________________
કાળની ગતિ. - દૂર કરવા માટે બધા દેશમાં કામદારોની જે હડતાલે પડે છે તેને સત્યાગ્રહ નામ આપવું એ ખોટા અર્થમાં તે શબ્દનો ઉપયોગ છે. - હાલ જે સત્યાગ્રહ થાય છે તેમાં સત્ય મળે તેમ નથી પણ સત્યની દિશા મળે તેમ છે. કોંધી માણસની સામે કેધ વાપરવાથી જગતમાં કેધનું પ્રમાણ વધે છે અને આખી માણસ જાતના સુખને વિચાર કરતાં તે રીતે દુખ ઓછું થતું નથી પણ કોધ અને લેભ સામે પ્રેમ વાપરવાથી આસુરી પ્રકૃતિનું જોર નરમ થાય છે. સત્યાગ્રહનો આ મુખ્ય સિદ્ધાંત છે. તે સાધન પિતાને સ્વભાવ સુધારવાને માટે અથવા સમાજનો સ્વભાવ સુધારવા માટે વાપરવું જોઈએ. માત્ર ગરીબાઈ દુર કરવા માટે વાપરવામાં આવે, માત્ર પરિણામ તરફ દ્રષ્ટી રહે અને પિતાના ધારવા પ્રમાણે ફળ આવે નહિ ત્યારે ગરીબ માણસમાં વધારે કેધ ઉત્પન્ન થાય છે. જ્ઞાન વગર સંયમ રહી શકતું નથી.
એમ કહેવાય છે કે બારડોલીના સત્યાગ્રહમાં સત્યાગ્રહીઓને ભગવાન માન્યા. પણ ભૂતકાળમાં
૫૪
