમાત્મામાં એક સાથે રહેલા જે જ્ઞાનથી જણાય તેને સાત્વિક જ્ઞાન કહે છે. જે જ્ઞાનથી તે જુદા જુદા જોવામાં આવે તેને રાજસજ્ઞાન કહે છે અને જેથી જીવનનો હેતુ જાણી ન શકાય અને સંસારમાં આસક્તિ થાય તેને તામસજ્ઞાન કહે છે. - સાત્વિકજ્ઞાન એ સાચું જ્ઞાન છે. જીવનમાં વ્યવહાર વખતે પણ આપણી અંદર તેની જાગૃતિ રહેવી જોઈએ. આવી જાગ્રતિ રહેશે તે નાનામાં નાની ક્રિયામાં અદ્દભૂત સંદર્ય જણાવા લાગશે.
જ્ઞાનના આવા ત્રણ પ્રકાર થવાનું મુખ્ય કારણ એ હોય છે કે ઘણીવાર જ્યારે મને એક વસ્તુ માગે છે ત્યારે પ્રાણ બીજી વસ્તુ માગે છે અને શરીર ત્રીજી વસ્તુ માગે છે. મનને સમજાય કે ભગવાન સાથી પહેલા છે અને તેની સત્તાથી બધું ચાલે છે, છતાં પ્રાણ અને શરીર બીજી કોઈ વસ્તુને આપણી પાસે
૭૦
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
માન્યતા.
પહેલી મુકે છે. તેથી જેને આત્મજ્ઞાનમાં નિષ્ઠા રાખવી હોય તેમણે એવી સ્થિતિ રાખવી જોઇએ કે મન, પ્રાણ અને શરીર ત્રણે એકજ વસ્તુ એટલે આત્માના અનુભવ માગે.
પ્રાણ અને શરીરના ધમ સામાન્ય રીતે એવું મનાવવા પ્રયત્ન કરે છે કે જેટલું જગત દેખાય છે તેટલુંજ સાચુ છે અને તેથી પ્રાણ અને શરીરના સુખ સીવાય બીજું સુખ છે નહિ. તેમાં સામાન્ય સ્વભાવવાળું મન પણ મદદ કરે છે. તેથી જ્ઞાનનું પહેલું કામ એ રહે છે કે જીવનના હેતુ મનને સમજાવવા. મનને ખરાખર ખાત્રી થયા પછી પ્રાણને અને શરીરને ખાત્રી આપવી પડશે કે જેથી તે વિરૂદ્ધ સ્વભાવ બતાવે નહિ.
પ્રાણ અને શરીરના સ્વભાવ ફેરવવા માટે ઘણા માણસને ધ્યાન કરવાની જરૂર રહે છે. કેાઈ કહે છે કે ધ્યાન કેવી રીતે કરવું અને કેટલા કલાક કરવું ?
આ ખમતમાં પહેલાં ધ્યાન સીવાયના વખત ખરાખર ગાળતાં આવડવું જોઇએ. જો તે સમયમાં વિક્ષેપ હશે તે ધ્યાન વખતે પણ વિક્ષેપ રહેશે. ખરૂં ધ્યાન એવું હાય છે કે ધ્યાન કરવા માટે કઇ જાતના
૭૧
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
પ્રયત્ન કરે ન પડે પણ ધ્યાન છોડવામાં મહેનત પડે. આવી સ્થિતિ હોય તે તે આત્માના વિકાસનું ચિન્હ છે.
કેટલાક માણસ ધ્યાનમાં બેઠા હોય ત્યારે કાંઈક આનંદજનક દશાનો અનુભવ લે છે અને જગતને ભૂલી જાય છે પણ જો કોઈ માણસ તેમનું ધ્યાન ચુકાવી દે તે ક્રોધ કરી ઉભા થાય છે. ભગવાનનું માગણું દેવા માટે ધ્યાનમાં બેસવાનું નથી અને ધ્યાનમાંથી ઉતર્યા પછી પણ તે અનુભવ મુકી દેવાનું નથી. જીવનની નાનામાં નાની ક્રિયા પણ ભગવદ્ ભાવમાં ફેરવવાની જરૂર છે. આ સ્થિતિમાં કાંઈ નિરૂપયેગી નથી. ધ્યાનમાં થએલા સત્વગુણી જ્ઞાન પછી વ્યવહાર વખતે પ્રાણ અને શરીર તે જ્ઞાનમાં ભેદ ન પડાવે તેની સંભાળ રાખવાની છે. જગતને વ્યવહાર પિતાના જાગ્રત ચૈતન્યથી ગ્રહણ કર જોઈએ. વળી એ પણ સમજવાની જરૂર છે કે પ્રાણના ધર્મ અને શરીરના ધર્મથી મૂળ આત્માનું સ્વરૂપ બગડતું નથી પણ જ્યારે પ્રાણના ધર્મ અને શરીરના ધર્મ પોતાના સ્વાર્થનું સુખ પહેલું માગે અને સાચી સમજણ અંદર જાગ્રત ન થઈ હોય ત્યારે આત્માનો અનુભવ થઈ શકતે નથી.
૭૨
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
માન્યતા. આત્માનો એટલે પરમાત્માને અનુભવ થયે ન હોય તેમાં કેટલાક ભક્ત પરમાત્માના ગુણનું વર્ણન કરે છે, તે ખોટું નથી કારણ કે તે ગુણ અનુભવ વખતે ઉત્પન્ન થતા નથી અને અનુભવ પછી જતા રહેતા નથી. જે વસ્તુ નિત્ય છે તે શરૂઆતમાં પણ હાજર હોય છે અને શ્રદ્ધા અને પ્રેમથી અનુભવમાં આવે છે.
અનુભવ વીના જ્ઞાન થતું નથી. પણ અનુભવ માટે કેટલુંક જ્ઞાન શ્રદ્ધાથી માની લેવું પડે છે. તેથી ગુરૂ અને શાસ્ત્રની જરૂર પડે છે, કે જેથી સાચી માન્યતાથી શરૂઆત કરી શકાય. જીવનનો હેતુ પ્રાપ્ત થયા પહેલાં સમજીને માની લેવામાં ફાયદો છે, નુકશાન નથી. તે માન્યતા વગર જ્ઞાનની વાત સમજાશે નહિ. બધાં જમે છે અને બધાં મરે છે એટલું જ જીવન જેવાથી અને જીવનની ખરી કિંમતને વિચાર કર્યા વિના જીવનનું ફળ દેખાશે નહિ. તેથી જીવનની કિંમત સમજાવનાર ધર્મો અને સંપ્રદાયની જરૂર છે. કપડાં માણસને શેભા આપતાં નથી પણ માણસ કપડાંને શોભા આપે છે.
૭૩
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
જે લેકને આત્માને અનુભવ થયે હોય છે તેઓ પોતાનો માર્ગ સામાન્ય માણસને સમજાવવા માટે એક જાતની પદ્ધતિ ગ્રહણ કરે છે. તે પદ્ધતિ વખત જતાં સંપ્રદાય અથવા ધર્મનું રૂપ લે છે. વળી, માણસની પ્રકૃતિ પ્રમાણે સમજાવવાની પદ્ધતિમાં ફેર પડવાથી જૂદાં જુદાં સંપ્રદા થયા છે. સંપ્રદાય વિના સત્ય સમજવાની પદ્ધતિ મળશે નહિ; પણ જે હેતુથી અને જે અનુભવથી સંપ્રદાયના મૂળ પુરૂષે સંપ્રદાય ઉત્પન્ન કર્યો હોય તે અનુભવ ઉપર દ્રષ્ટી રાખવી જોઈએ; નહિતર બેટી રૂઢીઓમાં ફસાવાનું થશે. જે અનુભવ માટે સંપ્રદાય ઉત્પન્ન થયા હોય તે અનુભવ ન મળે ત્યારે સંપ્રદાય ફેરવવાનું મન થાય છે. કેટલાક એમ પણ કહે છે કે સંપ્રદાયથી ધર્મના વાડા બંધાય છે અને તેથી સત્ય સમજવાની મુશ્કેલી વધે છે. જેમ જેમ વાડા વધતા જાય છે તેમ તેમ ખરું સત્ય ઢંકાતું જાય છે.
જ્યાં સુધી જીવનને હેતુ નક્કી થયે ન હોય ત્યાંસુધી સંપ્રદાયની જરૂર જણાતી નથી. જીવન એ એક એવી નદી હોય કે જેનું મૂળ ન હોય અને જેને
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાચતા.
છેડે ન હોય તે સંપ્રદાયની જરૂર નથી. જીવનને અર્થ હોવાથી સંપ્રદાય જીવનને ખરો અર્થ સમજાવે છે એટલું જ નહિ પણ સંસારનું મૂળ અને સંસારને અંત બતાવે છે. અને બન્નેને જીવનના મુખ્ય હેતુમાં એક કરી બતાવે છે પણ આખું જગત પૂર્ણ છે તેથી સંપ્રદાયની શી જરૂર છે? સંપ્રદાય પૂર્ણનો વધારો કે સુધારો કરી શકે નહિ. પૂર્ણમાં સુધારો થાય તે તે પૂર્ણ કહેવાય નહિ. સંપ્રદાય સામાન્ય રીતે અપૂર્ણ રહે છે. તેનું ખાસ કારણ એ છે કે મૂળ પુરૂષે આત્મજ્ઞાન માટે જે સરળ પદ્ધતિ બતાવી હોય તેના દેહાંત પછી તે પદ્ધતિ બરાબર સમજાવનાર પુરૂષ કેટલીકવાર તે સંપ્રદાયમાં મળતું નથી અને તેથી આત્મજ્ઞાનને બદલે અજ્ઞાન વધે એવી રૂઢીઓ, ધારા, ધોરણ વિગેરે બહારની દ્રષ્ટીને લલચાવે એવા નિયમે દરેક સંપ્રદાયમાં ઉત્પન્ન થાય છે.
પાણી જમીન ઉપર ઢળવાથી કેટલાક જતુઓ ઉત્પન્ન થતા હોવાથી તે ઓછું ઢળવાની જૈન ધર્મમાં આજ્ઞા છે અને તે બાબતમાં એટલી બધી સંભાળ રહે છે કે એક જૈન કહેતા હતા કે “જુઓ, ધર્મ તે
૭૫
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ
જે રાખે તેનાથી રહે, હું ચાળીશ વર્ષ થયાં ન્હાયા નથી.”
પણ ખરી રીતે જોઇએ તે જે પાણીથી માણુસ ઉત્પન્ન થાય છે તે નકામું ઢોળવાથી માણસની હિંસા થાય છે તેથી તે આખું ઢોળવું જોઇએ.
વેપારીની મંડળીઓ, કારખાનાના સંઘ, સ્વરાજ્યના સંઘ, હિંદુ મહાસભા, મુસ્લીમ સભા, રાષ્ટ્રીય મહાસભા, એ બધાં મંડળે! અમુક અમુક હેતુ સિદ્ધ કરવા માટે ઉત્પન્ન થએલાં છે. કેટલાંક આશ્રમે, વનિતા વિશ્રામા, સમાજો, સેાસાયટીઓ, કેન્ફરન્સ વિગેરે શરૂઆતમાં ઉત્સાહી અને સાહસિક માણસેએ અમુક અમુક હેતુ માટે ઉભા કરેલા છે. તેમાંથી ઘણાખરા સંપ્રદાય તેના સ્થાપક મૂળ પુરૂષના દેહાંત પછી એવા મની જાય છે કે તેમાં મૂળ હેતુ સચવાતા નથી. યુરોપમાં જાહેર જીવનમાં માણસ સામાન્ય રીતે આંહી કરતાં વધારે રસ લે છે તેથી ત્યાં એકની જગ્યાએ બીજો તેવાજ સારે। માણસ તરત મળી રહે છે.
આ દેશમાં, જે માણસ જે આશયથી આશ્રમ સ્થાપે છે, તેના ગયા પછી તે આશ્રમની વ્યવસ્થા, તે આશયથી
૭૬
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
માન્યતા.
સંભાળનાર બહુ મળતા નથી. તેનું મૂળ કારણ એ છે કે ઉપર કહેલી સંસ્થાએ પણ જીવનને પરમ પુરૂષાર્થી સિદ્ધ કરી આપતી નથી. તે પુરૂષાના આધાર દરેક માણસના પેાતાના આત્મબળ ઉપર છે અને જેને આત્મજ્ઞાન થાય છે તે કાઇ વાડામાં ખંધાતા નથી પણ જરૂર પડે તે પોતાના નવે સંપ્રદાય કાઢે છે. સંપ્રદાય કરતાં આત્મજ્ઞાની પુરૂષની કિ`મત વધારે છે પણ તે પુરૂષને જે રીતે જ્ઞાન થયું હેાય તે રીતે ખીજાને સમજાવવું હેાય તે પદ્ધતિની જરૂર પડે છે અને તેમાંથી સંપ્રદાય ઉત્પન્ન થાય છે. વળી લગભગ દરેક મહાત્માઓને આત્મજ્ઞાન જુદી જુદી રીતે થાય છે તેથી નવા નવા સ`પ્રદાય ઉત્પન્ન થાય છે. જ્યાંસુધી તે આત્મજ્ઞાની પુરૂષ હૈયાત હોય ત્યાંસુધી તે સ'પ્રદાયથી સારા લાભ લેાકેાને મળે છે પણ તે ગયા પછી જોઇએ તેવા લાભ મળતા નથી. સત્યની સ્મૃતિ હાજર હોય ત્યારે જેવું સત્ય મળે છે તેવું તે મૂર્તિ ની ગેરહાજરીમાં મળતું નથી. મૂળ પુરૂષને મુશ્કેલીઓ નડી હેાય તેથી તે શિષ્યેની મુશ્કેલી તપાસી રસ્તા બતાવી શકે છે પણ તે ગયા પછી તેની જગ્યાએ છેવટ સુધી પહેાંચેલે! પુરૂષ ન હેાવાથી
७७
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ. બીજાઓને મુશ્કેલીમાં રસ્તો મળતું નથી. તેથી પિતાના સંપ્રદાયમાં જેને શ્રદ્ધા હોય તે માણસ પોતાના સંપ્રદાયના મૂળ પુરૂષના લખાણ વાંચે અને હાલ ગમે તે ઠેકાણે આત્માના અનુભવવાળા પુરૂષ મળે તે સાથે તે સરખાવશે તે તેની એકતા માલુમ પડશે પણ પિતાના સંપ્રદાયમાં જ્યારે શિષ્ય પરંપરા અથવા વંશપરંપરા ચાલે છે ત્યારે માત્ર પોતાનું એટલું સારું એમ માનવાથી સત્ય મળતું નથી. જેમ શિવાજી મહારાજના વખતના સંજોગો વખતે તેની આજ્ઞા પ્રમાણે ચાલવામાં ફાયદો હવે, હાલના સેંજોગોમાં તે કામ આવી શક્તી નથી પણ મહાત્મા ગાંધીજીની આજ્ઞા ઉપચેગી થાય છે તેમ ભવિષ્યના સંજોગોમાં હાલને મનાતે સત્યાગ્રહ કદાચ કામ આવી શકે નહિ.
ધાર્મિક સંપ્રદાયોએ જીવનનો હેતુ બહુ વિશાળ બતાવવો જોઈએ. કોઈ સંપ્રદાય, એગ સમજાવે છે, કેઈ ભક્તિ, કઈ જ્ઞાન સમજાવે છે અને પોતાને સંપ્રદાય બીજા બધા કરતાં સારો કહે છે. પણ સંપ્રદાય જીવતા રહેવું જોઈએ એટલે કે તેમાં આત્મજ્ઞાની પુરૂષ નિત્ય રહેવા જોઈએ. જ્યારે આવું
७८
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
માચતા. સાધન મળે નહિ ત્યારે બીજાના સંપ્રદાયમાં રહેલા આત્મજ્ઞાની પુરૂ પાસેથી જ્ઞાન લેવામાં હરકત નથી,
આ પ્રકરણની શરૂઆતમાં જણાવ્યું તેમ કેટલાક સંપ્રદાયવાળા માણસને સ્વભાવ હલકે માને છે અને તેને ધીરેધીરે ઉત્તમ ગતિ મળે તેવી પદ્ધતિ બતાવે છે. કેટલાક માને છે કે માણસ સ્વભાવથી પૂર્ણ છે, પ્રભુ છે અને અજ્ઞાનથી સંસારમાં પડે છે. પહેલા પ્રકારના સંપ્રદાયવાળા સાધના એટલે કિયા બતાવે છે. બીજા પ્રકારના સંપ્રદાયવાળા જ્ઞાન બતાવે છે. બન્નેમાં પદ્ધતિ છે અને જેવી પ્રકૃતિનો જીજ્ઞાસુ હોય છે તે પ્રમાણે તેને તે પદ્ધતિ કામ આવે છે.
આત્મજ્ઞાની પુરૂએ આત્માના બે મુખ્ય લક્ષણ માનેલા છે. એક, આત્મા નિર્મળ છે, નિલેપ છે, અસંગ છે, શુદ્ધ છે વિગેરે. બીજું, તેનાથી અલગ અથવા જુદું કાંઈ નથી. પહેલા લક્ષણને વ્યતિરેક ભાવ કહે છે, બીજા લક્ષણને અન્વય ભાવ કહે છે. ભગવાન પત્થરની મૂર્તિમાં નથી એમ કહેવું એ વ્યતિરેક ભાવ છે. વેદાંતમાં તેને “નેતિ ' “નેતિ ” કહે છે. જૈન ધર્મમાં તેને “સ્વાદુ નાસ્તિ” કહે છે.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
ભગવાનથી અલગ કાઇ નથી તેથી પત્થરમાં પણ તે છે એમ કહેવું એ અન્વયભાવ છે. અન્વયભાવ વખતે તેને પત્થર કહેવાય નહિ પણ મૂર્તિ એટલે સાકાર ભગવાન કહેવાય. વૈષ્ણવે આ ભાવથી જગતને ભગવાનની આન ંદમય મૂર્તિ કહે છે, જૈનધર્મી વાળા તેને સ્યાદ્ અસ્તિ કહે છે. તેથી ભગવાન જગતમાં છે અને નથી એ બન્ને વાત સાચી છે. વાણીથી આ ખાખત ખરાખર સમજાવી શકાય નહિ. તેથી શંકરાચાય આ ભાવને અનિવચનીય માયા કહે છે, વલ્લભાચાય તેને વિરૂદ્ધ ધર્માંશ્રયત્વ કહે છે અને જૈનધમ માં તેને સ્યાદ્ અવક્તવ્ય કહે છે.
જ્યારે વાતચીતમાં જગતથી શરૂઆત કરીએ ત્યારે જગતમાં ભગવાન નથી એમ કહેવું જોઇએ કારણ કે જગત એ એક ભાગનું નામ છે, સ્કૂલ જગત એ આખુ જગત નથી. તેની અંદર તેથી માટુ' સૂક્ષ્મ જગત રહેલું છે. જ્યારે ભગવાનથી શરૂઆત કરીએ અને ભગવાનને કદી કઇ જગ્યાએ છેડીએ નહિ ત્યારે જગત એ ભગવાનજ છે. તે વખતે જગતને જગત કહી શકાય નહિ. આમાં કાળની ગતિને પ્રશ્ન છે.
.o
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાચતા.
વાતચિત માટે અથવા વિચાર માટે બધી જગ્યાએ પહેલું કયું તત્ત્વ લેવામાં આવે છે તે ઉપર ઉત્તરને. આધાર છે. .
સંસારમાં આસક્ત થએલા માણસને અનાસક્તિ યેગ બતાવવાની જરૂર છે. તેમને પહેલાં વ્યતિરેક ભાવનો અનુભવ મળ જોઈએ. પણ જે સાધુઓને સારો વૈરાગ્ય પ્રાપ્ત થયેલ હોય તેમને માટે અન્વયભાવ ઉપયોગી છે; તેઓ સંસારમાં ભગવાનના દર્શન સહેલાઈથી કરી શકે છે. જે માણસને સંસારમાં જરાપણ આસક્તિ છે તે સંસારમાં ભગવાનનાં દર્શન કરી. શકશે નહિ. અસંગત્વ વગર સત્મત્વ આવશે નહિ. આ બાબત બરાબર સમજવામાં નહિ આવવાથી ઘણે ઠેકાણે ખેટા ઝગડા થાય છે.
ભકતે મૂર્તિને સજીવ માને છે. જેમ આકાશ, વાયુ, તેજ, પાણી અને પૃથ્વી ભગવાનની સેવામાં કામ આવે છે તેમ મૂર્તિઓની પૂજા વખતે શંખ. અથવા આરતી વગાડી આકાશ તત્તવથી તેનું આહવાહન થાય છે, ચમ્મર ઢળી વાયુથી તેનું આહુવાહન થાય. છે, દી કરી તેજ દ્વારા તેને બેલાવાય છે, જલ છાંટી
૮૧
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ. જલ દ્વારા તેને અભિષેક થાય છે અને સ્કૂલે ચડાવી ગંધ દ્વારા તેને આમંત્રણ અપાય છે. જેમ બાળકના પંચ મહાભૂત ભેગા થયા પછી માબાપ નાની ઉમરમાં તેને પિતાના ચેતનથી બેલાવવાનો પ્રયત્ન કરે છે તેમ ભક્તના ભાવ પ્રમાણે મૂર્તિ જવાબ આપે છે.
મૂર્તિની હાજરીમાં આપણે કઈ છેટું કામ કરીએ અને એમ માનીએ કે મૂર્તિ તે દેખતી નથી તે તે મૂર્તિ દર્શન આપશે નહિં. જ્યારે મૂર્તિને જમવા માટે ભેગ ધરાવીએ અને તે વખતે આપણે એમ માનીએ કે પાછળથી તે આપણને જમવામાં કામ આવશે તે તેને સ્વીકાર મૂતિ કરશે નહિ. મૂર્તિને હમેશાં જીવતી માનવી જોઈએ. તે આપણી સાથે વાતે કરી શકે, આપણને જ્ઞાન આપી શકે તેવી છે એમ હંમેશાં માનવું જોઈએ. આ અન્વયને ભાવ રહી શકતે ન હોય તે વ્યતિરેક ભાવથી પણ સેવા થઈ શકે છે.
આત્મજ્ઞાની પુરૂષ કે જેઓ મૂર્તિ પૂજા કરતા નથી તે જગતને અને જીવોને ભગવાનની મૂર્તિ માને છે પણ આ ભાવ દરેક વખતે દરેક જગ્યાએ ચાલુ
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
માન્યતા.
ન રહે તે ભલે થવાના સ'ભવ છે, જ્યાં પેાતાને સ્વાર્થ સાધી શકાતા હેાય ત્યાં કઇ માણુસ અથવા સ્ત્રીને ભગવાનની મૂર્તિ મનાય અને ખીજે ઠેકાણે એટલે સપ કે વિંછી દેખાય ત્યારે જો તે ભાવ છૂટી જાય તો તે સાધક માટે અનાસકિતને મા
એટલે વ્યતિરેક ભાવ વધારે સારા છે. બધા પ્રકારની બીક ગયા વીના અન્વયભાવ સ્થિર થઇ શકતા નથી. જે કથી મધન માને છે તે સારા ક અતાવી ખાટા કથી છેડાવે છે. જે અજ્ઞાનથી અધન માને છે તેએ જ્ઞાન આપી છેાડાવે છે. તે ઉપરાંત ત્રીજા પ્રકારના એટલે ભક્તિવાળા એમ માને છે કે ભગવાનની ઇચ્છાથી મધન થયું છે તેથી ભગવાનની ઈચ્છાથી જશે. તે ભગવાનના અનુગ્રહ માટે ભગવાન સાથે અનન્ય પ્રેમ માંધે છે. શરીર, મન અને પ્રાણમાં જેનું વધારે જોર હાય તે પેાતાને માટે આ ત્રણ માર્ગોમાંથી એક માર્ગ સ્વીકાર કરાવે છે. ઘણા સ'પ્રદાયે મરણની વાતા કહી વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન કરે છે પણ પ્રેમનું રહસ્ય સમજાવતા નથી. પ્રેમ માણસના તાબામાં આવતા નથી પણ માણસને તાબે કરે છે તેથી પ્રેમમાં પ્રભુતા છે.
૮૩
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
જે પ્રેમમાં પ્રજા ઉત્પન્ન કરવા જેટલી જ શક્તિ રહેલી હોય તે તેથી વધારે શક્તિ કેમ જણાય છે ? આવા કામ માટે જે પ્રેમ વપરાય છે તે ખરા પ્રેમનો બહુ થડે ભાગ છે. વ્યવહારમાં પ્રેમની થોડી શક્તિમાંથી પ્રજા ઉત્પન્ન થાય છે અને બાકીની સ્ત્રી પુરૂષો પિતાના સ્વાર્થ માટે વાપરે છે પણ બાકીની શક્તિનું તેફાન થતું ન હોય તે પ્રજાની ઉત્પત્તિ પણ બને નહિ. મીણબત્તી બળે નહિ તે પ્રકાશ આપે નહિ. પણ આથી પ્રાણને અઘટીત છૂટ આપવાની નથી.
વળી આ શક્તિ જ્યારે પરમાત્મા તરફ વળે છે ત્યારે તેમાંથી સારા કાવ્ય, ભજન, ચિત્ર, કળાએ વિગેરે ઉત્પન્ન થાય છે. સ્ત્રીઓને જેમ દર મહિને રૂતુકાળ આવે છે તેમ પૃથવીને દર બે મહિને રૂતુકાળ આવે છે. વસંત રૂતુ શરૂ થવા લાગે છે કે પક્ષીઓના ગાયન શરૂ થાય છે અને ભાવી પ્રજા માટે માળા બાંધવાની તૈયારી થાય છે. માણસના સંસારમાં પણ અજાણ્યા કુટુંબના સ્ત્રી પુરૂષે પ્રેમથી એક બીજાના ગાઢ મિત્ર બની જાય છે.
પણ ખરા પ્રેમમાં પ્રેમ કરનાર પિતાનું સુખ લેવાની વૃત્તિ રાખતા નથી પણ જેના ઉપર પ્રેમ
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
માન્યતા.
હાય તેને સુખ આપવાની ઇચ્છા રાખે છે. પ્રેમ આપી ન શકાય તેા લઈ શકાતા નથી.
જગતને સુખ આપવું હોય ત્યારે પણ ભગવાનને સુખ આપવાથી જગતને મળી જાય છે કારણ કે જગત ભગવાનથી જુદું નથી.
પ્રેમશક્ષણા ભક્તિ એ ભગવાનની રસમયી ઉપાસના છે. ભગવાન સાથે આપણા સંબંધ જેટલેા નિકટ લાગે છે તેટલેા પ્રેમરસ ગાઢ અને છે. જ્ઞાનીપુરૂષા પેાતાના અંતરાત્મા ઉપર પ્રેમ કરી તેમાં પરમાત્માને અનુભવ લઇ શકે છે. ખીજાએ કાંઇક આધાર લે છે, કેટલાક મૂર્તિની સેવા કરે છે અને હાલ કેટલાક સમાજને ભગવાનની મૂર્તિ માને છે.
જે આધાર સ્વીકાર્યો હોય તેની સાથે આપણા સંબંધ કેવા છે તે નક્કી કરવું જોઇએ.
રાજા અને નાકરના જેવા સંબધ માન્ય। હાય તો રાજા દયાળુ હાય છતાં તેનું ઐશ્વય જોઇ, તેની સેવા કરવાની કે તેના ગુણુને લાભ લેવાની હિંમત ચાલતી નથી. તેવીજ રીતે અન ત ઐશ્વ વાળા ભગવાનના ગુણુના વિચાર જ્યારે આવા ભક્તને આવે છે ત્યારે
૮૫
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
કળની ગતિ. તે પિતાને અપગ, સુદ્ર, શક્તિહીન માને છે. આમાં નિષ્ઠા રહે છે પણ સંબંધ પ્રાપ્ત થતું નથી.
માણસ છવભાવે ભગવાનને અંશ છે એમ માનવાથી દાસભાવ રાખ સુલભ પડે છે. દાસભાવમાં એ જ્ઞાન રહે છે કે ભગવાન મારા સ્વામી છે, હું તેનો સેવક છું. છતાં દાસને દર્શન દેવા કે નહિ તેમાં ભગવાન સ્વતંત્ર રહે છે. તેથી આ ભાવથી પણ ઘણું ભકતોને મૂર્તિમાં દર્શન થતા નથી. દાસભાવવાળા ભકતને પણ સંભ્રમ, ભય અને કંઈક સંકેચ રહે છે.
તેનાથી ઉત્તમ મિત્રભાવ છે. તેમાં ભગવાનનું ઐશ્વર્ય છૂપાઈ જાય છે. રાજાને પ્રભાવ તેની પ્રજા ઉપર અને સેવક ઉપર પડે છે પણ તેના મિત્ર ઉપર પડતું નથી. મિત્રભાવમાં સમાનતા છે. તેથી કેટલાક દેશભકત પણ ઈંગ્લાંડ સાથે મિત્રભાવે રહેવા માગે છે.
છતાં મિત્રોમાં પરસ્પર પ્રેમની અપેક્ષા રહે છે. તેમાં વારંવાર હદય પલટા તરફ લક્ષ રહે છે. એક મિત્રમાં કોઈ વખત કાંઈ ન્યુનતા અથવા ઉદાસીનતા દેખાય તે બીજામાં પણ તે ભાવ આવી જાય છે. કોઈ વખતે ભગવાન તરફથી તરત જવાબ ન મળે તે ભક્ત
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
માન્યતા.
ન
ગભરાય છે અને ભગવાન તૈયાર હાય પણુ ભક્ત તે વખતે તૈયાર ન હેાય તેા ભગવાનને સંકેાચ રહે છે. સ્ત્રીપુરૂષના સંબંધમાં પણ બન્નેને એક વખતે પ્રેમ ન હેાય તે ખરા પ્રેમ મળતા નથી. સ્વરાજ્યની ચળવળમાં પણ જ્યારે ઇંગ્લાંડની લાગણી હૈાય ત્યારે આંહીના લેાકે તે લાભ લેવા તૈયાર ન હેાય અને આંહીના લેાકેા તૈયાર હોય ત્યારે ઇંગ્લાંડની લાગણી ન હેાય; તેથી મિત્ર પ્રેમમાં ન્યુનતા રહી જાય છે. તે ભાવે મૂતિ દર્શન આપે અથવા ન પણ આપે.
મિત્ર પ્રેમથી અધિક વાત્સલ્ય એટલે માબાપને પ્રેમ છે. માબાપ અને પુત્ર વચ્ચે વિશેષ પ્રેમ રહે છે. તેમાં નિરપેક્ષ ભાવ રહે છે. માબાપ પુત્ર તરફથી પ્રેમની અપેક્ષા રાખ્યા વગર પુત્ર ઉપર પ્રેમ કરે છે. પુત્રના સુખ માટે પેાતાના સુખને ત્યાગ કરે છે. પુત્રને સુખી કરવામાંજ માબાપનું ચિત્ત પ્રસન્ન રહે છે. જ્યારે ભક્ત અને ભગવાન વચ્ચે આવેા સંબંધ થાય એટલે કે જ્યારે સ્મૃતિની મા તરીકે સેવા થાય ત્યારે સેવામાં ભૂલ થાય તેાએ ભગવાનને દર્શન આપવાની ફરજ પડે છે. આ ભાવથી શ્રી રામકૃષ્ણ પરમહંસ કાળીમાતાની મૂર્તિ સાથે વાતા કરી શકતા હતા.
८७
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ. - શ્રી રામકૃષ્ણના જીવનમાં એક એવો બીજો પ્રસંગ પણ જાણવા જેવું છે. દક્ષિણેશ્વરમાં તે વખતે એક જટાધારી નામના મહામા આવેલા હતા. તેની પાસે ધાતુની શ્રી રામચંદ્રની મૂતિ હતી. તેને તે “રામલાલા” કહીને બોલાવતા હતા. જટાધારીની આખી જંદગી તેની સેવામાં ગઈ હતી. રામલાલાને સુખી કરવામાં તે પિતાને બધે વખત ગાળતા. ફેર એટલે હતું કે શ્રી રામકૃષ્ણ, કાળીની મતિને મા માનતા હતા અને જટાધારી રામલાલાને પુત્ર માનતા હતા. છતાં બંને વાત્સલ્ય પ્રેમના નમુના હતા. રામલાલા પણ જટાધારી જમવાનું આપે તે ખાતા, વધારે માગતા તેની સાથે વાત કરતા અને ફરવા જતા. શ્રી રામકૃષ્ણને આ વાતની ખબર પડી અને ધીરે ધીરે તેને પણ રામલાલાની સાથે સ્નેહ બંધાઈ ગયે. તેથી રામલાલા પણ શ્રી રામકૃષ્ણની સાથે તેના ઓરડામાં જાય, તેની સાથે રમે, ન્હાવા જાય, તેની સાથે જમે, ફરે અને વાત કરે. રામલાલાને શ્રી રામકૃષ્ણના સંગમાં સુખી જોઈ જટાધારી તેને દક્ષિણેશ્વરમાં રાખી ગયા છે અને હજુ તે મૂર્તિ ત્યાં છે.
--
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
માન્યતા.
વાત્સલ્ય પ્રેમમાં ભગવાન કાંઈક પરતંત્ર બને છે, અને ભક્તના દેષ જોતા નથી. તેમાં સેવા પ્રમાણે ફળ નથી પણ ભાવ પ્રમાણે ફળ છે. સ્વરાજની ચળવળમાં પણ હવે મિત્રભાવથી વધારે નિકટ સંબંધની માગણી થાય છે. જે ઈગ્લાંડ બધા સંસ્થાની મા તરીકે રહેવા માગતી હોય તે તે પિતાના હક પહેલા રાખવાનો દાવો કરી શકે નહિ. પુત્ર અથવા પુત્રી પાસે, મા પિતાનું સુખ પહેલાં માગતી નથી.
છતાં વાત્સલય પ્રેમમાં પણ કાંઈક ન્યુનતા રહી જાય છે. તેમાં પાઠ્ય પાલક સંબંધ છે, ઉમરમાં તફાવત રહે છે અને કર્તવ્ય અકર્તવ્યને વિચાર રહે છે; ત્યાં સુધી વિશુદ્ધ પ્રેમ ઉત્પન્ન થતું નથી. વિશુદ્ધ પ્રેમમાં પ્રિયતમને પ્રસન્ન કરવા એજ કાર્ય રહે છે. જેના ઉપર પ્રેમ હોય તેને અનુકુળ કાર્ય કરવું એજ પરમ ધર્મ છે. શરીર ભગવાનનું કામ કરે, વાણું તેના ગુણનું વર્ણન કરે, મન તેનું સ્મરણ કરે અને બદલામાં પિતાના સુખની ઈચ્છા ન રહે તેને વિશુદ્ધ અથવા મધુર પ્રેમ કહે છે. સરસ્વતીચંદ્રની નવલકથામાં સરસ્વતીચંદ્ર કુમુદના સુખ માટે ઘર છોડયું હતું અને
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ કુમુદ પ્રમાદધનને પરણી તેએ સરસ્વતીચંદ્રને સુખી જોવાની તેની ઈચ્છા હતી. મધુરભાવમાં ભક્ત માત્ર ભગવાનને સુખી રાખવાની ઈચ્છા રાખે છે. આ દિવસ મૂતિને કેમ સુખ મળે તેનાજ વિચાર તેને આવે છે, અથવા ભગવાનને મળવા માટે જે આશ્રય લીધે હોય તેનાજ સુખ માટે ભક્તને ચિંતા રહે છે. તે ગુરૂ હય, મૂર્તિ હોય, મંત્ર દેવતા હોય, કે અંતરાત્મા હોય કે પિતાને દેશ ભગવાનની મૂર્તિ રૂપે જેવાની ટેવ પડી હોય તેમાં આધાર ઉપર આધાર નથી પણ પિતાના ભાવ ઉપર આધાર છે. પિતાને દેશ ભગવાન રૂપે લાગે ત્યારે બીજા દેશ પણ ભગવાન રૂપે લાગવા જોઈએ કારણ કે ભગવાનથી કોઈ દેશ જુદા નથી. આવા ભાવવાળા બધાને સુખ આપવાની વૃત્તિ રાખે છે, બધા પ્રત્યે સમભાવ રાખે છે પણ પોતાના સુખની ઈચ્છા કરતા નથી.
સ્વરાજ્યની બાબતમાં આ પ્રેમ ઉત્પન્ન થ મુકેલ છે. તેમાં કર્તવ્ય અકર્તવ્યનો વિચાર રહે છે. પિતાના દેશને ભેગે બીજા દેશનું ભલું કરવું એ ભાવના રજોગુણી રાજપ્રકરણમાં આવવી દુર્લભ છે.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
માન્યતા. છતાં વ્યક્તિ પરત્વે એવી ભાવનાવાળા થોડાક પુરૂષો દરેક દેશમાં ઉત્પન્ન થશે અને જે ઘણા માણસ આ સત્ય સમજશે તે જગતમાં લડાઈ બંધ થવાની શરૂઆત થશે. જગતમાં ખરે લાભ બહુ થોડા ડાહ્યા માણસોથી થયેલ છે. તેઓ બહારથી સુખને શોધતા નથી. તેમને પિતાના સ્વરૂપના સુખનો અનુભવ ચાલુ હોય છે.
વિશુદ્ધ પ્રેમમાં પ્રિયતમને પ્રસન્ન કરવા એજ કાર્ય રહે છે અને તેને પ્રતિકુળ થાય એવું કાર્ય કરવું તે અધમ મનાય છે. આ પ્રેમ ગોપીઓએ ભગવાન ઉપર કર્યો હતો અને ભગવાને ગેપીઓ ઉપર કર્યો હતે. | ગેપીઓએ પિતાના વિરહમાંથી શ્રીકૃષ્ણને ઉત્પન્ન કર્યા હતા. જેટલા કૃષ્ણ, ગોપીઓએ ઉત્પન્ન કર્યા હતા તેટલા નંદ અને યશોદાજીને ત્યાં જમ્યા નહોતા. આવા પ્રેમમાં ભગવાનની પણ કસોટી થાય છે.
ગીતામાં શ્રી કૃષ્ણ અર્જુનને કહ્યું છે કે જે માણસ જે ભાવથી મારું ભજન કરે છે તેને હું તેવું ફળ આપું છું પણ ગોપીઓને તેમની ભકિત પ્રમાણે શ્રી કૃષ્ણ ફળ આપી શક્યા નહિ. ગોપીઓ પિતાના
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
પતિ, ઘર વ્યવહાર વિગેરે સંસારના અધન કાપીને ભગવાનને સુખી કરવા માટે રાસલીલામાં ગઈ હતી; પણ ભગવાનને ભિન્ન ભિન્ન ભાવથી ભજવાવાળા અનેક ભકત હાવાથી તે તે ભકતાના ત્યાગ કરી માત્ર ગેપીએને બધે પ્રેમ આપી શકયા નઢુિં તેથી ભગવાનનું વચન ખાટું પડયું છે અને ભગવાને ગેપીઓની માઝી
માગી છે.
આવા પ્રેમમાં ભકત ભગવાન ઉપર ગુસ્સે થાય છે અને કોઈ વખત ભગવાનને વિરહમાં નાખે છે. આ દશામાં પ્રેમરસની મધુરતા વધે છે. નાના મેટાના ભેદ રહેતા નથી અને જેના ઉપર પ્રેમ હાય તેને સુખી કરવાનીજ ઇચ્છા રહેવાથી સંબંધ બહુ નિકટ રહે છે. આવા પ્રેમમાં સ્વા` એ શત્રુ છે અને વિરહ એ મિત્ર છે અને વિઘ્ન એ પ્રેમને વધારે છે.
૯૨
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૩ જું
ન્યૂસપેપર. ન્યૂસપેપરનો જન્મ થયાં બહુ વર્ષ થયાં નથી. તેની ઉમર બહુ મોટી થઈ નથી છતાં એટલા વખતમાં તેણે માણસના મન કબજે કરી લીધાં છે.
ન્યૂસપેપરની શોધ છાપખાનાની શોધ પછી થએલ છે. લેકમાં જ્ઞાનને પ્રચાર કરવા માટે તેને ઉપગ થાય છે. જ્યારે ન્યૂસપેપર નહતા ત્યારે મહાભારત અને રામાયણમાંથી, ઇતિહાસના બના સમાજના માણસ જાણતા હતા અથવા ભાટચારણ દ્વારા સાંભળતા હતા.
હાલની સમાજમાં વેપારીઓ અને મજુરોના જીવનના સંસ્કાર વધારે પ્રમાણમાં છે તેથી બ્રાહ્મણે અને કથાકારેની જગ્યા ન્યૂસપેપરોના અધિપતિઓએ લીધેલી છે. વળી, સમાજને જે વખતે જે બનાવે વધારે ગમે છે તેને તે વખતે વધારે પ્રસિદ્ધ મળે છે.
