________________
કાળની ગતિ. - એમ માને છે. તેના જીવ ભાવની ઉત્પતિ વખતે જ તેનું જગત ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી જ્યાં સુધી તેના સામાન્ય સંસ્કાર જતા નથી ત્યાંસુધી ખરૂં જગત તેના જાણવામાં આવતું નથી.
પણ અહીં સુધી માત્ર સૂક્ષ્મ તને વિચાર થયે. સંસ્કાર પહેલાં કયાંથી આવ્યા તે નકી થયું નહિ. કર્મ પ્રમાણે ફળ મળે છે એટલું સમજવામાં આવ્યું. તેટલામાં પ્રકૃતિને સ્વભાવ કામ કરે છે પણ પુરૂષને એટલે આત્માનો સ્વભાવ સમજ હોય તે ચેતન-બિંદુમાં, બિંદુના સ્વભાવ કરતાં ચેતનને સ્વભાવ પહેલાં સમજવું જોઈએ. તેમાં સૂક્ષ્મ સંસ્કારનું કારણ રહેલું છે. તે સમજાય ત્યારે જ્ઞાન પ્રમાણે ફળ છે, કર્મ પ્રમાણે ફળ નથી.
ચેતનને સ્વભાવ જેના અનુભવમાં આવ્યું હોય છે તેમને જણાય છે કે ચેતનથી બિંદુ કદી જુદું થતું નથી. બાળક પણ માબાપની દ્રષ્ટીએ માબાપથી જુદે થતું નથી. બાળકનું શરીર એ માબાપનું પિતાનું શરીર હોય તેમ માબાપ તેને પિષણ આપી, રમાડી, ઉછેરે છે. જેમ જેમ બાળક શરીરે મોટો થતો જાય
૨૩૮