૯૩
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
તેથી એવી ટેવ થઇ જાય છે કે અમુક વસ્તુ અનાવ સારા હોય પણ જ્યાંસુધી ઘણા માણસ તેને સારા ન કહે ત્યાંસુધી તે સારા છે એમ માનવામાં આવતું નથી.
જે બનાવ મહાત્માઓના હૃદયમાં એકાન્તમાં અને છે, જે બનાવ પશુ પક્ષીઓના જીવનમાં અને છે તે ન્યુસપેપરમાં આવતા નથી કારણ કે હાલની સમાજને તેની જરૂર નથી પણ જે બનાવ શેર બજારમાં અને અથવા શયનગ્રહમાં અને અથવા સ્વરાજ્યની ચળવળ સંબંધમાં અને તેને તરત પ્રસિદ્ધી મળે છે.
એક બનાવ નાના હાય, તેમાં કીડીને પણ નવાઇ લાગે તેવું ન હેાય પણ જો સમાજમાં તેથી માણસના મનને આકણુ થાય તેવું હેાય તે તેની માટી જાહેર ખબર આવે છે. લેાકેાને જે ખાખત સાચી તરીકે મનાવી શકાય તે સાચી થઇ જાય છે સામાન્ય વાંચનારાઓના મન ચંચળ હોય છે, બાળક જેવા હાય છે, બીકણુ હાય છે, કાઇનું કહેવું તરત માની લેવાની ટેવવાળા હાય છે; તેથી જાહેર ખખરવાળાને બહુ મહેનત પડતી નથી. સાધુઓના મન જાહેર ખબરવાળાને કાંઇ કામના નથી. '
૯૪
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
ન્યુસપેપર.
ન્યુસપેપરને મથાળે “ નવા સમાચાર એમ છાપ્યું હેાય ત્યારે ઘણા વાંચનારાએના મનમાં એવી માન્યતા અંધાઈ જાય છે કે તે જગ્યાએ નવા સમાચાર હશે. આવી ટેવથી નવા” શબ્દ નીચે જે આવે તેમાં ઘણું લખાણુ નવું તરીકે મનાય છે. તેથી કેટલીક જુની ખાખતા પણ નવી બની જાય છે.
,,
વાંચનારા બાળકની માફક નાની વસ્તુમાં સંતેાષ માને છે. નવા જુનાને ભેદ જાણી શકતા નથી. ઘણા માણુસ વખાણ કરે તે સાચું માને છે.
જે લખાણેાથી વાંચનારાએ પોતાના સ્વભાવ સુધારી પેાતાના સંજોગેા પોતાની મેળે જીતી શકે તેવા લખાણા બહુ થોડા આવે છે. પોતાના સ ંજોગે જીતવા માટે પોતાના આત્મા જાગ્રત થવા જોઇએ. તેનું જ્ઞાન થવું જોઇએ. તે જ્ઞાન માત્ર આત્માના અનુભવી પુરૂષા આપી શકે છે. રાજદ્વારી કે સામાજીક આખતે ઉપર ન્યુસપેપરના અધિપતીએ કાઇવાર સારા અભિપ્રાય આપે છે પણ જયાં માણુસના આત્માની જાગૃતિની વાત આવતી હેાય ત્યાં તેમને અભિપ્રાય કામ આવતા નથી અથવા તેએ ખાટા માર્ગ બતાવે
૯૫
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ. છે અથવા તેવી બાબતોને રાજદ્વારી દ્રષ્ટીથી વિચાર થાય છે.
જે વખતે જે બાબત લોકોને નવી લાગે છે તે વખતે તે બાબત નવી તરીકે ન્યૂસપેપરે પ્રસિધ કરે છે. લેકેની વૃત્તિ કઈ દિશામાં દોડે છે, લેકે કયા બનાવના વખાણ કરે છે તે ઉપર સામાન્ય માણસ દેરવાઈ જાય છે.
ન્યૂસપેપરવાળા, નાટકવાળા, સીનેમા અને ગ્રામફેનવાળા અને કેટલાક ગ્રંથકારેને આધાર સામાન્ય માણસના સ્વભાવ ઉપર રહે છે તેથી લોકોને શું ગમશે તેનો વિચાર પહેલે કરે પડે છે. પણ આ બાબત સમજવી અઘરી નથી. જ્યારથી મનુષ્ય જાતિ ઉત્પન્ન થઈ ત્યારથી લેકમાં ઘણા ભાગને પૈસો, સ્ત્રી અને પિતાના વખાણ ગમે છે અને એવી વૃત્તિઓને સંતોષ થાય એવાં લખાણે લખવાવાળા પણ ઘણું મળે છે.
નવીનતા કેઈ બનાવમાં નથી, પણ બનાવને કિંમત આપવામાં છે એક માણસને એક બાબતને અનુભવ હોય અને બીજાને તે અનુભવ ન હોય પણ
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
ન્યૂસપેપર. તે અનુભવ તેને જોઈતું હોય તે બીજાને પહેલાની વાત નવી લાગે છે. કોઈ માણસ કોઈ બાબત, ઘણા વર્ષ સુધી ભૂલી ગયા હોય અને તે કોઈ યાદ આપે ત્યારે પણ તે નવી લાગે છે. કેટલીકવાર પિતાની પાસે હોય તે બીજાને નવું લાગે છે અને બીજાની પાસે હોય તે પોતાને નવું લાગે છે. તેથી પોતાની પાસે જે હોય તેથી વધારે મેળવવાની ઈચ્છા રહે છે અને જ્યાં રહેતા હોઈએ ત્યાંથી બીજી જગ્યાએ જવાની અને નવું નવું જોવાની વૃતિ રહ્યા કરે છે અને તેને છેડે જણાતું નથી; આત્મજ્ઞાનથી જે વસ્તુ આપણે પાસે હોય, જે નજીક હોય તેમાં નવીનતા જણાવા લાગે છે.
- ન્યૂસપેપરમાં, નવલકથાઓમાં, નાટકમાં, સનેમાઓમાં ઘણી જુની બાબતે નવા રૂપે આવે છે, પણ તે જેવા રૂપમાં આપનારની ઈચ્છા હોય તેવા. રૂપમાં આવે છે. જેવા રૂપમાં લેકમાં પહોંચવી જોઈએ તેવા રૂપમાં પહોંચતી નથી. વળી તે બાબતે-- ને ઉપગ કરનારના મન, એટલી બધી દિશામાં. વહેંચાયેલા રહે છે કે સારી બાબતે ટકતી નથી. આજે જે કાંઈ નવા સમાચાર આવ્યા તેના કરતાં કાલે જે
૯૭
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ. આવશે તે સારૂં આવશે એમ માની સવારે ઉઠતાં પહેલે વિચાર ન્યૂસપેપર જેવા થાય છે અને
ન્યૂસપેપર અને નવલકથાઓથી વાંચન વધ્યું છે. તેથી ઘણું વાંચવામાંજ ફાયદે-છે એમ મનાવા લાગ્યું છે. સારૂં વાંચન ધ્યાન દઈ ફરી ફરી વાંચવું અને ખાસ વખત લઈ તે બરાબર યાદ રાખવું એ વાત ભૂલી જવામાં આવી છે.
આજના ન્યૂસપેપરોમાં ઘણું વાં હોય તેને કાલે શું આવશે તેને વિચાર થાય છે, કાલે પણ એવીજ દશા રહે છે અને તેને છે. કયારે આવશે તેની ખબર પડતી નથી.
પૈસે વધારવાની વાતે અથવા સ્ત્રીઓના મોહની વાતે અથવા પોતાના વખાણની વાતે લેકોના મનને બહુ આકર્ષણ કરે છે; તેથી ન્યૂસપેપરો એવી વાત . પ્રકટ કરવામાં લાભ દેખે છે. જે કાળમાં ન્યૂસપેપર નહતા ત્યારે પણ આ બનાવની વાતે સમાજમાં થતી હતી. પણ હાલ તેનું પ્રમાણ વધ્યું છે. પ્રમાણ વધે ત્યારે જીવન વધ્યું છે એમ કહી શકાય પણ જીવન સુધર્યું છે એમ કહી શકાય નહિ
- ૯૮
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
ન્યૂસપેપર.
પુરાણની કથાઓ ઉપરથી જણાય છે કે આગલા વખતમાં શ્રીબાઈ નહોતી પણ સ્ત્રીઓને મેહ હતે. અને યોગીઓને પોતાની સિદ્ધીઓનું અભિમાન હતું. હાલ પ્રમાણમાં ગરીબાઈ વધારે છે અને ગરીબાઈ દુર થશે એટલે કદાચ ફરીથી મેહ અને અભિમાન વધે તે નવાઈ નથી. અર્થ, કામ અને અહંકાર, જુદા જુદા વખતે જુદા જુદા પ્રમાણથી માણસનું જીવન ચક્કરમાં નાણે છે.
જ્યારે એ સરી પ્રકૃતિનું જોર હોય છે ત્યારે ન્યુસપરે તે પ્રકૃતિ જેર વધારવાનું સાધન થાય છે, અને જ્યારે સમાજમાં દૈવી પ્રકૃતિનું જોર હોય છે ત્યારે ન્યૂસપેપરે સારા વિચાર ફેલાવવાનું સાધન થાય છે.
* છાપખાનું પિતે કહેતું નથી કે મારો ઉપયોગ ફક્ત સારા વિચાર ફેલાવવા માટે કેમ કરતા નથી. છાપખાનાવાળાને જે કામ કરવાથી વધારે ન મળે તે તરત હાથમાં લે છે. મોટરકાર કહેતી નથી કે મને સારા કામ માટે કેમ વાપરતા નથી. રેલવે અને સ્ટીમર બધા પ્રકારના સ્વભાવવાળા માણસને ભેગા કરે છે.
૯૯
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
ટપાલ આફીસ માત્ર- સારા કાગળાજ વ્હેંચતી નથી.
•
તારમાં ઘણું। ભાગ વેપાર અને સટ્ટાનેા હોય છે. આત્મજ્ઞાન તારથી આપી શકાતુ નથી.
રેહવે, તાર, ટપાલ, છાપખાનું, ન્યુસપેપર, મેટર, રડીએ, વિમાન વિગેરેથી આ પૃથ્વીના પ્રાણની નાડીએ વધી છે. એક માણસના પ્રાણની નાડીએ જુવાનીમાં વધે છે ત્યારે સયમ ન રહે તે જે ફળ આવે છે તે ફળ આ પૃથ્વીના જીવનમાં આવ્યુ છે. પ્રાણુની નાડીઓ વધે ત્યારે શરીરના ભાગ પણ વધે છે.
રેલ્વે, સ્ટીમર, મેટર અને વિમાનથી માણસના હાથપગ લાંમા થયા છે. સીનેમા, રેડીએ અને ગ્રામફ્રાનથી આંખ અને કાન લાંખા થયા છે. ચા, શરબત, દારૂ, ચટણી, મિષ્ટાન્ન વિગેરેથી જીભ લાંખી થઈ છે. ન્યુસપેપરથી સંકલ્પ વધ્યા છે. તેટલા પ્રમાણમાં પ્રજા પણુ વધી છે. કર્મીની ઇંદ્રએ કેટલી મેાટી કરવી તેનું પ્રમાણ રહ્યું નથી. કેટલાક કહે છે કે દેશ અને કાળ ફરી ગયા છે માટે આપણે પણ કાંઇક કરવું જોઇએ પણ શું કરી ગયુ છે અને શુ કરવું જોઈએ ?
૧૦૨
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
* *
* 31
*
* *
* *
1 '
ચૂંસપેપર કે કહે છે કે સાયન્સની શોધોથી માણસે કુદ્રત ઉપર પિતાની સત્તા જમાવી છે પણ ખરી રીતે યહ શોધોથી એક માણસે બીજા માણસને વશ કરેલ છે. લડાઈ શરું થયા પહેલાં એમ વાંચવામાં આવે છે કે બીજી લડાઈ વખત આવી પહોંચે છે. જે વેપાર રીઓને લઇથી ફાય થવાનો હોય તે આવા લખાણ પ્રસિદ્ધ કરેલ્વે છે. નિયમસર લડાઈએએસ ત્રણ વર્ષ થયાં થાય છે તે સાયન્સની શોધનું પરિણામ છે. તે પહેલાના કાળમાં નિયમસર લડાઈઓ થતી નહોતી.
તેમાં ઘણા માણસનું જીવન બગડે છે તેથી ઘણા માણસનું ભલું થાય એવું જીવન ગાળવા માટે સમાજ મહેનત કરે છે. પણ ભલું કેને કહેવું તે સમજવાનો પ્રયત્ન થતું નથી.
એક દેશની ઉન્નતિમાં જ્યારે મનુષ્ય જીવનનો કોઈ ઉપયોગી ભાગ સુધર્યા વગર રહી જાય છે અને ઘણુ વખત સુધી ભૂલી જવા હોય છે ત્યારે તે સુધારવા માટે જે બુદ્ધિની જરૂર પડે તેવી બુદ્ધિ કોઈ મહાપુરૂષમાં આવે છે. એટલું જ નહિ પણ તે પુરૂષના નવા પ્રકારના જીવનથી, એક પ્રકારને સંઘધર્મ એટલે કુલધર્મ ઉત્પન્ન થાય છે અને તે પહેલાને ૧૦૧
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ સંઘધર્મ અથવા કુલધર્મ નાશ પામે છે. તેથી વર્તમાનકાળના અર્જુને પાસે બે ત્રણ ફરજ એક વખતે ઉત્પન્ન થાય છે અને જે મહાત્મા સારથી તરીકે રહેલ હોય તેને પૂછવામાં આવે છે કે વેપારીઓના જે સંઘનો અથવા કુલને નાશ થવા બેઠો છે અને તેની જગ્યાએ મજુરના સંઘ ઉત્પન્ન થવા લાગ્યા છે તેથી માણસ જાતને એકંદરે શે લાભ થવાનો છે?
જીવનમાં કેટલીક સગવડો વધે તેથી જીવન સુધરે છે એમ કહી શકાય નહિ. કેઈ માણસ પોતાના ઘરમાં
ડું વધારે ફરનીચર વધારે, ઘરને ન રંગ લગાવે, એક બે ઓરડા વધારે ત્યારે લેકે કહેવા લાગે છે કે તેણે ઘરમાં ઘણે સુધારો કર્યો અને રાજ્ય આવા ફેરફાર કરે, નવા પૂલ બાંધે, નવા રસ્તા બનાવે ત્યારે ન્યૂસપેપરોમાં આવી બાબત સુધારા તરીકે પ્રસિદ્ધ થાય છે. પણ એ બાબત ભૂલવી જોઈએ નહિ કે ઘર કે ગામ જેવા જડ પદાર્થમાં વધારો થઈ શકે પણ સુધારે થઈ શકે નહિ.
દિલ્હીમાં હમણાં કેટલાક નવા મકાને તૈયાર કરી તેને નવું દિલહી એવું નામ આપવામાં આવ્યું છે.
૧૦૨
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
ન્યૂસપેપર. તે પહેલાં દિવહીમાં સાત વખત નવા શહેર ઉત્પન્ન થયા હતા. દરેક નવા શહેર વખતે પહેલાના જુના થઈ જાય છે. હાલનું નવું દિલહી પણ જુનું થઈ જતાં વાર લાગશે નહિ.
આવા ફેરફારથી દિલ્હીમાં વધારો થયે છે એમ કહી શકાય પણ સુધારે થયે છે એમ કહેવું હોય તે દિવહીન માણસના જીવનમાં અને ખાસ કરીને જે નવા મકાને બંધાયા છે તેમાં રહેનાર માણસના મન કેટલા સારાં થયાં છે તે બતાવવું જોઈએ. જ્યાં મોટાં મકાનો હોય તે મોટું શહેર માની શકાય નહિ પણ જ્યાં મોટા મનના માણસે રહેતા હેય-પછી ત્યાં થોડા ઝુંપડા હોય તે પણ-તે મોટું શહેર છે.
ન્યૂસપેપરમાં ખોટી જાહેર ખબરોથી માણસને વશ કરી શકાય છે તેથી તેમને લાઠીના મારથી વશ કરવાની જરૂર નથી. આગલા વખતમાં કેટલાક
ગીઓ લેગ સિદ્ધીથી શિષ્ય બનાવતા હતા. હાલ સાયન્સની શોધથી ન્યૂસપેપરમાં ગમે તે બનાવે વારંવાર પ્રસિદ્ધ કરી લેકનાં મન ફેરવી શકાય છે. તેથી નવા પ્રકારના ગુરૂઓ અને નવા પ્રકારના શિષ્ય
૧૦૩
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
થયા છે. હાલનું રાજદ્વારી જીવન એ એક જાતની વશીકરણ વિદ્યા છે. જીવનના બધા લાભની કિંમત માત્ર રાજદ્વારી દ્રષ્ટીથી આંકી શકાય નહિ.
હાલની નવીનતા એ વર્તમાન સુખની શત્રુ છે. તે ભવિષ્યમાં સુખ બતાવે છે. જે હાલ છે તે અપૂર્ણ લાગે છે. ભવિષ્ય વર્તમાનમાં આવે ત્યારે પણ તે અપૂર્ણ લાગે છે. ગુપ્તતામાં મહત્તા લાગવાથી વૃત્તિ હંમેશાં ભવિષ્ય તરફ દેડે છે અને તેનો અંત જોવામાં આવતું નથી.
ન્યૂસપેપરનું જીવન એ એક દિવસનું જગત છે. જે ગયું તે સારું નહતું, જે આવશે તે સારૂં આવશે પણ જે આવશે તે જતું રહે છે અને વાંચનારની દશા એવીને એવી રહે છે. તેથી શું થશે તેને વિચાર કરવાનું નથી પણ શું જોઈએ છીએ તે નક્કી કરવું જોઈએ.
શું જોઈએ છીએ એ બાબત નક્કી કરવા પહેલાં સારું જીવન કેને કહેવું એ નક્કી કરવું પડશે. ઘણું લેકે જેને સારું જીવન કહે તે સારું. એમ માનવાની ટેવ પડી જવાથી એવી વૃત્તિ ઉત્પન્ન થાય છે કે આપણા
૧૦૪
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુસપેપર.
માટે કાંઇક વખાણુ ન્યુસપેપરમાં આવે અને ખીજા તે વાંચે ત્યારે મનને સાષ થાય છે. જ્યાં મહુમતી હાય ત્યાં ધુસી જવાની ટેવ પડે છે. જ્યાં પ્રસિદ્ધ થવાના પ્રસ’ગ મળતા હાય ત્યાં વખતસર હાજરી અપાય છે. પોતાને માટે ન્યુસપેપરમાં કાંઇ સારૂં લખાણ આવે એટલે સ્વર્ગ મળ્યા જેટલે! સતાષ થાય છે. પેાતાના કોઇ મિત્રા તે વાંચે નહિ તે પોતે જાતે તે પેપર લઇને તેમને વંચાવે છે.
ધારાસભાની ચુંટણી વખતે ધારાસભાના સભ્ય પેાતાનાં વખાણ લેાકેાની જાણ માટે ન્યુસપેપશમાં પેાતેજ પ્રસિદ્ધ કરાવે છે. ઘણી જગ્યાએ એવું જણાય છે કે મત માગનાર કરતાં મત આપનારમાં ઓછી બુદ્ધિ હાય છે છતાં તેના મતથી મત માગનારને અભિમાન આવતાં વાર લાગતી નથી.
પરદેશી રાજ્યની ગુલામીમાંથી મુક્ત થવાની ઈચ્છા થાય છે પણ પેાતાની પ્રસિદ્ધીથી જે અભિમાન વધે છે તેની ગુલામી કેટલી મેાટી થાય છે તેની ખબર રહેતી નથી. વેપારી પોતાના માલની જાહેર
૧૦૫
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
ખબર આપે છે. સંઘપતિ પેાતાની જાહેર ખબર આપે છે.
મોટા થવામાં સુખ લાગે છે પણ નાના થવામાં કેટલું સુખ છે તે સમજવું જોઇએ. ઘણા સાધુઓના જીવન ખીલકુલ પ્રસિદ્ધ થતા નથી છતાં તેમને તેમના આત્માના સુખ માટે કેાઇ સાધનની જરૂર પડતી નથી.
રામ, કૃષ્ણ, બુદ્ધ, ક્રાઇસ્ટ, મહમદ વિગેરે અવતારી પુરૂષાના જીવન ન્યુસપેપરમાં પ્રસિદ્ધ થયા નહેાતા છતાં જગતની બધી પ્રજા નિત્ય તેમને પૂજે છે. તેઓને પૂજાવાની ઇચ્છા નહેાતી. ખરા મહાપુરૂષા પેાતાના ગુણ ગાતા ફરતા નથી.
જેમ દેશનું અભિમાન વધ્યું છે તેમ દેશમાં અભિમાન વધ્યુ છે. પણ એ અભિમાનમાંથી નવું કેટલું શીખવાનું છે. જે માણસ અમુક પ્રકારના અભિમાનમાંજ પેાતાની હદ ખાંધી લે છે તે કોઇ ઉત્તમ સગુણાનું અભિમાન લઈ શકતા નથી. જેમ અભણ સ્ત્રીના વખાણથી ઘેાડા જ્ઞાનવાળા તેને પતિ ફૂલાય છે તેમ ઘણા અભણ લેાકેાના વખાણુથી આવા માણસ જીલાય છે. ઘણા માણસનું ભલું કરવું જોઇએ
૧૦૬
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
ન્યૂસપેપર. એમ બતાવવું એ ઘણુ માણસની ખુશામત કરી પ્રસિદ્ધ થવાની યુક્તિ છે. આવી સ્થિતિમાં લોકેને કેવા પ્રકારનો લાભ થાય છે તેને વિચાર થત નથી. એક માણસમાં ઘણી બુદ્ધિ હોય, તેનું ચારિત્ર સારું હોય, લોકોને તે બહુ સારા વિચાર આપી શકે તેવી તેની શકિત હોય, છતાં ઘણા લેકે વખાણ કરે અને તે વાત ન્યૂસપેપરમાં પ્રસિદ્ધ થાય માટે તેમની સેવા કરવા હલકું કામ પસંદ કરે છે. આ દેશમાં એક સારા વિદ્વાન અને સાયન્સની સારી ડીગ્રી ધરાવનાર માણસ છે. તે વિલાયતી દવાની હરીફાઈમાં તેનાં જેવીજ સારી દવા બનાવતા હતા પણ લોકોએ તેમને મ્યુનિસીપાલીટીની ચુંટણીમાં દાખલ કર્યા એટલે મ્યુનિસીપાલીટીના સુધારા કરવામાં તેનું ધ્યાન ગયું. બીજા એવા એક સાયન્સના જ્ઞાનવાળા વિદ્વાન માણસ હેઠની નિશાળ ચલાવે છે. નાની ફતેહથી માણસ મોટા લાભ ગુમાવે છે. લોકોના વખાણ નાની બાબતને મોટી કરી મુકે છે.
સેવા કરતી વખતે પિતાની લાયકાત પ્રમાણે ઉત્તમ પ્રકારની સેવા થતી હોય પણ તેની લેકે કદર
૧૦૭
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ. ન કરે અથવા પિતાના વખાણ ન્યુસ પેપરમાં ન આવે તેઓ તે સેવા મુવી ન જોઈએ. લેકેના વખાણ માટે હલકી સેવામાં પડવું ન જોઈએ. લેકોને ઉંચી સ્થિતિમાં લાવવા જોઈએ. લેકેને ખુશ કરવા કવિશ્રી રવિન્દ્રનાથ ટાગોર રેજ રેટીઓ ફેરવે છે તે ખરી સેવા કહી શકાય નહિ.
સારું જીવન હંમેશાં સારું રહે છે. તે કાળથી અતીત છે. યુગધર્મમાં પકડાતું નથી અને વિવેકબુદ્ધિ હોય તે ન્યૂસપેપરમાં પ્રસિદ્ધ ન થાય તેએ તે સમજી શકાય છે.
ન્યૂસપેપર આપણું જીવન સુધારવા માટે વિનકર્તા છે એમ માનવાનું નથી પણ તેમાં પ્રસિદ્ધ થતી કેટલીક બાબતે કેટલા સંકેચથી લખવામાં આવે છે તે જાણવાની જરૂર છે.
ન્યૂસપેપરના અધિપતિનું એક મુખ્ય કામ એ રહે છે કે કઈ પણ રીતે તેને ન્યૂસપેપરને બહોળો ફેલા થ જોઈએ; તેથી નવા સમાચાર આપવામાં ચાલુ જમાનામાં જે બનાવ બનતા હોય તેમાંથી હાલના લેકને કયા બનાવ ગમશે અથવા કેવી રીતે
૧૦૮
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
ન્યુસપેપર. લખવાથી તે લેાકેાને પસદ પડશે. તેને વિચાર કરવા પડે છે. આ પ્રમાણે અધિપતિની પહેલી પરતંત્રતાની શરૂઆત થાય છે.
માણસનું જીવન સુધારવામાં રાજ્ય અને ધર્મ એ એ સાધન રહે છે. જ્યારે રાજ્ય ભૂલેા કરે અથવા ધર્મગુરૂઓ લેાકેાને ખાટે રસ્તે દેારતા હાય ત્યારે તે ભૂલે બતાવવી એ અધિપતિની ફરજ છે પણ અહુ ભૂલે ખતાવવાથી રાજ્ય, નવા કાયદાથી ન્યુસપેપર ઉપર દખાણ કરે અથવા કોઇ ધર્મવાળાને ક્રોધ ચડે એવા પ્રસંગ ઉભા થાય એવું હ્રાય ત્યારે એ ભૂલે જેવી છૂટથી ખતાવવી જોઇએ તેવી છૂટથી ખતાવી શકાતી નથી. આહીં અધિપતિની બીજી પરત ત્રતા શરૂ થાય છે.
વળી જ્યારે લેાકેામાં સારા વિચાર ફેલાવવા હાય ત્યારે તેવા વિચાર માટે અધિપતિના મગજમાં જે પ્રકારની શાંતિ રહેવી જોઇએ તે રાખવા જેટલી પુરસદ રહેતી નથી. તેઓ ઘણા ઉપયેગી લેખેા ઉતાવળથી લખે છે અને તેથી થાડા દિવસ પહેલાં પાતે જે લખ્યુ હાય તેની વિરૂદ્ધ કાંઈક લખવું પડે છે. છતાં લેકે તે
૧૦૯
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
ફેરફાર સમજી ન શકે તેવી ઢબથી લખાણ પ્રસિદ્ધ થાય છે. શાંત વિચાર માટે જરૂર પડતી પુરસદ ન રહે તેાએ જે વિચાર આવે તે લખી નાખવા અથવા લેાકેાને પસંદ આવે તેવા મથાળાં કરવા એ ત્રીજા પ્રકારની પરતંત્રતા છે.
વળી અધિપતિ તે જાતે બધી સભામાં હાજર રહી શકતા નથી તેથી કેટલાક રીપોટ રા રાખવા પડે છે અને તેઓ જે લખી આપે તે સાચુ છે એમ માની પ્રસિદ્ધ કરવું પડે છે. રીપોર્ટ ઉપર આધાર રાખવા
એ ત્રીજી પરતંત્રતા છે.
તે ઉપરાંત હિંદુ ધર્મવાળાના પત્રા કેટલીકવાર હિંદુ ધર્માંની રૂઢીઓને અનુમૈાદન આપે છે, બીજા ધર્મની સારી રૂઢીએ તેમાં પ્રસિદ્ધ થતી નથી. ઘણી જ્ઞાતિઓએ પેાતાની જ્ઞાતિના લાભ માટે માસિકા કાઢયા છે. તેમાં શરૂઆતમાં થાડા અંક સુધી સારા લખવાવાળા મળે છે પણ પાછળથી માસિક ખરાખર વખતસર પ્રસિદ્ધ કરવું જોઇએ એ પરાધીનતાથી, ગમે તેવા લેખ પ્રસિદ્ધ કરવા પડે છે. અધિપતિએ ગમે તેવા સાધારણ લેખકેાને લેખ મેકલવા વારવાર વિનંતી કરે છે.
૧૧૦
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
ન્યુસપેપર.
યુરોપીઅનેાના પત્રા યુરેપના વેપાર વધે એવી જાતના લખાણ આપી લેાકેાના મન ફેરવવા પ્રયત્ન કરે છે.
આ પ્રમાણે જ્યારે ઘણા માણસે લેાકેાના મન ફેરવવાને પ્રયત્ન કરે ત્યારે વાંચનારાએની કેવી દશા થાય એને ખ્યાલ કરવા જોઇએ. કાઇનું ધ્યાન સ્વરાજ્યની ચળવળ તરફ પહેલું જાય છે, કાઇ શેર બજારના ભાવ પહેલાં જુએ છે, કેઇ સ્ત્રીઓના ચિત્રા પહેલાં વાંચે છે, કાઇ નાટક કે સીનેમાની જાહેર ખબર વાંચે છે અને કાઇને પોતાને ગમતું કાંઇ પ્રસિદ્ધ થયું ન હૈાય ત્યારે કહે છે કે “ આજે કાંઇ આવ્યું નથી. ’
ન્યુસપેપરમાં બધા પ્રકારના બધા જીવનની હકીકત આવતી નથી. જે ક્રમથી લેાકેા ન્યુસપેપરના અનાવા વાંચે છે તે ક્રમથી તે બનાવે ઉત્પન્ન થતા નથી. ઉતાવળથી લખેલા લેખેામાંથી અને વાંચનારાએની ઉતાવળી સમજણ ઉપરથી જે જોઇએ તે ઘણીવાર મળતું નથી. ન્યુસપેપર વાંચી રાજ આશા પુરી કરવા તરફ વૃત્તિ રહે છે અને રાજ નિરાશા ઉત્પન્ન થાય છે.
૧૧૧
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
ન્યુસપેપરના અધિપતિઓના મન ચાલુ જમાનાના સંસ્કારની અસર નીચે રહે છે. જે રૂપમાં લેાકેાને સમાચાર મળવા જોઇએ તે રૂપમાં મળતા નથી છતાં તેને સાચા સમાચાર માની લેાકેા પોતાનું જીવન ગાળે છે. સવારે ઉઠયા પછી ચા અને ન્યુસપેપર હાથમાં ન હેાય તે ચેન પડતું નથી. શરીરના દરદ માટે જેમ દાકતરની જરૂર પડે છે તેમ જે માણસ પેાતે સારા વિચાર કરી શકતે નથી તેને ન્યુસપેપરના વિચારાથી થોડા વખત આરામ મળે છે.
ન્યુસપેપરના અધિપતિ દેશ પરદેશથી આવેલા જુદા જુદા બનાવાના સમાચાર એકઠા કરે છે, તેમને સંબંધ આગલા સમાચાર સાથે મેળવે છે અને તે ઉપરથી તે બનાવાના ઇતિહાસ રચી પ્રસિદ્ધ કરે છે. તેમાં પેાતાની માન્યતા ઉમેરે છે. આ માન્યતા અને
આ ઇતિહાસ બહારના બનાવમાંથી આવતા નથી પણ અધિપતિના મગજમાંથી આવે છે. લેાકેાની માન્યતા ઉપર કાંઇક અંશે અધિપતિની માન્યતા અપાય છે અને અધિપતિની માન્યતા ઉપર કાંઇક અંશે લેાકેાની માન્યતા અંધાય છે. જ્યાંસુધી કાઇ બનાવ ઉપર આવી માન્યતાએ ચડતી નથી ત્યાંસુધી ઇતિહાસ ઉત્પન્ન થતા
૧૧૨
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુસપેપર. નથી અને ઇતિહાસ ઉત્પન્ન ન થાય તે કાળની અસર લાગતી નથી.
આવા લખાણેામાં રાગદ્વેષ રહેલા હોય છે. તે બહાર કાઢવા માટે લેાકેાને તક જોઇએ છીએ, તે તક સત્યાગ્રહથી અથવા લડાઇથી મળે છે. જ્યારે રાગદ્વેષ મહાર કાઢવાના પ્રસંગ મળતા નથી ત્યારે લેાકેાને ગમતું નથી; તેથી તેએના મન કેાઇ વખતે વિક્ષિપ્ત, કાઇ વખતે આવરણવાળા, કેાઇ વખતે શૂન્ય થઈ જાય છે; ભવિષ્યમાં શુ થશે તેના વિચાર આવે છે અને એક બીજાના મત ભેગા કરી ભવિષ્યની અટકા કરવામાં વખત જાય છે; પણ તેને પેાતાને શુ જોઇએ છીએ તે પૂછ્યું હાય તેા તરત જવાબ આપી શકતા નથી. કેઇ આવીને તેમને કહે કે હું તમારી ખશ્રી ઇચ્છા પુરી કરી આપું, તમારે શું જોઇએ છીએ તે તરત કહેા, તે તેઓ કેાઇ હલકી ઇચ્છાની માગણી કરશે અથવા બે ત્રણ જાતની વિરૂદ્ધ સ્વભાવવાળી ઇચ્છા પ્રગટ કરશે, અથવા પેાતાની શક્તિ જે સુખને ઉપયોગ કરવા સમર્થ ન હેાય તેવું કાંઇક સુખ માગશે. હાલની સમાજનું આંતરિક જીવન, તેના સુખના સાધન, જોઇએ તેવા સારા નથી. માણસામાં ઘણા
૧૧૩
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ. પ્રકારની બીક વધી છે અને સાધારણ માણસ પણ સમાજને અસર કરવા માગે તે કરી શકે છે.
કેટલીકવાર જે બનાવ વિષે વાંચવાથી પિતાને કાંઈ ફાયદો થવાને ન હોય તે વાંચવામાં અને તેને વિચાર કરવામાં નકામે વખત જાય છે અને શક્તિ ઓછી થાય છે. આપણા જીવનમાં નકામા વિચારને વધારો એ મોટામાં મોટું પાપ છે. આવી દશામાં જીવનનો હેતુ જાણવાની પુરસદ રહેતી નથી.
ન્યૂસપેપરથી લોકોને એક લાભ એ થયું છે કે તેણે લોકોને સાચી વસ્તુની ધમાં મૂકયા છે પણ સાચી વસ્તુ કયાં છે તે બતાવ્યું નથી. તેઓ સુખથી કેમ જીવવું એને રસ્તે બતાવે છે પણ સુખથી કેમ મરવું એ બતાવતા નથી.
સાચી વસ્તુ માણસ પોતે પિતાને માટે શેધી શકે એવું કરવું હોય તે દરેક માણસને અમુક કલાક રેજ એકાંતમાં રહેવાની ફરજ પાડવી જોઈએ, અને ત્રણ મહિનામાં ઓછામાં ઓછા સાત દિવસ સુધી કુદરતની કેાઈ સુંદર જગ્યાએ એકાંતમાં કુદરતના દેખાવ સાથે વાત કરતાં શીખડાવવું જોઈએ. ત્યાં તેને એકે
૧૧૪
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
ન્યૂસપેપર. ન્યૂસપેપર દેવું ન જોઈએ અને જાણે કે આખી દુનિઆમાં પતે, જગત અને ભગવાન એ ત્રણ જ વસ્તુ હોય એવી માન્યતા તેના મગજમાં ઉત્પન્ન કરીને તેને કહેવું કે આ જગ્યાએ તારી અંદર જે બને છે તેનું બારીકાઈથી નિરીક્ષણ કરી તારે આત્મા જાગ્રત કર, તેનો સંબંધ પરમાત્મા સાથે જે અને પરમાત્માનો સંબંધ જગત સાથે જો; અને છેવટે તે, તું અને આ એ ત્રણેની એકતા કરી કુદરતી નિર્દોષ આનંદ લેતાં શીખ. આવી રીતે વિચારને રેકી તેને સારી દિશામાં વાળવાથી ઘણી શક્તિ અને ઘણું જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે કે જે જીંદગીભર વાંચવામાં આવતા ન્યુસપેપરમાંથી મળી શકતું નથી.
ખરી રીતે જગતમાં જે જે સારી છે અને સારા કામ થયા છે તે વિદ્વાન માણસોએ એકાંતમાં મેળવી સમાજને આપેલા છે અને સમાજે પિતાની ટેવ પ્રમાણે તેમના સારા કામની અસર ઘણીવાર બગાડી દીધી છે. તેમાંથી જેટલું જ્ઞાન બગાડયા વગર બાકી રહેવા પામે છે તે ખરા સુધારામાં મદદ કરે છે.
જ્યારે કે માણસ શાંતિથી કુદરતના કોઈ સારા દેખાવ આગળ એકાંતમાં બેસે છે અને તે વખતે જે ૧૧૫
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
તે પેાતાના સંસારની ક્ષુદ્ર કલ્પનાએ વીસરી શકે તે તેનું ચિત્ત એકદમ પ્રસન્ન થાય છે. એમ સમજવું જોઈએ કે જગતના બનાવાની ખરી કિ`મત આપણા આત્માની જાગૃતિથી થઇ શકે છે. ન્યુસપેપરથી તે જાગૃતિ ન થતી હાય તે સ્વામી રામતીની સલાહ પ્રમાણે ન્યુસપેપરે વાંચવામાં ફાયદે નથી તેને બદલે આત્મજ્ઞાની પુરૂષના લખેલા ગીતા જેવા પ્રાસાદિક ગ્રંથા વાંચી, તેનું વારંવાર મનન કરી, અંતરાત્માને સારી ભૂમિકાએ રાખવા એ જીજ્ઞાસુઓ માટે ઉત્તમ રસ્તા છે.
દરેક માણસ પેાતાની સગવડ માટે કાંઇક ઉપાય શેાધ્યા કરે છે છતાં જીંદગીના છેડા સુધી બધી અગવડ મટતી નથી. આ સાયન્સની શેાધાનું પરિણામ છે. આગલા વખતમાં માણસા થાડી અગવડથી ચલાવી લેવાની વૃત્તિ રાખતા હતા પણ અંતરાત્માના નિર્દોષ આનન્દ્વ લેવા માટે પુરતા વખત રાખતા હતા. અલ્પ સુખ અલ્પ ભાવમાં રહે છે અને અલ્પ ભાવ અપ ભાગમાં રહે છે.
ઉપર જે જે ખાખત જણાવી તે ઉપરથી એટલુ સમજવાનું છે કે :
૧૧૬
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
ન્યૂસપેપર.
૧. ન્યૂસપેપરમાં નવા સમાચાર તરીકે જે જે
આવે તે બધું નવું હોતું નથી. ૨. જુની વાતે નવા રૂપમાં આવે તેની તુલના
કરવી જોઈએ. ૩. સંઘધર્મ અથવા સમાજ જે કહે તે બધું
સાચું હોય એમ એકદમ માની લેવું ન જોઈએ.
ન્યૂસપેપરના અધિપતિઓ સંકોચથી લખાણ લખે છે અને તેમને સારા લખાણ લખવા જેટલી પુરસદ રહેતી નથી. તેઓ પરદેશના સમાચાર આપી આપણી ચિંતા વધારે છે, આપણું હદયની ચિંતાઓ
કેમ ઓછી થાય તે બતાવતા નથી. ૬. ન્યૂસપેપરમાં પિતાની પ્રસિદ્ધી માટે માણસે
જેટલું લખાણ છપાવે છે તેના ટકા બાદ
કરી યોગ્ય હોય તેટલું ગ્રહણ કરવું જોઈએ. ૭. ન્યૂસપેપર જે જ્ઞાન આપે છે તે કરતાં
વધારે જ્ઞાન આપણા આત્માને એકાંત અને
૧૧૭
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ
કુદરતી નિર્દોષ વાતાવરણમાં રાખવાથી અને
સત્સંગથી મળે છે. ૮. ગરીબાઈ દૂર કરવામાં બીજા દેશની પ્રજાની
માફક સ્વભાવ ન બગડે તે ધ્યાન રાખવાનું છે નહિતર એક દુઃખ કાઢતાં બીજું
દાખલ થઈ જશે. હાલના કાળમાં જીવનની ક્રિયા સમજવાનો પ્રયત્ન થાય છે પણ જીવનનો અર્થ સમજવાનો પ્રયત્ન થત નથી અથવા જીવનને અર્થ યુગધર્મ પ્રમાણે સમજવામાં આવે છે. ઘણુ માણસે અથવા સંઘ જેને સારું જીવન કહે છે તે સારું અને નવું મનાય છે. તે નવજીવનમાં સામાન્ય માણસ એ ઘસડાય છે કે તેને હમેશાં નવું નવું ગમે છે અને તે નવાનો છેડો દેખાતે નથી. તેથી ખરું નવું શું છે અને જુનામાં શું સારું હતું તે ઘણી વખત ભૂલી જવાય છે. બધી શેધમાં, બધા સમાચારમાં, માણસ પોતાના આત્માને શોધે છે. તેથી નવી શોધ એ ખરી રીતે જુની શેાધ છે. કે એમ પ્રશ્ન કરી શકે કે જે આગળના માણસને સત્ય મળ્યું હતું તે તેની શોધ હાલ કેમ થાય છે? અને તે
૧૧૮
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુસપેપર. આબત ન્યુસપેપરમાં કેમ પ્રગટ થતી નથી. પણ હાલના માણુસની સત્ય સમજવાની શક્તિ જુદા પ્રકારની થઇ છે, સત્યના અ નવા થયા છે, મહાત્માના અ નવા થયા છે. ન્યુસપેપરાને તે તે નવા અ સાથે સંબંધ રહે છે, સાચા અર્થ સાથે સંબંધ રહેતા નથી.
માણસ નિશાળમાં, વ્યવહારમાં અને ન્યુસપેપર દ્વારા કેટલી ખેાટી માન્યતાઓ શીખી જાય છે તેની પહેલાં તપાસ કરવી જોઇએ. જુની વાતેા નવા રૂપમાં કેવી રીતે આવે છે તેના ચેડાંક દ્રષ્ટાંતે લઈએ.
આગલા વખતમાં ખાદી અથવા હાથનું બનાવેલુ કાપડ ચાલુ વપરાશમાં હતુ. કારણ કે મીલેા નહેાતી; પણ મીલેાના કપડાનેા માહ શરૂ થયા પછી ખાદીને લાભ ભૂલી જવામાં આન્યા અને ફરી ખાદીના ઉપચેગ ન્યુસપેપરમાં નવા સમાચાર રૂપે આવે છે.
મુસલમાની રાજ્ય પહેલાં સ્ત્રીએ પડદેા રાખતી નહેાતી. તે રાજ્યમાં પડદા દાખલ થયા પછી હવે પડદેા કાઢી નાખવા એ નવા સુધારેા મનાય છે.
ઘઉંમાં તેજી કે રૂમાં મંદી, સેાનું નરમ કે ચાંદી ગરમ એ શબ્દે વેપારીની સમાજમાં નવા ઉત્પન્ન થયા
૧૧૯
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ. છે. પહેલાના કાળમાં પણ ભામાં ફેરફાર થતા હતા પણ હાલ તેનું પ્રમાણ વધી ગયું છે. તેથી નવા શબ્દો તે પ્રમાણુ બતાવવા ઉત્પન્ન થયા છે. ગામડાના માણસો પણ તાર અને ટપાલની મદદથી શહેરના સટ્ટાબજારના ખેલ ખેલે છે.
માણસના મગજમાં જે જે વિચારો આવે છે તે ખુલ્લા કરવાની સગવડ થાય અને તાર ઓફીસમાં અથવા ટપાલ ઓફીસમાં જેટલા તાર અને પત્રો આવે છે તે ફેડી તે બધા ન્યૂસપેપરમાં પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવે તે જણાઈ આવશે કે પૈસે, સ્ત્રી અને અભિમાન એ જુના વખતના માણસના મિત્રો તેમને હજુ છોડી ગયા નથી.
સારા વિચારો જુલમી શહેનશાહતને જડ મૂળથી ઉખેડી નાખે છે અને માણસને ભગવાનની નજીક લાવી મૂકે છે. તેવા વિચાર આપવાવાળો માણસ જ્યારે જન્મે છે ત્યારે ભવિષ્યકાળને બદલે વર્તમાનકાળની કિંમત વધે છે, પ્રારબ્ધ પુરૂષાર્થ માં સમાય છે, નાના માણસોમાં મોટા જેટલું બળ આવે છે; વાનર રાક્ષસને જીવતા શીખે છે.
૧૨૦
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુસપેપર. જ્યારે સામાજિક કે રાજકીય ઉન્નતિની જરૂર હાય ત્યારે આપણે જે વિચાર કરવાની જરૂર હેાય તે આપણી વતી ખીજા માણસ કરી આપે તે ચાલી શકે છે અને તેથી ઘણા મતદારા ધારાસભાના સભાસદોને મત આપ્યા પછી પેાતાની જવાબદારી સમજતા નથી પણ ધર્મ કે મેાક્ષની જરૂર હેાય ત્યારે આપણી વતી બીજા માણસ વિચાર કરી આપે તે ચાલતું નથી. જે ઉન્નતિમાં પેાતાને વિચાર કરવાની જરૂર ન રહે તે ઉન્નતિની ખરી દિશા નથી. તેમાં ઘેાડા નેતાએ ઘણા માણસને પરાધીન કરી શકે છે. વિચારની ગુલામી એ પણ એક જાતની ગુલામી છે.
વીસમી સદીના માસીકથી પ્રસિદ્ધ થએલ તેના સદ્દગત તંત્રીને એવા મત હતા કે ગુજરાતમાં ઘણા વાંચનારાએ તત્ત્વજ્ઞાનના વિષયે ગ્રહણ કરી શકતા નથી. તેથી તેમણે ચિત્રા દ્વારા અને વાર્તા દ્વારા વિચારે ફેલાવવાના પ્રયત્ન શરૂ કર્યાં અને તેના અનુકરણથી બીજા કેટલાક માસીકેાએ પણ ચિત્રા અને વાર્તા દાખલ કર્યો છે. આવા પત્ર વાંચનારાએમાં ઘણાના મન પહેલાં ચિત્ર તરફ આકર્ષાય છે, પછી કથા તરફ
૧૨૧
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ. વૃત્તિ જાય છે અને છેવટે જ્ઞાનને કોઈ નિબંધ હોય તે ખરે જીજ્ઞાસુ વાંચે છે.
સરસ્વતીચંદ્રના પ્રખ્યાત લેખક ગોવર્ધનરામભાઈની ઈચ્છા સારા વિચારો નિબંધરૂપે આપવાની હતી પણ તેને એમ લાગ્યું કે કથારૂપે લેકે તે વધારે સારી રીતે ગ્રહણ કરશે. પણ કથા અને ચિત્રાના રસમાં જ્ઞાનને ઉપયોગી ભાગ ઘણીવાર દબાઈ જાય છે. વાંચનારને કુમુદસુંદરી જેવી સ્ત્રી મેળવવાની ઈચ્છા થાય છે પણ સરસ્વતીચંદ્ર જેવી વિદ્વતા પ્રાપ્ત કરવાની ઈચ્છા થતી નથી. વળી સરસ્વતીચંદ્ર ઘરના કલેશથી ઘર છેડયું હતું એમ માની કેટલાક વાંચનારાઓ પિતાની મા અને સ્ત્રી વચ્ચે જરા પણ અણબનાવ થાય કે તરત ઘર છોડવાનો વિચાર કરે છે. પણ સરસ્વતીચંદ્ર સુખ છોડી દુખ સ્વીકાર્યું હતું. હાલના સુધારા દુઃખ સહન કરવાની શક્તિ આપતા નથી.
જેને સીતા જોઈએ તેણે રામ થવું જોઈએ, કૈપદી જોઈએ તેણે અર્જુન થવું જોઈએ, તારા જોઈએ તેણે હરિચંદ્ર થવું જોઈએ. ન્યૂસપેપરોમાં કે સીનેમામાં સ્ત્રીઓના ચિત્રે જેવાથી કે નવલ કથા ઉપરથી તરંગે
૧૨૨
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
ન્યૂસપેપર. ઘડવાથી સીતા મળશે નહિ. તેવીજ રીતે જે સ્ત્રીઓને રામ જોઈતા હોય તેમણે સીતા થવું જોઈએ, અર્જુન જોઈતા હોય તેમણે દ્વિપદી થવું જોઈએ.
પચીસ વર્ષ પહેલાં “મહાકાળ” નામના માસીકે ગુજરાતમાં સારૂં નામ કાઢયું હતું. હાલ હિંદી માસીક “કલ્યાણ” કેમાં સારૂં વંચાય છે. આવા માસીકે સમાજમાં સારા વિચાર ફેલાવે છે પણ તેમનું પ્રમાણ થોડું છે.
સારા પુસ્તક અને સારા માસીકો લેકેની કેટલીક ખોટી માન્યતાઓ દૂર કરવામાં મદદ કરે છે અને કેટલીક સાચી માન્યતાઓ આપે છે.
લેખક થવું એ એક કળા છે. સારા લખાણ લખવા માટે આત્માની ઉડી દશામાં ઉતારવાની ટેવ જોઈએ અને ત્યાંથી પ્રેરણા લેવી જોઈએ. તે ન મળે ત્યાં સુધી કાંઈ લખી નાખવાની ઉતાવળ કરવી ન જોઈએ.
ગુજરાતમાં સારા વિચાર ફેલાવવાની સફળ થએલી જે કઈ સંસ્થા હોય તે તે કેટલેક દરજે “સસ્તું સાહિત્ય વર્ધક કાર્યાલયના ગ્રંથ છે. તે દ્વારા
૧૨૩
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ. જ્ઞાન જેવા રૂપમાં લેકે પાસે પહોંચવું જોઈએ તેવા રૂપમાં પહોંચે છે.
સમાજને સારા લખાણે જોઈતા હોય તે જ્યાંસુધી પૈસાદાર માણસ સારા લેખકોને સારો બદલે આપી કમાવાની ચિંતામાંથી મુક્ત નહિ રાખે ત્યાં સુધી તેવા લખાણ મળી શકશે નહિ. કઈ ન્યૂસપેપરમાં સારા લખાણ પ્રસિદ્ધ કરાવવા હોય તે બે ત્રણ સારા પગારવાળા અધિપતિ રાખવા જોઈએ અને તેમને સારા વિચાર કરવા માટે શાંતિને વખત આપવું જોઈએ. તેમના ઉપર બીજા કામની ચિંતા રહેવી ન જોઈએ. જે માણસ પોતે વિક્ષિપ્ત દશામાં હોય તે બીજાને સારા વિચાર આપી શકતું નથી. મહાત્મા ગાંધીજી પણ લેખ લખવા માટે સોમવારે મિન રાખે છે. આટલી બાબત સમજી શકાશે તે ન્યૂસપેપરથી લોકોને કેટલે લાભ મળી શકે છે તે જણાઈ આવશે.
૧૨૪
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૪ થું.
માયા.
પીચ ના રૂતિ માયા એટલે જે સાધનથી કાંઈ પણ મપાય તેને માયા કહે છે.
આ પ્રમાણે માયાની વ્યાખ્યા થાય છે. સામાન્યરીતે જગતનો પ્રદેશ ફૂટથી મપાય છે અને જગતને કાળ ઘડીઆળથી મપાય છે.
પણ પહેલા પ્રકરણમાં જણાવ્યું તેમ ઘડીઆળથી ખરો કાળ માપી શકાતું નથી, એટલું જ નહિ પણ કાળને સ્વભાવ પણ જગ્યાના ફેરફારથી, લાગણીના ફેરફારથી અને ઉપગના ફેરફારથી ફરતે રહે છે. એક પ્રકારના કાળના માપથી કાળના આખા સ્વભાવની ખબર પડતી નથી.
ઘડીઆળથી એક ભાગને વખત જાણવામાં આવે છે; તે વખતને ભાગ બતાવે છે તેથી તેને અંગ્રેજીમાં “ટાઈમ-પીસ ? કહે છે.
૧૨૫
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ. -
તેવીજ રીતે ફૂટથી જગતનો બધે પ્રદેશ માપી શકાતું નથી. નાના ક્ષેત્રમાં તેને ઉપગ રહે છે પણ મેટા ક્ષેત્રમાં તે સાધન કામ આવતું નથી. સૂર્ય, ચંદ્ર કે તારા આંહીથી કેટલા દૂર છે તે માપવા માટે ખગોળશાસ્ત્રીએ તેજની ગતિથી હિસાબ કરે છે.
સાધારણ પ્રસંગોમાં પણ ફૂટથી કેટલીકવાર ખોટું માપ આવે છે. દ્રષ્ટાંત તરીકે એક ગેળ અરીસો હોય અને તેમાં આપણે આપણું શરીર જોઈએ તે ઘણું લાંબુ લાગે છે. તે વખતે જે આપણા હાથમાં ફૂટ હોય તે તે ફૂટ પણ લાંબે થઈ જાય છે. અરીસામાં દેખાતા પુરૂષમાં જવાબ દેવાની શક્તિ હોય અને જેનાર માણસ તેને પૂછે કે “ તું લાંબે કેમ દેખાય છે?” તે તે તરત જવાબ આપશે કે “હું લાંબે થયે નથી, મને મારા ફૂટથી માપો તે જણાશે કે હું તમારા જેવડેજ છું; તમારો પુટ મારા પ્રદેશ માટે કામ આવે તેનથી.”
જેનારને પિતાના સંસ્કારથી, એટલે પિતાના શરીરના અભિમાનથી અરીસામાં દેખાતું શરીર મોટું લાગે છે. જે વખતે જે જગ્યાએ જે માપ હોય તે જગ્યાના બનાવ તે માપથી જાણવા જોઈએ, નહિતર ખરૂં માપ
૧૨૬
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
માયા. આવતું નથી. સામાન્ય માણસ એક જ વખતે બધી જગ્યાએ રહી શકતું નથી તેથી પિતાના સંસ્કારથી જગતનું માપ કાઢે છે. તેથી જગત જેવું બીજા માણસને દેખાય છે તેવું તેને પિતાને દેખાતું નથી. પણ માપને સ્વભાવ બરાબર સમજવામાં આવે એટલે કે ક્ષેત્ર પ્રમાણે અને વખત પ્રમાણે તેમાં ફેરફાર થાય છે તે જાણવામાં આવે તે જણાશે કે જે દેખાવ એક દ્રષ્ટીએ ફરતે લાગે છે તે બીજી દ્રષ્ટીથી બીલકુલ ફરતે નથી. તેથી ભગવાન નિર્ગુણ-સગુણ, અચળ-ચળ, અસ્તિનાસ્તિ વિગેરે વિરૂદ્ધ ધર્મને આશ્રય આપવાવાળા કહેવાય છે. પણ ખરી રીતે વિરૂદ્ધ ધર્મ જગતમાં નથી પણ જે વખતે જે જગ્યાએ જે માપ જે બનાવ સમજવા માટે લેવું જોઈએ તે દેહના અભિમાની માણસો લઈ શકતા નથી, તેથી પોતાના સંસ્કારના માપમાં એટલે માયામાં બંધાય છે.
કોઈ કહે છે કે આપણે મોટા થઈએ છીએ તે શું ખોટો દેખાવ છે? દશ વર્ષની ઉમરે આપણે જેટલા ઉંચા હતા તે કરતાં વધારે ઉંચા વીસ વર્ષની ઉમરે લાગીએ છીએ. આ બાબતમાં પણ માયા અથવા
આ વાવ છે.
૧૨૭
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
માપ ભૂલમાં નાખે છે. દશ વર્ષ ની ઉમરના માણસના હાથના માપથી જોતાં જો તે તે વખતે પેાતાના ત્રણ હાથની ઊંચાઇ જેટલેા હાય તા વીસ વર્ષે પણ તે તે વખતના પેાતાના હાથથી માપતાં ત્રણ હાથની ઉંચાઇ જેટલા રહે છે; તેથી ખરી રીતે તે માટે થતા નથી. જો તે માટે થાય છે એમ માનીએતે એમ માનવું જોઇએ કે તેનું માપ કરતુ નથી અને તેનું માપ ફરે છે એમ માનીએ તે તે મેટા થતા નથી એમ માનવું જોઇએ. વીસ વર્ષે તે નાના છેાકરાને દેખી પેાતાને માટે માને છે અને દશ વર્ષની ઉંમરે મેટા માણસને દેખી પોતાને નાના માને છે. જગતમાં એકજ માણસ હેાય અને ખીજી કેાઇ વસ્તુ ન હેાય તે પોતે કેટલે મેટા છે તે કહી શકાય નહિ.
નાની ઉમરે પાતે જે ઘરમાં રહેતા હાય તે ઘર ાડી દીધા પછી ઘણા વર્ષે જો તે માટી ઉમરે તે ઘર પાછુ જોવા જાય તે તે ઘર તેને નાનું લાગે છે. તેનું કારણ એ છે કે તેનું શરીર મેહુ થયુ હાય છે અને શરીર માટું થયું હોય ત્યારે તે માટે થાય છે એમ તેને ભૂલથી લાગે છે.
૧૨૮
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
માયા.
વળી શરીર ફરતું હોય ત્યારે જુદો દેખાવ ઉત્પન્ન થાય છે. નાના બાળકો ઘણીવાર પુદડી ફરે. છે અને પછી સ્થિર રહે છે ત્યારે તેમને આસપાસની વસ્તુઓ ચાલતી લાગે છે. એક છોકરો હાથમાં એક ઉંબાડીઉં લઈ ગેળ ચકકર ફેરવવા લાગે તે જોનારની દ્રષ્ટીમાં તે ગોળ હોય એવું દેખાય છે.
જ્યારે જેનાર માણસ ગતિમાં હોય અથવા જેવાની વસ્તુ ગતિમાં હોય ત્યારે વસ્તુ જેવી હોય તેવી જોઈ શકાતી નથી. આપણું મન ચંચળ હોય અથવા આપણે અમુક પ્રકારનો મત બાંધી રાખે હોય અથવા દેહનું અભિમાન છૂટયું ન હોય તે વખતે જે આપણે જગતને સમજવા જશું તે આપણું સંસ્કાર પ્રમાણે તેનું માપ આવશે, તે જેવું છે તેવું જણાશે નહિ. તેથી ઘણું જ્ઞાની અને યેગી પુરૂષ મનમાંથી બધી કલ્પના દૂર કર્યા પછી આત્માને અનુભવ લઈને પછી જગતને અનુભવ લે છે. જેને ઉંબાડીયું બરાબર જેવું હોય તેણે પહેલાં તે સ્થિર રહે તેમ કરવું જોઈએ. એક વાર તેનું સ્વરૂપ સમજવામાં આવી જાય કે તે ગોળ નથી પણ લાંબુ છે તે
૧૨૯
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
પછી તે ચાલતું રહે તે પણ ભ્રમ ઉત્પન્ન થશે નહિ. તેજ પ્રમાણે એક વાર મન અને લાગણીને સ્થિર કરી આત્માને અનુભવ લઈ શકાય અને તે દ્વારા જગતને અનુભવ કરી શકાય તે પછી મન અને લાગણું. ચાલવાથી તે જુદા પ્રકારનું લાગે તે એ તે એક જ વસ્તુ છે એવી ખાત્રી રહેશે.
જે જોખવાને કાંટો બરાબર ન હોય તે વસ્તુનું વજન બરાબર આવતું નથી, તેથી પહેલાં તે બરાબર કરવાની જરૂર છે. તેટલું કામ કર્યા પછી પણ દ્રષ્ટી તેલા ઉપર અથવા ખાવાની વસ્તુ ઉપર રાખવાની નથી પણ ઉપરની કડી પાસે રાખવાની છે. કડી બરાબર મધ્યમાં આવી જાય ત્યારે માપ બરાબર થઈ ગયું એમ ખાત્રી થાય છે. તે જગ્યાને એટલે કડીને મધ્યમાં આવવાને વખત બરાબર જે જોઈએ. તેવી જ રીતે જ્યારે આત્માના અનુભવથી જગત સમજવામાં આવે છે ત્યારે તરત સમભાવ આવી જાય છે.
માણસમાં જેમ પિતાના શરીરનું અભિમાન રહે છે તેમ પોતાના પ્રાણ અને મનનું અભિમાન પણ રહે
૧૩૦
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
માયા. છે એટલું જ નહિ પણ શરીરમાં પાંચ કમેંદ્રિય, પાંચ પ્રકારના પ્રાણુ અને મનની અંદર પાંચ પ્રકારની જ્ઞાનેંપ્રિયે હોવાથી આ પંદર વૃત્તિઓ જુદી જુદી માગણી કરે છે. તેથી પહેલાં માણસની અંદર ભેદ ઉત્પન્ન થાય છે. તે ભેદ દૂર કર્યા વગર બહારના જગતમાં ભેદ દૂર થઈ શકતું નથી. અંદરના ભેદથી સ્વપ્ન અવસ્થામાં જ્યાં માણસ એકલે હોય છે ત્યાં પણ પિતાનું જગત બનાવી પિતે તેમાં રમે છે, સુખી થાય છે, દુઃખી થાય છે; છતાં જાગે ત્યારે તેમાનું કાંઈ હોતું નથી. તેથી જણાઈ આવશે કે મૂળ શુદ્ધ સ્વરૂપે તે નિર્મળ છે. સ્વપ્નાના સુખ દુખ અનિત્ય હોવાથી જતા રહે છે. તે માપના ધર્મ છે, માપનારના ધર્મ નથી.
સ્ત્રીઓના બહારના શરીરના ભાગ પુરૂષ કરતાં વધારે ઉંચા નીચા હોય છે. શરીરના આવા ફેરથી પુરૂષ અને સ્ત્રીના નામ પડયા છે. પ્રેમ બન્નેમાં સરખે છે. મન બન્નેના સરખા હોતા નથી તેનું કારણ શરીરના અભિમાનમાં રહેલું છે, અને પ્રાણના સુખ દ્વારા જે અમુક પ્રકારની લાગણી ઉત્પન્ન કરી ન હોય તે સ્ત્રીમાં પુરૂષને અને પુરૂષમાં સ્ત્રીને સુખ લાગે નહિ. ૧૩૧
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
સ્ત્રીમાં સુખ હાય તે પુરૂષ વીના તેને મળવું જોઇએ અને પુરૂષમાં હોય તે પુરૂષને સ્ત્રી વીના મળવું જોઇએ. બન્નેને પેાતાના સંસ્કારના માપથી સુખ લેવાની ટેવ પડેલી હાવાથી તે સંસ્કારને પેાતાની ટેવ પ્રમાણે જ્યાંસુધી સુખનું સાધન મળે નહિ ત્યાંસુધી પેાતાને સુખ છે એમ મનાતું નથી.
સંસ્કારને બીજો સ્વભાવ પણ સમજવા જેવા છે. પુરૂષા કરતાં સ્ત્રીઓમાં ઘરેણા, કપડા વિગેરેના મેહ બહુ રહે છે. કેઈ સ્ત્રીએ સારૂં ઘરેણુ' પહેર્યું. હાય તેા બીજી સ્ત્રીની નજર બહાર તે જતું નથી. સારા ઘાટની પસંદગી કરવાની ટેવથી પાણીના ટીપામાંથી સ્ત્રીએ સારા ઘાટવાળા માણસે તૈયાર કરી સમાજને આપે છે.
જ્યાં જેવા દેશ અને કાળ વાળા પ્રેમ હાય છે ત્યાં તેવા દેશ અને કાળ વાળુ ક્ષેત્ર ઉત્પન્ન થાય છે. સુખ મેળવવાના બે પ્રકાર છે. એક, સુખની વસ્તુ જ્યાં હૈાય ત્યાંથી લઈ તેની સાથે આપણા સંસ્કારના સંબંધ કરવા અથવા આપણા સ્વભાવ
૧૩૨
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
માયા. એ કર જોઇએ કે પરિણામી વસ્તુ મળે નહિ તે પણ આપણી અંદર વિક્ષેપ ઉત્પન્ન ન થાય.
આટલી બાબત મનથી સમજાય તેટલું પુરતું નથી કારણ કે આપણી પાસે મન ઉપરાંત પ્રાણ અને શરીર છે. મન એક બાબત કબુલ કરે પણ પ્રાણુ બીજી વસ્તુઓ માગે તે બધે વખતે બધી જગ્યાએ એક વસ્તુ મળશે નહિ.
જ્યારે મન, પ્રાણ અથવા શરીરને જગતની કોઈ વસ્તુમાં લાલચ રહે છે ત્યારે તે સ્થિતિમાં માણસ જગતને ભાગ થઈ જાય છે. જગતને ભાગ થઈને આખું જગત સમજી શકાશે નહિ. કોઈ શબ્દ સાંભળવામાં આવે કે તરત તેને જે અર્થ પોતાના સંસ્કારમાં હશે તે અર્થ એકદમ થઈ જાય છે. આવી દશામાં જેટલું જ્ઞાન વધે છે તેટલું અજ્ઞાન વધે છે. માટે ધીરજથી પિતાના સંસ્કારના દોષ જોવાની જરૂર છે.
ઉંઘમાં મન અને શરીર પ્રાણમાં સમાઈ જાય છે, ફકત પ્રાણ ચાલે છે. સમાધિમાં, સવિકલ્પ સ્થિતિમાં, શરીર અને પ્રાણ મનમાં સમાઈ જાય છે અને નિર્વિક૬૫ સ્થિતિમાં એ ત્રણે આત્મામાં સમાઈ જાય છે.
૧૩૩
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
તેથી ઉંઘમાં કે સમાધિમાં વિક્ષેપ લાગતા નથી. સ્વપ્ન અવસ્થામાં મન અને પ્રાણ બન્ને ચાલતા રહે છે તેથી મન પેાતાની સૃષ્ટી રચે છે; ત્યાં મે માપ એક સાથે રહે છે. જાગ્રત અવસ્થામાં મન, પ્રાણ અને શરીર ત્રણે કામ કરે છે તેથી ત્રણ માપ એક સાથે રહે છે. તેથી ખરૂં જગત મળતું નથી પણ આપણું જગત મળે છે અને તેને ખરૂં જગત માનવાની ભૂલ થાય છે.
સગાં સ્નેહીઓ જ્યારે જુદા થાય છે, ત્યારે કહે
ઃઃ
કાગળ-પત્ર લખતા રહેજો ’વ્યવહારથી પેાતાનું માપ અ પૈસે ' પણ
છે કે માયા રાખજો'', વિગેરે. આ પ્રમાણે થતા અંધાય છે. કેટલાક માયાને કરે છે. માયાને અ માહુ ” પણ થાય છે. મમત્ત્વ' અથવા ‘અભિમાન'ને પણ માયા કહે છે. પૈસે, માહ અને અભિમાન એ ત્રણ માયાના સાધન છે.
કોઇ માણસ કોઈ અજાણ્યા ગામમાં જાય છે. ત્યાં તે ગામના એક માણસ તેને મળે છે. તે માણસને સ્વભાવ ખરામ હોય અથવા પહેલા મુસાફરને સ્વભાવ તેની સાથે મળતા આવતા ન હાય તેા તે કહે છે કે
૧૩૪
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
માયા. આ આખું ગામ જ ખરાબ છે”. પણ ખરી રીતે જોતાં આખું ગામ ખરાબ હોતું નથી પણ તેના અનુભવમાં જેટલું આવ્યું તેટલું તેને ખરાબ લાગ્યું હોય છે અને તેને તે આખું ગામ કહે છે.
કેઈ માણસને મરચું ખાવાની બહુ ટેવ હોય અને જે કઈને ત્યાં કોઈ વખતે દાળમાં મરચું નાખ્યું ન હોય તે કહે છે કે “આજે દાળમાં કાંઈ નાખ્યું ન હતું”. ખરી રીતે જોતાં દાળમાં બીજું ઘણું નાખ્યું હોય છે પણ તેને જે જોઈતું હતું તે ન હેતું તેથી તેણે કહ્યું કે “આજે દાળમાં કાંઈ ન હતું ”.
કઈ માણસને કોઈ છોકરાને સ્વભાવ કઈ વખતે ન ગમે એટલે કહે છે કે “આ છોકરો જનમથી ખરાબ છે” પણ તપાસ કરતાં જણાશે કે તે જનમથી ખરાબ હેતે નથી. માણસની વાતચીતમાં આવા ઘણા પ્રસંગ બને છે. પિતાના સંસ્કારની અસર જેવી તેવી નથી.
રસ્તે ચાલતા હજામો બધાની દાઢી કેટલી વધી છે. તે જોવાનો પ્રયત્ન કરે છે અને માચી કેના પગરખાં ફાટયાં છે તે જુએ છે. બીજું કાંઈ તેમને ઉપયોગી
- ૧૩૫
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ. ' લાગતું નથી. વળી જેને હજામત કરાવવી ન હોય અથવા પગરખા સંધાવવા ન હોય તેમને માટે રસ્તામાં મળતા હજામ કે મોચીની માયા કાંઈ કામની નથી. તેવી જ રીતે બીજા માણસોની માયા આપણા ઉપર અસર કરવા તૈયાર હોય છે અને આપણી માયા તેમને અસર કરવા તૈયાર હોય છે. ઘણા વિદ્વાને પણ પિતાના જમાનાના સંસ્કારની અસરમાંથી મુક્ત થઈ શકતા નથી.
આખામાંથી થોડું ગ્રહણ કરવું એ માયા છે. તેને સાચું માનવું એ અજ્ઞાન છે. તે જગતમાં નથી પણ જે સંસકારથી આપણે જગતને સમજીએ છીએ તેમાં રહેલી હોય છે.
આ બાબત નવી નથી. બધા ધર્મના શાસ્ત્રોમાં સમજાવવામાં આવે છે. જે અને હાલ ઉત્પન્ન થાય છે તે હજારો વર્ષ પહેલાં પણ ઉત્પન્ન થતા હતા. હજારો વર્ષ પહેલાં વિદુરજીએ મૈત્રય રૂષિને પ્રશ્ન પૂછયે હતું કે “ભગવાન ચૈતન્ય સ્વરૂપ, નિષ્ક્રિય અને નિર્ગુણ છે માટે તેને ક્રિયા સાથે અને ગુણે સાથે સંબંધ નથી, તે અદ્વિતીય હેવાથી તેનાથી જુદે બીજે કઈ પદાર્થ નથી તે પરમાત્મારૂપી જીવાત્મામાં
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
માયા.
અજ્ઞાન કેવી રીતે રહી શકે? મૈત્રય રૂષીએ જવાબ આપે કે માયારત પરમેશ્વરને માયાનું બંધન છે અને કૃપણતાને સંબંધ છે એ તર્ક કરે એ પણ માયા છે,
આવા પ્રશ્નમાં અને ઉત્તરમાં ભાષાની મુશ્કેલી જણાઈ આવે છે. માણસની ભાષા એ આ પૃથ્વીના માણસોની ભાષા છે; તે ભાષાથી આત્માના ક્ષેત્રના અનુભવ સમજવા મુશ્કેલ પડે છે એ બાબત બીજા પ્રકરણમાં સમજાવેલ છે. ભાષા કેવા સંશય ઉત્પન્ન કરાવે છે તે નીચેના પ્રસંગથી પણ જણાઈ આવશે.
વેદાંતમાં “તત્વમસિનો ઉપદેશ” ભાગત્યાગ લક્ષણાથી સમજાવવામાં આવે છે. તત્ એટલે ઈશ્વર,
ત્વમ એટલે તું, અને અસિ એટલે છે, એટલે તું - ઈશ્વર છે, એમ ઉદાલક મુનીએ તેના પુત્ર વેતકેતુને ઉપદેશ આપેલ છે. આંહી ઇશ્વર શબ્દથી જે અર્થ લેવા છે તે પૂર્ણ નથી. પૂર્ણ ઈશ્વરમાં જીવ જુદે રહેતો નથી. વાતચિત માટે શ્વેતકેતુને જુદે જીવ માને, પછી તેના જીવભાવને ત્યાગ કરી અને ઈશ્વરના એશ્વર્યના ભાગને ત્યાગ કરી
૧૩૭
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
ફળની ગતિ. બાકી જે શુદ્ધબ્રહ્મ રહે છે તે એક છે એમ સમજાવ્યું.
જ્યારે ભાગ ગ્રહણ કરવામાં આવે છે ત્યારે તે ભાગને. ત્યાગ કરવાથી સત્ય મળે છે. ભાગ ગ્રહણ કરે તેને આરોપ કહે છે, તેને છોડ તેને અપવાદ કહે છે. તે પદ્ધતિથી એક શુદ્ધબ્રહ્મનો અનુભવ થાય છે. પણ એક” કહેવાથી કદાચ સંખ્યાવાચક “એક ' કઈ સમજી જાય તેથી તેને “અદ્વિતીય ” એટલે જેમાં બેપણું નથી એ તેને સ્વભાવ છે એવી રીતે સમજાવવામાં આવે છે.
વ્યતિરેક ભાવથી એટલે “નેતિ” “નેતિ ”, એમ પિતાની માન્યતા હઠાવીને ભગવાનનું સ્વરૂપ સમજાવવું સહેલું પડે છે. કેઈ માણસને કહેવું કે તેની માન્યતા ખોટી છે એ કામ સહેલું છે પણ સાચી માન્યતા કઈ કહેવાય, “ત” નો ખરો અર્થ શું છે, તે જણાવવામાં ભાષાની મુશ્કેલી હમેશાં રહે છે. સામાન્ય ભાષા વ્યવહારના ઉપગ માટે ઉત્પન્ન થઈ છે. મહાત્માઓ નવી જાતની ભાષા વાપરે છે અને તેના જે જેને સ્વભાવ હોય તે તે સમજી શકે છે.
બલિરાજાએ અશ્વમેઘ કર્યો ત્યારે વામનજીએ ભિક્ષુકરૂપે તેની પાસે જઈ કહ્યું કે “હું ફક્ત મારા
૧૩૮
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાયા.
•
પગથી માયેલા ત્રણ પગલાં પૃથ્વી લેવા આવેલા છું”. અલિરાજાને પોતાના પગના માપથી એમ લાગ્યુ કે આટલી ઘેાડી વસ્તુ તે કેમ માગે છે ?” તેણે તે આપવાની પ્રતિજ્ઞા કરી ત્યારે ત્રણ ગુણવાળું વામનરૂપ વધવા લાગ્યું. વામન ભગવાને એક પગલાથી એટલે તમેગુણથી પૃથ્વી માપી લીધી, બીજા પગલાથી એટલે રજોગુણથી સૂક્ષ્મ જગત માપી લીધુ' અને સત્ત્વગુણુરૂપી ત્રીજું પગલું મૂકવાની જગ્યા ન રહી એટલે અલિરાજાએ તેને માટે પેાતાનું મસ્તક આપ્યું. આવી રીતે ભગવાન આપણા શરીર, પ્રાણ અને મનના ક્ષુદ્રભાવા તેને શરણ કરી દેવાનું આપણને કહે છે અને જો તે શરણ કરતાં આવડે તે ભગવાન ભક્તને વશ થાય છે અને તેના દ્વારપાળ તરીકે નિત્ય રહે છે.
66
અલિરાજાએ જ્યારે આ દાન કર્યુ ત્યારે ત્યાં પ્રલ્હાદ (એટલે શાંતિ અને આનંદ) કે જે બલિરાજાના એટલે અસુરના દાદા થાય તે આવે છે અને ભગવાનને કહે છે કે બલિને તમે ઈંદ્રનું ( એટલે મનમાં રહેવાનું ) સ્થાન આપ્યુ હતુ. અને તમે તે લઇ લીધું એ તેના ઉપર મેટા ઉપકાર કર્યો છે.
૧૩૯
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ. -
આગલા પ્રકરણમાં જણાવ્યું તેમ પુરાણમાં સમાધિભાષા એ મુખ્ય ભાષા છે. અન્ય એટલે ઘડો નહિ; અશ્વને અર્થ પ્રાણ પણ થાય છે. એ અર્થમાં પ્રાણની વાસનાઓની જ્ઞાનરૂપી અગ્નિમાં આહુતિ આપવી તેને અશ્વમેઘ કહે છે. તે વખતે પિતાના દેહનું અભિમાન મૂકવું પડે છે અને ત્રણ ગુણવાળી માયાને જીતવી પડે છે. આવું કામ કરી શકે તેણે પોતાનું બલિદાન આપ્યું છે એમ કહેવાય છે. હાલના સત્યાગ્રહમાં કેઈએ આ માયા જીતી ન હોય પણ લોકો વખાણ કરે એવું સાહસ કર્યું હોય તે પણ તેણે પિતાનું બલિદાન આપ્યું છે એમ માનવામાં આવે છે.
જગ્યા, કાળ અને લાગણના ફેરફારથી આવા ઘણું પ્રકારના માપ ઉત્પન્ન થાય છે. તે માપ જ્યારે અર્થ, કામ અને નીતિ એ ત્રણ પુરૂષાર્થ ઉપર લાગુ કરીએ ત્યારે તેના સ્વભાવ વધારે સ્પષ્ટ જણાઈ આવે છે.
જ્યારે કોઈ ધનાઢય માણસને એક રૂપી વાપરવાનો વખત આવે છે ત્યારે એક રૂપીએ એક આને હેય તેમ છૂટથી વાપરે છે પણ ગરીબ માણ
૧૪૦
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
નથી.
સને એક રૂપીઓ વાપરવો હોય તે તેને તેની કિંમત સે રૂપીઆ જેટલી મોટી લાગે છે. રૂપીઆની કિમત બધા માણસ માટે સોળ આના જેટલી રહેતી નથી. શેર અને મણના માપ પણ જગ્યા પ્રમાણે ફરતા રહે છે; પણ જે દેશમાં જે માણસ તે વાપરતા હોય છે તેમના જીવન માટે તે બરાબર હોય છે.
સંસારનું સુખ લેતા સ્ત્રી પુરૂષને વધારે વખત અને વધારે જગ્યાની જરૂર લાગે છે; પણ પ્રાણ શક્તિ વધારે વખત આપતી નથી અને શરીરનું પ્રમાણ વધારે જગ્યા આપતું નથી. આંહી ટુંકી જગ્યા અને ટુ કે વખત સુખમાં વિન કરતા હોય તેમ લાગે છે અને હકીમે અને દાકતરો જાણે કે નિત્ય સુખ આપતા હોય તેમ મદદે આવે છે. પણ તેથી માત્ર છેડે વખત અને થેડી જગ્યા વધારે મળે છે. આ પ્રેમ જે ભગવાન તરફ વળે તે ત્યાં નિરવધી કાળ અને નિરવધી જગ્યા છે. ત્યાં પ્રાણ અને શરીરને પુરો સંતોષ થાય એટલે વખત અને એટલી જગ્યા છે અને તેની કાંઈ કિમત આપવી પડતી નથી, તેમાં હાથ પગ હલાવવા પડતા નથી, દશ વીસ કેશ ચાલવું પડતું નથી, જ્ઞાન અને શક્તિ ઓછાં થતાં નથી, પણ દીવસે દિવસે વધે છે. ૧૪૧
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
નીતિવાન માણસ બીજાનું ભલું કરવા પ્રયત્ન કરે છે. પોતાના કુટુંબનું સુખ તજીને પણ પિતાના દેશને સુખી કરવા ઈચ્છે છે. આવા ભાવમાં જરા મોટું માપ રહે છે, જગ્યા વધારે મળે છે, પ્રાણને પણ પરમાર્થમાં રેકવાથી વધારે વખત સંતેષ રહે છે; છતાં ત્યાં પણ પિતાની માન્યતા સાચી એ ભાવ રહેવાથી પુરી જગ્યા અને પુરે વખત મળતા નથી. લડાઈ વખતે બીજા દેશેના માણસો સામે રાગ દ્વેષથી અથડાવું પડે છે. નીતિવાન માણસ ખરાબ ઈચ્છા મુકી શકે છે પણ બધી ઈચ્છા મૂકી શકતા નથી. - ભવિષ્યમાં જ્યારે જ્ઞાન વધશે ત્યારે પોતે જે દેશમાં રહેતા હોઈએ તે દેશ પિતાને કહી શકાશે નહિ. કેઈ માણસ જે જગ્યાએ પિતે બેઠે હેાય તે જગ્યાને વાતચીતમાં “અહીં કહે છે. કોઈ પોતાના ગામને “અહી” કહે છે. કેઈ પિતાના પ્રાંતને અહીં” કહે છે. કેઈ પોતાના દેશને “અહીં કહે છે. સાધુ પુરૂષે “અહીંમાં આખું જગત સમાવી દે છે.
નિશાળમાં જ્યારે ભૂગોળ શિખવવામાં આવે છે ત્યારે પહેલાં પોતાના પ્રાંતનો નકશે બતાવવામાં
૧૪૨
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
માયા. આવે છે અને તે પિતાને દેશ છે એમ મનાવવામાં આવે છે, તે પછી હિંદુસ્થાનને નકશે બતાવવામાં આવે છે, તે પિતાને દેશ છે એમ વિદ્યાર્થીને ધીરે ધીરે ખબર પડવા લાગે છે. તે પછી તે પૃથ્વીના બીજા દેશોના નકશા જાણે છે. કેટલાક કવિઓ તેને પણ પિતાના દેશ માને છે. તે પછી વિદ્યાથીને ખગોળવિદ્યા એટલે સર્ય, ચંદ્ર, તારા વિગેરેની ગતિ સમજાવવામાં આવે છે. કેટલાક વિદ્યાર્થીઓને પ્રશ્ન થાય છે કે આકાશ પછી તારા અને તારા પછી આકાશ તે તેને છેડે કયાં આવતું હશે! આ પ્રશ્નમાં વિદ્યાર્થી ગભરાય છે અને ઘણું શિક્ષકે તેને ઉત્તર આપી શકતા નથી. પણ બહારના જગતને છેડો આપણી અંદર છે. સ્થૂલ જગતની અંદર તેથી મોટું સૂક્ષ્મ જગત રહેલું છે. ત્યાં આપણે ખરે દેશ છે. અહી આપણે દેશ નિકાલ થયા છીએ. તે આપણા ખરા દેશની માહિતી રૂષી મુનીઓ આપે છે. તે સમજવા માટે આપણું હાલની સમજણથી બંધાએલ દેશ અને કાળ છોડવા જોઈએ. | ચંદ્ર આહીથી જેવો દેખાય છે તે ચંદ્ર ત્યાં જઈને જોઈએ તે મળશે નહિ. સૂર્ય આંહીથી બહુ
૧૪૩
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
નાના લાગે છે પણ સૂની જગ્યાએ તે પૃથ્વી કરતાં ઘણું મટે છે. ત્યાં જઇને આંહીથી દેખાતા સૂ મળવાની માગણી કરવી એ નકામી છે. તારામાં પણ કેટલાક સૂર્ય જેવા છે અને કેટલાક આપણી પૃથ્વી જેવા છે. તે તારા ઉપરથી કોઇ માણસ આપણી પૃથ્વીને જુએ તે એક નાના તારા જેવડી લાગે પણ તે તારાને લેવા તે આંહી આવે તે તારાને બદલે આપણે બધા તેના જોવામાં આવીએ. જગ્યા અને દ્રષ્ટી વચ્ચે જેમ 'તર કરે છે તેમ એકજ વસ્તુના જુદા જુદા દેખાવ નજરે પડે છે. પણ માણસ તેને જુદી વસ્તુ માનવામાં ઘણીવાર ભૂલ કરે છે. તેથી જગત એ ભગવાનનુંજ રૂપ છે છતાં દ્રષ્ટી ખરાખર ન હેાય ત્યારે ભગવાનના એક દેખાવને પથ્થર, એકને ઝાડ, એકને માણસ નામ અપાય છે.
જે સાધનથી ચિત્ત ચાંચળ રહે તે સાધનથી આત્મ સાક્ષાત્કાર થતા નથી. માળા ફેરવતી વખતે ચિત્ત ચંચળ હોય, મૂર્તિ પૂજા વખતે ચિત્ત ચચળ હાય અને તે વખતે સંસારના અનિત્ય સુખ અથવા ન્યુસપેપરની વિક્ષેપ કરે તેવી ખાખતા યાદ આવશે
૧૪૪
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
માયા. તે આત્મ લાભ મળશે નહિ. આત્માને આનંદ લેવા માટે, આનંદ લેવાનું સાધન સ્થિર જોઈએ. દેડતા. ફૂટથી ઘર મપાય નહિ.
હવેલીઓમાં ભગવાનના દર્શન કરવા જતા કેટલાક વૈષ્ણવે એટલી ઉતાવળથી દેડે છે અને દર્શન વખતે ચિત્ત એટલું ચંચળ રાખે છે કે જે કઈ વખતે મુખીયાજી, મૂર્તિના આસન ઉપર મૂર્તિને પધરાવતા ભૂલી ગયા હોય તે પણ તે વાતની ઉતાવળા વૈષ્ણવોને ખબર પડે તેમ નથી અને છતાં હવેલીમાંથી બહાર નીકળીને કહે કે અમે ભગવાનના દર્શન કરી આવ્યા. ભગવાનના દર્શન કર્યા પછી કેવી દશા ઉત્પન્ન થવી જોઈએ તેને વિચાર થતું નથી. જેના દર્શન કર્યા પછી કાંઈ જવાનું ન રહે તે દેખાય ત્યારે ભગવાનના દર્શન થયા છે એમ કહી શકાય.
સામાન્ય દ્રષ્ટી એવી રહે છે કે જે વસ્તુ બહુ દૂર હેાય તે દેખાતી નથી. જે બહુ નજીક હોય તે દેખાતી નથી. આંખમાં કણું પડયું હોય તે દેખાતું નથી. કમળ થયે હેય તે વસ્તુ બરાબર દેખાતી નથી. કાંઈ આવરણ વચ્ચે હોય તે જેમ દીવસે તારા દેખાતા.
૧૪૫
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ. નથી તેમ વસ્તુ દેખાય નહિ. મન બીજી જગ્યાએ ગયું હોય તે પણ પાસેની વસ્તુ દેખાતી નથી. કોઈ પર્વત કે ઝાડ દૂરથી નાના લાગે છે અને નજીકથી મોટા લાગે છે. તેના કદમાં ખરેખર ફેરફાર થતું નથી.
એક વખત અકબર બાદશાહે બીરબલને એક લાકડી આપી કહ્યું કે આ લાકડીને કાપ્યા વિના નાની બનાવી દે અને આને બીજે કટકે જેડયા વગર મોટી બનાવી દે. બીરબલે તરત બે લાકડી વધારે મંગાવી, તેમાં એક પહેલીથી મોટી હતી અને એક પહેલીથી નાની હતી. મોટી લાકડી સાથે પહેલી લાકડી મૂકી બરબલે બાદશાહને કહ્યું કે જુઓ આ લાકડી હવે નાની લાગે છે નાની લાકડી પાસે પહેલી લાકડી મુકી બીરબલે બાદશાહને કહ્યું કે આ લાકડી હવે મેટી લાગે છે. નાનું મોટું સાપેક્ષ છે.
છાપખાનાના બીબાં ગોઠવનારને ઉંધા બીબાં સવળા લાગે છે અને ઉંધુ લખાણ સવળા તરીકે તે વાંચી શકે છે. તેનું કારણ એ છે કે તેને હમેશની ટેવથી એવું લાગે છે કે જાણે પિતે બીબાની જગ્યાએ બેઠો હોય અને વાંચતે હોય.
૧૪૬
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાથ.
અરીસામાં આપણું શરીર જોઈએ અને તે વખતે આપણે આપણે જમણે હાથ ઉંચે કરીએ તે અરીસાન માણસ પિતાને ડાબે હાથ ઉચા કરે છે, પણ આપણે એમ માનીએ છીએ કે અરીસામાં આપણેજ છીએ અને આપણે જમણે હાથ ઉંચો થાય છે.
આ પૃથ્વી ગોળ છે, તેમાં લગભગ બધે ઠેકાણે માણસો રહે છે, છતાં નીચેનાં માણસો પડી જતા નથી. પણ ખરી રીતે તે જગ્યાએ તે વખતે તે માણસોને તે ગળ લાગતી નથી. આપણે બીજા માણસની જગ્યાએ રહીને તેને દેખાય છે તેવું જગત જોઈ શકતા નથી અને આપણી જગ્યા છોડયા વીના બીજાને કેવું દેખાય છે એમ માનવા જતાં બે દ્રષ્ટી ભેગી થાય છે.
માપ અથવા માયાના સ્વરૂપના આવા ઘણાં દ્રષ્ટાંત મળી શકે છે. પુરાણમાં તેને માટે કેટલાક સારા દ્રષ્ટાંતે આપેલા છે. શ્રીકૃષ્ણ માયાનું સ્વરૂપ નારદજીને, અર્જુનને, સુદામાજીને અને અકુરજીને આશ્ચર્યકારક રીતે બતાવેલું છે.
નારદજીને શ્રીકૃષ્ણ જે માયા બતાવી તેની હકીકત શ્રીમદ્ ભાગવતના દશમસ્કંધના ૬૯ મા અધ્યાયમાં
૧૪૭
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
ાળની ગતિ.
આપેલી છે. શ્રી કૃષ્ણના જીવનમાં જુદા જુદા કાળે જુદા જુદા માપથી જગ્યા અને કાળમાં થતા ફેરફાર માણસની બુદ્ધિને આશ્ચય'માં નાખે છે. પણ જો માયાનું સ્વરૂપ બરાબર સમજાય તે તેમાં આશ્ચય પામવા જેવું કાંઇ નથી. પરમાત્મા નિરપેક્ષ તત્ત્વ છે તેથી તેને જગ્યા માટે દેહનું પ્રમાણ રાખવાની જરૂર નથી અને વખત માટે સામાન્ય લાગણીનું બંધન રાખવાની જરૂર નથી. નારદજીને વિચાર આવ્યે કે શ્રીકૃષ્ણ એક દેહુથી એકજ વખતે સાળ હજાર એકસે આઠ સ્ત્રીઓ સાથે કેવી રીતે રહી શકે છે એ જોવું જોઇએ, એમ માની જે ઘેર જાય ત્યાં તે શ્રીકૃષ્ણને જુએ અને શ્રીકૃષ્ણ પણ જાણે નારદજીને પહેલાં કેઇ વખત મળ્યા ન હેાય તેમ દરેક વખતે આવકાર આપે. પણ જો નારદજી એમ આગળથી સમજી શકયા હૈાત કે જેને પેાતાના દેહનું અભિમાન નથી તેનું જીવન સામાન્ય માણુસ જેવું હાય ઠુ અને ભગવાન પાતાની માયાથી ( માયથી ) એક વખતે બધા શરીરમાં રહી શકે તે નારદજીને એ સંશય થાત નહિ અને એક જગ્યાએથી પણ જે જે દેખાય તે બધું ભગવાનમય જાણી શકત.
૧૪૮
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
માયા. ગીતાના ઉપદેશ વખતે વિભૂતિઓના વર્ણન પછી જ્યારે અને શ્રીકૃષ્ણને વિનંતી કરી કે આપે આપના જે રૂપનું વર્ણન કર્યું તે રૂપ, મારી લાયકાત હોય તે, મને બતાવવાની કૃપા કરે. તે માટે શ્રી કૃષ્ણ તેને નવી દ્રષ્ટી આપી અને એક જગ્યાએથી બતાવી આપ્યું કે આખું જગત, તેમાં રહેલા દે, બ્રહ્મા, રૂષીઓ, મુનીઓ, યક્ષ, ગંધર્વ વિગેરે પિતામાં છે. ત્યાં કઈ દિશા કેની તરફ છે તેનું ભાન અર્જુનને રહ્યું નહિ, જગતના આદિ, અંત કે મધ્ય જોવામાં આવ્યા નહિ કારણ કે બધું વિશ્વેશ્વરનું વિશ્વરૂપ હતું. તેમાં બીજે અર્જુન પણ હતું. પોતાના અંતરાત્મામાં બે પુરૂષની હયાતિને અનુભવ ઘણા મહાત્માઓને થાય છે. કેઈવાર એમ લાગે છે કે જાણે પિતે પરમાત્મા છે અને આ શરીરમાં રહેલે જીવ તે પોતે નથી. કેઈવાર એમ લાગે છે કે આ શરીરવાળે જીવ તે પોતે અને તેની અંદર જે આત્મા છે અને જે સર્વ વ્યાપક થઈ શકે તે છે તે પિતાનું બીજું રૂપ છે. અંદર જુદી દશા થવાથી જુદા પ્રકારની દ્રષ્ટી ઉત્પન્ન થાય છે. છતાં બધે વખતે બધી દશામાં એક જ વસ્તુનો અનુભવ થાય છે અને માત્ર માપ ફરે છે.
૧૪૯
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
સુદામાજીને શ્રી કૃષ્ણ જે માયા બતાવી તેમાં કાળની ગતિમાં બહુ ફેરફાર જોવામાં આવે છે. એક વખત શ્રી કૃષ્ણ અને સુદામા નદીએ ન્હાવા ગયા. ત્યાં સુદામાજીને ડુબકી મારતાં એમ લાગ્યું કે જાણે તેને કઈ શક્તિ દૂર દેશમાં લઈ ગઈ, ત્યાં તે એક ગામમાં ગયા, પરણ્યા, છોકરાં થયાં અને પિતાને ગામ એટલે સુદામાપુરી કેમ પહોંચવું તેની ખબર રહી નહિ. તેમાં ઘણે વખત જતે રહ્યો એમ લાગ્યું. આ કથા બહુ લાંબી હેવાથી આંહી આપી શકાય તેમ નથી પણ તેનું એ બધું જીવન માત્ર ડુબકીની એક મીનીટમાં બન્યું હતું.
આ પ્રસંગ બન્યું હોય કે નહિ પણ સામાન્ય માણસની સ્વપ્નામાં ઘણીવાર આવી દશા થાય છે. સ્વપ્નાના બનાવ માપવા માટે પુટ અને ઘડીઆળના માપ કામ આવતા નથી. સ્વપ્નામાં એક આત્મજતિને બધો વિલાસ થાય છે.
સામાન્ય માણસની લાગણથી જે સત્ય દેખાય છે તે આખા સત્યનો એક ભાગ અથવા પર્યાય હોય છે. આખા સ્વરૂપના એક ભાગને ગ્રહણ કરી તેને “હું”
૧૫૦
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
માા.
66
એમ સંજ્ઞા અપાય છે. તે “ુ”નું પિરવત ન થાય છે. તે જન્મે છે. અને મરે છે. ખરે હું * ''એટલે આખું' સ્વરૂપે જન્મતુ નથી અને મરતુ નથી. પેાતાનું કલ્પેલુ સત્ય કરતું લાગે છે.
જ્યારે ભાગમાં ફેરફાર દેખાય ત્યારે કાઇ તેને સુધારા કે ખગાડા કહે છે. તે વખતે પૂર્ણ પાતે કેવી રીતે પૂર્ણ રહી શકે તે, ભાગમાં રહેતી બુદ્ધિને સમજાય તેવું નથી.
એ વસ્તુના સંબંધ વખતે માપ ઉત્પન્ન થાય છે. જ્યારે વચલી જગ્યામાં પણ તેજ વસ્તુ દેખાય છે ત્યારે માપને માટે જગ્યા રહેતી નથી. તેથીજ ગીતામાં શ્રી કૃષ્ણ અર્જુનને કહે છે કે ગુણવાળી આ મારી માયા તરવી મુશ્કેલ છે પણ મારૂંજ શરણ લે છે તે તે માયાને તરી જાય છે. શરણભાવમાં આપણુ મમત્વ મુકવું પડે છે અને તે સાથે આપણી દ્રષ્ટી કે જે એક ભાગ ખતાવતી હતી તે જતી રહે છે. ભગવાન કાઇને જુદા રાખીને રહેતા નથી. આપણે તેનાથી જુદા છીએ એમ લાગે તે તે આપણા સંસ્કારથી લાગે છે. તે વખતે પણ આપણે તેનાથી જુદા થતા નથી.
૧૫૧
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
ક્રિયાથી ઘડીક શક્તિ પ્રગટ થાય છે. એક માણસ બેઠા હોય ત્યારે ચાલતું નથી છતાં તેનામાં ચાલવાની ક્રિયા રહેલી હોય છે. ચાલે ત્યારે તેને ફેટેગ્રાફ જુદો આવે પણ વસ્તુ એકજ મળે છે. ક્રિયાની શરૂઆતને ઉત્પતિ કહે છે, ક્રિયાની ગતિને સ્થિતિ કહે છે અને ક્રિયાના અંતને લય કહે છે. ત્રણે એક શક્તિમાં નિત્ય રહેલા હોય છે. જ્યારે કેટલાક માણસ જન્મ લેતા હોય છે ત્યારે કેટલાક મરતા હોય છે અને કેટલાક પિતાનો વ્યવહાર કરતા હોય છે.
આ પૃથ્વી ઉપર જ્યારે એક ભાગમાં દિવસ હોય છે ત્યારે બીજા ભાગમાં રાત્રી હોય છે. તેથી જ્યારે કેઈ માણસ જાગતા હોય છે ત્યારે કોઈ ઉંઘતા હોય છે, કેઈ સ્વપ્નામાં હોય છે અને કોઈ સમાધિમાં હોય છે. છતાં બધા એક વસ્તુ દેખે છે. ભગવાનમાં બધી કિયા એક સાથે એક વખતે રહે છે અને જ્યાં એક વખતે બધું હાજર હોય ત્યાં ઉત્પતિ, સ્થિતિ કે લયને વિચાર નથી. ભૂલનું મૂળ એ છે કે સામાન્ય સંસ્કાર ઘણીવાર એવા રહે છે કે બીજા માણસની જગ્યાએ રહી આપણે કામ કરતા હોઈએ એ અનુભવ લઈ
૧૫ર
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
માયા.
શકતા નથી. મહાત્માઓ આ કામ સરળતાથી કરી શકે છે તેથી તેમને એક જ વસ્તુને જુદે જુદે પ્રકારે અનુભવ થાય છે.
દરેક વસ્તુમાં પિતાનું માપ રહેલું હોય છે. તે માપથી તેનું સ્વરૂપ સમજવું જોઈએ. જ્યારે કોઈ બનાવનું માપ કરવું હોય ત્યારે તે બનાવનો કાળ અને તેની જગ્યા ઉપયોગમાં આવવા જોઈએ. તિષશાસ્ત્રવાળા પણ આ રીતે કામ કરે છે. તે વખતે તે જગ્યાને તે બનાવ બરાબર લાગે છે. પણ જ્યારે તે બનાવનું માપ બીજી જગ્યાના બનાવ માટે વાપરવામાં આવે છે ત્યારે ખેટી સમજણ ઉત્પન્ન થાય છે.
અક્રૂરજી જ્યારે શ્રી કૃષ્ણ અને બલરામને રથમાં બેસાડી ગોકુળથી મથુરા લઈ જતા હતા ત્યારે રસ્તામાં જમનાજીમાં સ્નાન કરવાની તેમની ઈચ્છા થઈ. શ્રી કૃષ્ણ અને બલરામને સ્નાન કરાવી રથમાં બેસાડયા પછી અકુરજી પિતે સ્નાન કરવા જમનાજીમાં ઉતર્યા, પાણીમાં ડુબકી મારી અને ગાયત્રીને જપ કરવા લાગ્યા; એટલામાં અકુરજીએ બલરામ અને શ્રી કૃષ્ણ બંનેને પાણીમાં સાથે દીઠા. તેના મનમાં તેથી એ
૧૫૩૯
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
વિચાર આયે કે વસુદેવજીના બન્ને પુત્ર તે રથમાં બેઠા છે. તે બન્ને આંહી કયાંથી આવ્યા ? તે રથમાં હશે નહિ એમ સમજી પાણીમાંથી બહાર નીકળી જોયું તેા બન્નેભાઇઓને પ્રથમની માફ્ક રથમાં બેઠેલા જોયા. તેણે ફરીથી પાણીમાં ડુબકી મારી તે ત્યાં હજાર મસ્તકવાળા શેષનાગના દન થયાં અને તેના ખેાળામાં ભગવાન પેઢયા હતા. તે જોઇ અક્રુરજીએ ત્યાં ભગવાનની સ્તુતિ કરી છે; તે જાણવા જેવી છે પણ સ્થળ સ'કેાચને લઇને આંહી આપી શકાય તેમ નથી.
આંહી અક્રુરજીની ભૂલ એ થઇ કે તેણે શ્રી કૃષ્ણને એક ઠેકાણે રહેલા માન્યા અને પેાતાના સ્વભાવથી એમ માન્યું કે પાણીમાં પાણી સીવાય કાંઇ હાઇ શકે નહિ. પાણીના ટીપામાંથી મહાત્માએ ઉત્પન્ન થાય છે એ વાત સંસારી માણસે પણ સમજી શકે છે. જીવભાવથી ઇશ્વર માટે જે કલ્પના થાય છે તે ખરા ઇશ્વર નથી.
પેાતાના ક્ષેત્રના ધર્મોમાં બંધાએલા જીવ પેાતાના ક્ષેત્રની ભૂલે જાણી શકતા નથી. ટ્રેનમાં બેઠેલા માણસ પાસે ટ્રેનને અવાજ થતા ન હેાય અને એ તેન સાથે ચાલતી હાય તેા કઇ ચાલે છે તેની ખખર રહેતી નથી.
૧૫૪
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
માયા. જલતરંગ બજાવવાવાળો પહેલાં પોતાના સાધન માટે પ્યાલાઓમાં પાણી ભરે છે અને જે વખતે જે રાગ ગાવે હોય તે વખતે પ્યાલાઓમાં પાણી ઓછુંવધતું કરે છે. આ પ્રમાણે દરેક ગાયન વખતે તે પિતાનું માપ તૈયાર કર્યા પછી પોતે તે ઉપર સારે સુર કાઢી શકે છે. એક પ્રકારનું માપ બધા પ્રકારના ગાયન માટે ચાલતું નથી. હારમોનીયમમાં પણ રાગ પ્રમાણે અને માણસના કંઠ પ્રમાણે સારીગમ ઉપાડવી પડે છે.
આ પ્રકરણની શરૂઆતમાં ગોળ અરિસાના દ્રષ્ટાંતથી સમજાવેલું છે કે જે વસ્તુમાં એક દ્રષ્ટીથી ફેરફાર લાગે છે તેમાં બીજી દ્રષ્ટીથી બીલકુલ ફેરફાર લાગતું નથી. જે સ્વરૂપ છે તે અન્યથા થતું નથી એજ મહાન આશ્ચર્ય છે. કર્મ કરતા છતાં માણસ અકર્તા રહી શકે છે એ વાત બરાબર સમજાય તેજ વ્યવહારના કામ બીક વગર બરાબર થઈ શકે અને તે સાથે આત્માની નિત્ય મુક્તદશાનું ભાન પણ રહે. જે અકતૃત્વભાવમાં ખરૂં કર્મ જોઈ શકે છે અને જે કર્મમાં અકમ જોઈ શકે છે, એટલે કે અકતૃત્વ
૧૫૫
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
ભાવ જોઈ શકે છે, તે બુદ્ધિમાન છે, તે ચેગી છે, તે ખરે જ્ઞાની છે, એવું ગીતાનું પ્રમાણ છે.
જ્યારે માપનું સ્વરૂપ સમજાતુ નથી અને પેાતાના સ્વભાવથીજ આખુ જગત સમજવાને પ્રયત્ન થાય છે ત્યારે દરેક દ્રષ્યમાં પેાતાની મતલખ દાખલ થઇ જાય છે. આ બાબત હમેશાં ઘણાના અનુભવમાં આવે છે છતાં ભૂલ એ થાય છે કે જે અન્યથા ગ્રહણ થાય છે તે અન્યથા ગ્રહણ થાય છે તેની ખબર રહેતી નથી. તેનું કારણ પેાતાનું માનેલુ જ સાચુ' એવી ટેવ બધાઇ જાય છે. તે વખતે પણ જે મળે છે તે એકજ વસ્તુ એટલે ભગવાન મળે છે પણ જીવને લાગે છે કે તે ભગવાન નથી. ભગવાન કેવા હેાય તે માટે પણ આગળથી કેટલીક કલ્પના ખાંધી રાખેલ હાય છે, તેથી જ્યાં ભગવાન છે ત્યાં ભગવાનને બદલે પેાતાની મતલમ દેખાય છે. તેમાખત સમજાવવા માટે શ્રીમદ્ ભાગવતમાં એક સાથે પ્રસ`ગ આપેલે છે.
જ્યારે શ્રી કૃષ્ણે કંસને મારવા રંગમંડપમાં પ્રવેશ કર્યો ત્યારે તેમને ઘણા માણસાએ જોયા; પણ
૧૫૬
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
માયા.
જેનારની મતલબ પ્રમાણે તે મને મલ જેવા લાગ્યા, માણસોને મહાપુરૂષ લાગ્યા, સ્ત્રીઓને કામદેવ લાગ્યા, ગેવાનીઆઓને સ્વજન, રાજાઓને દંડ દેવાવાળા, વસુદેવ અને દેવકીજીને બાળક લાગ્યા, કંસને કાળરૂપ, અજ્ઞાનીઓને વિરાટ રૂપ, યોગીઓને પરમ તત્વ રૂપ અને યાદવકુળના માણસોને પરદેવતા લાગ્યા. આ વખતે દ્રષ્ય એક પ્રકારનું હતું પણ જેનારાની મતલબથી મતલબવાળું દેખાતું હતું. તેથી ખરી રીતે ઘણને બહારના દ્રષ્યમાં પિતાની મતલબ દેખાય છે. જૈન ધર્મમાં આવી દ્રષ્ટીને અનેકાંતિક વાદ કહે છે.
જ્યાં જોઈએ ત્યાંથી બધે વખતે એક જ વસ્તુ મળે અથવા જે મળે છે તે એકજ મળે છે એમ અનુભવમાં આવવા લાગે ત્યારે પિતાના માપમાંથી છૂટી શકાય છે. એક વખત વસુદેવજીએ નારદજીને પૂછ્યું કે “મને ભગવાનના દર્શન કરાવે”. નારદજીએ જવાબ આપ્યો કે “તે તમારા ઘરમાં જ છે”. વસુદેવજી કહે “જે ભગવાન મારા ઘરમાં હોય તે મને આનંદ કેમ થતું નથી”. નારદજી કહે “ તમે તેને તમારા પુત્ર રૂપે માને છે તેથી ભગવાન રૂપે ભૂલે છે”..
૧પ૭
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
પશુમાં, ઝાડમાં કે પત્થરમાં જ્ઞાન અને આનંદ નથી એમ કહી શકાય નહિ. તેનામાં માણસના જેવું જ્ઞાન નથી તેથી માણસની બુદ્ધિને એમ લાગે છે કે તેનામાં જ્ઞાન નથી. સામાન્ય બુદ્ધિ જ્યાં ભગવાન છે ત્યાં જગત બતાવે છે તેથી તે બુદ્ધિથી સત્ય મળતું નથી. પશુપક્ષીનું જીવન આપણે જાણતા નથી તેથી તે જીવન પશુપક્ષી જાણતા નથી એમ કહેવાય નહિ.
અલ્પજ્ઞાનને સાચું મનાવવું એ જીવને સ્વભાવ છે. સ્વપ્ન વખતે સ્વપ્નને સાચું મનાવવું એ સ્વપ્નને સ્વભાવ છે. સ્વપ્નામાં જ્યારે એમ લાગે છે કે તે સ્વનું છે ત્યારે તે રવનું નથી. તેવી જ રીતે જ્યારે માણસને લાગે છે કે તેનું જ્ઞાન સાચું નથી ત્યારે તે સામાન્યભાવથી છૂટે છે અને પ્રભુ તરફ વળે છે.
દરેક વસ્તુમાં બે પ્રકારની ગતિ રહે છે. એક કે જે ઉપર ચડવાની છે તેને ઉર્ધ્વમૂખી કહે છે અને બીજી કે જે નીચે ઉતરવાની છે તેને અધમૂખી કહે છે. જે માણસે પત્થરને ભગવાનની મૂર્તિરૂપે માને છે તેના પ્રત્યે તેની ગતિ ઉર્ધ્વમૂખી રહે છે. બીજા પ્રત્યે
૧૫૮
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
માયા. તેની ગતિ અમૂખી રહે છે. આ સ્વભાવ બધી દેખાતી વસ્તુઓમાં છે. જે માણસ પોતે હમેશાં ઉંચી દશામાં રહે છે તેના પ્રત્યે બધી વસ્તુઓને ઉર્વભાગ અનુકુળ રહે છે અને જે માણસ પિતે હલકી દશામાં રહે છે તેના પ્રત્યે બધી વસ્તુઓ પિતાને અધભાગ એટલે હલકે ભાવ બતાવે છે.
માણસની લાગણમાં ફેરફાર થયા કરે છે તેથી જગ્યા અને કાળના સ્વભાવ ફરતા લાગે છે. જે જગ્યાએ જે વખતે જે દ્રષ્ટા ઉભે હોય ત્યાંથી તેના ક્ષેત્રનું જે માપ આવે તેમાં પિતાની મતલબ ન હોય તે તે માપ તે ક્ષેત્ર માટે સારું છે. પણ બીજે વખતે આપણા આગલા સંસ્કાર યાદ આવે અથવા ભવિષ્યની આશા વિક્ષેપ કરે અથવા બીજા માણસના સંસ્કારથી આપણું જીવન માપીએ અથવા આપણા જીવનના સંસ્કારથી બીજાનું જીવન માપીએ અને તે સાચું છે એમ માનીએ ત્યારે માયામાંથી અજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે.
આ અજ્ઞાન દૂર કરવા માટે કઈ ધર્મમાં શરીરની પેટી ફેરવવાના નિયમ બતાવવામાં આવે છે. તેઓ નિષ્કામભાવે કર્મ કરવાનું કહે છે. કઈ પ્રાણની
૧૫૯
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.. બેટી ટેવે દુર કરવા માટે એવો ઉપાય બતાવે છે કે પોતાની બધી ઈચ્છા ભગવાનના પ્રેમમાં ફેરવી નાખવી. કોઈ મનની ખોટી માન્યતાઓ ફેરવવા માટે જ્ઞાનનો માર્ગ સમજાવે છે. આ બધા નિયમનું ખરું રહસ્ય એ છે કે સત્ત્વ, રજ અને તમ એ માયાના ત્રણ ગુણથી ઉત્પન્ન થએલ મન, પ્રાણ અને શરીર એક વસ્તુમાં જે પ્રીતિ રાખી શકે અને તે વસ્તુ નિત્ય રહે તેવી હોય તે સુખની ખરી જગ્યા અને સુખને ખરો વખત મળે છે.
. આવી સ્થિતિમાં આત્મજ્ઞાન પ્રયત્ન વગર ઉત્પન્ન થાય છે. તે ઉત્પન્ન થયા પછી વ્યવહારના કાર્ય તે ભાવથી કરવામાં જગતની જગ્યાએ વૈકુંઠ જોવામાં આવશે. નિત્ય વસ્તુમાં પ્રેમ રાખી તેને અનુભવ લેવાનું ક્ષેત્ર તે આ જગતરૂપી વૃંદાવન છે.
૧૬૦
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૫ મું.
પ્રારબ્ધ.
માણસ પોતાના પ્રારબ્ધને આધીન છે કે નહિ? એ બાબત સમજવી બહુ ઉપયોગી છે, તેમજ સમજવી મુશ્કેલ પણ છે. એમાં ઘણા વિદ્વાનની બુદ્ધિની કસોટી થાય છે.
ઘણા માણસ એમ માને છે કે માણસને કર્મ પ્રમાણે ફળ મળે છે અને ફળ લેતી વખતે બીજા કર્મ ઉત્પન્ન થાય છે તેથી માણસ કયારે પિતાના કર્મમાંથી છૂટી શકે તેની તિથિ જેવામાં આવતી નથી.
વળી કેઈ જેશી માણસના હાથ જોઈને માણસના જીવનનું ફળ કહી આપે છે અને જેશી વિદ્વાન હોય તે તેની ગણત્રીથી જે ફળ તેણે કહી આપ્યું હોય તે ખરું પડે છે. આવી રીતે કહેલું થોડુંક ભવિષ્ય પણ સાચું પડતું હોય તે પ્રારબ્ધવાદને ટેકો મળે છે.
૧૬૧
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
આપણા જીવનના સામાન્ય અનુભવ ઉપરથી પણ જણાય છે કે કેટલુંક કામ આપણે આપણી મરજી પ્રમાણે કરી શકીએ છીએ, કેટલાક કામ ઉપર આપણી સત્તા ચાલતી નથી અને કેટલાક કુદરતી અકસ્માત એટલે કે દુકાળ, વીજળી, વિગેરે ઉપર કઈ માણસની સત્તા ચાલતી નથી. .
એક માણસ પોતાના હાથમાં પાણીને વાલે ભરી વિચાર કરે કે તે પીવાને પિતે સ્વતંત્ર છે કે નહિ? આ બાબતમાં કોઈ તેને પરતંત્ર કહે છે તે માને નહિ. છતાં, પાણી પીધા પહેલાં કેટલાક સંજોગો ઉભા થાય, કઈ વધારે જરૂરી કામ આવે અને છેડે વખત પાણીનો પ્યાલે એક બાજુ મુકી તે માણસ કેઈને જવાબ દેવા જાય અને એટલામાં તેને કાંઈ અકસ્માત થાય તે તેનું પાણી પીવાનું કામ પૂરું થઈ શકે નહિ.
વળી વશીકરણ વિદ્યામાં એવા પ્રયોગ થાય છે કે કઈ મંત્રવિદ્યા જાણનાર બીજા કોઈ માણસને એવી સુચના કરે છે કે આવતી કાલે સવારે ૮ વાગે તારે પાણી પીવું પડશે. છેડા વખત પછી તે તે વાત ભૂલી
૧૬૨
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રારબ્ધ.
જાય છે. ખીજે દિવસે સવારે તેને તરસ લાગે છે, તે વખતે તે પાણી પીએ છે અને તેને પૂછીએ તે કહે છે કે મેં મારી મરજીથી પાણી પીધુ છે. છતાં આ અનાવ મંત્રશક્તિથી બન્યા હતા અને પાણી પીનાર માણસ ખરીરીતે પરતંત્ર હતા. વશ કરનાર માણસ પણ માત્ર તે ક્રિયા સંબધમાં સ્વતંત્ર હતા. કેટલાક નામધારી ચેગીએ આવી રીતે લેાકેાને વશ કરી શિષ્યે વધારે છે. તેઓ સમજે છે કે તેએ અમુક શક્તિને વશ કરી પુરૂષાર્થ કરી શકયા છે; પણ એ વાત ભૂલી જાય છે કે તેમનાથી મેટી શક્તિ તેમને અભિમાનમાં રાખી અલ્પજીવનમાં દાખે છે. આવા પ્રયાગાથી અજ્ઞાની માણસાને છેતરવા એ કામ સહેલુ છે પણ પાતે તેજ વખતે બીજી શક્તિથી છેતરાય છે તેની તરત ખખર પડતી નથી,
પ્રકૃતિના ક્ષેત્રમાં શક્તિનું રાજ્ય છે. પ્રકૃતિનું સુખ જોઇતું હોય તે જેમ બને તેમ વધારે શક્તિ ઉત્પન્ન કરવી જોઇએ. તેને માટે તાંત્રિક માર્ગમાં અનેક જાતના જુદા જુદા ઉપાય બતાવેલા છે. પણ આ પ્રમાણે એક સત્તાથી બીજી સત્તા વધારે બળવાન હેાવાથી તે શક્તિને
૧૬૩
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ. . કયાં છેડે આવશે તે વિષે આવા માણસને પૂછીએ તે જવાબ આપી શકતા નથી. સામાન્ય માણસની માફક આવા માણસે પણ પિતાનું કામ પૂરું કરી લેવાની ઈચ્છા કરે છે અને તે જ વખતે નવું કામ ઉત્પન્ન કરતા જાય છે.
સંસાર પ્રકૃતિનું પરિણામ છે. પ્રકૃતિના કાર્યો કહેતા નથી કે પિતે શા માટે ઉત્પન્ન થયા છે. જે તે કાર્યો ઉપર આપણી માન્યતા ચડે નહિ તે તેમાં કાંઈ જેર આવતું નથી. મનની ટેવથી માન્યતા બંધાય છે. તે ટેવ પાંચ પ્રકારની છે – ૧. આપણે જે બહારની વસ્તુ દેખીએ છીએ,
તેની જે આકૃતિ આપણી અંદર પડે છે અને તે આકૃતિથી જે અસર આપણી અંદર ઉત્પન્ન થાય છે તે બહારની વસ્તુમાંથી આવતી નથી પણ આપણા મનમાં ઉત્પન્ન થાય છે. બહારની કેટલીક વસ્તુ જોયા છતાં તેના પ્રત્યે, તે ન જોઈ હોય તે ભાવ રાખ હેય તે રાખી શકાય છે પણ આપણા સ્વભાવની અંદર કેટલીક બાબતે બનતી હોય તે નથી બનતી
૧૬૪
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રારબ્ધ. એ માનવું વધારે મુશ્કેલ પડે છે. અહંકાર, મન, પ્રાણ, ઈદ્રિય અને શરીર વધારે નજીક હોવાથી પિતાનું અસ્તિત્વ વધારે સાબીત
કરવા પ્રયત્ન કરે છે. ૩. બહારની વસ્તુઓ પોતે છે એમ જણાવે છે
પણ પતે ત્યાં શા માટે છે અને ત્યાં બીજી વસ્તુઓ શા માટે નથી તે કહેતી નથી. તેમને હેતુ મન જણાવે છે. બહારની વસ્તુઓ છે એમ કહેવું એ પણ
મનનો ઉપયોગ કર્યા પછી કહેવાય છે. ૫. બહારથી શબ્દ સંભળાય કે રૂપ દેખાય, તે
બંન્ને પિતાને પરસ્પર સંબંધ કહેતા નથી. દ્રષ્ટાંત તરીકે કોઈ માણસનું માત્ર રૂપ યાદ આવે તે રૂપ કહેતું નથી કે નામ શું છે અને નામ જ યાદ આવે તે નામ કહેતું નથી કે રૂપ કેવું છે. જ્યારે તેમનો સંબંધ યાદ આવે છે ત્યારે તે મનમાં ઉત્પન્ન થાય છે.
આ પ્રમાણે પાંચ પ્રકારની ટેવથી મન પોતાના સ્વભાવ પ્રમાણે જગત માગે છે. જગતને આંખ દેખતી નથી પણ મન દેખે છે. ૧૬૫
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
તેથી સ્વતંત્રતા કેને કહેવી તે પહેલાં સમજવું જોઈએ. પિતાની મરજી પ્રમાણે જગતમાં બધું બને એવું જોઈએ તે તેવી સ્વતંત્રતા મળશે નહિ, કારણ કે માણસની ઈચ્છાનું ઠેકાણું નથી. પોતાની ઈચ્છાથી માણસ પ્રકૃતિના ધર્મમાં આવે છે અને તે ક્ષેત્રમાં પ્રકૃતિના ધર્મ પાળવા પડે છે. તેથી ઈચ્છા પ્રમાણે કિયા થતી નથી. પ્રકૃતિના ક્ષેત્રમાં એક બનાવ ઉપર ઘણા કારણોની અસર રહે છે તેથી સ્વતંત્રતા મેળવવી મુશ્કેલ પડે છે.
મારે મુસાફરીએ જવું હોય અને ટ્રેનમાં બેસવા માટે સ્ટેશને જવું પડે ત્યારે રેલ્વેના વખત પ્રમાણે જવું જોઈએ. ટ્રેન મોડી આવે, રસ્તામાં કોઈ અકસ્માત થાય તે તેનું ફળ ભોગવવું પડે કારણ કે મેં એવું કામ કરવાની ઈચ્છા કરી કે જેમાં બીજા સંજોગોની સત્તા રહેલી હતી. પાણીમાં પડયા પછી ન ભીંજાવાની આશા રાખી શકાય નહિ.
ખેડુત દાણ વાવે છે પણ કોઈ વખતે વરસાદ બરાબર ન આવે તે પાક સુકાઈ જાય છે અથવા અતિશય વરસાદ આવે તે પાક સડી જાય છે અથવા
૧૬૬
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રારબ્ધ. તીડ વિગેરે જીવડાં આવીને પાક ખાઈ જાય છે. હિંદુસ્થાનમાં લગભગ ૭૫ ટકા માણસ ખેતી ઉપર જીવે છે અને ખેતીને આધાર વરસાદ અને એવા બીજા કારણે ઉપર રહેવાથી આ દેશ પ્રારબ્ધવાદી બને છે એમ કેટલાક માણસે માને છે. વળી તેઓ એમ પણ માને છે કે યુરોપ અને અમેરીકાના પ્રદેશની પ્રજા, વેપાર હુન્નર ઉદ્યોગથી આગળ વધી ગઈ છે; અને આવી પ્રવૃતિને આધાર પુરૂષાર્થ ઉપર રહેવાથી તે દેશે પુરૂષાર્થવાદી બન્યા છે. પણ વધારે વિચાર કરતાં જણાશે કે વેપારમાં પણ કેટલેક આધાર પ્રારબ્ધ ઉપર છે. જ્યારે લડાઈ જાગે છે ત્યારે એક દેશને વેપાર વધે છે અને બીજા દેશને ઘટે છે. મજુરોની હડતાલથી વેપારમાં ફેરફાર થાય છે, પરદેશની જકાત નીતિથી વેપારમાં ફેરફાર થાય છે. અહીના સત્યાગ્રહીઓએ પણ પરદેશી વેપાર તદન કાઢી શકવાની હિંમત બતાવી છે. પ્રકૃતિના ક્ષેત્રમાં કયા દેશની સત્તા કયે વખતે વધારે બળવાન છે તે ઉપર આધાર છે. તે શક્તિનું ક્ષેત્ર છે. તે ક્ષેત્રમાં વધારે શક્તિ મેળવવી એ સદ્ગુણ મનાય છે. પણ કઈ દેશ સૌથી વધારે શક્તિવાળ લાંબા, ૧૬૭
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ. વખત સુધી રહી શકતું નથી, તેથી બધા પ્રારબ્ધને આધીન છે. ઈંગ્લાંડની કે અમેરીકાની ચડતી દશાથી મિહ પામવાનું નથી. તેનાથી વધારે શક્તિવાળા દેશ ઉત્પન્ન થાય અથવા તેમની પોતાની શક્તિ ઓછી થાય તે તેમની પડતી આવતાં વાર લાગે નહિ અને આ ન બને તેવી વાત નથી.
પ્રકૃતિ કેવી રીતે પિતાનું ફળ આપે છે તેના બનેલા દ્રષ્ટાંત જોઈએ. અંગ્રેજોએ પિતાના કાપડના વેપારની વૃદ્ધિ માટે, ઢાકાના હાથથી વણાતા સુંદર કાપડની કારીગીરીને નાશ કર્યો એટલે પ્રારબ્ધ તેમના કાપડના વેપાર સામે ચરખે મુકો. તેઓએ પોતાના વેપાર માટે સુરતમાં પહેલી કઠી નાખી અને જમીન નની મહેસુલ ઉઘરાવવાને હક લઈ ત્યાં કલેકટર એટલે પૈસા ઉઘરાવનાર અમલદાર નિમે. પ્રારબ્ધ ત્યાંજ એટલે સુરતના બારડોલી જીલ્લાના માણસોને એવી પ્રેરણા કરી કે તે અમલદારોને જમીનની ઉપજ ન દેવી. અંગ્રેજોએ પિતાની સત્તા આંહી વધારવા માટે કેમ વચ્ચે અને ધર્મ વચ્ચે ભેદ ઉત્પન્ન કર્યા એટલે પ્રારબ્ધ તેમની પાર્લામેન્ટમાં ત્રણ ભાગ કર્યો અને તેના સંસ્થાનોને સ્વતંત્ર થવાની પ્રેરણા કરી.
૧૬૮
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રારબ્ધ.
એલ્શઅમે પેાતાના વેપાર વધારવા માટે આફ્રીકામાં કાંગેામાં રહેતા માણસા ઉપર ક્રુરતા વાપરી હતી એટલે પ્રારબ્વે ઇ. સ. ૧૯૧૪-૧૭ ની લડાઇમાં પહેલાં એજીઅમના માણસાના ભાગ માગ્યે.
આ બાબતમાં આપણી ભૂલે પણ જોવી જોઇએ. આપણે બીજાને નુકશાન કરવા જઈએ તે વખત આવ્યે આપણુને નુકશાન થાય છે. આર્ચીએ હિંદુસ્થાનમાં આવી તે વખતે આંહી રહેતા અનાર્થીને શૂદ્ર માની હલકી દશામાં રાખ્યા અને વેદ ભણવાના તેમને અધિકાર નથી એમ ઠરાવ્યું. તેના પિરણામમાં કરોડો માણસ ગુલામી ભેગવવા લાગ્યા. પ્રાણ્યે તેથી આના ઉપર હજારા વર્ષોંની ગુલામી શરૂ કરી દીધી. જ્યાંસુધી આંહી પરસ્પર સમભાવ, ભાતૃભાવ અને સહકાર ઉત્પન્ન નહિ થાય ત્યાંસુધી આ ગુલામી જશે નહિ.
વળી એમ પણ જણાઇ આવે છે કે મરણ પછી પણ આ પ્રકૃતિ માણસને તરત છેડતી નથી. યુરોપની ૧૯૧૪-૧૭ ની લડાઈ પછી ત્યાં છેકરીઓ કરતાં છેકરાના જન્મ વધારે પ્રમાણમાં થાય છે અને તે ઘણા તોફાની પ્રકૃતિવાળા હેાય એવું લાગે છે. તેએ
૧૬૯
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ. તેમની ઉમરે કદાચ બીજી લડાઈમાં કામ આવવાના હેય. આંહી પણ ૧૯૦૫ થી ૧૯૧૦ સુધીની સ્વદેશી ચળવળમાં જેમણે પિતાના મન, પ્રાણુ અને શરીર અર્પણ કર્યા હતા તેઓ ફરીથી જન્મ લઈ ૧૦૦ ના સત્યાગ્રહમાં તૈયાર થઈ ગયા અને એ વાત સાચી હોય તે ૧૯૦ ના સત્યાગ્રહમાં જેમણે ભેગ આપેલ છે તેઓ કદાચ ૧૫૭ના સત્યાગ્રહ વખતે તૈયાર થઈ જાય. જે ઈચ્છાથી માણસ મરે છે તે ઈચ્છાથી જમે છે. જે ઈચ્છાથી માણસ રાત્રે સૂએ છે તે ઈચ્છાથી સવારે જાગે છે.
માણસના જીવન પ્રમાણે તેને સ્વભાવ બને છે અને સ્વભાવ પ્રમાણે તેનું જીવન ચાલે છે. એક માણસે એવો પ્રશ્ન કર્યો હતો કે “ભગવાન પાપી માણસને એકદમ સજા કેમ કરતા નથી?” ખરી રીતે જોતાં જે માણસ જે વખતે પાપ કરે છે તે વખતેજ તેને સ્વભાવ બગડે છે. તે સ્વભાવથી જ્યારે તે પિતાનું જીવન ગાળે છે ત્યારે તેને તેના જીવનમાં અનેક જાતના વિન નડે છે કે જે બીજા લે કે તરત જોઈ શકતા નથી.
કેટલાક માણસ દેણું કરી, બીજાને પૈસે સુખી થવાની ઈચ્છા કરે છે પણ તેમના જીવનમાં આવા
१७०
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રારબ્ધ.
સ્વભાવથી શ્રીજી કેટલી અડચણા આવે છે તે કોઈ જોતું નથી. આ નિયમ બીજા દેષાના સબધમાં પણ
સમજવાના છે.
સામાન્ય માણસ એમ સમજે છે કે તેની ઇચ્છા પુરી થવામાં કઇ વિઘ્ન ન આવે તે તે સ્વતંત્રતા કહી શકાય, પણ કેટલીકવાર અહારનું વિઘ્ન ન હેાય તાએ તેની અંદર તેના સ્વભાવ તેને સુખ લેવા દેતા નથી. માણસ પોતાની પ્રકૃતિ પ્રમાણે કર્મ કરે છે. તેથી કમ ફેરવવાની જરૂર કરતાં પ્રકૃતિ ફેરવવાની વધારે જરૂર છે. પ્રારબ્ધ જીતવા માટે આ ખરે ઉપાય છે.
ધારાસભાના કાયદાએ બહારથી રક્ષણ આપે છે, કયું કામ કરવા લાયક છે, કયુ કરવા લાયક નથી તે બતાવે છે; પણ જે સ્વભાવથી કામ થાય છે તે તરફ બહુ લક્ષ આપતા નથી. તેએ રાગનું આષધ આપે છે પણ રાગ કેમ ઉત્પન્ન ન થાય તે બતાવતા નથી. ધમ ગુરૂઆ રાગ કેમ ન થાય એ બતાવે છે પણ રાગનું ઔષધ આપી શકતા નથી. તેથી રાજ્ય અને ધમ
બન્નેની જરૂર છે.
૧૭૧
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
સંસારમાં સ્ત્રી, પુત્ર, પૈસે, કીતિ વિગેરે જેને મળ્યા હોય છે તેમનું પ્રારબ્ધ સારું મનાય છે પણ આ વસ્તુઓ કેઈને સંપૂર્ણ રીતે મળતી નથી અને જેને મળેલી હોય છે તેની પાસે કાયમ રહેતી નથી. ખરી રીતે સ્ત્રી, પૈસે કે વ્યવહાર, સુખ કે દુઃખ આપતા નથી પણ જે વૃત્તિથી તેને ઉપયોગ થાય છે તે વૃત્તિમાં સુખ કે દુઃખ માનવાની ટેવ પડી ગએલી હોય છે.
એક માણસની સ્ત્રી મરી ગઈ એટલે તેને પોતાનું ઘર ગમતું નહોતું અને જાણે કે ઘર દુઃખ આપતું હોય તેમ તેણે ઘર વેચી નાખ્યું. ખરી રીતે જોતાં, ઘરના પથરા અને લાકડા દુઃખ આપતા નહોતા પણ પિતાની અધુરી રહેલી વાસના દુઃખ આપતી હતી.
જ્યારે સુખ માટે બહારના સાધન ભેગા કરવા પડે છે ત્યારે પિતાના સ્વભાવમાં તેટલી અપૂર્ણતા જણાઈ આવે છે.
પ્રારબ્ધ કઈ બનાવમાં નથી, માણસમાં નથી, સંબંધમાં નથી પણ માણસની જરૂરીઆતથી ઉત્પન્ન થએલ સંબંધ સાચે માનવાથી ઉત્પન્ન થાય છે. તેમાં
૧૭૨
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રારબ્ધ. રસ લેવાથી તે મજબૂત થાય છે અને સંજોગે જીતી શકાતા નથી. સંજોગોને આધીન રહેવામાં જીવનને ખરે લાભ મળશે નહિ. માણસ એ પત્થર નથી. સંજોગે જીતવામાં અને પોતાના અંતરાત્માની શક્તિ ઓળખવામાં પુરૂષાર્થ છે. સંગે જીતવામાં પહેલાં દુઃખ લાગે છે, પોતે સાચે રસ્તે છે કે નહિ તેની શંકા થાય છે, વિને નડે છે, મન મુંઝાય છે, હૃદય કંપે છે, થાક લાગે છે. સ્વરાજની લડાઈમાં લેકના વખાણથી અને દેખાતા ભવિષ્યના લાભની આશાથી હિમત રહે છે પણ પિતાની વાસના છેડવી, વિચાર છેડવા, અભિમાન છોડવું અને લોકોની નિંદા સહન કરી સત્યને માર્ગે વળવું એ મહાભારતનું યુદ્ધ છે. છતાં કુશળ પુરૂષે આવા યુદ્ધ સહેલાઈથી જીતી શકે છે.
તેમાં ખાસ ઉપાય એ છે કે વિષયે અને વાસનાઓ આપણને દબાવી શકે તેવા છે એ વાત માનવી જોઈએ નહિ. પ્રાયશ્ચિત કરવું જોઈએ એટલે કે ચિત ફરીથી નવું બનાવવું જોઈએ અને પછી ભગવાનની શક્તિને શ્રદ્ધાથી આશ્રય લે જોઈએ. વિશેષ બળવાળી સત્તા આગળ પરિણામ ફરી જાય છે.
૧૭૩
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
કેાઈ માણસ પેાતાના સ્વભાવમાં થોડેક ફેરફાર કરી એમ માને છે કે જાણે પાતે પોતાની પ્રકૃતિ અરાખર જીતી હૈાય. એ માન્યતા ખાટી છે. મહાત્મા ગાંધીજી જેવા તપસ્વી પુરૂષ પણ આત્મકથામાં લખે છે કે વિષયાને ખેારાક નહિ આપવાથી વિષયામાંથી ઇચ્છા જતી નથી પણ ગીતામાં કહ્યું છે તેમ વિષયેમાંથી વિષયાને રસ, માત્ર પરમાત્માના દર્શનથીજ દૂર થઇ શકે તેમ છે.”
વિષયે અને વિષયેાની ઇચ્છાને એવા પ્રકારને સબંધ છે કે ઇચ્છા વીના વિષયે આકષઁણુ કરતા નથી પણ વિષયે છેડયા વીના વિષયની ઇચ્છા પણ છૂટતી નથી. વળી, વિષયા ન હેાય એ આત્મજ્ઞાન ન હેાય ત્યાંસુધી સામાન્ય સ્વભાવ ગમે ત્યાંથી વિષચની વસ્તુઓ ભેગી કરી લે છે; અથવા, પેાતાના અભિમાનથી છેડેલા વિષયે દ્વેષને લઇને પાછા આકષ ણ કરે છે. જેમ કપડું ફાટી ગયું હાય પણ તેની જરૂર હોય તે બજારમાંથી વેચાતુ' લઇ લેવાય છે તેમ વિષચેાની જરૂરથી શરીર ગયા પછી પણ પાછું લઇ શકાય છે.
-
એક માણુસને દારૂ પીવાની બહુ ટેવ હતી. દારૂથી થતા નુકશાનના વિચાર કરી એક વખત તેણે
१७४
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રારબ્ધ. દારૂ ન પીવાનો નિશ્ચય કર્યો. ધીરેધીરે તેની દારૂ પીવાની વૃત્તિ જતી રહી અને કેટલાક વર્ષ સુધી તેણે દારૂ પીધો નહિ. અંતે દારૂ જઈને તેને અણગમે ઉત્પન્ન થતું હતું. આવી રીતે કેટલાક વર્ષ ગયાં છતાં સ્વપ્નામાં તે કઈ કઈવાર દારૂ પીતું હતું. તેનું કારણ તેને સમજાતું નહોતું.
એવી જ રીતે કેટલાક ગ્રહસ્થાશ્રમી માણસો બ્રહ્મચર્યનું વ્રત લે છે. તે બરાબર પાળે છે છતાં સ્વપ્નામાં તેમને સ્વપ્નદોષ થાય છે. કેટલાક સંન્યાસીઓ કે જેણે ઘણા વર્ષનું બ્રહ્મચર્ય પાળેલું હોય છે તેમને પણ સ્વપ્નદોષ થાય છે. તેનું કારણ સમજવું હોય તે સ્વપ્નાને સ્વભાવ સમજવો જોઈએ.
સ્વપ્નાના બનાવો તદન સાચા હોતા નથી તેમજ તદન ખોટા હોતા નથી. તેમાં ભેળસેળ બહુ હોય છે, તેથી માણસને સત્ય સૂઝતું નથી.
એક માણસ બી. એ.ની પરિક્ષામાં છ વર્ષ પહેલાં પાસ થયેલ હતું. તેને એમ સ્વપ્ન આવ્યું કે “હું બી. એ. માં નાપાસ થયે.” તે વખતે વધારે તપાસ કરતાં એમ માલુમ પડયું હતું કે તે દિવસે તે બીજા કોઈ કામમાં નાપાસ થયે હતે.
૧૭૫
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ. -
એક વખતે એક માણસ સુતે હતે. તેને કાંઈ સ્વપ્ન આવ્યું હતું. તે વખતે તેની પથારીની પાસેથી એક બીજે માણસ બતી લઈને જતું હતું એટલે સ્વપ્નામાં રહેલ માણસને એમ સ્વપ્ન આવ્યું કે તેનું ઘર સળગ્યું !
એક વખત એક સારા વક્તાનું અંગ્રેજી ભાષણ, સાંભળનારાઓમાંથી થોડાક લેકેને ગમ્યું નહિ. રાત્રે તેને સ્વપ્ન આવ્યું કે લેકોએ તેને ભાષણ વખતે મકાન બાર કાઢી મુકવા માટે “આઉટ, આઉટ” એમ બુમ મારી. તેનાથી જાગી ઉઠતા તેણે સાંભળ્યું કે બહાર એક કુતરો “વાહ વાહ કરતે હતે. સ્વપ્નાના બનાવ સાથે કુતરાનું ભસવું ભળી ગયું હતું અને તેમાંથી “આઉટ, આઉટ” થયું હતું.
સ્વપ્નાના બનાવના કારણે જાણવાની ટેવ પાડી હોય તે તે જાણી શકાય છે. તે માટે અર્ધ-સ્વપ્નાવસ્થામાં રહેવાની ટેવ પાડવી જોઈએ.
એક માણસને એવું સ્વપ્ન આવ્યું કે તેના પગ કાદવમાં ખેંચી ગયા અને મહેનત કરતાં નીકળતા નહેતા. બહુ જોર કરી કાઢવા જતાં તે જાગી ઉઠ
૧૭૬
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રામ્ય.
અને કારણ શેાધતાં માલુમ પડયું કે તેના પગ આઢ-વાના ધાખળામાં એવા વીંટાઇ ગયા હતા કે તરત છૂટે તેમ નહાતા.
એક વખત એવી સ્થિતિમાં તેના હાથ તેના ઘુંટણ નીચે ઉંઘમાં દખાઇ ગયે હતેા. તે વખતે તેને એવું સ્વપ્નું આવ્યુ કે જાણે એક કુતરો તેના હાથ કરડતા હતા અને તે તે છૂટા કરી શકતા નહાતા.
રાત્રે માડેથી જમ્યા પછી તરત ઉંઘવાની ટેવથી. કેટલીકવાર પાચન ન થએલ ખેારાકનું વજન શરીરના નીચેના ભાગ ઉપર આવે છે. તે વજનથી જાણે કે તે ભાગ દુખાતે હેાય એવું જણાય છે. તે દબાણથી કેટલાકને ભાગની લાગણી ઉત્પન્ન થાય છે અને સ્વપ્નદોષ થાય છે.
કેટલીકવાર માણસાને એવા સ્વપ્ના આવે છે કે જાણે તેના પગ કપાઇ ગયા હોય અને તે ચાલી શકતા. નહેાય પણ તેનું કારણુ ઉંઘમાં તેના પગની સ્થિતિ
ઉપર હાય છે.
કેટલાકને સ્વપ્નામાં લાગે છે કે જાણે તે કેાઈ લાંબી સીડી ઉપર ચડી આકાશમાં અદ્ધર જતા હાય. દિવસમાં ઘણી શેરીઓમાંથી અને બારણામાંથી પસાર
૧૭૭
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
થતાં જે વૃત્તિઓ ખંધાઇ જાય છે તેના આવા પરિણામ
આવે છે.
સ્વપ્નાના બનાવે એ અંતઃકરણની વૃત્તિના અનાવે છે. સ્વપ્નામાં બીજે ગામ જતા દેખાતા આત્મા તે ગામમાં ઉઠતેા નથી. આત્માને પેાતાને સ્વપ્નાના ધર્મોથી કાંઇ અસર થતી નથી. તે માપના ધર્મો છે. માપનારના ધર્મ નથી. માપમાં મમત્વથી અને આત્માના ધર્માંના અજ્ઞાનથી તે પોતાના ધમ હેાય એમ માનવાની ભૂલ થાય છે.
ઉપર આપેલ દ્રષ્ટાંતે ઉપરથી જણાઇ આવશે કે સ્વપ્નાની અવસ્થામાં ઘણા બનાવાની સેળભેળ થાય છે. જે વિષયની ઈચ્છા છેડી દીધી હોય તે વિષય ભાગવવાના સ્વપ્ના આવે તે તેનું કારણ ઉંઘમાં શરીરની સ્થિતિ ઉપર રહે છે અથવા તે માણસને બીજા કેાઈ વિષયમાં ઇચ્છા રહી ગઈ હૈાય છે અને ખીજા વિષયની ઈચ્છા પહેલા વિષયની ઇચ્છાને ઘસડી લાવે છે; તેથી વિષયાનેા નિગ્રહ કરવાને બદલે સ'યમથી એટલે સમભાવથી તે જીતવુ જોઇએ. નિગ્રહમાં અલાત્યારે વિષયે જીતવાની વૃત્તિ રહે છે અને તે વૃત્તિ સ્વપ્નામાં બીજી ઇચ્છા સાથે અથડાતાં જાગ્રત થાય છે.
१७८
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રારબ્ધ.
સંયમમાં કઈ ઈચ્છાની જરૂર રહેતી નથી. સંયમી પુરૂષને આત્મામાં જ સંતેષ રહે છે. આત્માના સુખથી બીજી ઈચ્છા છૂટે છે. પણ આત્માનું સુખ મળ્યા પહેલાં અને વિષયમાં વૈરાગ્ય આવ્યા પછી, ઘણો વખત વચલી સૂકી દશા રહે છે. તે દિશામાં ચિત્ત બહુ શાંત રાખવાની જરૂર છે. તેનો ઉપાય મારા પુસ્તક સેવાકુંજ” માં બતાવેલ છે.
આત્માના માર્ગમાં સ્વભાવની જેમ જેમ શુદ્ધી થવા લાગશે તેમ તેમ કેટલીક ગુપ્ત વાસનાઓ અને ઈચ્છાઓ પ્રગટ થશે. આવી વાસનાઓ ઉપર પહેલાં મનનો અંકુશ જ રહે છે અને આત્માને અંકુશ આવ્યું ન હોય ત્યારે બધી ઇન્દ્રિયની ભૂખ છૂટી થાય છે. તે દેડી આવે છે અને જીવ ઉપર હલે કરે છે. વાસનાને જેરનું ખરું કારણ એ છે કે લેકે તેમના વિષે બહુ વિચાર કરે છે. વળી આત્માના માર્ગે પડયા પછી તેની સામે કોધ કરે છે, બળજેરીથી વશ કરવાનો નિશ્ચય કરે છે, અંદર દાબી રાખે છે અને બહાર નીકળી ન જાય તેની સંભાળ રાખે છે; પણ જેમ જેમ તમે એક વસ્તુને વિચાર કરતા રહે તેમ તેમ તમને
૧૭૯
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
તેનું વધારે અંધન ઉત્પન્ન થશે. તમારે ખરીરીતે તે વસ્તુઓ પાસે રાખવી નહિ, તેનાથી અલગ રહેવું, તેને વિચાર ન કરવા અને વિચાર આવે તેાએ તેના તરફ લક્ષ ન આપવું અને જાણે કે કાંઇ બન્યુ નથી એવા ભાવથી શુદ્ધ રહેવું.
આત્માને માગે પડયા પછી જે ઇચ્છાઓ અને વાસનાએ જાગે તેની સામે અસંગતા અને ગ'ભીરતા રાખવી. એમ માનવું કે તે આપણું રૂપ નથી. આપણા અંતરાત્માની અનુમતિ વીના ઇચ્છાએમાં ખળ આવતું નથી; એ માબત જેમ જેમ અનુભવ થતા જાય છે તેમ તેમ સમજાતી જાય છે.
પ્રકૃતિના ક્ષેત્રમાં પ્રારબ્ધ સાચું છે. ત્યાં જે કા થાય છે તે ઉપર ઘણા કારણની અસર રહે છે. માણસ પેાતાના અપ સ્વભાવથી માત્ર એક એ કારણ તેમાં જોઈ શકે છે અને જ્યારે પેાતાના માનવા પ્રમાણે ફળ આવતું નથી ત્યારે ગભરાય છે, દુઃખનું કારણ શેાધી શકતા નથી અને પ્રારબ્ધને વશ થાય છે. જે વસ્તુ ઉપર કેાઇની અસર થતી નથી તે કેવળ પરમાત્મા છે. તે અખંડ છે, આખી વસ્તુ છે, તેને દોષ લાગતા
૧૮૦
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રારબ્ધ. નથી અને તેથી તે નિત્ય સુખ રૂપ છે. જે માણસોને આખી વસ્તુને અનુભવ રહે છે તે એક ભાગના સુખ તરફ દૃષ્ટી કરતા નથી.
તે દશામાં વ્યવહારિક કાળ નથી, તેથી પ્રારબ્ધ નથી. તે દિશામાં આપણે જે જોઈએ છીએ તે આપણે છીએ તેમ લાગે છે. આપણે સ્વતંત્ર છીએ કે પરતંત્ર તે પ્રશ્ન આ દશામાં નથી, કારણ કે જે મનુષ્યભાવથી આ પ્રશ્ન ઉત્પન્ન થયા હતા તે ભાવ આ દશામાં નથી. ત્યાં સ્વતંત્રતા સિદ્ધ છે. પ્રાપ્ત છે.
આગળ કહ્યું તેમ પ્રકૃતિના કાર્યો પિતે કહેતા નથી કે પિતે શા માટે ઉત્પન્ન થયાં છે તેથી જો તેના ઉપર આપણી માન્યતા ચડે નહિ તે તેનામાં કાંઈ જેર આવતું નથી. વિષયેના રસનું કારણ પિતાના સ્વભાવમાં છે અને સ્વભાવ ફેરવવાનું પિતાની સત્તામાં હોવાથી, આત્મજ્ઞાની પુરૂષ કાર્ય કારણ ભાવથી પિતાને મુક્ત જુએ છે; તે ખર પુરૂષાર્થ છે.
જે માણસને પિતાને માટે ભવિષ્યમાં મળે તેવું કાંઈ જોઈતું નથી તેને પ્રારબ્ધનો વિચાર આવતું નથી. તેને લેકેના વખાણની ઈચ્છા નથી. મૂર્ખ માણસ ૧૮૧
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ. કહે છે કે મને અમુક રાજાએ સારું ઈનામ આપ્યું, અભિમાની માણસ પોતાનું ઘર અને ઘરની વસ્તુઓ બીજાને બતાવે છે, મુસાફર પિતાની મુસાફરીના વર્ણન બીજા પાસે કરે છે, પોતાના મિત્રોના વખાણ કરે છે, સ્ત્રીઓ પોતાના ઘરેણા અને કપડા બીજી સ્ત્રીઓને બતાવે છે, વિદ્વાન પિતાના લખેલા પુસ્તકે બીજાને બતાવે છે, સત્યાગ્રહી પિતાના શુરાતનનાં વખાણ કરે છે અને જેલમાં પોતે શું શું કર્યું તે કહી બતાવે છે, પણ આત્મજ્ઞાની સરળ અને સાદ હોય છે. તે પિતાની બડાઈ કેઈને બતાવી કેઈના વખાણ લેવાની ઈચ્છા રાખતું નથી. પિતાના જીવનમાં જે જે પ્રસંગ આવે તે સંતેષથી સ્વીકારી વિષયોને તાબે થયા વિના જીવનને જીતે છે. સંસારી માણસને કઈ પૈસાની બક્ષીસ આપે તે ગમે છે. મુક્ત પુરૂષને તે ભારરૂપ લાગે છે કારણકે તે બહુ ઓછા પરિગ્રહથી રહે છે. યુરોપમાં એક માણસ માટે વધુમાં વધુ કેટલી સગવડ જોઈએ તેને વિચાર થાય છે. આ દેશમાં એક માણસને ઓછામાં ઓછું કેટલું જોઈએ તેના પ્રયોગ થાય છે. ઓછા પરિગ્રહથી માણસ પ્રારબ્ધને વશ કરી શકે છે પણ હાલ અંગ્રેજી વિદ્યાના સંસ્કા
૧૮૨
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રારબ્ધ. રથી છેડી અગવડથી ચલાવી લેવાની શક્તિ ઓછી થતી જાય છે, સગવડ વધારવા લાલચ થાય છે અને અંતે તેમાંથી કેમ છૂટવું તે સૂઝતું નથી. હાલની વિદ્યા દુઃખ સહન કરવાની શક્તિ આપતી નથી.
હાલના વખતમાં એક માણસ ઉપર એક જ વખતે ઘણી ફરજો આવી પડે છે અને તે વખતે શું કરવું તે તેને સૂઝતું નથી. તેથી તેને એમ લાગે છે કે માણસ હમેશાં પરતંત્ર રહેવા જમેલે છે. તેને શંકા થાય છે કે જે માણસ સ્વતંત્ર હોય તે તેની મરજી પ્રમાણે બનાવે કેમ બનતા નથી.
આપણી ઈચ્છા પ્રમાણે બધું ચાલે તે ઠીક એ વિચારમાં આપણે એટલે “કે” તે સમજવું જોઈએ. અરીસામાં આપણું જે રૂપ દેખાય છે તે આપણે નથી. દેહાભિમાની માણસની ઈચ્છા પિતાના માપમાં બંધાય છે અને બંધાએલી ઈરછા પરતંત્ર રહે છે.
આત્મજ્ઞાનને કોઈ વસ્તુ ન મળે તે આત્માની સ્વતંત્રતા ઓછી થાય છે એમ તે માનતું નથી. તે પિતાની ઈચ્છા પ્રમાણે બધું બને તેમ માગતું નથી પણ જે બને છે તે એકની જ ઈચ્છાથી બને છે એમ
૧૮૩
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
માની હમેશાં મારી સત્તાના આધારે જીવે છે. તેથી તેના સંજોગે તેને નડતા નથી. પારમાર્થિક માણસનું સુખ વમાનમાં રહે છે.
માટરકારના કાઇ હુશીઆર હાંકનાર હાય તેને રસ્તામાં શું આડું આવશે તેના વિચાર આવતા નથી. સામેથી બીજી માટર ઝડપથી આવતી હેાય, અથવા તેના માર્ગની આડે બાળક રમતું હોય કે કુતરા ઉંઘતા હોય તે પણ તે પોતાની મેાટરની ગતિ જરા ફેરવી પાતાના રસ્તા કરી લે છે, અથવા તે સ્થિર રહી રસ્તા ઉપરની વસ્તુઓને જવા દે છે. આ દૃષ્ટીએ જોતાં સામે આવતી મેટરકાર, બાળક કે કુતરા તેની દૃષ્ટીએ સરખા બનાવ છે.
જે ક્ષણે જે બનાવ ઉત્પન્ન થાય તે ક્ષણે તે સભાળી લેવાની જેનામાં શક્તિ છે તે માણસ પ્રારરુષને વિચાર કરતા નથી. એક માણસની દૃષ્ટીએ જે અનાવ ભયંકર લાગે છે તેને ખીજો માણસ સહેલાઇથી એળગી જાય છે.
મુશ્કેલીમાંથી પેાતાના રસ્તા કાઢવા તેમાં પુરૂષા છે. તેમાં નવી જાતનું સુખ છે કે જે બનાવમાંથી
૧૮૪
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રારબ્ધ. મળતું નથી. ક્રિકેટની રમતમાં સુંદર બેટસમેન ગમે તેવા દડા ઝીલી શકે છે. દડો ફેંકનારના હાથમાંથી છૂટે કે તરત તે કયાં પડશે તેની તેને ખબર પડી જાય છે. તેની દૃષ્ટી તે વખતે દડાની જગ્યાએ એકદમ જઈ પહોંચે છે. સારો ગણતશાસ્ત્રી ગમે તેવા અઘરા દાખલા મોઢે ગણી આપે છે. ગંજીપાની રમતમાં સારો રમવાવાળો ડા પાનાથી સારી રમત દેખાડે છે. શિલ્પશાસ્ત્રી પત્થરની મૂર્તિ ઘડવામાં પત્થરની કઠણાઈથી બીતે નથી. સાધુઓ ગમે તેવી મુશ્કેલીમાં આનંદ માની શકે છે. આવા પુરૂષને પિતાના ક્ષેત્રમાં બનવાના બનાવની આગળથી ફીકર રહેતી નથી. તેઓ કાળની ગતિને શરૂઆતમાં પકડે છે. તેમને પિતાના ક્ષેત્ર માટે કાળ નથી અને તેથી પ્રારબ્ધ નથી. આ નિયમથીજ મુક્ત પુરૂષ જગતના કાયદા માનતા નથી. જંગલમાં સાધુઓના સમભાવની સંનિધિમાં પશુઓનો સ્વભાવ દૂર થાય છે અને જગતના કાયદા
૧ટે છે.
નિઃસ્વાર્થ પુરૂષે મોટરકારના સારા ડ્રાઈવરની પેઠે હમેશાં પિતાના કામ માટે તૈયાર રહે છે. રસ્તામાં ૧૮૨
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
જે બનાવ અને તેમાં પેાતાનું ચેતન વાપરે છે અને તે પછી જાણે કે કાંઈ બન્યું ન હોય તેમ બીજા બનાવ માટે તૈયાર રહે છે. તેથી પુરૂષાને માટે જગ્યા રહે છે.
વિશેષ મલવાની સત્તા આગળ પરિણામ ફરી જાય છે. જો કેાઈ મિત્ર માંઢા હાય અને તેને સાજો કરવા હાય તા જાણે કે તંદુરસ્ત સ્થિતિમાં પાસે બેઠા હાય એવી ભાવના કરી તેને વિચાર ભગવાનની શક્તિ ઉપર છેાડી દેવાથી તે સાજો થાય છે. તેમાં એ સત્તાને અનુભવ રહે છે. એક, તે માંદે છે એ વાત માનવી ન જોઇએ નહિતર તેમાં ફેરફાર થઈ શકશે નહિ. બીજી ત ંદુરસ્તીની જે વાત માની તેને ભગવાનની સત્તા લાગુ કરવી જોઇએ. આવા પ્રયાગાથી પેાતાના દરદ પણ સાજા કરી શકાય છે.
7
પેાતાના શરીરના જે ભાગ માંદે થયે હાય તે જાણે કે જુદા માણસ હાય તેમ ઉપર કહ્યા પ્રમાણે તેને તંદુરસ્ત સ્થિતિમાં જોવા અને તેના આધાર ભગવાનની શક્તિ ઉપર છેડવા. માન્યતા ફેરવવાની પહેલી જરૂર છે અને તેને ભગવાનની સત્તા લાગુ ૧૮૬
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાર
પાડવી એ બીજી જરૂર છે. આ નિયમથી ગામડાના કેટલાક અભણ માણસો પણ દેવ દેવીઓની માનતા કરી કંઈક વ્યવહારિક લાભ મેળવી શકે છે. આ નિયમથીજ મહાત્મા ગાંધીજી રાજદ્વારી બાબતમાં પુરૂષાર્થનું બળ બતાવી શક્યા છે. તેમણે પહેલાં અંગ્રેજોની સત્તા માની નહિ અને પછી ભગવાનને આધારે પોતાનું જીવન રાખ્યું. આમાં ચમત્કાર જેવું કાંઈ નથી.
કઈ પૂછે છે કે જગત એ શી વસ્તુ છે? સામાન્ય માણસ કહે છે કે આપણું દૃષ્ટી આગળ દેખાય છે તે જગત છે. જે માણસ આ વાત નથી માનતા તે મહાત્મા છે. કર્મવેગનો ખરો અર્થ એ છે કે જે માણસ પોતાની મનોદશા જગતના બનાવ પ્રત્યે બરાબર રાખી શકે તે તેને સાચી દિશામાં ફેરવી શકે છે.
જે સ્થિતિમાં પિતાના મતનો આગ્રહ રહે છે તેમાં અશાંતિ ઉત્પન્ન થાય છે. તે અશાંતિ માટે સ્કૂલ કારણ શેધવા જવું નહિ પણ ધીરજથી અંતરાત્માને પૂછશે તે તમને ત્યાંથી સાચો જવાબ મળશે. જેને ભગવાનને માર્ગે ચાલવું હોય તેણે પિતાની પાસે સ્વાભાવિક રીતે
૧૮૭
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ. - જે કામ આવે તે સ્વીકારવું અને બીક વગર પુરૂં કરવું અને જેવી સરળતાથી તે સ્વીકાર્યું હોય તેવીજ સરળતાથી મૂકી દેવું જોઈએ. તેમાં આસક્તિ ન જોઈએ.
આવી દશામાં ભવિષ્ય વર્તમાનમાં છે કારણ કે આંહી આત્માથીજ તૃપ્તિ છે. જે સ્વતંત્રતા પ્રકૃતિની દશામાં શોધતા હતા તે આંહી નિત્ય પ્રાપ્ત છે. પ્રકૃતિની દશામાં એમ લાગતું હોય છે કે જાણે કે કોઈ ધર્મરાજા કે યમરાજા કે તેને પ્રધાન ચિત્રગુપ્ત આપણા કર્મની નેધ રાખતા હશે અને આપણું પ્રારબ્ધ ઘડતા હશે. તે દશામાં કાર્ય કારણ ભાવ છે. મનના સંક૯પ રૂપી ગુપ્ત ચિત્રો કર્મ પ્રમાણે ફળ આપે છે. ત્યાં પ્રકૃતિ કેવી રીતે ચાલે છે તે ખબર પડે છે પણ શા માટે એમ ચાલે છે તે જોવું હોય તે આપણે ઈચ્છાને પ્રદેશ તપાસ પડશે.
એક ઉંદરને પુરૂષાર્થ કરી પેટ ભરવાની ઈચ્છા થઈ તેથી એક કરંડી પાસે જઈને અંદરથી કાંઈક ખાવાનું મળે એવી ઈચ્છાથી તેમાં કાણું પાડયું પણ અંદરથી સર્ષ નિક અને ઉંદરને ખાઈ ગયે.
૧૮૮
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રારબ્ધ.
એક ગામમાં એક કુતરો નદી કાંઠે પાણી પીવા ગયો અને પાણીમાં મીઠું નાખ્યું કે તરત એક મગરે તેને પકડી મારી નાખે.
વીજળીની બતીમાં આનંદ કરતાં ઘણા જીવડાંએને ઢંઢોળી તરત ખાઈ જાય છે. વાઘ અને સિંહ બકરા અને હરણ જેવા જનાવરને છોડતા નથી.
ઉપરના દ્રષ્ટાંતમાં બરાબર વિચાર કરીએ તે જણાશે કે સર્ષ ઉંદરને ખાઈ જ નથી પણ સપને સ્વભાવ ઉંદરના સ્વભાવને ખાઈ જાય છે, મગરનો સ્વભાવ કુતરાના સ્વભાવને ખાય છે, ઢેઢગરોળીને સ્વભાવ છવડાના સ્વભાવને ખાય છે, વાઘની પ્રકૃતિ, બકરીની પ્રકૃતિને ખાય છે, માણસને સ્વભાવ હરણ, પક્ષી, કીડી, માંખી, માંકડ, મચ્છર વિગેરેના સ્વભાવને મારી નાખે છે. આવી રીતે કુદ્રતમાં એક જાતની પ્રકૃતિ બીજી જાતની પ્રકૃતિનું અન્ન બને છે. ખાનાર જીવ ભૂખ્યો રહે તેને પણ વિચાર કરવો જોઈએ. કુદ્રતની રચનાના અર્થ ઉતાવળી સમજણથી સમજી શકાશે નહિ. ગાય કે ભેંસના મડદા ગામના પરામાં પડયા હોય અને ગામની હવા બગાડતા હોય ત્યારે ગીધને ઘણા
૧૮૯
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
ગાઉથી સારી વાસ આવે છે. ત્યાં આવી તે તેના ખારાક તરીકે ઉપયોગ કરી હવા શુદ્ધ કરે છે. અધુ જીવન એક સાથે ચાલે છે. પશુપક્ષીઓના જનમની જેમ વ્યવસ્થા થઈ છે તેમ તેના મરણની વ્યવસ્થા પણ તેની સાથેજ થઇ છે. બધી રચના આખીને આખીજ સમજવી જોઇએ. પણ માણસનું જીવન ખીજા જીવા કરતાં ઉત્તમ છે. તેનું કારણ એ છે કે તે ધારે તેા ખીજાનું અન્ન તે થઈ ન જાય, અને સાથી માટી શક્તિના આધારે નિર્ભયતાથી સુખમાં રહી શકે. જે મળવાનું હાય તેમાં પ્રારબ્ધ સાચું છે પણ જે મળવાનું હોય તે જોઇતું ન હોય અથવા જે મળેલુ` હાય તેમાં સાષ હાય અથવા જે મળે તેમાં પણ સંતાષ રહે તે તે માણસને માટે પ્રારબ્ધના કાંઇ અર્થ નથી. અનીતિમાંથી છૂટવું હોય તે સારી ઇચ્છાએ રાખવી જોઇએ અને ખરાબ ઇચ્છાએ છેાડવી જોઇએ; પણ પ્રારબ્ધમાંથી છૂટવું હાય તા બધી ઇચ્છાએમાંથી છૂટવું જોઇએ.
કાઇ ડેાશી એમ કહે કે “ મારે તે એવું સ્વર્ગ જોઇએ કે જ્યાં હું અને મારી ભેંસ રહી શકીએ'' અથવા કાઇ ડાશેા કાઇ સાધુને એમ કહે કે મને
6
૧૯૦
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રારબ્ધ.
એવું સ્વર્ગ બતાવે કે જ્યાં હું અને મારે હકો સાથે રહી શકીએ તે આવા માણસ માટે સ્વતંત્રતા નથી.
પ્રકૃતિના ક્ષેત્રમાં માણસ અને પશુ બન્ને પરતંત્ર છે. ત્યાં “પર” ઉપર આધાર રહે છે. જ્યારે આત્મજ્ઞાન થાય છે ત્યારે “સ્વ” ઉપર આધાર રહે છે. તેથી માણસ સ્વતંત્ર રહે છે. તે જ્ઞાન, આપણે જે જે વસ્તુ જોઈએ તેની સાથે આપણને એકદમ એકતા કરી આપે છે. જાણે કે આપણે જ બધા રૂપ લીધા હોય તેમ જણાવા લાગે છે. જેમ આપણે દાંત આપણી જીભને કાપતા નથી તેમ આપણે બહારના રૂપ, આપણુ માણસના રૂપને વિન કરતા નથી. આત્મા શબ્દથી જવાબ આપતા નથી પણ જે વસ્તુ જોઈએ તે આપીને જવાબ આપે છે.
વસ્તુ જોઈએ ત્યારે બીજે ઠેકાણેથી લાવવી પડે છે અને તેને ઉપભોગ કરવો પડે છે. તેમાં વખતની જરૂર પડે છે. જેને આત્મા જ જોઈએ તેને માટે બધી વસ્તુ જેમ છે તેમ બરાબર છે. જ્ઞાની પુરૂષે એક જગ્યાએથી એકજ વખતે બધા સાથે સંબંધ રાખી શકે છે. ૧૯૧
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
ભગવાન તરફથી જે વસ્તુ આવે તે સહેલાઈથી જાણી શકાય છે. તેના પરિણામમાં મન છૂટું રહે છે, અંદર આરામ અને શાંતિ મળે છે. ભગવાન સાથે સંબંધ થવાનું ખાસ લક્ષણ સમતા છે. પ્રારબ્ધ સાથે લડાઈ કરતાં હારવાનો વખત આવે તે જાણવું કે તે માણસને ભગવાનમાં પુરી શ્રદ્ધા નથી અને સમતાને અનુભવ નથી.
આસુરી શક્તિઓ માણસને વિક્ષેપ કરે છે તેનું કારણ એ છે કે તે તેને રહેવા માટે જગ્યા આપે છે, અને જ્યાં સુધી તેમને જગ્યા મળે છે ત્યાં સુધી તેને રહેવાને હક છે. જે માણસના સ્વભાવને કઈ ભાગ તેને જવાબ આપે નહિ તે તે જતી રહેશે. કામ અને બીક સાથે રહે છે. જેને કામ નથી તેને બીક નથી.
માટે બધું જીવન વિધાતાને આધીન નથી. બધું પ્રારબ્ધને આધીન નથી. જ્યારે વિધાતાની સૃષ્ટીમાં દાખલ થઈએ ત્યારે તેના ધર્મ પાળવા પડે છે, નોકરી કરવી હોય તે નોકરના ધર્મ પાળવા જોઈએ, વેપાર કરો હોય તે ગ્રાહકને સંતોષ આપવો જોઈએ, સ્ત્રી જોઈએ તે સ્ત્રીનું મન ખુશી રાખવું જોઈએ, સ્ત્રીને
૧૨
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રારબ્ધ. પતિ જોઈએ તે પતિનું મન ખુશી રાખવું જોઈએ, લેઓના વખાણ જોઈએ તે લેકેને ખુશ રાખવા જોઈએ, ભગવાન જોઈએ તે ભગવાન ખુશી રહે તેમ વર્તવું જોઈએ.
સંસારમાં રહીને પ્રારબ્ધ જીતવું મુશ્કેલ પડે છે તેનું ખરું કારણ એ છે કે સંસારમાં સંસારના ધર્મ સાચા માનીને વર્તવું પડે છે. તેથી તેમાં પોતાનું ચિતન્ય વાપરવાને અવકાશ બહુ થોડે રહે છે અને પિતાના કરતાં ઓછું જ્ઞાન હોય તેવા માણસની મરજી પ્રમાણે ઘણીવાર વર્તવું પડે છે. છતાં સંસારમાં પણ આત્માને અનુભવ રહી શકે અને પિતાના ચેતન્યનું ભાન સતત રહી શકે તે તે માણસ જગતમાં વૈકુંઠને અનુભવ કરી શકે છે. તેમાં મુખ્ય સાધન સમતા છે. ગમે તેવા સંજોગો હોય પણ જે પિતાના રવભાવમાં બેટી ઈચ્છા કે બેટી બીક ઉત્પન્ન થાય નહિ અને સમતા રહી શકે તે સંસાર જીતી શકાય છે.
કઈ ઝાડ ઉપર એક પક્ષી બેઠું હોય, આસપાસ ઘણું તોફાન થતું હોય અને ઝાડ પડી જવાની તૈયારીમાં હોય ત્યારે પણ પક્ષીને સમતા રહે છે કારણ
૧૯૩
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ. કે તે જાણે છે કે ઝાડ પડી જશે તેએ પિતે ત્યાંથી ઉડી શકે તેવી સ્થિતિમાં છે. જ્ઞાની માણસ પણ આ પક્ષીની માફક પિતાના ચિતન્યથી જગતના બનાવો સમજે છે. તે પિતાને વ્યવહાર આગળથી નકી કરતા નથી. તેને જે બને તેમાં સંતેષ રહે છે. તે પિતાનું સુખ જગતમાંથી લેવા માગતા નથી. તેનું સુખ તેના આત્મામાંથી નીકળે છે તેથી તેનું ભવિષ્ય હમેશાં તેની પાસે રહે છે. તે સમજે છે કે તેને જે મળે છે તે એક જ વસ્તુ મળે છે. હમેશાં જેને બધે ઠેકાણે એક જ વસ્તુ મળે તેને માટે ભવિષ્ય નથી અને પ્રારબ્ધ નથી.
૧૯૪
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૬ કું.
સુધારા.
આ પૃથ્વીના માણસેા સુધારાના વિચાર લગભગ અસે વર્ષ થયાં કરે છે. તે પહેલાના કાળના માણસાને સુધારાના વિચાર હાલની માફ્ક આવતા નહોતા. તેનું મુખ્ય કારણ એ છે કે ખસેા વર્ષ થયાં સાયન્સની નવી શેાધા થઇ છે, તેનાથી નવી સગવડા મળી છે અને તેથી માણસની બુદ્ધિને એમ લાગે છે કે આવી શેાધેામાં અને તેનાથી મળતી સગવડામાંજ સુધારાને અ છે.
પણ જેમ સાયન્સની શેાધેાથી સગવડા થઇ છે તેમ કેટલીક અગવડા પણ ઉત્પન્ન થઇ છે. તે અગવડા ગુપ્ત રહી શકે તેવી નથી. જેને જોવાની ઇચ્છા હાય છે તેને તે દેખાઇ આવે છે.
એક માણુસના જીવનમાં, ખાળક અવસ્થામાં કેટલીક સગવડે અને કેટલીક અગવડા રહેલી હેાય છે. તેનાથી
૧૯૫
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
જુદા પ્રકારની સગવડ અને અગવડે જુવાનીમાં ઉત્પન્ન થાય છે અને વૃદ્ધાવસ્થામાં પણ કેટલીક નવી સગવડે અને અગવડો ઉત્પન્ન થાય છે. તેવી જ રીતે જુદા જુદા કાળે જુદા જુદા દેશમાં જુદી જુદી શેધથી ઉત્પન્ન થતા જુદા જુદા પ્રકારના જીવનમાં નવી નવી સગવડે અને નવી નવી અગવડે ઉત્પન્ન થયા કરે છે.
વળી એ સગવડે અને અગવડને માણસના સ્વભાવ સાથે એવા પ્રકારનો સંબંધ છે કે જે બાબત એક માણસને સગવડ પડતી લાગતી હોય તે બીજા માણસને અગવડ પડતી લાગે છે. તેમાં પિતાના સ્વભાવના ગુણદોષ કારણભૂત થાય છે. એ બાબત ચોથા પ્રકરણમાં કાંઈક અંશે આવી ગએલ છે.
પ્રાચીન કાળમાં બ્રહ્મજ્ઞાનની કિમત ઘણી હતી. જેને બ્રહ્મજ્ઞાન હોય તે બ્રાહ્મણ કહેવાતા હતા. ડેઘણે અંશે પણ જેને આત્માનું તેજ મળ્યું હોય તેને બહુ માન આપવામાં આવતું હતું. બ્રાહ્મણોએ લેકને એમ સમજાવ્યું કે માણસના જીવનમાં ખરા સુધારા આત્મજ્ઞાનથી થાય છે. તે પ્રાપ્ત કરવા માટે માણસના સ્વભાવમાં રહેલી પશુના જેવી વૃત્તિઓનો નાશ કરે
૧૯૬
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુધારા
૧૯૭
જોઇએ. તેને માટે જે કમ કરવા પડે એવું નામ આપ્યું. તે વખતે ગરીબાઇ નહેાતી પણ પુરાણા જોતાં એમ જણાય છે કે સ્ત્રીઓને મેહ અને અભિમાન હતા. તે દૂર કરવા માટે અધિકાર પ્રમાણે કોઇ માણસને બહારની ક્રિયાએ બતાવવામાં આવતી હતી અને કાઇને ઉપાસના અને જ્ઞાન આપવામાં આવતાં હતાં. તે પછીના કાળમાં સાચા બ્રાહ્મણેા આછા થવાથી અને અજ્ઞાન વધવાથી કેટલીક નવી અગવડો ઉત્પન્ન થવા લાગી. યજ્ઞના અ પશુના જેવી વૃત્તિએને નાશ કરવાને બદલે પશુઓને નાશ કરવામાં થવા લાગ્યા, સકામ ભકતાને એમ પણ સમજાવવામાં આવતુ હતું કે યજ્ઞથી સ્વર્ગમાં અપ્સરાએનું સુખ મળશે. સામાન્ય માણસને પેાતાના પ્રયત્ન વગર ખીજા માણસે સુખ લાવી આપે તે બહુ ગમે છે. બ્રાહ્મણેાના વશની હાજરીમાં સારા શબ્દેાના ખાટા અ થવા લાગ્યા. પણ સમપ્ટીજીવન એક સાથે ચાલે છે. જયારે જ્યારે ધર્મની ગ્લાની ઉત્પન્ન થાય છે ત્યારે તેજ વખતે તે દેષ દૂર કરનાર મહાત્મા ઉત્પન્ન થાય છે. આ હેતુ માટે ક્ષત્રીય વંશમાં ભગવાન બુદ્ધના જન્મ થયા હતા.
તેને યજ્ઞ
'
,
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
તેમણે માણસના જીવનમાં સુધારા કરવા માટે “ ધર્મ ” શબ્દ ઉત્પન્ન કર્યાં; સાંચમ, ચા અને જ્ઞાનના માર્ગ બતાયેા, ખાટી ક્રિયાઓ અધ કરાવી, માણસ એકાંતમાં આત્માને અનુભવ લઇ શકે તેને માટે સારી ગુફાઓ અને વિદ્વારા બનાવ્યા. તેમના ગયા પછી તેમના શિષ્યાના શિષ્યાએ પેાતાના ધમ રાખવા માટે અને ખીજા દેશેામાં ફેલાવવા માટે કેટલીક નવી ક્રિયાઓ દાખલ કરી. તેથી કેટલીક નવી અગવડે ઉત્પન્ન થઈ. ૮ ધર્મ' ના અથ સંયમ, દયા, જ્ઞાન વિગેરે થવાને બદલે અમારા ધમ અને તમારા ધમ, હિંદુધર્મ અને મુસલમાની ધર્મ, જૈન, વૈષ્ણવ, ખ્રિસ્તી, પારસી વિગેરેના અનેક જુદા જુદા ધર્મ થઈ ગયા. ધર્મને માટે લડાઇએ થવા લાગી. સંયમ માટે જુદા જુદા સ્વભાવના માણસે માટે જુદી જુદી ક્રિયાઆની જરૂર પડે છે તે વાત ધ્યાનમાં રાખ્યા વગર, અમારી ક્રિયા સાચી અને તમારી ખેાટી એવા મત ઉત્પન્ન થવા લાગ્યા. તેમાં ક્ષત્રીય રાજાએ પેાતાની સત્તાથી મદદ આપવા લાગ્યા. બ્રાહ્મણા કરતાં ક્ષત્રીચેનાં સત્તા વધી.
૧૯૮
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુધારા.
પણ જ્ઞાન વગરની સત્તા માણસને લેભ, મેહ અને અભિમાનમાં રાખે છે. તેમનું અભિમાન તેડવા માટે સાયન્સની નવી શોધે થવા લાગી. તેને પહેલે લાભ વેપારીઓએ લીધે. તેઓએ પિતાની કંપનીઓ સ્થાપી. યંત્રની મદદથી પિતાનું ધન અને પોતાની સત્તા વધારી રાજાની સત્તા ઓછી કરી, લેકેના સુખ માટે કેટલીક સગવડે વધારી અને લોકોને એમ કહેવામાં આવ્યું કે આવા ફેરફારથી જીવનમાં ખરા સુધારા કરી શકાય છે. તેની સાથે કેટલીક અગવડે પણ ઉત્પન્ન થઈ. યંત્રની મદદથી ઘણું ધન થોડા માણસના હાથમાં આવ્યું અને ગરીબ માણસો વધારે ગરીબ થયા. હાલના સુધારા એ વેપારીના સુધારા છે. તેનાથી જીવન વધ્યું છે. જીવન વધે ત્યારે સુધરે છે એમ કહેવું એ આ યુગને “સુધારા” શબ્દનો છેટે અર્થ છે.
માણસનું જીવન સુધારવા માટે બે સાધનની જરૂર છે. ૧. ધર્મ. ૨. રાજ્ય. ધર્મ, નીતિને માર્ગ બતાવી આત્મ સાક્ષાત્કાર કરાવે છે; રાજ્ય, કમાવાના સાધન કરી આપે છે અને સામાજીક સુખ માટે
૧૯
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
સગવડ આપે છે. તે બન્ને સાધનના ક્ષેત્ર ખરાખર સમજવા જોઇએ. રાજા અથવા રાજદ્વારી ખાખતમાં પડેલ મહાપુરૂષો મેક્ષના રસ્તા બતાવી શકશે નહિ અથવા ખાટા રસ્તા બતાવશે અને ખરા ધર્મગુરૂ માણસને સંસારના લાભ આપવાની ઇચ્છા કરશે નહિ. રાજ્ય, અર્થ અને કામ એ બે પુરૂષામાં મદદ કરેછે, લેાકેામાં નીતિ જાળવવા પણ ન્યાયની અદાલતે સ્થાપી સગવડ કરે છે પણ ત્યાં તેના લાભનું ક્ષેત્ર સમાપ્ત થાય છે. લેાકેાને આત્મજ્ઞાન જોઇતું હાય તા તે જેને મન્યુ હાય તેની પાસે જવું જોઇએ.
ઉપર કહ્યું તેમ સાયન્સની શેાધેાથી જેમ કેટલીક સગવડો વધી છે તેમ ઘણા માણસાની ગરીબાઇ વધી છે. તેથી હાલની સમાજ પાસે માત્ર તે અગવડ દૂર કરવાનેાજ પ્રશ્ન રહે છે. જે વખતે આવી સ્થિતિ ઉત્પન્ન થવા લાગી તેજ વખતે ગંધીયાણુ વેચનાર રાજકેટના એક વેપારી કુટુંબના એક ગૃહસ્થને પારબ'દરની દીવાનગીરી મળી અને તેને ત્યાં ગરીબેાની અગવડ દૂર કરનાર પુરૂષના જન્મ થયે.. વિશ્વમાં બધી ક્રિયા એક સાથે ચાલે છે. જ્યારે કાઇ
૨૦૦
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુધારા.
G
ALA
રાગ ઉત્પન્ન થાય છે ત્યારે તેના ઉપાય તથ ઉત્પન્ન
થાય છે.
પણ તે
કાઇ કહે છે કે આ દેશ ગરીષ થઇ ગયુ છે વાત તદ્દન સાચી નથી. જો આ દેશ પૈસાથી ગરી થઇ ગએલ હાય તે અગ્રેજે પાંચ હજાર થી આંહી રાજ કરવા આવે નહિ. ગરીબ દેશમાં
ધનવાન પ્રજા રાજ કરવા જતી નથી. ખરીરીતે .. I માગવા આવે છે તેને ગરીબ કહી શકાય.
પોરબંદરમાં જન્મેલ મહાત્માને એમ લાગ્યું કે ગરીબાઇ ચત્રાની મદદથી આવી છે. યંત્રાની મદદથી ઘેાડા ધનવાને એ ઘણું ધન મેળવ્યું છે પણ યત્રા પેાતાની મેળે ચાલતા નથી; તેથી જો ગરીબ માણસેાને એમ સમજાવવામાં આવે કે તમારે યંત્રે ચલાવવા નહિ તે લડાઇએ ગરીબાઇ દૂર થઇ શકે. તેને માટે સંઘબળ તૈયાર કરવાની શરૂઆત થઇ. સંઘષળ માટે જરૂર પડતા સાધના પણ તૈયાર થઇ ગયા અને મૂડીવાળા ચિંતામાં
વગર
પડી ગયા છે.
સંઘબળથી ગરીબેના જીવનમાં કેટલાક સુધારા થશે, તેમને પોતાનું જીવન સુધારવા માટે કેટલીક
૨૦૧
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ. નવી સગવડો મળશે, પણ તે સાથે કેટલીક અગવડ પણ ઉત્પન્ન થશે. મજુરોને એમ લાગવા માંડશે કે તેમના વીના સમાજ નભી શકે તેમ નથી, રાજ નથી શકે તેમ નથી, ધર્મ નભી શકે તેમ નથી. તેઓ પિતાના હકનો પહેલો વિચાર કરશે અને પિતાની માન્યતાઓ સમાજ ઉપર નાખશે. દરેક યુગે સત્તાવાળી જ્ઞાતિ પિતાના હકને વિચાર પહેલે કરે છે, પોતાની જવાબદારીને વિચાર કરતી નથી.
સમજણ વગરની સેવામાં ઓછું કામ કરી વધારે પગાર લેવાની ઈચ્છા રહે છે. જ્ઞાનપૂર્વક સેવા થાય છે તેમાં પ્રમાણિકપણું હોય છે. પ્રમાણિક માણસ ભગવાનને અર્થે સેવા કરે છે. પ્રમાણભૂત વસ્તુ માત્ર ભગવાન છે. તેને માટે જે સેવા કરતા નથી તે અપ્રમાણિક છે.
સંઘમાં સામાન્ય બુદ્ધિના ઘણું માણસના ઘણા મત ભેગા થાય છે, ઉંચી બુદ્ધિવાળા થડા સારા અને ડાહ્યા માણસનું કહેવું સંભળાતું નથી. તેથી કોઈ એમ મનાવે છે કે દેશમાં વસ્તી વધે અને ઉપજ વધે તે સારી સ્થિતિ માનવી. કેઈ કહે છે કે આપણી
૨૦૨
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુધારા.
શક્તિ સાથે માગે વપરાય તેને સુધારા કહેવાય. કાઇ કહે છે કે આપણને જીવનના છેડાની ખબર નથી તેથી જે રીતે જીવનનું સાધન સુધરે તેવા ફેરફાર કરવા. પણુ તે સાધન કયા ફળ માટે વાપરવાનું છે તેની ખખર આગળથી ન હેાય તા ખાટે માર્ગે ચડી જવાને સંભવ છે.
જ્યારે મજુરાનું જોર વધારે લાગે છે ત્યારે મૂડીવાળા નમી પડે છે અને જ્યારે મજુરીનું જોર ઓછું થાય છે ત્યારે મૂડીવાળા તેમને વશ કરવાના ઉપાય શેાધે છે. તેથી મજુરે માત્ર સંઘખળથી જીવી શકે છે. તે પણ એક જાતની પરતંત્રતા છે. સંઘ બહુમતિથી ચાલે છે. બહુમતિમાં અહુ વિવેકબુદ્ધિ હાતી નથી. જ્યારે વિવેકબુદ્ધિ ન હેાય અને કાયદા ભાંગવાનું તેમને શીખડાવવામાં આવે ત્યારે જીવનમાં ઉપયેગી હાય એવા કાયદા ભાંગવામાં પણ મેટાઈ માનવામાં આવે છે. પુરૂષ વારંવાર પરણે છે તે સ્ત્રીઓએ શા માટે ન પરણવું, માબાપ અથવા ગુરૂ કે શિક્ષક ઠપકા આપે તા તેમની સામે શા માટે ન થવું, શેઠને નાકરની ગરજ હાય અને નાકરની તંગી હોય તે શેઠને ગભરાવીને વધારે પગાર શા માટે ન લેવા વિગેરે
૨૦૩
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
આખતામાં પેાતાના હક માગવાના યુગ આવ્યે છે. પણ હુકનું પ્રમાણ વધી પડે અને જવાબદારીનું પ્રમાણ ઓછું થાય તેા નવી જાતની અગવડો ઉત્પન્ન થશે અને તે દૂર કરવા માટે નવી જાતના મહાત્માના જન્મ થશે કારણ કે વિશ્વની બધી રચના એક સાથે ચાલે છે.
હાલની સ્ત્રીઓ કહે છે કે હું મારી મા કરતાં સારી છું. તેની દીકરીઓ કહે છે કે હું મારી મા કરતાં સારી થઇશ, અને તેમની દીકરીએ પણ તેવું કહેવા લાગે તે સુધારાના છેડે સમાજના માણસાને કયાં અને કયારે મળશે ? બ્રાહ્મણેાની સત્તાના યુગમાં કેટલીક અગવડે! આવી હતી. તેઓએ ભગવાનને આપણી ઉપર કેાઇ જગ્યાએ અથવા સ્વર્ગમાં મતાવવાની શરૂઆત કરી; તેમ આ યુગમાં કેટલીક અગવડા ઉત્પન્ન થઇ છે, ખરૂં જ્ઞાન ઢંકાતું જાય અને ચાલુ જ્ઞાન ભગવાનને ભવિષ્યમાં રાખે છે.
માણસ રાજદ્વારને ગુરૂ થવાને બદલે પશુ થયે છે, બધી બાબતમાં રાજદ્વારી લાભ શેાધે છે અને ભવિષ્યના વિચારમાં તરફડે છે. સમાજમાં હેાય ત્યારે પેાતાને માણસ માને છે અને એકલે હાય ત્યારે
૨૦૪
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુધારા. પિતાને ઢેર સમજે છે. સમાજની સામે કાંઈ બેલાય નહિ એવી બીક રાખે છે. તેથી સમાજમાં ઘણે ભાગે માણસો હતા નથી પણ હાલતા ચાલતા સંચા દેખાય છે.
સંઘધર્મથી ગમે તે લાભ થતું હોય તે પણ જે બાબતને જેટલી કિંમત સંઘ આપે છે તેટલી કિંમત તે બાબતમાં હોવી જોઈએ એ માન્યતા સાચી નથી. ઘણા રસોઈઆ ભેગા કરી રસોઈ કરાવવાથી રસોઈ સુધરતી નથી. જે વેપારીઓના સંઘથી જીવનને નુકશાન થયું છે એમ માનીએ તે મજુરોના સંઘથી તે સુધરશે એમ માની શકાય નહિ. વેપારી વસ્તુઓની જાહેર ખબર આપે છે. સંઘપતિ પોતાની જાહેરખબર આપે છે. - સંઘ એમ માને છે કે સંઘબળથી પ્રજામાં સારું જીવન ઉત્પન્ન થશે. હાલ જે જીવન છે તે ખરાબ છે. આ માન્યતાથી થોડા વર્ષ સુધી ફેરફાર થાય છે. વળી થોડા વરસ પછી સંઘ કહે છે કે હજુ જીવન સુધારવાની જરૂર છે. આમ કહેતા જીવનનો છેડો તે સંઘ બતાવતું નથી અને તેથી સંઘ કોઈ દિવસ દ્વારકા પહોંચતા નથી.
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
મળની ગતિ.
આત્માના અનુભવવાળા માણસો અને ઉંચી કેટીના વિદ્વાને સંઘધર્મ માં રહી શકશે નહિ. સંઘધર્મ પાળવાવાળા તેમને માટે જરૂર પડતી થોડી સગવડ પણ આપી શકશે નહિ. બધાને હાથે કામ કરી કમાવાની ફરજ પડશે તેથી જ્ઞાન અને વિદ્યાના વિકાસ માટે જોઈતી પુરસદ મળશે નહિ.
રામાયણના યુદ્ધનું મુખ્ય કારણ રાવણનો સીતા ઉપર મહ હતે. પણ મહાભારતના વખતમાં પૈસાના લેભથી સંઘધર્મના દેષ ઉત્પન્ન થયા હતા. કૈરએ પિતાને સંઘ બનાવી પાંડવોને રહેવા માટે થેડી જમીન આપવા ના પાડી હતી. તેથી સંઘધર્મ એટલે કુલ ધર્મને તેડવા માટે શ્રી કૃષ્ણ અર્જુનને મદદ કરી હતી.
ગરીબાઈ વધવાનું એક કારણ બધા દેશમાં પ્રજાની વૃદ્ધિ છે. સામાન્ય માણસના જીવનમાં પણ
જ્યારે પ્રજા વધે છે ત્યારે પિતાની કમાણી ઓછી લાગ્યા કરે છે. આપણી કમાણ વધે અને તે સાથે ખરચ વધે તે ગરીબાઈ દર કરવી મુશ્કેલ થઈ પડે છે. પ્રજા ઓછી ઉત્પન્ન કરવામાં રાજ્ય કાંઈ
૨૦૬
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુધારા.
મદદ આપી શકતું નથી. તેથી સ્વભાવ સુધારવા માટે ધર્મગુરૂની જરૂર પડે છે. તે વ્યકિતના વિકાસને માર્ગ બતાવે છે. તેનાથી સંયમ વધે છે, પ્રજા ઓછી થાય છે અને ગરીબાઈ પણ તેથી ઓછી થાય છે. પણ ગરીબાઈ ઓછી હોય ત્યાં સ્ત્રીઓને મેહ રહે છે તેથી ફરીથી રામાયણની શરૂઆત થાય છે અને રામાયણ પછી મહાભારત શરૂ થાય છે.
છતાં મહાભારત કરતાં રામાયણમાં નીતિ, સંયમ વિગેરેની વાતે વધારે પ્રમાણમાં છે. રામચંદ્રજીએ પિતાની આજ્ઞા ખાતર ભરતખંડનું રાજ્ય છોડયું હતું. મહાભારતમાં સંઘધર્મ અથવા કુલ ધર્મ સાચવવા માટે બહુ સંભાળ રાખી છે. તેથી કેટલીક અનીતિને નીતિ માનવામાં આવી છે. પાંડવ, કર્ણ, દ્રોણ, કૃપાચાર્ય, વ્યાસ વિગેરેની ઉત્પતિ વિચિત્ર પ્રકારે થએલ છે.
જ્યારે પાર્લામેન્ટનું રાજ્ય હોય ત્યારે તેના સભાસદોનું ખાનગી જીવન નીતિવાન ન હોય પણ પાર્લામેન્ટનું કામ કરવા જેટલી બુદ્ધિ હોય તે કોઈ તેને પૂછતું નથી. સંઘધર્મમાં માત્ર સંઘની નીતિ રહે છે. ૨૦૭
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
નાત ગંગાના પ્રવાહ કહેવાય છે. ગીતાના ઉપદેશની શરૂઆતમાં, અર્જુનની એક મીક એ હતી કે મહાભારતના યુદ્ધથી કુલધર્મ નાશ પામશે. વ્યક્તિના ધર્માંમાં જેમ સગવડ અને અગવડ રહે છે તેમ કુલ ધર્મ અથવા સઘધર્મમાં પણ સગવડ અને અગવડ રહે છે.
પ્રજાતંત્ર રાજ્યમાં પ્રજાના ઘણા ભાગને રાજ રાજનીતિના વિચાર કરવા પડે છે તેથી તેમને બીજા સગુણા પ્રાપ્ત કરવાના વખત મળતા નથી. તેએ રાગદ્વેષ શીખે છે અને સમાજની અંદર અંદરના જીવનમાં પણ તે વાપરતાં શીખી જાય છે. ધનવાનેાને નેકર બનાવી પેાતે શેઠ બનવું એ આદર્શ મજુરીવાળા ગુપ્ત રીતે બતાવે છે. તેથી પ્રજામાં સારા સંસ્કાર વધારવાના ઉપાય થતા નથી. ખરીરીતે સમાજમાં ઘણા માણસ સુધરતા નથી પણ બહુ થાડા સુધરે છે.
પ્રજાતંત્ર રાજ્યમાં બહુ મતવાળા, ઓછા મતવાળા ઉપર આછે. જુલમ કરતા નથી. રાજ્યતંત્ર ગેાઠવવામાં આ દેષને વિચાર આ દેશમાં પ્રાચીનકાળમાં થયેા હતેા. તેથી રૂષીમુનીએએ એમ નકી કર્યુ.
૨૦૮
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુધારા. હતું કે એક લાયક માણસને રાજા બનાવી તેના ઉપર રાજ્ય ચલાવવાની જવાબદારી રાખવાથી પ્રજાના. ઘણું માણસને રાજ્યના વિચાર કરવાની જરૂર પડશે નહિ અને તેથી લેકે બીજી સારી પ્રવૃતિ કરી શકશે. મજુરોના સંઘે કે વેપારીઓની મંડળીઓના રાજ કરતાં આ પદ્ધતિમાં ઘણે લાભ છે પણ હાલના સંજોગોમાં રાજા તરત વેપારી બની જાય છે. તેથી આ પદ્ધતિ કામ આવી શકતી નથી.
એક કામ માટે જ્યાં ઘણા માણસ જવાબદાર હોય ત્યાં તે કામ માટે કેઈને પુરી ચિંતા રહેતી. નથી. સંઘના પિસાની વ્યવસ્થા તદન પ્રમાણિકપણે. બહુ થેડી જગ્યાએ થાય છે. એ બાબત ધ્યાનમાં રાખી, આગળના વખતમાં રાજ્યની ચિંતા એક સારા. વિદ્વાન રાજા ઉપર નાખવામાં આવતી, લોકેને જ્ઞાન આપવા માટેની જવાબદારી એક સારા બ્રહ્મનિષ્ઠ ધર્મગુરૂ ઉપર નાખવામાં આવી હતી અને સમાજના સુધારા કરવાની જવાબદારી એક નગર શેઠ ઉપર નાખવામાં આવી હતી. તેઓની ફરજો નકી કરવામાં આવી હતી તેથી રાજા વેપારી થઈ શકતો નહિ અને વેપારી રાજા થઈ શકતે નહિ.
૨૦૯
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
વેપારના કારણથી હાલ જુદા જુદા દેશના માણસો એક બીજાના સંબંધમાં આવતા જાય છે અને એક બીજાના ગુણદોષ ગ્રહણ કરતા જાય છે. સાયન્સની શેધોથી મળેલ સગવડથી આ પૃથ્વીના માણસના જીવનની સેળભેળ થઈ છે. તેને હેતુ ઉડે હોય છે. એ એકદમ જાણવો મુશ્કેલ પડે છે. દેશ અને કાળના બંધન તૂટતા જાય છે. એ એક પ્રકારને સુધારે છે. પણ જ્યાં સુધી સુધારે પિતે શું કહેવાય તે સમજાશે નહિ ત્યાં સુધી ખરે સુધારો થશે નહિ.
બ્રાહ્મણની સત્તા વખતે સુધારાનું મધ્યબિંદુ હિંદુસ્થાનમાં હતું. ક્ષત્રીઓની સત્તા વખતે સુધારે મુસલમાની રાજયોમાં ગયે હતે. વેપારીઓની સત્તા વખતે સુધારાનું ક્ષેત્ર લંડનમાં ગયું છે. મજુરની સત્તા વખતે સુધારાવાળાની દ્રષ્ટી રૂશીઆ તરફ વળી છે. આ પ્રમાણે કાળચક્રમાં પહેલાંની માફક જ્ઞાની પુરૂષો એશીઆમાં ઉત્પન્ન થાય તે નવાઈ નથી. બ્રાહ્મણ એટલે બ્રાહ્મણ જ્ઞાતિ સમજવાનું નથી.
રૂશીઆના વિદ્વાને હવે મનુસ્મૃતિને અભ્યાસ કરવા લાગ્યા છે. સાયન્સવાળાએ આ પૃથ્વી ઉપર રહેતા
૨૧૦
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુધારા. ઘણા માણસાના લેહી તપાસી એમ નકી કરેલ છે કે અધા માણસામાં કુલ ચાર પ્રકારનું લેાહી છે. તે મનુસ્મૃતિમાં બતાવેલ ચાર જ્ઞાતિની સૂચના આપે છે. હાલની મનુસ્મૃતિમાં કેટલીક સેળભેળ થએલ છે પણ તેના મુખ્ય સિદ્ધાંત નવી સમાજની રચનામાં ઉપયાગી થાય તેવા છે.
રૂશીઆના વિદ્વાનાને હવે એમ જણાવા લાગ્યું છે કે માત્ર મજુરાની સમાજથી માણસનું કલ્યાણ થશે નહિ, સેવાભાવમાં શરણભાવ વધે છે; તેથી વિચાર વગર વિદ્વાન માણસા, સમાજમાં રહેલા મજુરાના વખાણુ માટે, તેમની હલકી માગણીઓને ટેકો આપે છે. સત્ત્વગુણી માણસ રજોગુણીની સેવા કરે છે અને રજોગુણી તમાગુણીની સેવા કરે છે. ખરા સુધારામાં દરેક માણસ પેાતાનાથી ઉંચા સંસ્કારવાળાની સેવા કરે છે કારણ કે જેની સેવા થાય છે તેના જેવા ગુણ સેવા કરનારમાં આવે છે.
આ કારણને લઇને મનુસ્મૃતિમાં લખેલું છે કે શૂદ્રા કે જે ખીલકુલ વિચાર કરી ન શકે તેવા હોય તેમણે વિદ્વાનોની સેવા કરી વિચાર કરતાં શીખવું, વૈશ્યાએ
૨૧૧
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ. ક્ષત્રિીઓની સેવા કરી નિસ્વાર્થતા શીખવી, ક્ષત્રીઓએ બ્રહાજ્ઞાનીની સેવા કરી બ્રહ્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવું. હિંદની સેવાની આ પદ્ધતિ રૂશીઓના નવા વિદ્વાનને બહુ સારી લાગે છે. પણ હાલ આ દેશમાં રૂશીઆના એક જુના સાધુ ટેસ્ટોયની પદ્ધતિ પ્રમાણે, વિદ્વાનોએ પણ મજુરની સેવા કરીને અથવા પિતાનું બધું કામ પિતાની મેળે કરી, મજુર જેવા થવું એમ શીખવવામાં આવે છે.
જીવનનો હેતુ સમજ્યા વગર જીવનના સુખના સાધનો ભેગા કરવામાં જીવનને અંતે સુખને બદલે દુઃખ મળે છે. માણસને સ્વભાવ બહુ વિચિત્ર છે. તેનું શરીર શરીરનું સુખ માગે છે, પ્રાણ પ્રાણનું સુખ માગે છે, મન મનનું સુખ માગે છે અને આત્મા આત્માનું સુખ માગે છે. વળી, આ બધી માગણીઓમાં કઈ સારી છે એ સામાન્ય માણસને સમજવું બહુ મુશ્કેલ પડે છે. જીવન સુધારવું હોય તે તે જીંદગીને છેડે સુધરી શકે નહિ. તે જીંદગીની શરૂઆતમાં સુધારવું જોઈએ. જીંદગીની શરૂઆતમાં કાચી બુદ્ધિ હોય છે તેથી જગતના મહાપુરૂષો સુધરેલું જીવન કેને કહે છે તે સમજીને તે પ્રમાણે જીવન ઘડવું જોઈએ. આ બાબત
૨૧૨
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુધારા. સમજવી મુશ્કેલ છે પણ કેઈપણ દેશના સુધારા કરવામાં બહુ ઉપયોગી છે.
કૃષ્ણ, બુદ્ધ, ક્રાઈસ્ટ વિગેરેના જીવનથી જે સુધારા થયા છે તેવા સુધારા હાલ બહુ જોવામાં આવતા નથી કારણ કે સુધારાની દિશા ફરી ગઈ છે. જે સુધારા ખરૂં સુખ બતાવી ન શકે અને દુઃખ સહન કરવાની શક્તિ ન આપે તે ખરા સુધારા નથી.
અંદર અને બહાર અશાંતિ વધી છે, ભવિધ્યમાં શું થશે અને શું નહિ થાય તેની ચિંતા રાજકર્તાઓને, ધર્મગુરૂઓને અને જ્ઞાતિના પ્રમુખેને થવા લાગી છે. તેઓ હવે સમજવા લાગ્યા છે કે હાલની કેળવણીથી જેટલું જ્ઞાન વધે છે એટલું અજ્ઞાન વધે છે.
સાચું સુખ ગુમ થયું નથી પણ આજના માણસ સમજે તેવી રીતે તે બતાવવામાં આવતું નથી. સાયન્સ આ વાત સમજાવી શકે તેમ નથી. નિશાળે અને કોલેજોમાં પણ આ બાબત બરાબર સ્પષ્ટ થતી નથી.
સાયન્સની દ્રષ્ટીએ જીવન સુખમય નથી. સાયન્સવાળા કહે છે કે સાયન્સથી જીવન સુખમય થશે. સમાજના સુધારા કરવાવાળા કહે છે કે સમાજ
૨૧૩
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ..
સુધારાથી જીવન સુખમય થશે. મજુરના સંઘ કહે છે કે સંઘધર્મ પાળવાથી જીવન સુખમય થશે. એટલે કે તેઓ માણસને એમ કહે છે કે તરવમ્ વિષ્ણુ
એટલે તું સુખી થઈશ. આગલા કાલના રૂષીમુનીએ કહેતા હતા કે તરવર એટલે તું સુખરૂપ છે.
મન અને ઈંદ્રીયને સુખ મળે તેજ છેવટનું સુખ નથી. કેટલીક વખત અમુક વસ્તુ મળી ન હોય છતાં તે વસ્તુના જ્ઞાનથી સુખની લાગણું ઉત્પન્ન થાય છે.
જ્યારે માત્ર જ્ઞાનથી સુખ થાય છે ત્યારે તે સામાન્ય જ્ઞાન હેતું નથી.
પણ આત્મજ્ઞાનથી સુખ થતું હોય તે બધાને તે કેમ મળતું નથી ? બધાને મળે તેજ સુખ કહી શકાય એ ખોટી માન્યતા છે. કેટલાક સુખ એવા હોય છે કે જે બધાને મળતા નથી છતાં તે છે એ વિષે શંકા હેતી નથી. જે હોય તે સુખરૂપ હોઈ શકે પણ તે ઉપરથી એમ ન કહી શકાય કે તે સુખ બધાને મળે તે જ તે સુખરૂપ કહેવાય. માણસ પોતાની મતલબ પ્રમાણે સુખ માગે છે. જેવું જગત છે તેવું સુખરૂપ છે એ વાત મતલબી ભાવને લઈને સમજાતી નથી. જીવન
૨૧૪
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુધારા. અને સુખ એ સાથે રહે છે પણ મતલબ પાસે તે જુદા થાય છે. - જ્યારે ઉંચી વાત ન સમજાય ત્યારે તે ખોટી છે એમ માનવાનું નથી પણ તે સમજવામાં જુદા પ્રકારની બુદ્ધિની જરૂર રહે છે. કેઈ માણસ કઈ વખત એમ કહે છે કે તે અમુક માણસનું વર્તન સમજી શકતે નથી. તેને અર્થ એ છે કે તે માણસની જગ્યાએ રહીને કામ કરતે તે પિતાને અનુભવી શકતું નથી. જે હેતુથી જે વખતે જે માણસના જીવન ચાલતા હોય તે વખતે તે હેતુ સમજી શકાય તે કઈ સાથે વિરોધ થવાને પ્રસંગ આવશે નહિ. જ્યારે મતલબી બુદ્ધિ જતી રહે છે અને પરમાર્થિક બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થાય છે ત્યારે જગત સાથે આપણે સંબંધ આધ્યાત્મિક થાય છે. તે દશામાં ભગવાનથી કેઈ અલગ નથી એ અનુભવ રહે છે.
તેથી જ્યારે એમ કહેવામાં આવે કે જીવનનો વિકાસ થતાં થતાં ભગવાન મળશે ત્યારે સમજવું કે તે ઉપદેશમાં ભૂલ છે અને તેમાં ભગવાનથી કાંઈક ઓછું મળવાની વાત છે. ભગવાન હવે પછી મળવાના હોય તે ભગવાન પછી પણ કાંઈક મળવું જોઈએ. ૨૧૫
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ. -
છતાં સુધારાના વિચાર ચાલ્યા કરે છે અને ચાલશે. તેનું ખરું કારણ એ છે કે માણસની બુદ્ધિ આખી વસ્તુને પકડી શકતી નથી. સુધારા અમુક ભાગમાં થઈ શકે છે. જ્યારે એક માણસના સુધારાની વાત થાય ત્યારે તે વાત સમજી શકાય છે. કોઈની નાતમાં સુધારાની વાત થાય ત્યારે પણ તે સમજી શકાય છે, કે દેશમાં સુધારાની વાત થાય ત્યારે પણ તે સમજી શકાય છે પણ જ્યારે આખી પૃથ્વીનું જીવન સુધારવાની વાત થાય ત્યારે તે સમજી શકાતી નથી. તે વખતે જે વાત થાય છે તેમાં ખરીરીતે પૃથ્વીના અમુક ભાગનું જીવન સુધારવાની વાત હોય છે.
તેવીજ રીતે સો બસો વર્ષના સુધારાની વાતે કરીએ તે સમજી શકાય છે પણ ચાર પાંચ હજાર વર્ષમાં કે દશ હજાર વર્ષમાં આ પૃથ્વીના માણસનું જીવન સુધર્યું છે કે બગડયું છે તે કોણ કહી શકશે ?
જ્યારે મોટી જગ્યા કે મોટો કાળ સુધારાની ગણત્રીમાં લેવામાં આવે અને તે ભગવાનના જીવનને લાગુ કરીએ અને એમ વિચાર કરીએ કે ભગવાન સુધરે છે કે નહિ ત્યારે માણસની વાણી હાસ્યજનક
૨૧૬
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુધારા.
થાય છે. ત્યારે શબ્દના વ્યવહારિક અની અપૂર્ણતા તરત જણાઇ આવે છે. તેથી જ્ઞાની પુરૂષા માન થઈ જાય છે.
ગગા વહે છે એમ ગગાના એક ભાગને જોઇને કહેવામાં આવે છે અને ગંગા સમુદ્રમાં મળે છે એ પણ એક ભાગને જોઇને કહેવામાં આવે છે. ખરીરીતે આખી ગંગા નિત્ય વહે છે અને નિત્ય સમુદ્રમાં મળેલી છે તેથી વહેવું અને મળવું એ ઉપચારિક છે. તેવીજ રીતે ભગવાનને મળવું એ ઉપચારિક છે. ભગવાન સાને નિત્ય મળેલા છે. તે દ્રષ્ટીએ જીવનને છેડે જીવનની શરૂઆતમાં છે; એટલે કે જીવન ભગવાનમાંથી આવ્યું છે અને તેમાં રહેલું છે.
જીવનનું ધ્યેય જીવનની શરૂઆતમાં નકી થવું જોઇએ નહિતર જીવન નકામું જાય છે, એટલુંજ નહિ પણ એ ફળ જીવનની શરૂઆતમાં મેળવવું હેાય તા મળી શકે તેવું હાવું જોઇએ; કારણ કે માણસનું શરીર કયારે પડશે તે નકી નથી. જ્યાં જીવનની કિમતના વિચાર થતા નથી ત્યાં થાડું જીવ્યા કે વધારે જીવ્યા તે સરખુ જ છે. આપણે લાંખા જીવનની જરૂર છે તે કરતાં સારા જીવનની વધારે જરૂર છે.
૨૧૭
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ. -
ખરા તત્વવેત્તાઓ જગત કેમ બન્યું છે અને તેનું શું થશે તે કહેતા નથી પણ જગત અને આપણે અહી શા માટે છીએ તે સમજાવે છે. વળી તેઓ કહે છે કે જીવનનું સાચું ફળ જીવનની શરૂઆતમાં આપેલું છે તેથી જીવન સુધારવાનું નથી પણ સમજવાનું છે. આ બાબત સામાન્ય જ્ઞાનથી સમજાતી નથી કારણ કે સામાન્ય જ્ઞાન જીવનને વિકાસ જોઈ શકે છે પણ જીવનનો હેતુ જઈ શકતું નથી. જીવનના વિકાસમાં પ્રકૃતિને ધમ કામ કરે છે. જીવનના હેતુમાં પુરૂષને એટલે આત્માને ધર્મ કામ કરે છે. ખરા વિદ્વાને એમ વિચાર નથી કરતાં કે જગતનું શું થશે અને તેને અંત કયારે આવશે પણ તેઓ એમ વિચાર કરે છે કે ટુંકા સુખમાં રમતી તેમની ટુંકી વાસનાઓનો અંત કયારે આવશે.
કેટલુંક સુખ એવું હોય છે કે જે મેળવવા વખતની જરૂર નથી પણ સમજણની જરૂર છે. સમજણને આધાર વખત ઉપર નથી પણ માણસ ઉપર છે. કેઈ માણસને કઈ બાબત તરત સમજાઈ જાય છે અને કેઈને તે સમજતાં વાર લાગે છે. ખરા મહાત્માએ
૨૧૮
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુધારા કહે છે કે જે સુખ સમજણથી આવે છે અને જેને મેળવવા વખતની જરૂર નથી તે આત્માનું સુખ છે.
સામાન્ય માણસોને બધી બાબત વિગતવાર સમજવી ગમે છે પણ કેટલીક બાબતે સમજાવી શકાતી નથી પણ માની લેવી પડે છે. તમસ નો અર્થ કેટલાક બરાબર સમજી શકે છે પણ બરાબર વિગતવાર સમજાવી શકતા નથી. તેથી તેને અર્થ ખોટો છે એમ કહી શકાય નહિ. કાવ્યમાં, ભજનમાં, ભગવાનના કેટલાક નિત્ય ગુણેના વર્ણન આવે છે. તે ભકતે બરાબર સમજે છે, પણ તે વિગતવાર સમજાવી શકતા નથી.
. તેથી પહેલું એ સમજવાની જરૂર છે કે આખી વસ્તુના ભાગને સુધારો થઈ શકે પણ સુધારાને ભાગ થઈ શકે નહિ.
આત્માના સ્વરાજના ભાગ બની શકતા નથી. ભાગમાં આત્માનું સ્વરાજ આવે એટલે કે અમુક માણસને આત્મજ્ઞાન થાય અને બીજાને ન થાય; પણ આત્મજ્ઞાનના ભાગ થઈ શકે નહિ. જ્યાં ભેદ છે ત્યાં આત્મજ્ઞાન નથી.
૨૧૯
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
સુધારા એટલે પૂર્ણ સુધારા. વળી પૂર્ણ સુધારા વખતે વખત ફરે નહિ. પૂર્ણ સુખ અંતમાં નથી પણ શરૂઆતમાં છે. તેથી એમ કહેવું કે ભૂતકાળમાં સુધારા હતા, ભવિષ્યકાળમાં થશે, પણ હમણા નથી એ વાત માની શકાય તેવી નથી. દરેક વખતે પેાતાનું ચાલુ જીવન હલકું માનવામાં લાભ નથી. જેને હલકું લાગે છે તેણે પેાતાના જીવનમાં શું જોઇએ છે તેના પુરા વિચાર કરેલે ર્હાતા નથી. ઉત્તમ વસ્તુ ધ્યાનમાં રાખ્યા વીના સુધારાને કાંઈ અર્થ નથી. છતાં ઉત્તમ વસ્તુ મળે એટલે પણ સુધારાના કાંઇ અર્થ નથી.
આત્મજ્ઞાન એ મનુષ્ય જીવનનું ઉત્તમ ફળ છે એમ માની સુધારાના વિચાર કરીએ તે તે વિચાર ખાટા થશે નહિ એટલુંજ નહિ પણ સુધારાને સાચી દિશા મળશે. વાર વાર સુધારાનું ધ્યેય અદલાવવું પડે તેનું નામ સુધારા નથી. છેવટ શું મળવાનું છે તે સુધારા શરૂ કર્યાં પહેલાં સમજવું જોઇએ.
માટે એવા સુધારાની જરૂર છે કે જેથી સુધારાના અંત આવે. સરકાર સુધારા કરે તે પહેલાં
૨૨૦
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુધારા.
કવીએ અને મહાત્માએ સુખ મેળવી લે છે. સૂર્ય, ચંદ્ર, તારા, પર્યંત, સમુદ્ર, પક્ષી, શ્રી, ખાળક વિગેરેનાં વર્ણન કવિએ એવી રીતે આપે છે કે જાણે દરેક સુખમય હાય, જાણે કે સુખ માટે સુધારાની જરૂર ન હેાય અને વખતની જરૂર ન હેાય. આત્માના અનુભવે સંસારના અનુભવા જેવા હાતા નથી.
હાલના ઘણા માણસ ઉત્ક્રાતિ ( એટલે evolution ) ને સુધારા કહે છે. તેએ એમ કહે છે કે માણસ આગલા જન્મમાં પશુ હતા અને સુધરતે સુધરતા માણસ થયેા છે. આપણું જીવન પણ ખરાબ છે માટે સુધારવાની જરૂર છે એ હાલના યુગની વાતેા છે. પણ સુધરતાં સુધરતાં કયાં પહેાંચવું છે, અને કઇ દિશામાં સુધારા કરવા જોઇએ? બીજા દેશેા વધે છે તેમ વધવું એને સારૂં કહિ શકાય નહુિ. તેઓ કઈ બાબતમાં આગળ વધી ગયા છે અને આપણે કઇ ખામતમાં પાછળ રહી ગયા છીએ એ જાણવું જોઇએ. વિષય સુખની દ્રષ્ટીએ તેએ આગળ વધી ગયા છે પણ આધ્યાત્મિક સુખની દ્રષ્ટીએ તેએ આગળ વધી ગયા નથી અને આપણે પાછળ રહી ગયા નથી.
૨૨૧
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ. સંસારી સુખ કરતાં આત્માનું સુખ મેટું અને સારું છે એવું કહેનારા વહેમી છે એમ માની શકાય નહિ. માણસને ચીરી ચીરીને તેના જુદા જુદા ભાગ જેવાથી માણસ મળશે નહિ. તેમજ જગતના જુદા જુદા ભાગ જેવાથી ખરૂં જગત મળશે નહિ.
વળી બીજી એક મુશ્કેલી એ છે કે ઘણાને વ્યવહાર અને પરમાર્થ એ બન્ને સાથે રહે એવું ગમે છે. ભગવાન જે સર્વત્ર સર્વદા છે તે સંસારમાં કેમ ન મળે? આપણે પણ જનકની પેઠે સંસારમાં રહીને ભગવાન કેમ મેળવી ન શકીએ. પણ ખરી રીતે જોતાં જણાશે કે સંસારમાં રહીને ભગવાન મેળવવાના નથી પણ ભગવાનમાં રહીને સંસાર ચલાવવાનો છે. જનકરાજા પણ ભગવાનમાં રહીને રાજય ચલાવતા હતા. રાજ્ય ચલાવ્યા પહેલાં તેણે એકાંતમાં જઈ આત્મજ્ઞાન મેળવ્યું હતું.
વ્યવહારના કાર્યોમાં ભગવાનને સાક્ષાત્કાર થઈ શકે છે પણ તે લાભ જેને જેતે હોય તેનામાં લગવદુભાવ પહેલાં આવા જોઈએ. જ્યાં જ્યાં આપણે જે જે વખતે ફરીએ ત્યાં ત્યાં તે તે વખતે જે સંસાર
૨૨૨
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુધારા. આપણે આગળ પહેલેટ રહેશે તે સંસારમાં ભગવાન મળશે નહિ. ભગવાન મરી ગયા નથી પણ જેનારમાં જે ભાવ અંદર હોય તે બહાર મળે છે. અંદર વિષચાની ઈચ્છા હોય તે બહાર પણ ભગવાન વિષ રૂપે દેખાશે પણ તે વખતે ભગવાન તેવે રૂપે આવે છે તેની ખબર રહેશે નહિ. જેવા રૂપે આપણે આપણે આત્મા આપણી આગળ માગીએ છીએ તેવા રૂપે તે તેવું રૂપ લઈને આપણું આગળ આવે છે. આપણું સંજોગે આપણી ગુપ્ત ઈચ્છાઓને સંતોષ થાય તેવા થઈને આપણી પાસે આવે છે. તેને ફેરવવા હોય તે ઈચ્છા ફેરવવી જોઈએ; તેમાં દ્રઢતા જોઈએ અને ધીરજ જોઈએ.
હાલના સુધારા માણસને પોતાની બહાર કાઢે છે. આગલા યુગના સુધારા તેને તેના હૃદયમાં સુખ આપતા હતા. હાલના સુધારા જીવનના શરૂઆતના ધર્મ અને જીવનના છેડાના ધર્મને પ્રથક કરે છે, આગલા કાળમાં બ્રહ્મચર્ય અવસ્થામાં જ પરોક્ષ જ્ઞાન મળી જતું હતું. તેથી માણસે ભગવાનમાં રહીને સંસારને અનુભવ કરતા હતા. હાલના માણસ જ્ઞાન વગર સંસારમાં
૨૨૩
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ. પડે છે અને કેંઈ પાસેથી સાંભળ્યું હોય કે ભગવાન સંસારમાં પણ મળી શકે છે તેથી જ્યાં પોતાને સ્વાર્થ હોય ત્યાં ભગવાનને જોવાનો પ્રયત્ન કરે છે. હાલના વખતમાં સમાજના ધર્મના જેને લઈને ગરીબ માણસોને ભગવાન રૂપે જોવાની અને તેની સેવા કરવાની ઈચ્છા થાય છે, પણ જ્ઞાન વગર હલકી સેવામાં ઉતરવું પડે છે. તેમ ભવિષ્યમાં જ્યારે ગરીબાઈ નહિ હોય ત્યારે સ્વાર્થથી સ્ત્રીઓમાં ભગવાન જેવાની ઈચ્છા થશે પણ જ્ઞાન વગર માત્ર બેટા ક્ષેત્રનો મોહ વધશે. પિતાના ગુપ્ત દે કેટલા હોય છે અથવા પિતાની દ્રષ્ટીમાં દરેક વખતે દરેક જગ્યાએ ભગવાન આવે છે કે નહિ તે જાણવાની સંભાળ રહેતી નથી.
માત્ર ફેરફાર થાય તેને સુધારા કહી શકાય નહિ. ફેરફાર કઈ દિશામાં અને કેવા પ્રકારનો થાય છે તે જેવું જોઈએ. કેટલાક કહે છે કે જીવનમાં ફેરફાર કરતા રહે એટલે કે ઈ વખત સુધારે થઈ જશે. પણ સુધારા ફેરફારને લાગુ કરીએ તેમાં ફેરફાર કરનારને લાગુ પડતું નથી. ફેરફાર કરનાર ફરતે નથી. તેની દ્રષ્ટીએ છેડે અને શરૂઆત બન્ને સરખા છે.
૨૨૪
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુધારા.
માત્ર ફેરફારથી કાંઇ સમજાશે નહિ. જે ફેરફારને અંત નથી તે ફેરફારના અથ નથી.
॥
હાલના ઘણા માણસને નવું નવું મહુ ગમે છે. તેઓ એમ માને છે કે જગતમાં નવું નવું ઉત્પન્ન ન થાય તે જગત શા કામનું? પણ તે છતાં એ પણ સમજવું જોઇએ જે નાટકને અંતે બધા મરી જાય તે નાટક પણ શા કામનું ? આગળના યુગના માણસે જીવનના હેતુ સમજતા હતા. હાલના માણસ કહે છે કે અમે હેતુ ન સમજતા હોઇએ તેપણ આગળ વધીએ છીએ. અમે નવું નવું જોઇએ છીએ. જ્યારે તેઓને એક હેતુ ન મળે ત્યારે બીજો હેતુ શેાધી કાઢે છે અને ભવિષ્યમાં સાચા હેતુ મળી રહેશે એમ કહે છે. જીવનના હેતુ સમજ્યા પછી જીવન ઘડવાને બદલે જીવન ઘડીને જીવનના હેતુ સમજાશે એમ માને છે.
જીવનના છેડા જીવનના હેતુ સિદ્ધ કરવામાં રહેલા છે. તે હેતુ આત્મસાક્ષાત્કાર કરવાના હશે તે જીવનના અંત પહેલાં પુરા થવાના સંભવ છે પણ જો વાસનાની તૃપ્તિ એટલે વિષયભાગની ઇચ્છા તે હેતુમાં
૨૨૫
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
હશે તે જીંદગીને અંતે પણ તે પુરી થવાની નથી. નાટકને અંતે જો સારે। ભાવ ઉત્પન્ન ન થાય અને દુ:ખમાં તેને અંત આવે તે તે નાટક લેાકપ્રિય થતું
નથી.
ઇતિહાસમાં સમજાવેલ સુધારા રાગદ્વેષથી લખાએલા હૈાય છે. રાગદ્વેષ ખાદ કરીએ તેપણુ ઇતિહાસમાં અતાવેલા સુધારામાં અમુક પ્રકારને હેતુ રહેલા હાય છે. કચે વખતે કયા દેશના માણસાએ કયા પુરૂષા કરેલા હતા તે ઇતિહાસમાં બતાવેલું છે. કેઇએ વેપારમાં વધારા કર્યાં છે, કેઇએ ધ'ની ઉન્નતિ કરી છે, કાઇએ હુન્નર ઉદ્યોગ વધાર્યો છે.
ફાઇ ઇતિહાસકાર કેાઇ વખતે કાઇ દેશની પડતી અતાવે છે, કાઇ કહે છે કે ચડતી પડતીનું ચક્કર ચાલ્યા કરે છે. જ્યારે અમુક દેશની વાત થતી હાય, અમુક કાળની વાત થતી હાય અને એક હેતુ સારી મનાતા હૈાય ત્યારે તે દ્રષ્ટીએ ચડતી પડતીના વિચાર થઇ શકે છે પણ જ્યારે જીવનના હેતુ ફરતા હાય ત્યારે ચડતી પડતીના વિચાર ગેાટે ચડે છે. તેથી જીવનના ફેરફાર સાથે જીવનના હેતુ કાયમ રહે તેવા હાવા જોઇએ.
૨૨૬
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુધાર. ખરા સુધારા માટે જીવનની કિમત સમજવી જોઈએ. તે કિમત આત્મજ્ઞાનમાં છે. આ વાત નકી છે છતાં દરેક યુગમાં માણસ સુધારાના વિચાર કરે છે. તેનું કારણ એ છે કે “આત્મજ્ઞાન” એ શબ્દને અથ સામાન્ય બુદ્ધિ ગ્રહણ કરી શકતી નથી અને જ્યારે સાચી વાત ગ્રહણ થતી નથી ત્યારે બેટી વાત પકડાય છે.
આત્મજ્ઞાન એ જીવનનું ફળ છે એમ માની સુધારા કરીએ તે તે વિચાર ખોટા થશે નહિ એટલું જ નહિ પણ સુધારાને સાચી દિશા મળશે. હાલમાં રાજકીય સુધારામાં ઘણે ભાગે આ વાત ભૂલાઈ જવાય છે. પહેલાના વખતમાં રાજાઓ પણ આ બાબતની કિમત સમજતા હતા, તેમને રાજ્ય પણ એટલું તુચ્છ લાગતું હતું કે તેઓ રાજ્ય છોડી એકાંતમાં જઈ કોઈ સદ્ગુરૂ પાસેથી આત્મસાક્ષાત્કારનું સાધન મેળવતા હતા. - હાલના રાજકીય સુધારા એ વેપારી અને મજુરના સુધારા છે. તેમાં માણસને સ્વભાવ સુધારવાનું સાધન બહુ ઓછું છે. જ્યાં સ્વભાવ સુધરે નહિ ત્યાં ખરો સુધારો થતું નથી
૨૨૭
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
પેાતાને કેવું થવું છે તે સમજી જીવન ઘડવું જોઈએ. સામાન્ય જ્ઞાનથી જે કન્ય પ્રાપ્ત થાય છે તે ખરૂં કન્ય નથી. છતાં, સાચી દિશામાં કામ કરતાં કન્યની ખબર પડે છે. માટે જે જ્ઞાનથી સત્યના અનુભવ થાય તે જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવું જોઈએ અને તે જ્ઞાન પ્રમાણે જીવન ગાળવું જોઇએ.
સરળતાથી પરમાત્મા તરફ વળવું જોઇએ. માણસના દુર્ગુણમાં તેની સત્તા સામે થવાની શક્તિ નથી. બહુ સારા થવાની મહેનત કરવાની નથી. મહુ સારા થવાથી બીજાના દેષા જોવાનું મન થશે અને બીજા પાસે પેાતાના વખાણુ કરાવવાની આશા રહેશે. જીવન સરળ અને શ્રદ્ધાવાળુ જોઇએ. તેવા ભાવથી પરમાત્મામાં માણસ ભળે છે અને તેની તેને ખખર રહેતી નથી.
સુખને લેાભથી શેાધવું નહિં અને દુઃખથી બીવું નહિં. બન્ને ખાટા છે. પરમાત્મામાં આપણી કલ્પનાના જેવું સુખ નથી અને દુઃખ નથી. વનસ્પતિ, ડુંગરા, સમુદ્રો આપણા ભાઇએ! છે. હવા અને તેજ આપણા સગાં છે. દીવસે દીવસ સુખ આપશે, રાત્રે રાત્રી
૨૨૮
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુધારા.
સુખ આપશે. જીવનમાં જેમ સાંદર્ય છે તેમ મરણમાં પણ સાંદર્ય છે.
જેઓને સત્ય સમજાઈ ગયું છે અને અસત્યમાં જેમની વૃત્તિ જતી નથી તેઓ જીવન મુક્ત છે, તેમને માટે કાળની જરૂર નથી. જેમને ઘણું કામ કરવાનું રહી ગયું હોય છે તેમને ઉતાવળ રાખવી પડે છે કારણ કે તેમની માનેલી જીંદગી લાંબે વખત રહેતી નથી. તેથી તેઓ કાળને કહે છે કે “જરા અટકી જા તે કેવું સારું!” છતાં જે કાળ પૂછે કે તારું કામ કયારે પુરું થશે તે તેને જવાબ તેઓ આપી શકશે નહિ કારણ કે પુરું થાય એવું કામ તેઓ શરૂ કરતા નથી. તેમનું દરેક કામ પૂરું થયા પછી કાંઈક કરવાનું રહી જાય છે, તેથી મરણની બીક લાગે છે. જેણે પિતાનું કામ કરી લીધેલ છે તેને માટે મરણ આજે આવે કે પચાસ વર્ષ પછી આવે તે સરખું જ છે. જેણે જમી લીધું છે તેને રસોડામાં બેસાડે કે દીવાનખાનામાં બેસાડે તેમાં ફેર લાગતું નથી.
માણસ પિતાની ઈચ્છાથી ઉંઘવાનો પ્રયત્ન કરે તે ઉંઘી શકશે નહિ પણ શરીરના, પ્રાણના અને
૨૨૯
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ. મનના બધા કરણ ઢીલા કરી નાખે તે તરત ઉંઘી શકે છે. તેવી જ રીતે સ્વભાવમાં સરળતા આવી જાય તે સમતાથી તરત આનંદ આવે છે. સ્વર્ગ ઉપર નથી પણ આત્માની અંદરની દશામાં છે.
વળી જ્યારે વ્યવહારિક લાભનો વિચાર થત હોય ત્યારે પ્રવૃતિથી લાભ છે એમ કહેવામાં હરકત નથી; પણ જ્યારે આત્મ કલ્યાણનો વિચાર થતો હોય અને તે કલ્યાણ પ્રવૃતિથી મળવાનું હોય તે આત્માને ભવિષ્યમાં રાખવું પડશે અને હાલ તે નથી એમ કહેવું પડશે; એક પરિણામમાંથી બીજું પરિણામ આવશે ત્યાં આત્માની જગ્યા રાખવી પડશે.
પણ આત્મજ્ઞાની પુરૂષને અનુભવ એ છે કે આત્મા પરિણામનું પરિણામ નથી પણ કારણનું કારણ છે. તે અનુભવ વખતે ઉત્પન્ન થતું નથી પણ તે છે તેથી તેને અનુભવ થાય છે. તેની શોધ બીજી વસ્તુ એની શેધ જેવી નથી. આપણે ભગવાનને પકડવા નહિ પણ તે આપણને પકડે તેમ રહેવું જોઈએ. આપણે તેનાથી જુદા થતા નથી એવી શ્રદ્ધા રાખવી જોઈએ. જેની સત્તાથી સાધના થાય છે તેને સાધના
૨૩૦
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુધારા. પહોંચી શકે નહિ પણ શ્રદ્ધા અને પ્રેમ પહોંચી શકે છે.
જે લોકોને આ સુખ મળ્યું હોય છે તેઓ નવી જાતની ભાષા બોલે છે. તેને સમાધિ ભાષા કહે છે તે સમજવા જેટલી તૈયારી જોઈએ.
જે સ્વરૂપમાં કર્તુત્વને નાશ છે, જેમાં હમેશાં પ્રજવલીત, સ્વપ્રકાશરૂપ, સ્વયંતિ પિતાના પ્રકાશથીજ પ્રકાશીત છે, તે સ્વરૂપ સમજીને પ્રાપ્તિ અથવા અપ્રાપ્તિના કેઈ ભાવથી અલગ ન રહેવું, પિતાનું મહત્વ વધારવાની ઈચ્છાથી અથવા વૃથા ચેષ્ટાથી પરિભ્રમીત ન થવું, સહજ અને સરળ પ્રકૃતિવાળું કર્મ મળે તે કરવું એ માનવ જીવનનું કર્તવ્ય છે, જગતનું વૈકુંઠ છે, એજ સહજ સરળ આનંદ છે.
સુધારાના મોજઓ ચડે છે અને ઉતરે છે પણ જુનું જ્ઞાન જુનું થતું નથી, જુની વસ્તુઓ જુની થતી નથી, જુની વાતે જુની થતી નથી. બાળકો જેમના તેમ રમે છે, જુવાનીઆઓ જેમના તેમ વર્તે છે, વૃદ્ધ જેમના તેમ પિતાના જીવન યાદ કરે છે. બધું બરાબર છે અને લાખો વર્ષ પછી પણ બરાબર રહેશે.
૨૩૧
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
વિશ્વ તમારું ઘર છે. આકાશ તમારા ઘરનું છાપરું છે, પૃથ્વી આંગણું છે, પ્રાણ સગાં છે.
ઘર રહેશે, ઘણ ઘરની ચિંતા રહેશે નહિ;
જયાં પગ મૂકીએ ત્યાં પૃથ્વી ઉપર પડે છે, તેમ જે કામ કરીએ તે ભગવાનમાં રહે છે;
કઈ વાતની ન્યુનતા નથી,
જેને મળ્યા પછી કાંઈ જોવાનું રહેતું નથી તે હાજર છે;
જેને જોયા પછી કાંઈ જોવાનું રહેતું નથી તે બેલાવે છે;
જે માણસ પહેલે મળે તેને બરાબર જુઓ ભગવાન મરી ગયા નથી; સુખ સામું આવે છે; ભાષા ભૂલાવે છે, મને સમજાવે છે.
૨૩ર
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૭ મું.
માણસ અને રૂષી. અંગ્રેજી વિદ્યાના સંસ્કાર આ દેશમાં આવ્યા ત્યારથી આંહીની વિદ્યામાં ઘણા ફેરફાર થયા છે. તેનાથી કેટલેક લાભ થાય છે અને કેટલેક ગેરલાભ થયે છે. કેટલીક ખોટી માન્યતાઓ દૂર થઈ છે અને કેટલીક ખોટી માન્યતાઓ આપણી કેળવણીમાં દાખલ થઈ ગઈ છે.
માણસની ઉત્પત્તિની બાબતમાં યુરોપનું સાયન્સ એમ સમજાવે છે કે આ પૃથ્વી ઉપર લાખો વર્ષ પહેલાં માણસે નહોતા પણ પશુ, પક્ષી, સર્પ વિગેરે ભૂચર અને ખેચર પ્રાણીઓ હતા. તે પહેલાના કાળમાં તેમના કહેવા પ્રમાણે પૃથ્વી એવી ગરમ હતી કે કોઈ જીવ તે ઉપર રહી શકે તેમ નહોતું. તે વખતે જળમાં માત્ર જળચર પ્રાણુઓ એટલે માછલા, મગર વિગેરે હતા. માણસોમાં પશુઓના જેવી વાસનાઓ છે તેથી માણસ પશુમાંથી આવ્યા હશે એમ એક પુરાવો તેઓ
૨૩૩
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.. આપે છે. બીજો પુરાવો એ આપે છે કે સ્ત્રીના ગર્ભમાં રહેલ છવા પહેલાં માછલા જે દેખાય છે, તે પછી સર્પ જે આકાર ધારણ કરે છે, પછી પશુ જે દેખાય છે અને પછી માણસ જેવો આકાર લઈ બહાર આવે છે. આ મતને ઉત્કાન્તિવાદ એટલે “ઈલ્યુશન” કહે છે.
પૃથ્વીની ઉત્પત્તિ માટે એમ કહેવાય છે કે પહેલાં તે જળમય હતી. જળ ઉત્પન્ન થયા પહેલાં તે તો સૂર્યમાં હતાં. સૂર્ય વાયુ અને આકાશમાં રહેલા ગ્રહમંડળમાંથી છૂટો પડયે હતે. તે ગ્રહ-સમૂહને અંગ્રેજીમાં “નેબ્યુલા” કહે છે, “નેબ્યુલા”ની બનાવટ માટે એમ કહેવાય છે કે કઈ બીજી પૃથ્વીના પ્રલય વખતે તેના છૂટા થએલા રજકણે ભેગા થઈને “નેબ્યુલાના તસ્વરૂપે બંધાઈ ગયા હશે. આવી રીતે સ્થૂલ જગતની ઉત્પત્તિનું સ્થય કારણ આપવામાં આવે છે. પણ જેમ પવનના ઝપાટાથી કેઈનું ઘર પડી જાય તેમ કુદ્રતના કેઈ કારણથી પૃથ્વીને પ્રલય થાય પણ પવનના ઝપાટાથી કેઈનું ઘર બંધાઈ જતું નથી તેમ નવી પૃથ્વી પિતાની મેળે બંધાઈને “નેબ્યુલારૂપે તૈયાર થઈ શકે નહિ.
૨૩૪
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
માણસ અને રૂપી. વળી આંહી ચેતનવાળા પ્રાણી પહેલાં કેવી રીતે ઉત્પન્ન થયા અને મનવાળા મનુષ્ય પહેલાં કેવી રીતે આવ્યા તે યુરોપનું સાયન્સ બરાબર સમજાવી શકતુ નથી. જડમાંથી ચેતન ઉત્પન્ન થતું નથી. એક પુરૂષનું મડદુ' અને એક સ્ત્રીનું મડદું ભેગું કરવાથી તેમાંથી ત્રીજું શરીર ઉત્પન્ન થતુ નથી. પણ ચેતનમાંથી નખ અને વાળ જેવી જડ વસ્તુએ પણ ઉત્પન્ન થઇ શકે છે. સ્થૂલ વસ્તુની ઉત્પત્તિનું કારણ સમ તત્ત્વમાં રહેલું હાય છે. સૂક્ષ્મ તત્ત્વ સ્થૂલ કરતાં માટું હોય છે. માટામાંથી નાની વસ્તુ ઉત્પન્ન થઇ શકે પણ નાનામાંથી માટી ઉત્પન્ન થઇ શકે નહિ.
ખીને વિચાર છોડીને ઝાડના વિચાર કરી શકાય નહિ પણ મીની ક્રિયા કયાંથી શરૂ થાય છે તે સમજવું જોઇએ. માત્ર ખીને સ્થૂળ દેખાવ જોઇને આ મામત નકી કરી શકાય નહિ. શરીરનેા રસ, પ્રાણની ગતિ વગર બહાર આવતા નથી. પ્રાણુ મનની ગતિ વગર ચાલતે નથી. મન સંસ્કાર પ્રમાણે એટલે હૃદયની લાગણી પ્રમાણે ચાલે છે અને સંસ્કાર મન પ્રમાણે ખંધાય છે. તેથી પહેલાં સ ંસ્કાર કયાંથી આવ્યા તે જોવું જોઇએ.
૨૩૫
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
પ્રાણની ગતિ માણસની લાગણીથી સમજાય છે, મનની દશા પણ માણુસ સમજી શકે છે, પણ જ્યારે મનની ઉપરના તત્ત્વાની વાત થાય છે ત્યારે સમજણુમાં મુશ્કેલી વધતી જાય છે.
હિંદમાં તાંત્રિક મતવાળા અને કમ માગ વાળા જીવની ઉત્પતિ તેના સ`સ્કારથી સમજાવે છે. મરણ વખતે સ`સ્કારના સૂક્ષ્મ પ્રદેશ માટે થાય છે, તેને વિકાસ શક્તિ કહે છે. જનમ વખતે તે 'સ્કારના સકાચ થાય છે અને તે એક સૂક્ષ્મ બિંદુનું રૂપ લે છે. દેખાવમાં તે ખ઼િંદુ અણુ લાગે છે પણ શક્તિની દ્રષ્ટીએ તેમાં મહાન ક્રિયાએ રહેલી હેાય છે. ઝાડના નાના દેખાતા ખીમાં ઘણી શક્તિ દેખાય છે. હાશ્મીએપેથિક દવામાં અને દેશી વૈદ્યોની માત્રામાં શક્તિ માટે બહુ ઝીણી દવા આપવામાં આવે છે. સ'સ્કારથી ઉત્પન્ન થએલ ચેતન-બિ'તુ એટલું નાનું હાય છે કે તેના ભાગ થઈ શકતા નથી. તે મનની ઉપરના પ્રદેશમાંથી આવે છે અને તેના ભવિષ્યના માબાપના મનમાં દાખલ થાય છે. ત્યાં પેાતાનું કામ કરી પછી તેમના પ્રાણમાં દાખલ થાય છે અને તે ૨૩૬
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
માણસ અને રૂષી. પછી શરીરમાં દાખલ થાય છે. તે વખતે સ્ત્રી પુરૂષા પેાતાના શરીરમાં સમાઇ શકતા નથી. તેમના પ્રદેશ માટા થાય છે અને સુખમાં વખત ટુંકા થાય છે. તે માપવા માટે પુટ અને ઘડીઆળના માપ કામ આવતા નથી. એ વિશાળ ભાવમાં તેમની વૃત્તિ ક્ષણવાર શાંત થઈ જાય છે. તેમને તે વખતે ખરીરીતે આત્માનું સુખ મળે છે પણ ભૂલથી એમ લાગે છે કે તે શરીરનું સુખ છે. વૃત્તિના ચંચળ સ્વભાવ અને આવનાર જીવના સંસ્કાર તેમના પ્રાણાની વિશાળતા સ્થિર રહેવા દેતા નથી.
ચેતન-જિંદું, આ પ્રમાણે પેાતાના સંસ્કારની અસરથી અને કાંઇક અંશે માબાપના ક્ષેત્રના સંસ્કારની અસર લઇને જ્યારે જન્મે છે ત્યારે પેાતાને જીવ માને છે. શરૂઆતમાં નાની ઉમરના માળકને તેની મા ઉપાડીને ચાલે છે. ત્યાંસુધી તેને તેના દેહનું બહુ ભાન હેતું નથી. જ્યારે તે ચાલવા શીખે છે ત્યારે તેને એમ જોવામાં આવે છે કે પેાતાનું શરીર ચાલે છે તેએ ઘરની બીજી વસ્તુએ ચાલતી નથી. આ વખતે પેાતાનું જે શરીર ચાલે છે તેને “હું” કહે છે અને જે તે વખતે ચાલતું લાગતું નથી તેને “ હું નહિ '
''
૨૩૭
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ. - એમ માને છે. તેના જીવ ભાવની ઉત્પતિ વખતે જ તેનું જગત ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી જ્યાં સુધી તેના સામાન્ય સંસ્કાર જતા નથી ત્યાંસુધી ખરૂં જગત તેના જાણવામાં આવતું નથી.
પણ અહીં સુધી માત્ર સૂક્ષ્મ તને વિચાર થયે. સંસ્કાર પહેલાં કયાંથી આવ્યા તે નકી થયું નહિ. કર્મ પ્રમાણે ફળ મળે છે એટલું સમજવામાં આવ્યું. તેટલામાં પ્રકૃતિને સ્વભાવ કામ કરે છે પણ પુરૂષને એટલે આત્માનો સ્વભાવ સમજ હોય તે ચેતન-બિંદુમાં, બિંદુના સ્વભાવ કરતાં ચેતનને સ્વભાવ પહેલાં સમજવું જોઈએ. તેમાં સૂક્ષ્મ સંસ્કારનું કારણ રહેલું છે. તે સમજાય ત્યારે જ્ઞાન પ્રમાણે ફળ છે, કર્મ પ્રમાણે ફળ નથી.
ચેતનને સ્વભાવ જેના અનુભવમાં આવ્યું હોય છે તેમને જણાય છે કે ચેતનથી બિંદુ કદી જુદું થતું નથી. બાળક પણ માબાપની દ્રષ્ટીએ માબાપથી જુદે થતું નથી. બાળકનું શરીર એ માબાપનું પિતાનું શરીર હોય તેમ માબાપ તેને પિષણ આપી, રમાડી, ઉછેરે છે. જેમ જેમ બાળક શરીરે મોટો થતો જાય
૨૩૮
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
માણસ અને રૂષી. છે તેમ તેમ તેનામાં વાસના વધતી જાય છે અને તે પિતે પિતાના સંસ્કારથી માબાપથી દૂર થતું જાય છે. પરણ્યા પછી માબાપને ઘણીવાર ભૂલી જાય છે. છતાં મોટી ઉમરે પણ માબાપની દ્રષ્ટીથી પુત્ર કે પુત્રી જુદા થતા નથી. આ નિયમથી જોતાં જણાશે કે જે માબાપના પણ માબાપ છે, પ્રભુ છે, તેનાથી તેની દ્રષ્ટીમાં જીવ કદી જુદો થતો નથી. પણ જીવ જેમ પોતાના સંસ્કારના દેષથી પોતાના શરીરના માબાપને પિતાથી જુદા માનતા શીખે છે તેમ પિતાના સ્વભાવના માબાપ પ્રભુને પણ પિતાના સંસ્કારથી જુદા માનતા શીખે છે.
ચેતન-બિંદુના, ચેતન ભાગમાં સત્તા, જ્ઞાન અને આનંદ રહે છે. બિંદુના ભાગમાં શક્તિ રહે છે. પહેલા ભાગને ચિદાકાશ પણ કહે છે. જ્ઞાન માગવાળાને પહેલે ચિદાકાશનો અનુભવ થાય છે અને પછી તેમાં જીવ અને જગત દેખાવા લાગે છે. લેગ માર્ગ વાળાને પહેલાં તેજોમય બિંદુનો અનુભવ થાય છે અને પછી ચિદાકાશને અનુભવ થાય છે. છતાં આ બન્ને નિત્ય સાથે રહે છે. તેને શિવ-શક્તિ પણ કહે છે. તેમનો સંબંધ સામાન્ય ભાષાથી સમજાવો મુશ્કેલ પડે છે.
૨૩૯
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ. -
વેદમાગમાં મૂળ કારણથી એટલે બ્રહ્મથી ઉત્પત્તિ બતાવેલ છે. બ્રાહદારણ્યક ઉપનિષદુમાં એક એવી કથા છે કે બ્રહ્મા (અથવા બ્રહ્મ) પહેલાં એકલા હતા. તે વખતે તેને આનંદ લાગ્યું નહિ એટલે તેમણે પોતાના સ્વરૂપમાંથી પુરૂષપ્રકૃતિનું જોડલું ઉત્પન્ન કર્યું. પુરૂષ મન થયા અને સ્ત્રી શતરૂપા થઈ. શતરૂપાને આ સમાગમમાં એમ શંકા થઈ કે મને ઉત્પન્ન કરી તે મારી સાથે કેમ રમે છે? તેથી શતરૂપા ગાય થયા એટલે મનુ બળદ થયા. તેમાં પણ તેજ સંબંધ રહેવાથી શતરૂપા ઘડી થયા એટલે મનુ ઘડો થયા. તેમાં પણ ફેરફાર ન થ એટલે શતરૂપા બકરી થયા એટલે મનુ બકસે થયાં વિગેરે. જેમ જેમ અરીસાના આકારમાં ફેર પડતે ગમે તેમ તેમ નવા સંસકારમાં નવા શરીર અને નવા ક્ષેત્ર ઉત્પન્ન થતા હોય એમ શતરૂપાને લાગવા માંડયું; પણ મનુને પિતાની દ્રષ્ટીએ ફેરફાર લાગતે રહેતે કારણ કે તે બધા શરીરમાં શતરૂપાને જોતા હતા. ઉત્પત્તિની આ રીત હાલના નવા સાયન્સની શોધને ઘણે અંશે મળતી આવે છે.
યુરેપના હાલના નવા સાયન્સે થોડાં વર્ષ થયાં પ્રગથી એમ સિદ્ધ કર્યું છે કે જગતની બધી
૨૪૦
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
માણસ અને રૂષી.
વસ્તુઓ બે તત્ત્વથી બની છે. એકને વીજળીનું તત્ત્વ કહે છે, બીજાને આકર્ષણનું તત્ત્વ કહે છે. વીજળીનું તત્ત્વ તેજ આપે છે, આકર્ષણનું તત્ત્વ તે તેજની દિશા ફેરવી અથવા ગતિ ફેરવી તેમાંથી ઘાટ ઉત્પન્ન કરે છે.
વીજળીનું તત્ત્વ સત્તા આપે છે, આકર્ષણનું તત્ત્વ માપ ઉત્પન્ન કરે છે. બંને સાથે રહે છે. જે જગ્યાએ જે પ્રકારનું આકર્ષણ રહે છે ત્યાં તે પ્રકારના દેશ અને કાળ ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી દરેક જીવ માટે પિતાની ભૂમિતિ રહે છે. તે જીવથી કર્યો પદાર્થ કેટલે દૂર છે એ જાણવું હોય તે તેને તે પદાર્થ ઉપર કેટલે પ્રેમ છે તેનું માપ કરવું જોઈએ. બધા માણસ માટે બધી વસ્તુ સરખી દૂર હોતી નથી. જેને જે વસ્તુ ઉપર પ્રેમ હોય છે તે દૂર છતાં નજીક લાગે છે. ઘણા. વખત પહેલાં બની હોય તે હાલ બનતી હોય તેમ લાગે છે. હાલના નવા સાયન્સવાળા હિસાબથી સિદ્ધ કરી શકે છે કે સ્થૂલ તની જગ્યા અને કાળ પણ નિયત નથી. બધા પદાર્થો પિતાના ક્ષેત્રના આકર્ષણના નિયમને અનુસરે છે. ક્ષેત્ર ફેરવવાથી આકર્ષણ ફરે છે, આકર્ષણ ફેરવવાથી ક્ષેત્ર ફરે છે. નવા આકર્ષણમાં ૨૪૧
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
કળની ગતિ.
દેશ અને કાળનું જે માપ ઉત્પન્ન થાય છે તે માપથી તે. ક્ષેત્રનું જીવન બરાબર હોય છે. પણ જ્યારે એક ક્ષેત્રના માપથી બીજા ક્ષેત્રનું માપ કરવા જઈએ છીએ અથવા પિતાના એક વખતના સંસ્કારથી બીજા વખતનું જીવન માપીએ છીએ ત્યારે જીવન નાનું કે મેટું લાગે છે અથવા સારું કે નરસું દેખાય છે.
માણસનું શરીર માણસના ક્ષેત્રના આકર્ષણથી ઉત્પન્ન થાય છે. પણ શરીર એ માણસ નથી. તે માણસના જીવનનું માપ છે. પ્રાણ અને મન પણ તેના જીવનના માપ છે. તે માપથી તે આ જગતનો અનુભવ લે છે. બીજા ક્ષેત્રના આકર્ષણથી બીજા પ્રકારના શરીર મળે છે. ભરતમુનિને હરણમાં પ્રીતિ થવાથી હરણને જન્મ આજે હતું તે પણ તે શરીરમાં પણ ભરતમુનિ હતા. આ દ્રષ્ટીએ જોતાં પશુઓના શરીરમાં કેટલા મહાત્મા હશે અને મહાત્માના શરીરમાં કેટલા પશુ હશે તે કોણ કહી શકશે ! હરણના શરીરની પ્રીતિને વેગ પુરે થયો એટલે પાછા જડભરત થઈ નાની ઉમરમાં આશ્ચર્યકારક જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી તેણે રહુગણ રાજાને ઉપદેશ આપેલ છે. હલકા પ્રકારના આકર્ષણથી હલકા
૨૪૨
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
માણસ અને રૂષી. પ્રકારનું શરીર આવે છે અને ઉત્તમ પ્રકારના આક`ણથી ઉત્તમ પ્રકારનું શરીર આવે છે. કાળની ગતિ એક પ્રકારની નથી. જેવું આકષઁણ તેવું શરીર અને તેવા કાળ ઉત્પન્ન થઇ જાય છે. તેની દિશા ઉપર છે તેમજ નીચે છે. નવા નવા આકર્ષણથી ઉત્પન્ન થતા નવા નવા ક્ષેત્રને વેદમાં મનુની સ્રી શતરૂપા (એટલે સેંકડો રૂપ ઉત્પન્ન કરનાર) કહે છે.
તેજનું તત્ત્વ ન હેાય તે આકર્ષી ણુનું તત્ત્વ પોતાનું કામ કરી શકતુ નથી. સામાન્ય રીતે તેજનું તત્ત્વ અવિચળ છે, પણ આકર્ષણના ક્ષેત્રમાં તેની દિશા ફ્રે છે. ચેાગી ચાગબળથી જ્યારે મનની ઉપરના ક્ષેત્રમાં જાય છે ત્યારે ત્યાં તેને મ તેજને અનુભવ થાય છે. તે તેજની દિશા જોઇ તે પેાતાના પૂર્વજન્મ અને
ક જાણી શકે છે અને કેાઇ વખતે ખીજા માણસના જન્મ અને કર્મ વિષે કેટલીક હકીકત આપી શકે છે.
આ સૂક્ષ્મ તેજના અનુભવ સમજવા માટે, કાંઇક અંશે નવા સાયન્સવાળાએ શેાધેલ સ્કૂલ તેજના સ્વભાવ જાણુવા ઉપચેાગી થઇ પડશે.
નવા સાયન્સમાં શેાધાએલ સ્થૂલ તેજની ગતિ એક સેકન્ડમાં ૧૮૬૦૦૦ માઇલ છે. તે સીધી લીટીમાં
૨૪૩
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ. જાય છે. તેની ગતિને તેજ આપનાર પદાર્થની ગતિ સાથે સંબંધ નથી. દ્રષ્ટાંત તરીકે, સૂર્યનું તેજ સામાન્ય રીતે આંહી સીધું આવે છે પણ સૂર્ય પોતે પિતાની ધરી ઉપર ગેળ ફરે છે. તેની પિતાની ગતિ, તેના તેજની ગતિ જેવી નથી. તેજની ગતિ હંમેશાં સરખી રહે છે પણ જે વચ્ચે કેઈ આકર્ષણવાળું ક્ષેત્ર આવે તે તેજની દિશા ફરી જાય છે. તારાનું તેજ આંહી આવતા સૂર્યના આકર્ષણ આગળ તેની દિશા ફરી જાય છે, તેથી જ્યાં તારા છે ત્યાં આપણને તે દેખાતા નથી પણ જ્યાં નથી ત્યાં દેખાય છે. આ પ્રયોગ ઈ. સ. ૧૯૧૯ના સૂર્ય ગ્રહણ વખતે થયે હતે. માણસેના પરસ્પર સંબંધમાં પણ, દ્રષ્ટીના કિરણેમાં મતલબી ભાવને લઈને, ખરા માણસો દેખાતા નથી.
રેડીઓ મારફત જ્યારે મુંબઈથી કઈ ગાયન બીજી જગ્યાએ ફેકવામાં આવે છે ત્યારે જે જગ્યાએ જેવી જાતનું સામું યંત્ર હોય ત્યાં આકર્ષણ ઉત્પન્ન કરેલ હોવાથી, તેજની ગતિ વળીને ત્યાં ભટકાય છે અને ગાયન સંભળાવા લાગે છે. આ નિયમથી માત્ર સમાન સંસ્કારવાળા માણસ એક બીજાની વાત સાંભળી
२४४
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
માણસ અને રૂષી. શકે છે અને સમજી શકે છે. જેની વાતે આપણને ગમતી ન હોય તે પુરી સાંભળવામાં આવતી નથી.
યોગીને અંતરાત્મામાં સૂક્ષ્મ તેજ દેખાય છે, અને જે તેમને આ તેજની દિશા ફેરવવાની શક્તિ મળી હોય તે તે શક્તિના પ્રમાણમાં તેઓ દૂરના પ્રદેશના બનાવ કહી આપે છે. જે જગ્યાએ જે વખતે જે બનાવ બનતે હોય ત્યાં આ તેજ દ્વારા પહોંચી શકાય છે. આ તેજની ગતિ કઈ માપી શકતું નથી. સ્થૂલ તેજની ગતિ એક સેકન્ડમાં ૧૮૬૦૦૦ માઈલ છે તે સૂક્ષ્મ તેજની ગતિ તે કરતાં વધારે હોવી જોઈએ.
યેગીને જે સૂક્ષ્મ તેજ જોવામાં આવે છે તેમાં બધું સત્ય સમજાઈ જતું નથી. ઘણીવાર આવા અનુભવમાં તેઓ પોતાની મતલબ તરત દાખલ કરી દે છે; તેથી તેજની દિશા તરત ફરી જાય છે. તેથી જે હોય તે તેઓ જોઈ શકતા નથી પણ જે જોવાની ઈચ્છા આગળથી રાખી હોય તે દેખાય છે. આ કારણને લઈને ભકતેને પિતાની ઈચ્છા પ્રમાણે ભગવાનના રૂપના દર્શન થાય છે અને વાસનાવાળા ભેગીઓને વાસનાના રૂપ દેખાય છે.
૨૪૫
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
અંદર સૂમ તેજ આપનાર તત્વ, શક્તિ, જ્ઞાન " અને આનંદ પણ આપે છે. જેનામાં બુદ્ધિનું જોર હોય તેને તેને બદલે જ્ઞાન વધારે મળે છે, ભક્તિનું વધારે જોર હોય તેને આનંદ વધારે મળે છે, કર્મમાં બહુ જોર હોય તેને શક્તિ વધારે મળે છે. છતાં, એક અનુભવ પછી પુરતી સમતા હોય તે તેની સાથે રહેલા બીજા તનો લાભ પણ મળી રહે છે.
પિચેરીમાં ઘણું વર્ષ થયાં યોગ સાધનામાં રહેલ શ્રી અરવિંદ ઘોષ એમ માને છે કે આટલે અનુભવ પણ પુરતું નથી. તેજ, શક્તિ, જ્ઞાન, આનંદ મળ્યા પછી તેની મદદથી આપણા મન, પ્રાણ અને શરીરમાં ફેરફાર થવું જોઈએ. તે કહે છે કે ભૂતકાળના રૂષીમુનિઓ આ રીતે મન અને પ્રાણના સ્વભાવ ફેરવી શક્યા હતા પણ શરીરનો સ્વભાવ ફેરવી શકયા. નહોતા. તેથી ફરીથી તે દિશામાં પ્રયત્ન કરવાની જરૂર છે. તે એમ માને છે કે માણસનું શરીર એ આ પૃથ્વી ઉપર છેલું શરીર નથી. પશુ, પક્ષીઓ ઉત્પન્ન થયા પછી જ્યારે મનને રહેવા લાયક સંજોગે. આ પૃથ્વી ઉપર ઉત્પન્ન થયા ત્યારે માણસના શરીર
૨૪૬
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
માણસ અને રૂથી. ઉત્પન્ન થયા અને જ્યારે આત્માને સહજ ભાવે આ પૃથ્વી ઉપર રહેવા લાયક સંજોગો ઉત્પન્ન થશે ત્યારે દિવ્ય શરીરવાળા માણસો ઉત્પન્ન થશે અને તેમાંથી દેવ જાતિ થશે. આ મતમાં પણ કાંઈક અંશે યુરોપના જુના સાયન્સના ઉત્ક્રાન્તિવાદનું અનુકરણ છે. આ માન્યતામાં દ્રષ્યના કાળનો અને દ્રષ્યના દેશનો વિચાર રહેલે છે. પણ નવા સાયન્સની શોધ પ્રયોગથી સિદ્ધ કરી આપે છે કે પ્રદેશ અને કાળ એક પ્રકારના નથી. જેથી તેની ભાવના તે તેને પ્રદેશ અને કાળ બંધાઈ જાય છે.
આ બાબત સમજવામાં બે મુખ્ય પ્રશ્નનો વિચાર રહે છે. ૧. પહેલાં શું ઉત્પન્ન થયું છે? ૨. તે તત્ત્વને માણસના કાળનું અને માણસના પ્રદેશનું માપ લાગુ કરી શકાય કે નહિ ?
જ્યારે આત્માનો અનુભવ લેવો હોય છે ત્યારે સામાન્ય જીવન સંકોચવું પડે છે અને પાછું વાળવું પડે છે, પિતાના સંસ્કારના દોષ તપાસી કાઢવા પડે છે. વિષયમાં પડેલ કે માણસને આત્મજ્ઞાન થયું નથી. તેથી ભણેલું ભૂલવું પડે છે. સામાન્ય માણસના
૨૪૭
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
ફાળની ગતિ.
જ્ઞાનને અજ્ઞાન માનવું પડે છે. તેથી એમ માની શકાય કે માણસનું શરીર એ આ પૃથ્વી ઉપર છેલ્લું શરીર છે. કુદ્રતે ઘણા પ્રકારના શરીર બનાવ્યા પણ જે શરીરમાં રહેલા જીવ પાતે પેાતાની મેળે પેાતાના મૂળ સ્વરૂપ તરફ વળી શકે એવું માણુસનું શરીર બનાવ્યું ત્યારે કુદ્રતને સ ંતાષ થયા છે, એવી કથા ઉપનિષદોમાં એ જગ્યાએ આવે છે. બીજા પ્રાણીએ પાતાની મેળે પેાતાના આત્મા તરફ વળતા નથી.
પણ શ્રી અરવિંદ બાબુનું માનવું એમ છે કે માત્ર આત્મા તરફ વળવાથી આપણું કામ પુરું થવાનું નથી. આત્માના અનુભવ લઇ પાછું જીવનમાં આવવાનું છે. પણ આત્માના અનુભવ લીધા પછી ભેદ રહેતા નથી, અર્ધું જીવન એક સાથે ચાલતું અનુભવમાં આવે છે. આપણે ભગવાનથી જુદા થયા નથી અને જગત પણ તેનાથી અને આપણાથી જુદું નથી એવા અનુભવ તે વખતે થાય છે. આ દશામાં જગત એ પેાતાનું શરીર મની જાય છે.
આ કારણને લઇને વેદના કાળના રૂષીમુનિઓએ પેાતાનું માણસનું શરીર ફેરવવાના પ્રયત્ન કર્યો નહાતા.
૨૪૮
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
માણસ અને રૂપી. તે પછીના વખતમાં આવેલ બીજા ઘણું મહાત્માઓને પણ આ સર્વાત્મભાવ થયા પછી કાંઈ વિશેષ કર્તવ્ય ન જણાવાથી, પિતાનું શરીર ફેરવવાની સિદ્ધી માટે પ્રયત્ન કરેલ નથી. તેઓ પહેલાં પરમાત્મામાં જગતને રહેલું જોઈ શકતા હતા અને પછી તેમને જગતમાં પરમાત્મા દેખાતા હતા. જુની માન્યતા દૂર થયા પછી જુની માન્યતાનું જગત રહેતું નથી. કઠોપનિષદ્દમાં એક રૂષી સર્વાત્મભાવે કહે છે કે “અન્ન હું છું અને અન્ન ખાનાર પણ હું છું ". આવા ભાવવાળા મહાત્માને પિતાનું શરીર ફેરવવાની ઈચ્છા રહેતી નથી. તેમના હાથ પગ વિગેરે સર્વત્ર હોય છે; सर्वतः पाणिपादं तत् सर्वतोक्षिशिरोमुखं ।।
ઉપર કહ્યું તેમ શ્રી અરવિંદની યોગ સાધનામાં મુખ્ય બે ક્રિયાઓ માનેલી છે. ૧. પિતાના સ્વભાવના દેષ કાઢી ભગવાન પાસે જવું અને ૨. ભગવાનના સ્વભાવની અસર લઈ તેની મદદથી આપણું મન, પ્રાણ અને શરીરના ધર્મ ફેરવવા. જ્ઞાનમાર્ગમાં પહેલી કિયાને અસંગત્વભાવ કહે છે, બીજી ક્રિયાને સર્વાત્મભાવ કહે છે. ભક્તિમાર્ગમાં પહેલી ક્રિયાને
ની અસર લઈ
જવા. જ્ઞાનમાર્ગ
પર
૨૪૯
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ. વ્યતિરેક ઉપાસના કહે છે, બીજી ક્રિયાને અવય ઉપાસના કહે છે. અસંગત્વ પ્રાપ્ત કરવામાં પુરૂષ પ્રયત્નની જરૂર છે કારણ કે વૈરાગ્ય વગર આત્મલાભ થતું નથી પણ સર્વાત્મભાવ એ આત્માને નિજ સ્વભાવ છે. તેમાં પુરૂષ પ્રયત્નની જરૂર નથી. તે કિયા વખતે પુરૂષ પ્રયત્ન વાપરવાની જરૂર માનવાથી તે સાધક પાછો ભેદબુદ્ધિમાં દાખલ થાય છે. પિતાના શરીર, પ્રાણ અને મને પિતાના માનવા લાગી જાય છે અને એ ત્રણને ભેદ પણ દૂર થતું નથી.
ગમાર્ગમાં મુખ્ય ભૂલ એ થાય છે કે જાણે કે બન્ને ક્રિયા પિતાને કરવાની હોય એમ સાધક માને છે. તેથી પોતાના પ્રદેશ અને પિતાના કાળનું માપ છૂટતું નથી. આત્માના ક્ષેત્રમાં વ્યાપ્તિ એ આત્માને ખાસ સ્વભાવ છે. તે વખતે તેને બીજાના શરીર પણ પિતાના લાગે છે અને પિતાના ક્યા શરીરને સ્વભાવ ફેરવે એને વિચાર કરે પડતું નથી, કારણ કે આખી વસ્તુમાં દેષ નથી. આત્મજ્ઞાન માટે શરીર નડતું નથી પણ સ્વભાવ નડે છે. શરીરના ધર્મથી આત્માને કાંઈ થતું નથી. શરીર કપાવાથી આત્મા કપાતું નથી.
૨૫૦
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
માણસ અને રૂપી. આપણી અદર જે પ્રત્યકએધરૂપ આત્મા છે તેજ અચાનક રૂપ પરમાત્મા છે અને જે અદ્રયાન દ રૂપ પરમાત્મા છે. તે જ પ્રત્યકખેાધરૂપ આત્મા છે. તેના ઉપર અનન્ય પ્રેમ હોય તે તેના સ્વરૂપની ખબર પડે છે. તે અય હેાવાથી તેનાથી જુદું કાંઈ નથી. આત્મજ્ઞાન થયા પછી પોતાનું માણસનું શરીર ફેરવવાની જરૂર રાખવાથી, પૂર્ણ પૂર્ણતાને હમેશાં ભવિષ્યમાં રાખવી પડશે, આપણામાંથી ભગવાન નીકળશે એમ આશા રાખવી પડશે, આપણા પ્રયત્ન ઉપર ભગવાનના આધાર રહેશે અને તે ભવિષ્યનેા અ`ત દેખાશે નહિ. ભગવાન પાસે આપણા જેવા કાળ નથી. તે ભવિષ્યમાં નથી પણ વત માનમાં છે. વમાનમાં હેાવાથી આત્મજ્ઞાનીને હમેશાં તે જ મળે છે. જેમ આપણા કેઇ મિત્ર હોય, તેની ઉમર વધતી હાય પણ જ્યારે તે આપણને મળે છે ત્યારે તે જ મળે છે એમ લાગે છે તેમ જગતમાં ગમે તેવા ફેરફાર થાય તે પણ જ્ઞાનીને એકજ વસ્તુ સત્ર મળે છે. ગામડાની કાઇ ડોશીઓ પણ શ્રદ્ધાથી આ વાત એવી માની બેસે છે કે તેમને તરત આત્મસાક્ષાત્કાર થાય છે. એક વખત કાઠીઆવાડમાં લાઠી ગામમાં એક એવી ડેાશી હતી.
૨૫૧
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ. તેને રામચંદ્રજી ઉપર અનન્ય પ્રેમ હતું. એક વખત ઘરમાં સર્ષ નિકળે, એટલે તે તેને કહેવા દેડી કે
હે રામ, તમને કે મારી નાખશે;” એમ કહી તેણે સર્પને ઉપાડ અને ઘર બહાર એકાંત જગ્યાએ તેને મૂકી આવી. આવા ઘણા અનુભવે ખરા જ્ઞાનીને મળી રહે છે.
આ દ્રષ્ટીએ જોતાં કોઈ મહાત્માને ભૂતકાળમાં સર્વાત્મભાવ મળે નહેતે એ વાત સાચી નથી. પણ તેને માટે મુખ્ય બે માર્ગ છે ૧. જ્ઞાન. ૨. ક્રિયા. ક્રિયામાર્ગવાળા પિતાના સ્વભાવથી શરૂઆત કરે છે અને જ્ઞાનમાર્ગવાળા આત્માને સ્વભાવ જાણવાની શરૂઆત કરે છે. પહેલા માર્ગમાં સુધરવાના ઉપાય રહે છે, બીજા માર્ગમાં સમજવાના ઉપાય રહે છે. પહેલામાં આપણે હલકામાં હલકા થવાનું છે કે જેથી આપણા કરતાં કેઈ હલકું રહે નહિ. બીજા માર્ગમાં આપણે મોટામાં મોટા થવાનું છે કે જેથી આપણાથી કઈ મેટ રહે નહિ. બન્ને રીતે પિતાને પહેલે સ્વભાવ દૂર થાય છે અને તેની સાથે જ પોતાનો પ્રદેશ અને પિતાને કાળ પણ જતું રહે છે.
૨૫૨
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
માણસ અને રૂષી. * કઈ બાળકને જોઈ કોઈ પૂછે કે “આ બાળક કેનો છે”? તે જવાબમાં તેની માનું નામ આપવું જોઈએ કારણ કે પ્રશ્ન વખતે બાળકનું નામ પહેલું લીધું છે અને બાળક મા પાસેથી મળે છે. પણ કોઈ એમ પ્રશ્ન કરે કે “કેને બાળક છે?” તે તેના ઉત્તરમાં તેના પિતાનું નામ દેવું જોઈએ કારણ કે પ્રશ્નમાં “કેનો ” એ શબ્દ પહેલાં આવેલ છે. સિદ્ધાંતમાં જ્યારે જીવભાવ પહેલે ગ્રહણ થાય છે ત્યારે ક્રિયામાર્ગમાં પ્રવેશ કરી ભગવતી મા પાસેથી જ્ઞાન, શક્તિ, આનંદ વિગેરે મેળવવા પ્રયત્ન થાય છે. જ્યારે આત્માને સ્વભાવ પહેલે ગ્રહણ થાય છે ત્યારે સાચી સમજણથી આત્માની વિશાળતા શક્તિ, આનંદ, પહેલા અનુભવમાં આવે છે.
કિયામાર્ગવાળા, અંકગણીતની રીતે, ત્રિરાશીમાં ગણાતા દાખલાની માફક, મન, પ્રાણ અને શરીરના ત્રણ વિકારી સ્વભાવ જોઈને, તેને સત્તા આપનાર અવિકારી આત્મા શોધે છે. જ્ઞાનમાર્ગમાં બીજ ગણીતની રીતે બીજ એટલે આત્મા હાજર છે એમ જવાબને શરૂઆતમાં માની તેને X કહે છે અને “ઇકવેશનથી”
૨૫૩
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ. એટલે સમતાથી દરેક વખતે દરેક જગ્યાએ તેને અનુભવ લઈ તેની કિંમત જાણે છે. બન્ને રીતે એક જ જવાબ આવે છે. ઘણા માણસો પોતાનો જીવભાવ ભૂલી શકતા નથી, તેથી તેમને માટે અંકગણિતની રીતે, યમ, નિયમ, પ્રાણાયામ, પ્રત્યાહાર, ધ્યાન વિગેરે કિયાની જરૂર છે. પણ જો કોઈને માત્ર સર્વત્ર સર્વદા આત્માને સ્વભાવ પિતાના જીવનમાં રહી શકતે હોય તે બીજ ગણિતની રીતે તેને જવાબ શરૂઆતમાં મળે છે. બન્નેમાં વૈરાગ્યની જરૂર છે અને બન્નેમાં એક જ જવાબ આવે છે. સાંખ્ય અને વેગ પ્રથક છે એવું બાળક બુદ્ધિવાળા માણસે કહે છે, પંડીતે તેને જુદા કરતા નથી. એક રીતે જે જીજ્ઞાસુ બરાબર સ્થિત થાય તે બન્નેનું ફળ લઈ શકે છે એવું ગીતાનું પ્રમાણ છે.
જે સત્તા તેજ આપે છે તે સત્તાને તેજની ગતિથી કે તેજની દિશાથી અસર થતી નથી એમ નવા સાયન્સવાળાએ પ્રયોગથી અને ગણતથી સિદ્ધ કર્યું છે. તે પ્રયોગ અંદરના અનુભવમાં લાગુ કરીએ તે જણાશે કે જો કે આપણા મનને ધર્મ, પ્રાણના ધર્મ
૨૫૪
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
માણસ અને રૂષી.
અને શરીરના ધર્મ આપણું સંસ્કાર પ્રમાણે તેજની દિશા ફેરવવાથી બંધાએલા રહે છે છતાં આપણે આત્મા તેજ આપનાર હોવાથી તેને તે સંસ્કારની કોઈ અસર થતી નથી. તે હંમેશાં શુદ્ધ, જ્ઞાનસ્વરૂપ અને આનંદમય રહે છે. તેનાથી કોઈ તેજ જુદું નથી, તેથી બીજા જીવ કે જગત પણ જુદાં નથી. તે દશામાં જીવને જીવ કહી શકાય નહિ અને જગતને જગત કહી શકાય નહિ. બધું પિતામાંથી ઉત્પન્ન થઈ પોતામાં ચાલતું લાગે છે. જે માણસ આવો અનુભવ લઈ શકે છે તેને જ્ઞાનથી ફળ છે, કર્મથી ફળ નથી. મેગીને પિતાની અંદર જે સૂક્ષ્મ તેજનો અનુભવ થાય છે તે કરતાં પણ જ્ઞાનનું તેજ વધારે સૂમ છે. તેને પ્રકાશ બહુ આશ્ચર્યકારક છે. સ્વપ્નામાં તેની અસરથી જીવ સંક૯પ પ્રમાણે પિતે દ્રષ્ટા બને છે, પોતેજ દ્રષ્ય બને છે અને પોતેજ દર્શન બને છે. જાગ્રત અવસ્થાના ભેદના સંસકાર, જ્યાં ભેદ નથી તેવી સ્વપ્નાની દશામાં, ભેદ ઉત્પન્ન કરે છે. તેથી જ્યારે તેજ આપનાર સત્તાનો અનુભવ લેવો હોય ત્યારે બહુ સંયમની જરૂર રહે છે અને બ્રહ્મનિષ્ઠ ગુરૂ પાસેથી આત્મજ્ઞાન મેળવવું જોઈએ.
૨૫૫
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
આત્મજ્ઞાનના માર્ગમાં પહેલું એ જાણવાની જરૂર છે કે આપણે પહેલાં ભગવાનથી જુદા થયા શી રીતે ? ભગવાનને પૂછીએ તે તે કહે છે કે મારાથી કોઈ જુદું થયું નથી. તેથી જ્યારે માત્ર તેના વિચાર કરીએ ત્યારે જણાઈ આવશે કે આપણે હમેશાં તેની સાથેજ છીએ. બધી ક્રિયા એક સાથે ચાલે છે.
ખીમાંથી અંકુર ઉત્પન્ન થાય છે, તે પછી પાંદડા, તે પછી ફૂલ અને પછી ફળ ઉત્પન્ન થતા દેખાય છે. પણ ખરીરીતે જોતાં જ્યારે અંકુર ઉત્પન્ન થાય છે તેજ વખતે ફૂલ અને ફળના તવાની ઉત્પતિ શરૂ થઇ હાય છે. મીની બીજી દશાને અંકુર કહે છે, ખીની ત્રીજી દશાને છેડ કહે છે, તેની ચેાથી દશાને ઝાડ કહે છે, તેની પાંચમી દશાને ફૂલ અને ફળ કહે છે. બધી દશામાં એકજ વસ્તુ મળે છે. છતાં પાંદડા, ફૂલ અને ફળના કાળ જુદા જુદા હોય છે. જ્યારે ફૂલ પડી જાય છે ત્યારે ફળ પડી જતા નથી અને ફળ પડી જાય છે ત્યારે પાંદડા પડી જતા નથી. જુદા જુદા કાળવાળા આ ભાગે એક તત્ત્વમાં એક સાથે સમાઇને રહે છે; તેવીજ રીતે પરમાત્મામાં આખું જગત પરમાત્મારૂપ થઇને રહેલું છે.
૨૫૬
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
માણસ અને રૂષી. નાના છોકરાને દાંત પહેલાં આવે છે અને મૂછ પછી આવે છે; છતાં, મૂછ ઉગવાનું કામ દાંત આવતી વખતેજ શરૂ થએલું હોય છે. પણ માણસની દ્રષ્ટીએ જ્યારે મૂછ દેખાવા લાગે છે ત્યારે કહે છે કે મૂળ આવી. આવી જ રીતે જગતના બધા બનાવ એક સાથે બને છે, પણ સામાન્ય દ્રષ્ટીથી તે એક પછી એક બનતા હોય એમ દેખાય છે.
દીકરે ઉત્પન્ન થાય છે ત્યારે બાપ ઉત્પન્ન થાય છે. બાપને બાપ કહેનાર કેઈ ન આવે ત્યાંસુધી તે બાપ થતું નથી. દેશી રાજયમાં રાજાના કુંવરને નાની ઉમરથી તેના નોકરો અને પ્રજા સલામ કરવા લાગે છે ત્યારે તેને લાગે છે કે હું રાજા છું. રાજા ગાદીએ બેસે છે ત્યારે તેની સ્ત્રી રાણી થઈ જાય છે; ખરી રીતે રાણુને રાજાની માફક કઈ ગાદીએ બેસાડતું નથી. કન્યા પરણે છે ત્યારે પત્ની કહેવાય છે અને તે વખતેજ કુંવર, પતિ થાય છે. એક બનાવમાં આ પ્રમાણે ઘણા શબ્દોની અને ઘણું અર્થોની ઉત્પત્તિ એક સાથે થાય છે. વળી, ઉપયોગ વખતે પણ ઘણા જ એક બનાવ માટે એક સાથે કામ કરે છે. પાણી
૨પ૭
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ. - ઉત્પન્ન થયું કે પાણીના જીવ ઉત્પન્ન થાય છે. ઝાડ ઉત્પન્ન થયાં કે ઝાડને ઉપયોગ કરનાર પક્ષીઓ ઉત્પન્ન થાય છે. છે તેવી જ રીતે વિનાશની ક્રિયા પણ એક સાથે ચાલે છે. વસ્તી વધે એટલે દુકાળ, રેગ કે લડાઈનું કામ શરૂ થાય છે. જ્યાં ઝાઝા જીવડા ઉત્પન્ન થાય છે ત્યાં તેને ખાનારા પણ તેજ વખતે ઉત્પન્ન થાય છે.
સમાજમાં પણ મૂડીવાળાની જ્ઞાતિ ઉત્પન્ન થાય છે તે જ વખતે મજુરોને સંઘ, પિતાના નવા કાયદા બાંધી, મૂડીવાળાની જ્ઞાતિને નાશ કરવા માટે ઉત્પન્ન થાય છે. બીનો નાશ થાય છે ત્યારે ઝાડ ઉપન્ન થાય છે. ઉત્પત્તિ અને નાશ એ જુદી જુદી ક્રિયાઓ નથી. જગતની ક્રિયાઓમાં ભેદ જે એ અજ્ઞાન છે. બધી ક્રિયા સાથે ચાલતી અનુભવમાં આવવી જોઈએ. તેમાં નવા પ્રકારનો વિચાર અને નવા પ્રકારની લાગણી રહે છે. તેની ટેવ પાડવી જોઈએ. સામાન્ય સંસ્કારથી તે બાબત સમજી શકાતી નથી.
માણસના સંસ્કારની ભૂલ માટે બીજો એક સારો દ્રષ્ટાંત આપવામાં આવે છે. કેઈ આંધળે માણસ
૨૫૮
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
માણસ અને રૂષી. હાથીના પગને પકડે છે ત્યારે કહે છે કે હાથી થાંભલા જે છે. તે પછી પૂંછડી હાથમાં આવે ત્યારે કહે છે કે તે સેટી જે હશે, પગ હાથમાં આવ્યા પછી પુંછડી હાથમાં આવે છે તેથી તે કહે છે કે પગમાંથી પૂંછડી ઉત્પન્ન થઈ હશે; પણ હાથી પહેલેથી આખેને આખેજ હોય છે. એગમાર્ગમાં એક એક ભાગના અનુભવ એક પછી એક થાય છે. જ્ઞાનમાર્ગમાં આખી વસ્તુને વિચાર પહેલે રહે છે. તેથી આપણું સમજણનો છેડો કે આવશે તે જોવાની જરૂર નથી પણ આપણી સમજણની શરૂઆત કેવી રીતે થાય છે તે જોવાની જરૂર છે.
આ પુસ્તકમાં છાપેલી લીટીઓ ઉંધી વાંચવી (ાય તે વાંચી શકાશે પણ તેનો અર્થ સમજાશે નહિ. અર્થ સમજવા માટે જેવી રીતે છાપેલી છે તેવી રીતે વાંચવી જોઈએ. તેવી જ રીતે પહેલાં પરોક્ષ જ્ઞાન મેળવી તે રીતે જીવન ગાળવાથી, સામાન્ય જ્ઞાનવાળા મનને નાશ થાય છે, વાસનાને ક્ષય થઈ પ્રાણમાં ફેરફાર થાય છે અને પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનથી શરીરનું અભિમાન જાય છે. આ રીતે મન, પ્રાણુ અને શરીરના ધર્મ ફરે છે.
૨૫૯
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ.
માણસને હાથ કેમ જમે છે અને પગ કેમ જમે છે એ જાણવા કરતાં માણસ કેમ જમે છે એ જાણવું સહેલું છે, તેવી જ રીતે આખું જગત પરમાત્મામાં રહેલું છે તે જાણવું સહેલું છે. ખરા મહાત્માઓના વિચારમાં સમષ્ટીને સમન્વય રહે છે. તે ચિત્રને આખું ને આખુંજ જુએ છે. સામાન્ય માણસ તેમાં કે રંગ અને કેટલે રંગ વાપરે છે તેની ગણત્રી કરે છે. આખું ચિત્ર સમજવા માટે ભવિષ્ય વર્તમાનમાં મળવું જોઈએ.
આખું ચિત્ર બનતાં જેટલો વખત લાગે છે તેટલે વખત તેને જોતાં લાગતું નથી. એવામાં દ્રષ્ટા ઉપગ રહે છે. જ્યારે દ્રષ્ય વસ્તુઓને ઉપયોગ માણસ પાસે રહે છે ત્યારે ભવિષ્ય ઉત્પન્ન થાય છે કારણ કે દ્રષ્ય વસ્તુઓની કાંઈક દશા ભવિષ્યમાં બનવાની રહે છે. દ્રષ્ટાની બીજી દશા ભવિષ્યમાં બનવાની હોતી નથી.
અંદરની દશા સારી હોય તે નજીવી વસ્તુઓમાં ઘણું સંદર્ય જોવામાં આવે છે. અંદરની લાગણીમાં કેટલી વિશાળતા અને ઉંડાણ છે તે ઉપર દ્રષ્ટીને આધાર છે. સામાન્ય લાગણીથી જે જગત જોવામાં
૨૬૦
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
માણસ અને રૂપી. આવે છે તે જગતનું ખરું સત્ય નથી. તે વખતે પણ એક જ વસ્તુ મળે છે, પણ તેને એક ભાગ મળે છે. જગત જીવના સુખ માટે છે પણ સુખનો આધાર જીવની અંતર્દશા ઉપર છે. જગત પ્રત્યે આપણે જેવી લાગણી રાખીએ છીએ તેમાં જીવનનું બધું રહસ્ય સમાયેલું છે.
પુરૂષોને પૂછીએ તે કહે છે કે સ્ત્રીઓમાં સૌંદર્ય છે. પણ પુરૂષમાં કયાં ઓછું સાંદર્ય છે? સ્ત્રીઓમાં સ્વતંત્રતા વધતી જાય છે અને પ્રાચીન કાળની માફક ફરીથી સ્વયંવરના રીવાજ દાખલ થશે ત્યારે પુરૂના સંદર્યની અને ગુણની પરિક્ષા કન્યાઓ કરશે. તે વખતે સમાજમાં વિદ્યાની કિંમત વધારે હશે તે કન્યાઓ પુરૂષ પાસે વિદ્યાની આશા રાખશે, શૂરવીરતાની કિંમત હશે તે પુરૂએ શૂરવીરતા બતાવવી પડશે, પૈસાની કિમત અથવા મજુરીની કિમત ભવિષ્યની કન્યાઓને બહુ ઓછી લાગશે ઘણી કન્યાઓ રૂપીએને પરણવાની ઈચ્છા કરશે.
તત્ત્વ દ્રષ્ટીએ બધા પ્રકારના ઘાટમાં સાંદર્ય છે. જડ જેવી દેખાતી સ્કૂલ વસ્તુઓમાં પણ અદભૂત
૨૬૧
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળની ગતિ. સિદર્ય છે. તે ન હોય તે માણસો જંગલમાં, નદી કાંઠે, સમુદ્ર કિનારે અથવા બગીચાઓમાં ફરવા જાય નહિ.
આત્મજ્ઞાની પિતાની અંતર્દશા સમજી શકે છે પણ બરાબર સમજાવી શકતું નથી. તેના જ્ઞાનમાં “હું નથી એવું કાંઈ રહેતું નથી. જીવન જોઈ શકાય છે, સત્યને વિચાર કરી શકાય છે પણ સુખ માટે અંતર્દશા ઉપર આધાર છે. તે જોવાની વસ્તુ નથી. તે વિષે દલીલ કરવી નકામી છે. સત્ ચિત્ આનંદ વિગેરે શબ્દો વાંચવામાં આવે પણ તેને માટે જેવી લાગણીની જરૂર છે તેવી લાગણી ન હોય તે તેને અર્થ સમજાતું નથી.
ઉંચી લાગણું માટે જ્ઞાનની ભૂમિકામાં ફેર પડે જોઈએ. ખરું જ્ઞાન વધતું નથી પણ ખોટું જ્ઞાન ફેરવવું પડે છે તેથી એમ બેલાય છે કે જ્ઞાન વધે છે. જે જ્ઞાથી ભગવાનજ મળે અને બીજું કાંઈ ન મળે તે ખરું જ્ઞાન છે. ધીરેધીરે ભગવાન મળે તેનું નામ ભાગવાન નથી. ભગવાનને કાળનું બંધન નથી. માણસની બુદ્ધિને કાળનું બંધન હોવાથી તે બુદ્ધિ બધી બાબતમાં
૨૬૨
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
માણસ અને રૂષી. કાળનું બંધન માની બેસે છે. ભગવાનની તરફથી ધીરેધીરે આવવાપણું નથી.
જ્યાં સત્ મળે ત્યાં સત્સંગ થયે કહી શકાય. સત્સંગ પછી જે કામ કરવાનું હોય તે કામના વિચાર અથવા તેની જરૂરીઆત સત્સંગનું ફળ લેવામાં આડા આવે છે. જે વસ્તુની જરૂરીઆત રાખી હોય તે દૂર હોય અથવા બની ગઈ હોય પણ યાદ આવ્યા કરે તે તે છેડી છે એમ કહેવાય નહિ.
જે જ્ઞાનથી જગતની વસ્તુઓ દેખાય છે તે જ્ઞાનથી ભગવાન મળશે નહિ. જે જ્ઞાનથી ભગવાન મળે છે તે સ્વયંપ્રકાશ છે. તે જ્ઞાનથી જગતને જેવું અને અંદર બહાર ભેદ કાઢી બધું એકરૂપ છે એમ અનુભવ લે. આવા જ્ઞાનથી જે ક્રિયા થાય તે સાચી ક્રિયા છે. ભાવમાં જ્યારે અભેદપણું હોય ત્યારે તે ભાવ ભગવાન જ છે. તેથી કેઈના ગુણ કે દેષ જેવા એ દોષદ્રષ્ટી છે; કોઈના ગુણ કે દેષન જેવા એ ગુણ દ્રષ્ટી છે.
આવા માણસને જ્ઞાની, રૂષી, મહાત્મા કે ભગવાન જે કહો તે કહી શકાય. આવો માણસ બહારના ચિથી બહુ ઓળખાતું નથી. તે ગુપ્ત રીતે ફરે છે,
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
કળની ગતિ. ઓછું બોલે છે, એકાંત સેવે છે. તેના જેવી જેની અંતર્દશા હોય તે તેનું જીવન સમજી શકે છે.
આ શક્યતાનું ક્ષેત્ર છે. અહી કાંઈ જોઈતું નથી છતાં બધું પાસે છે. આ દશામાં નવું જગત છે. અહી કેઈ બનાવ વહેલે નથી, કેઈ ગેડે નથી, કેઈ આગળ નથી, કઈ પાછળ નથી, કોઈ ઉચે નથી, કોઈ નીચે નથી. દ્રષ્યના જે કાળ પ્રમાણે સામાન્ય જીવન ચાલે છેતે કાળ પોતેજ આંહી નથી. આજે, કાલે, હમણા, પછી, ધીરે, ઉતાવળા વિગેરે ભાવ આંહી નથી. જે છે તે હમેશ છે. તે પૂર્ણ છે, આ પૂર્ણ છે, પૂર્ણમાં પૂર્ણ મળવાથી પૂર્ણ થાય છે, પૂર્ણમાંથી પૂર્ણ બાદ કરતાં બાકી પૂર્ણ રહે છે.
ॐ पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात्पूर्णमुदच्यते । पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते ॥
છે શાન્તિઃ શાન્તિઃ શાન્તિઃ
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
_